Katharina Mommsen, Stanford

Pera-Bltter

Orient-Institut Istanbul

Heft 20

2011

Copyright

Das Digitalisat wird Ihnen von perspectivia.net, der Online-Publikationsplattform der Max Weber Stiftung Deutsche Geisteswissenschaftliche Institute im Ausland, zur Verfgung gestellt. Bitte beachten Sie, dass das Digitalisat urheberrechtlich geschtzt ist. Erlaubt ist aber das Lesen, das Ausdrucken des Textes, das Herunterladen, das Speichern der Daten auf einem eigenen Datentrger soweit die vorgenannten Handlungen ausschlielich zu privaten und nicht-kommerziellen Zwecken erfolgen. Eine darber hinausgehende unerlaubte Verwendung, Reproduktion oder Weitergabe einzelner Inhalte oder Bilder knnen sowohl zivil- als auch strafrechtlich verfolgt werden.

Eserlerindeki Yansmalaryla Goethenin Trklerle likisi

Katharina Mommsen

Pera-Bltter20

Pera-Bltter 20

Katharina Mommsen

Eserlerindeki Yansmalaryla Goethenin Trklerle likisi

2011Erscheinungsort: BonnHerausgeber: Stiftung Deutsche Geisteswissenschaftliche Institute im Ausland (DGIA), BonnRedaktion: Orient-Institut Istanbul (Suphi Yalcn Akyol, Eva Marie Charbonnier, Malte Fuhrmann)Cover Design: Dorothea NoldCover Foto: DAI Istanbul

This essay can also be accessed online at Bu eserin Trke versiyonunu internetten ulaabilirsiniz

http://oiist.org/publikationen/pera-blaetter.html

Katharina Mommsen

Eserlerindeki Yansmalaryla Goethenin

Trklerle likisi

Trklerin, Goethenin ufkunda, yazarn yaamnn ok erken dnemlerinden itibaren belirdiini rahatlkla syleyebiliriz. Goethenin 8 yandayken kulland Latince egzersizleri kitabnda 16. yzyl Osmanl tarihine dair cmleler yazlm olduunu gryo-ruz. Kk Wolfgang, 1758 Martnda, Sultan I. Selim hakknda yle bir not dm: Selimus, babas Bayezidi ldrp kardei Zizimusu srgne yolladktan sonra, Trk krallnn imparatoru olmutur.1 Bir Alman retmenin Latinceye tercme edilmesi iin rencisine verdii bu cmlenin, bir Trk hkmdarn korkun ey-lemlerinden sz ediyor olmas ve onu, bu kantlanmam olsa da, baba katillii ile sulamas kesinlikle bir tesadf deildi.

Trkiyedeki renciler ayn taht deiikliini farkl bir biimde renirlerken sofu ve yalanp gsz dm II. Bayezid, 30 yllk hkmdarl sonrasnda u szlerle tahttan ekilmitir, Salta-natm olum Selime devrediyorum. Mbarek olsun!2 kk Wolfgangn Latince defterindeki gibi egzersiz cmlelerinin gen zihinlerde olumsuz duygular yaratmas kanlmazd. Goethe kk

1 Bkz. Almanca kaynak: Der Junge Goethe iinde. Derleyen Hanna Fischer-

Lamberg. Berlin 1966. Cilt III, s. 33. 2 Cf. Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches.

Pesth 1840. Cilt. I, s. 683.

2 Pera-Bltter 20

bir ocukken durum byle olmu olsa da, yetikinliinde Trkler hakknda yapt yorumlar, byle telkinlerin bu zgr dnceli kiinin entellektel bamszl karsnda baarsz kaldn gste-rir.

Goethenin, Suriye, Msr, Mezopotamya, Arabistan ve pek ok ran ilinin korkulan fatihi I.Selimin dizelerini, Dou-Bat Divanna dahil etmesi ve hatta onlar Sulekia Nameh (Zleyha Kitab)nda epigraf olarak kullanmas dikkat ekicidir.

Kukusuz, bu ancak, air, Edip, Hkmdar ve nsan Olarak I.Selim3 adl almay derinlemesine okuyarak, bu hkmdar tak-dire ayan bir imparator ve adalet duygusu, insanl ve cmertlii dmanlar tarafndan bile vlen, saygn biri olarak tanmas sonra-snda gereklemitir.

