KASTAMONU ÜNİVERSİTESİ

İLAHİYAT FAKÜLTESİ

V. ULUSLARARASI

ŞEYH ŞA’BAN-I VELÎ SEMPOZYUMU

-EŞ’ARÎLİK-

04-06 MAYIS 2018

III

Kastamonu Üniversitesi

V. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu

(Eş’arîlik)

EDİTÖRLER:

Dr. Öğr. Üyesi Mustafa AYKAÇ

Dr. Öğr. Üyesi Cengiz ÇUHADAR

Dr. Öğr. Üyesi Ahmet ÖZDEMİR

Arş. Gör. Erhan Salih FİDAN

Arş. Gör. Yusuf KOÇAK

ISBN: 978-605-4697-18-2

19 Ekim 2018, Kastamonu

Baskı: Kastamonu Üniversitesi Matbaası

Eserde yayımlanan bildiri metinlerinde ileri sürülen görüşlerin ilmî ve hukukî sorumluluğu

bildiri sahiplerine aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.

Her hakkı saklıdır.

26

EŞ'ÂRÎ ÂLİMİNİN RİSALESİ: MAVERAÜNNEHİR’DE EŞ’ÂRÎLİK

Doç. Dr. Masudkhon İSMOİLOV

ÖZET

Adudiddin El-Îcî (takriben 708-756/1308-1355 yıllar arasından yaşamış) adıyla

bilinen Ebu’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilgaffar el-Îcî’ Şirâz

yakınlarındaki Îc’de doğdu. Usûl-i fıkh, Meânî ve belagat ilimlerinin bilgini olarak

bilinmektedir. Şafiî mezhebinde olan âlim uzak yıllar kadılık yapmasıyla birlikte

Olcaytu Han döneminde (1304-1316) Han’ın yanında seferlere katılarak seyyar

medreselerde müderrislik yapmıştır. El-Îcî’nin telif ettiği eserler İslam ülkeleri

medreselerinde ders kitabı olarak okutuluyordu. Örneğin kelam ilmine ait “el-Akâîdü’l-

Adudiyye” ve “el-Mevâkıf fi İlmi’l-Kelâm” eserleri eş’arilik ve maturidilik mezhepleri

konularını içeren özlü bir eserlerdir.

Îcî eserlerinin Maveraünnehir medreselerinde ders kitabı olarak okutulması

âlimin talebesi olan Timurlular döneminin meşhur İslam âlimlerinden Sa’deddin et-

Teftazânî tarafından başlatılmıştır.

“el-Akâîdü’l-Adudiyye” eserinde kısa ve muhtasar şekilde akait konularının en

önemlilerine durulmuştur. Esere pek çok şârih tarafından şerh ve haşiyeler yazılmıştır.

Eserin Şârihlerinden Devvânî söz konusu eser hakkında: ““el-Akâîdü’l-Adudiyye” eseri

dini akâîdin usûlünden hiçbir kaideyi bırakmamak üzere mühim ve ana meseleleri

toplamıştır” demiştir.

“el-Akâîdü’l-Adudiyye” eseri Maveraünnehir medreselerinde kelam ilminden

ders kitabı olarak okutulmuş ve öğrenciler tarafından ezberlendiğinden sonra eserin

şerhi “Şerhi Molla Celal” okutulmuştur. Söz konusu eserde kaleme alınan meseleler

günümüzde de değerini kaybetmemiştir.

Anahtar kelimeler: Maveraünnehir, medrese, müderris, eş’arilik, kelam ilmi,

Devvânî.

THE WORK OF ASH’ARİ SCHOLAR:

THE TEXTBOOK İN MADRASAHS OF MAWARANNAHR

ABSTRACT

'Adud al-Dinal-'Iji (around 708-756/1308-1355) is known as proficient

scholar in usul al-fiqh, kalam, ilmu ma’ani and ilmu balaghah. His many works were

taught as core subjects in the curriculum of Islamic schools and madrasahs of medieval

times and subsequent periods. Particularly, his two works on ilm al-kalam “al-Aqa’id

al-Adudiyyah” and “Al-Mawaqif” are viewed as essential manuals in studying ash’ari-

maturidi beliefs.