18. yzylda, kilisenin temsilcileri ve toplumun st snflarnn, Trklere kar olumsuz duygular canl tutmalar iin yeterli nedenler hl vard. Barok edebiyat, Trklerin neden olduu vahetler hak-knda okuyucular bilgilendirmeyi amalayan korkun zorbalk ve zulm betimlemeleriyle, bu nyargya byk katkda bulunuyordu. Nihayetinde, Alman Ulusunun Kutsal Roma mparatorluu, slam, bin yldan uzun bir sredir Hristiyanln sava bir dman olarak grmt.

Ancak Ortaada, hal seferleri srasnda esir alnan Trklerin cesareti ve mertliine dair olumlu izlenimler, olumsuz izlenimlerden hl ar basyordu.

1819 tarihli Divan zerine Notlar ve Denemelerde yer alan Hac Yoculuklar ve Hal Seferleri adl ksa blmden, Goethenin hal seferleri zerine ikircikli bir gr olduunu biliyoruz. Burada Goethe, tek yanllk ve snrlama gibi ok nemli szckleri 3 Selim I., als Dichter und Mann von Geist, als Regent und Mensch Heinrich

Friedrich von Diezin, arlkl olarak Trk kaynaklara yaslanan Denkwrdigkeiten von Asien adl kitabnda yer alan bir blmn bal byledir. Cilt I. 1811, s. 239-302.

K. Mommsen: Eserlerindeki Yansmalaryla Goethenin Trklerle likisi 3

kullanarak, dmann bak asnn tannmas ve buna sayg gsteril-mesi gereini savunur.

Goethe, partizan yarglara esir dmemiz karsnda bizi uyarr-ken hep bu szckleri kullanr: [Trkleri] Dman olarak gren Hristiyan bak asnn tek yanll, iinde yaadmz modern zamanlarda, savalarda olup bitenleri doulu yazarlardan renmeye balamamzla ancak derece derece almakta olan snrll ile bizi snrlar. 4

te yandan Goethe, Avrupann yabanclarn boyunduruu al-tna girmemi olmasna memnun olduunu ifade eder ve eitimli Avrupann koullarnn korunmu olmasn, Hristiyan savalarn bir baars olarak ver: Aclara ve skntlara katlanm haclara ve hal askerlerine bunlarn hepsi iin minnetarz; nk eitimli Avrupann koullarnn korunmu ve srdrlm olmasn, onlarn dini cokularna, doudan gelen basklara kar gsterdikleri gayretli ve ylmaz dirence borluyuz. 5

Ayn izgide, Goethe, arkada Eckermann ile bir konumasnda Kutsal Mezarn kurtarlmas iin yaplan hal seferlerini, aka yanl bir eilim olarak tanmlar ve yle der ama iyi taraf u, Trkler zayf drlm ve Avrupaya hakim olma abalar nlen-mi oldu. 6

Konstantinopolisin 1453teki dnden itibaren, dman Trklerin vahi ve barbar sava insanlar olduuna dair arptlm bir imge Avrupada yaygnlamt. Osmanllarn, Balkanlar, Ege ve 4 Tm Goethe alntlarnn kayna: Werke. Hrsg. im Auftrage der Groherzogin

Sophie von Sachsen. Abt. I IV. 133 Ciltleri (143 iinde). Weimar 1887-1919. Weimar Basks olarak bilien bask, burada WA ksaltmas ile anlmaktadr . Yukardaki alnt iin, bkz. Noten und Abhandlungen zum West-stlichen Divan iinde Wallfahrten und Kreuzzge balkl blm: WA I, 7, s. 184.

5 Bkz. Noten und Abhandlungen iinde Wallfahrten und Kreuzzge balkl blm: WA I, 7, s. 184.

6 Bkz. Johann Peter Eckermann, Gesprche mit Goethe [herhangi bir bask]: 12 Nisan 1829 tarihli konuma.

4 Pera-Bltter 20

Akdeniz kylarna yaptklar seferlerle oluan tehditin giderek daha da somutlamas da bunu pekitirdi. I. Selimin olu Kanuni Sultan Sleyman, 40 yllk hkmdarl sresinde imparatorluun snrla-rn Asya, Kuzey Afrika ve Avrupada geniletti. Bu dnemde Trkiye, Akdeniz blgesinde, Yunanistan, Suriye, Msr, Tunus ve Cezayir ile birlikte, Bosna, Srbistan, Eflak Prenslii ve hatta Po-lonya ve Macaristann baz ksmlarn ele geirmiti.