The works of 'Adud al-Din al-'Iji were introduced in the academic program

of madrasahs of Mawarannahr by his student Allamah Sa'ad al-Din al-Taftazani, the

most eminent scholar of the temurid period in Mawarannahr.

“Al-Aqa’id al-Adudiyyah” attempts to shed light on the most important

subjects of aqeedah with its brief and easy-to-understand statements. More than ten

commentaries have been compiled on this book, and a number of diligent margin notes

have been written on these commentaries. The issues raised in this work are still

relevant today.

Doç. Dr., Özbekistan Milli Üniversitesi, Tashkent (Özbekistan).

27

The article provides thorough information on the significance of the work and

its commentaries.

Keywords: Mawarannahr, madrasah, mudarris, Ash’ari scholar, kalam, Dawwani.

En doğru islam akidesinin anlatılması ve yayılması uğurunda çaba gösteren

alimler arasında en büyüklerinden olan Ehl-i Sünnet vel cemaat mezhebi imamlarından

Basrelik Abülhasen Ali b. İsmail el-Eş'ârîve Semerkantlik İmam Abü Mensur

Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Matrüdi hezretlerinin mezhebleri Eş'ârîlik ve

Matrüdilik olarak meşhür olmuştur. Bu iki imamımız da Ehl-i Sünnet vel cemaatın iki

büyük imamlarıdır.

İmam Eş’ari’nin mezhebi biraz orta ve mutedil mezheptir. Alim akidelere delil

olarak nakli delillerle birlikte akli delillerden de istifada etmiştir. İmam Eş’ari Kuranı

Kerim, Hedisi Şerifde gelen Allah ve onun Resülünün, ahiret gününün vesflerini akli ve

nakli delillerle kanıtlamıştır. Ayrıca alim delil getirmede felsefi konulardan da istifada

etmiştir. Çünkü İmam Mu’tezililer, Filozoflar, Karmatiler, Batiniler, Rafidilere ve

diğerlerine karşi reddiyeler yazmıştır. Eş’arilik ve Matrüdilik arasındaki farklılıklar

azlığı bilimsel araştırmalarla analiz edilmiştir.

Bunun gibi nedenlerle İmam Matrüdi yurdu medreslerinde Eş’ari alimlerin

eserleri derş kitabı olarak okutulmuştur.

680’de (1281) Şîraz yakınlarındaki Îc’de doğdu. Hz. Ebû Bekir’in neslinden

geldiği söylenen varlıklı bir aileye mensup olup babası doğduğu şehrin kadısı idi. Îc’de

yetiştikten sonra önce Şîraz’a, ardından İlhanlılar’ın yeni kurduğu başşehir Sultâniye’ye

giden Adudüddin, İlhanlı Veziri Reşîdüddin Fazlullah’ın himayesine girdi.

Olcaytu Han döneminde (1304-1316) Sultâniye’de kadılık görevini yürüten Îcî,

hanın yanında seferlere katılan seyyar medresede müderrislik yaptı. Onun ölümü

üzerine yerine geçen oğlu Ebû Said Bahadır Han devrinde Sultâniye’de kādılmemâlik

oldu. Reşîdüddin’in ölümünden sonra vezir olan oğlu Gıyâseddin Muhammed’in arzusu

ile 727 (1327) yılında Şîraz’a dönerek burada kadılığa başladı. el-Fevâʾidü’l-Ġıyâsiyye

ve Şerḥu’l-Muḫtaṣar adlı eserlerini Gıyâseddin’e ithaf eden Îcî’nin Şîraz’daki bu

görevini ne zamana kadar sürdürdüğü bilinmemektedir.

Îcî akaid, kelam, tefsir, fıkıh ve belagata ait bir çok eserleri günümüze kadar

ulaşmıştır. Onlardan en meşhürları şunlardır:

1. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm ( المواقف في علم الكلام)

2. Cevâhirü’l-kelâm(جواهرالكلام)

3. el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye (العقائد العضدية)

4. Şerḥu Muḫtaṣariİbnü’l-Hâcib ( قهشرح مختصرابن حاجب فى اصول الف )

5. el-Âdâbü’l-ʿAḍudiyye ( آدا ب عضد الدين)

6. el-Medḫal fî ʿilmi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ ( المدخل فى علم المعانى

( والبيان والبديع

7. Aşrâfu’t-tevârîḫ (أشرف التواريخ)

8. el-Fevâʾidü’l-Ġıyâsiyye (الفوائد الغياثية)

9. Er-Risalet el-ʿAḍudiyye لم الوضعالرسالة العضدية فى ع )

10. El-Muntahi es-suul va-l’amal fi ılmay el-usul ve-‘cedel. ( منتهى السول والأمل

(في علمي الأصول والجدل

28

Alimin eserlerleri Medreselerde asırlarca okutulup ezberletilmiştir. Özellikle

“el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm” ve “el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye” eserleri Eş’arilik ve

Matrüdiliği öğrenmek için önemli eserlerdir.

İci eselerinin önemini söz konusu eserlere yazılan şerhlerden da bilmek

mümkün.

Orta çağ islam medreselerinde İci’nin eserleri ders kitabı olarak kollanılmış ve

bu gelenek bugüne kadar devem etmekte. Örneğin, günümüzde Kahire’deki El-Azher

Üniversitesi ve Tunus’daki Ez-Zaytuna Üniversitesinde ders kitabı olarak

kollanılmakta.

Alimin eserleri Sadeddîn et-Teftâzânî aracılığıyla Maveraünnehir medreselerine

ders kitabı olarak girdi. Teftâzânî Timurlular döneminde Maveraünnehir’de en tanınmış

bilim adamı olarak bilinir.

“el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye” eseri son altı yüz yıl boyunca Maveraünnehir

medreselerinde Celaleddin-Davvâni’ya ait olan “El-Azadiyye” ("Mulla Celal") şerhi ile

birlikte eğitilmiştir. Söz konusu ders kitabı medreselerin en üst sınıflarında okutulmuş

ve bu aşamadaki öğrenciler "Akaidhanlar" deniliyordu. “Akaidhanlar” olan öğrenciler

diğer öğrencilere göre biraz fazla burs alıyorlardı.

İci’nin “Mevâḳıf” eserini Eş’ari kelam ilmindeki ansikilopedik eser diye biliriz.

Eser dört kitap ve beş yüz sayfadan müteşekkil olup, esere Seyyid Şerîf el-Cürcânî (vef.

1413) tarafından şerh yazılmış ve Ehli sünnetin en önemli eserleridendir. İci’nin

öğrencisi Sadeddîn et-Teftâzânî de hocasının yolunu devam ettirerek “Makasid” adlı

kitabını yazdı ve bu kitap da Maveraünnehir medreselerinde ana kaynaklardan biriydi.

Söz konusu esein de ne kadar meşhür olduğunu ona yazılan şerhler ve haşiyelerden

bilinmektedir. Örneğin Seyyid Şerîf el-Cürcânî, es-Siyâlkûtî, eş-Şirvani ve Çelebi gibi

bir kaç alimler tarafından yazılan şerh ve haşiyeleri sayabiliriz.

Timurlular sarayında görev yapan ünlü tarihçi Abdürrezzak Semerkandi

de“Risale’i-ʿAḍudiyye”’ye şerh yazarak Shakhrukh'a ithaf etmişti.

“Er-Risalet el-ʿAḍudiyye” eseri alimler tarafından iyi karşılanmıştı ve esere

ondan fazla şerhler, haşiyeler ve izahlar yazılmışdır.