1529, 1663 ve 1683 yllarnda Avrupann gneyine yaplan byk saldrlarn Viyana kuatmalarna yol amas, tm Habsburg mparatorluunda korku ve dehet uyandrd. zellikle bu saldrla-rn yaand zamanlardan itibaren, popler imgelemde Trklere dair gr, byk lde korku ile biimlenmiti. Bunu besleyen dier bir etken de kararsz prenslerin Hristiyan davasna yardmlarn ek-meye ynelik, yanl ve abartl korku propagandalarnn yaylmas da bunu besleyen bir etkendi.

Bildiimiz gibi Goethe, gen yalarndan itibaren Kuran byk bir sayg ile alm, slamn kurucusunu ven iirleri ve oyun paralarnda ondan esinlenmitir.7 1772 ylnda Frankfurtta, Kurann bir tercmesi Trk ncili bal ile yaymlandnda, slamn kutsal kitabnn bir yalanlar kitab olarak ilan edildii bu tercmeyi Goethe, zavall bir alma paras olarak niteler. Kitabn fanatik yazar Frankfurtlu profesr Megerlinin kendi ifade ettii biimde, Trk ncili denilen bu almann amac, sa kart Muhammedi, Almanlara daha yakndan tantmak [...] ve Tanrdan bu saldrgan imparatorluu ve Kurandaki batl dinini acilen sona erdirmesini istemelerini salamak[...], onlara, sa ve onun kutsal retilerinin hkm sahibi tek reti olduunu ve Mslmanlar, Yahudiler ve kafirler, yakn zamanda, sann koyun alna yneltil-diklerinde, yeniden ykseleceini anlatmaktr.

7 lerideki alntlar iin bkz. K. Mommsen, Goethe und die Arabische Welt.

Frankfurt am Main 1988, s. 157-217.


Goethe, Kurann bu yanl tercmesine u szlerle yant verir: Sadece, bir gn dou semalar altnda, adrnda Kuran peygam-berin tm iirsel duygusu ile okuyacak ve onun btnn kavraya-bilecek derecede igr sahibi olan bir Alman tarafndan farkl bir tercmesinin yaplmasn dileriz.

Megerlinin, tek yanl ve partizan olmasnn yan sra, Trk ncili adl kitabndan tat haliyle zehirli bir sava nitelik tayan zihniyeti Goetheye o kadar tatsz gelmiti ki bir misilleme yapmaya karar verdi. 1773 ylnda yazd, *** ehrindeki Papazn *** ehrindeki Yeni Papaza Mektubu adl eserinde, bar yanls, hog-rl ve aydn bir protestan papaz karakter yaratarak, onun arac-lyla kendi inanlarn seslendirdi. Bu papaza gre, Tanr ve sevgi eanlamldr. Bu nedenle papaz, tm inanmayanlar sonsuz, iyile-tirici sevgiye teslim eder ve cokuyla yle der:

Beni bir kpek gibi gren Trklerin, bir domuz gibi gren Yahu-dilerin, bir gn benim kardelerim olmaktan dolay byk nee duyacaklarn dnmek ne mutlu.8

Goethenin papaz, bir meslektann hogrszlne fkelenerek, bir rahip iin olduka artc bir yorum yapar: Eer doru kta baklrsa, herkesin kendi dini vardr. iddetle uyarr: Sahte peygamberlerden saknn. Bu deersiz dalkavuklar, kendilerine Hristiyan derler ama bunlar, koyun derilerinin altnda saklanan kt niyetli kurtlardr. Goethe burada, Megerlin gibi ortodoks fanatikleri hedef almaktadr. Olumlu bir karakter olan Protestan rahibi, Goetheye, Trkler ve Yahudilere kar kardee duygular savunma ans tanmtr.

8 Almanca orjinali iin bkz. Der Junge Goethe (bkz. dipnot 1) Cilt III, s. 111.

6 Pera-Bltter 20

Bundan ksa bir sre sonra, Fastnachtsspiel vom Pater Brey adl karnaval oynunda, negatif karakter Pfaff (vaiz)i yaratarak ayn eyi tekrar yapar:

Tanrnn szleriyle birlikte Oradan oraya dolarken, Yahudiler, Trkler ve kafirler gibi yaayan, Ykanmam bir insan gruhu arasndan Bir cemaat oluturdum. Mays kuzular gibi sevdiler birbirlerini Ve ruh kardelerini. 9

Goethenin Fastnachtspielde izdii Hristiyan din adam karika-tr, Papazn Mektubundaki olumlu papaz figrn Megerlin gibi banazlara tezat olarak yaratmasna yol aan ayn Aydnlanmac drtden kaynaklanr. Gen Goethenin, Trklerin, yzyllardr sylenegeldii gibi mparatorluun ve Hritiyanln dman olduuna dair genel gr paylamas mmkn deildi.