Mulla Celal Davvani “el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye”eseri hakkında şöyle

buyurmuştur:

و لم تترك من ان العقائد العضدية لم تدع قاعدة من اصول العقايد الدينية الا و اتت عليها

امهاتها و مهماتها مسئلة الا و قد صرحت بها او اومات اليها

Elbette “Er-Risalet el-ʿAḍudiyye” eseri akaid esaslarından hiç bir ilkeyi geride

bırakmamış sadece onu getirmiş; Akaidin ana ilkeleri ve önemli meselelerden hiç birini

terk etmemiştir,kesınlikle onu açık bir şekilde yazmış yada ona işaret etmiştir.

16. ve 20. yüzyılın başlarında Maveraünnehir eğitim tarihine bir göz

atalım.Eğitim iki aşamadan oluşuyordu.Birincisi ─ ilköğretim.Bu ağırlıklı olarak 15

yaşın altındaki öğrencilerin fen eğitimi aldığı okullardır. Öğretmene okul vakfı

tarafından yılda 500-1000 altın maaş ödeniyordu. Eğer okul camide ise, cami vakfından

öğretmene maaş veriliyordu.

İkinci aşama medrese dönemidir. Ortaçağda Maveraünnehir'de medreses 15 ila

45 yaş arası öğrenciler eğitim alıyorlardı. Öğretmenlere medresesinin vakfına göre

1000-15000 altın maaş ödenmekteydi.

Bilimler üç kategoriye yani Şer’iyye, Arabiyye ve Hikemiyye ayrılıyordu.

Öğretmenler dersleri metn şerh ve haşiye diye adlandırılan üç farklı kitaplarla

anlatıyorlardı. Metin kesinlikle tüm medreselerde öğretilmekteydi. Şerhler, hocaların

isteklerine bağlı olarak müfredatta ders kitapları olarak yer almaktaydı. Ders

29

kitaplarının üçüncü kısmı, yani haşiyeler öğrencilerin kendileri tarafından dikkate

alınmak zorundaydı.

XVI-XX yüz yıllarda Maveraünnehir medreselerinde, akaid derslerine bir göz

atalım. Bazı kitaplar ezberletilmiş ve bazıları okutulmuştur: Ebü Henife’nin "El Fıkıh

el-akbar", Ebu Hafs Ömer en-Nesefi, “El-Akaidu-n’Nasafi", İci’nin “el-ʿAḳāʾidü’l-

ʿAḍudiyye”, Ebü'l-Müntehâ el-Mağnisavî'nin “Şerĥu'l-Fıķhi'l-ekber”, Sadeddîn et-

Teftâzânî’nın “Şerhi El-Akaidu-n’Nasafiyye". Haşiyeler: "Molla Ahmed", "Ramazan

Efendi", "Molla Ilyas", "Mevlana Hayali", "Hanagahi". Bu kitapları öğretmen

tarafından eğitilmiştir.

Ayrıca, öğrencilerin aşağıdaki kitapları ba olarak kendileri okumaları

gerekmekteydi:

"Molla Kasim", "Kara Kemal", "Kul Ahmed", "Çelebi", "Ahundu Sheyh",

"Abdürrahman", "Ismatullah", "Tatimmat et-Tavhazi", "Mevlana Şerif",

"Abdulhakim", "Takmilat al-havaşi".

Akaidle ilgili kitaplar arasında “el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye” eserini yeri yüksekti.

Çünkü, İci eserinde kısa ve basit terimlerle, akidevi meselelerin en önemli yönlerini

açıklamaya çalışmıştır. Eser medreselerin son aşamasında eğitilmiştir.

el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye” eseri aşağıdaki Hadis-i Şerifler ile başlar:

قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: "ستفترق أمتى ثلثا و سبعين فرقة، كلها فى النار، الا

واحدة". قيل: "و منهم؟". قال: "الذين هم على ما انا عليه و اصحابى".

Rasulullah (sallalahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Ümmetim yetmişüç

fırkaya ayrılacaktır. Bir tanesi hariç bunların tamamı ateştedir ve o da Cema'attir.

Denildi ki: Ya Rasulullah kimdir onlar? (Rasulullah) dedi ki: Benim ve ashabımın

bugün üzerinde olduğu yoldur."

Adudüddîn İci bu hadise dayanarak, şu sonuca varmıştır:

و هذه عقائد الفرقة الناجية، و هم الأشاعرة!

Bu necat bulacak fırkanın akidesi olup, onlar Eş'arî’lerdir.

Eş'arîlik akidesi sahabe, tabiin ve tebei tabiinlerden oluşan Selef-i salihinlerin

akidesi ile aynıdır. Eş'arîlik bu ehli sünnet itikadıdır doğru yoldan sapmayan ümmet

topluluğunun inancıdır. Bu konuyla ilgili “el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye”’de şöyle yazılıyor:

أجمع السلف من المحدثين و ائمة المسلمين و اهل السنة

Muhaddisler, müslümanlar imamları ve Ehli Sünnetten olan salefler icma

etmişlerdir.

Başka bir örnek – Ehli Sünnet ve diğer gruplar arasında tartışmalara yol açan

ana konulardan biri de Kur'an ile ilgili akidedir. Alim “el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye”’de bu

konu da güzel bir şekilde çözümüştür:

المكتوب فى المصاحف، و المقروء بالالسن، و المحفوظ و القرآن كلام الله تعالى غير مخلوق، و هو

فى القلوب، و المكتو غير الكتابة، و المقرؤ غير القراءة، و المحفوظ غير الحفظKur'an, Allah'ın yaratılmayan kelamıdır. O (Kur'an), mushaflara yazılmış ve

kalplerde saklanır. Kitapta yazılı olandan başka, okunan kir’atdan başka, korunan

hifzdan başkadır. Yani İci Kuran'ın asıl anlamı ve kökeni Allah'ındır, diyor. Onun sıfatı

sonsuz ve ebedidir. Ebedi ve sonsuz olan şey – olaydır, yeni yaratılmış sonra ortaya

çıkmamıştır. Okuma, yazma ve kitap gibiler sadece bir olaydır. Bu eserde ortaya

tartışılan konular bugün bile önemini yitirmemiş. Örneğin, Müslümanları kafir demek -

tekfir konusu:

30

و لا يكفر احد من اهل القبلة، الا بما فيه نفى الصانع القادر المختار العليم، و بما شرك، او انكار

الله عليه و سلم ضرورة، او انكار امر مجمع عليه قطعا، كأركان الخمسة نبوة، او انكار ما علم محمد صلى

.للاسلام، و استحلال المحرمات. و اما غير ذلك، فالقائل ه مبتدع، و منه التجسم

Kıble ehlinden hiçbirine kâfir denirmes. Ama, Onu – Kadir, ihtiyar sahibi

ve herşeyi bileni reddettiğinde, şirk ya da paygemberliği inkar ettiğinde ve Hz.

Muhammed (sav)’in öğrettiği Zarurî İlimleri inkar ettiğinde, İslam'ın beş şartı gibi

karar verilen üzerinde icmâ edilenler inkar olduğunda ve haramı helal demesi

müstesnadır. Onlardan başkasını söyleyen bidatçıdır. Ayrıca (Allah'ı) cisim sayan

da onlardandır.

Kesin bilinen, şeriatda var olduğuna ittifak edilen, müctehidlere göre ihtilaflı

olmayanları inkar etmek de küfür sayılır. Diğer konularda, bidatçı olur. Alime göre

“Allahın cisim olduğunu ve başka cisimlere benzemes” diye iddia edenlerin de akidesi

bid'attir.

و العفو عن الصغائر و الكبائر بلا توبة جائز.

Küçük ve büyük, günahların tevbesiz affedilmesi caizdir.

Çünkü bugün bazı fırkalar bu konuya itiraz ediyorlar. Ayrıca, evliyaların

keramatı konusu da “el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye”’de kısaca beyan edilmiştir:

و كرامات الاولياء حق، يكرم الله تعالى بها من يشاء و يختص برحمته من يريد.

Ayrıca, evliyaların keramatı haktır. Allah teala kendisi isteyen kulunu lütfuyla

memnun eder ve merhametiyle onurlandırır.

Pek çok akaid kitablarına dahil edilmemiş olan bir konu da dikkat çekicidir ve

özellikle bugünün Müslümanları için çok önemlidir:

و لا يجوز التجسس.

Casusluk caiz değilir.

Sonuç olarak, Adudiddin El-Îcî “el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye” günümüzde de

eğitim kurumlarında ders kitabı olarak eğitilmesi ve bu kitabı şerhleyerek

Müslümanlara iletilmesi dünyanın barışın istikrarı için önemlidir.

Kaynakça

Devvânî, Celâleddin. Molla Celal me’a Havaşi Ahund Şeyh. - Lakhnau: Navalkişvar, 1910

İbn-i Kemal Paşa. “Er-Risâle tabakat-ı mücahidin”. – Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Aka-

demisi, Sharkşınaslık Enstitüsü-1, № 11229/I. – В. 1а-б.

Abdullah Muhammed Arif. Muallafat fukaha-i kiram va usuliyin. Orenburg. Din ve meişet

matbaası. 1914.

Abdulhay El-Leknevi. el-Feviaidü’l-behiyye fî terâcimi'l-Hanefiyye me’a et-Talîkât. - Kazan,

1902.

Celâleddîn Süyûtî. Buğyetü'l-Vu'ât fi Tabakâti'l-Luğaviyyîn ve'n-Nuhât. Mısır. 1908.

İbn-i Sübkî, Tabakât-üş-Şâfiiyye. Cilt VI. Mısır, 1906.

Seyyid Serîf Cürcânî, Kitab at-Ta’rîfât. - İstanbul: Hüseyiniye, 1300.

Taşköprü-zâde Ahmed Efendi. Şakâyik-ı Nu’mâniyye. Cilt II. - Mısır: Vatan, 1881.

Abdurrahman Asnavi. Tabakât-üş-Şâfiiyye. - Bağdat: el-Irshod, 1390.

31

Abdullah Abdülhamid Saad. Orta Asya Bilginler Ansikilopedisi. Taşkent: İmam Buhari Cum-

huriyet Bilim ve Uygulama Merkezi Yayınevi, 2007.

Zabihullah Safa. Tarihi edebiyat-ı dar İran. Bölüm VIII. İran: Intişarat-i Firdavs, 1371.

Ziyodov Sh. Ebu Mansur el-Moturidi ve "At-Ta'vilat" adlı kitabı. - T. Fan, 2009.

Ahmet Özel. Hanefi fikih alimleri. – Ankara: Turkiye diyanet vakfi yayinlari, 2006.

Ahmet Özel. Hanefi mezhebi // Türkiye Diyanet vakfı. İslâmAnsiklopedisi. Cilt 16. – İstan-

bul, 1997.

Christopher Melchert. State, Society, and Law in Islam: Ottoman Law in Comparative Pers-

pective by Haim Gerber // The American Historical Review, Vol. 101, No. 4. (Oct., 1996), pp.

1256-1257.

Hayriddin Karaman. Baslangictan Zamanimiza Kadar Islam Hukuk tarihi. – İstanbul, 2004.

Mehmed Tahir Bursalı. Türklerin ulûm ve fünûna hizmetleri / Yayina Hazırlayan: Said Öz-

türk. – İstanbul: Kitabevi, 1996.

Musa Şamil Yüksel. Timurlularda din-devlet ilişkisi. – Ankara: Türk Tarih kurumu basımevi,

2009.

Reshid Riza М. Islamda Birlik ve fikih mezhepleri. – Ankara: Turk tarih kurumu basimevi,

1974.

Temel Yesilyurt. Ebu’l-Berekat en-Nesefi ve Islam Dusuncesindeki yeri. – Malatya, 2000.