Alman nfusun, Osmanl mparatorluu, Habsburglar ve Ruslar arasndaki toprak hakimiyeti savalarnda, Trklere kar taraf almas doald. Ancak, Goethenin gen bir adam olduu yllarda insanlarn dnceleri deimeye balamt. lgin bir ekilde, Goethe, otobi-yografisi iir ve Hakikatte bir rahibin Trkiyeye gitmek isteyen 10 kzndan sz eder.

Goethe byrken, annesi sradan politik konumalarda Trklere kar konumay reddetmiti. Bunu onun yazmalarnda grebili-

9 evirmenin notu: K. Mommsen, ngilizce kaleme ald bu yazda, metindeki

tm iir tercmeleri iin arkada ve meslekta, air Martin Bidneynin ngilizce tercmelerini kullanmtr. Burada, metnin Trke tercmesinde, Fastnachtsspiel vom Pater Brey gibi Goethenin Trke tercmesi olmayan metinlerinden iir alntlar benim tercmem.

10 Bkz. Dichtung und Wahrheit (iir ve Hakikat) 11. kitap (WA I, 28, s. 36).


yoruz: Politik bir yapm olmadn biliyorsun ve Kayzer ve Trkler ve Trkler ve Kayzer beni zerre kadar ilgilendirmiyor.11 Mektubundaki bu satrlar, Kayzer ve Trklerin sk sk konuma konusu olduunu dolayl olarak gsteriyor.

Goethenin politik meseleler zerine tipik bo konumalar hakkndaki kendi gr, gen yalarnda yazd, 1769 tarihli komedi Die Mitschuldigen (Su Ortaklar)nda grlr. Goethe, oynun bir sahnesinde, Trk-Rus savann balangcndan bir yl sonra politika hakknda atp tutan bir cahil kii karakteri izer: zerinde az sonra snecek olan bir mum, biraz kahve, pipolar ve gazeteler olan bir masann yanndaki rahat bir koltukta, robdambr iinde oturan bar sahibi [...]:

Polonyann durumu, grdm kadaryla, pek iyi deil. Bekleyip greceiz, bakalm Trkler ne yapacak. Eer akll davranrlarsa, bu ans kaybetmezler Ruslar savuturacak kadar gl adamlar da var Ate amaya baladn m, hepsi aslan kesiliyorlar. Bir Trk olsaydm eer ben, ne yapardm biliyorum: Petersburga girip, hi zaman kaybetmeden Saraydaki herkesi srer, samur avlamaya gnderirdim...12

Goethe, Rusyann galibiyetinden sonra Su Ortaklarnn son versiyonundan bu ksm kartr.

Frankfurt, Ocak 1773 tarihli komik iirinde de Goethe, bu tr-deki cahil politik konumalara ve Trklerin mparatorluun ve

11 Katharina Elisabeth Goethenin Karl W. Unzelmanna mektubu, 1788 Temmuz

18. Frau Aja. Goethes Mutter in ihren Briefen iinde. Derleyen: Kte Tischendorf. Ebenhausen bei Mnchen 1914, s. 147.

12 Bkz. Die Mitschuldigen, ein Lustspiel in Einem Acte (7. Sahne): WA I, 53 iinde, s. 59.

8 Pera-Bltter 20

Hristiyanln dman olarak betimlenmesine ironik bir gnderme yapar.

Brak mparatorluun ve Hristiyanln dman, Ve Rus, Prusyal ve blis, Blsnler aralarnda yerkreyi. Yeter ki bizim sevgili Alman diyarmz Byk blclerin yolundan uzak olsun. 13

Fausttaki Paskalya gezintisi sahnesinde grld gibi, aka anlalyor ki Goethe, zamann sivri akll politik gr savunucular ile dalga gemekten holanyordu. Bir kentli konuuyor:

En iyisidir bence Pazar ve bayram gnleri Savatan konumak, bir de sava lklar atmak, Uzak bir lkede, Trkiyede Birbirleriyle bouurken insanlar, Burada pencerede oturmak, ikisini yudumlamak Sonra rmakta szlen renkli yelkenlere bakmak, Akamleyin secinle, kvanla dnerek eve Esenlik, mutluluk iinde yaam kutsamak. 14

Elbette burada konuan kentli, tarihi bir karakter olan Faustun adadr, ama tarihi nedenler Goetheyi kendi adalarnda tank olduu dnceleri bu karaktere atfetmekten alkoymaz. Uzak lkelerdeki Trk savalar, 16. yzylda gndelik politik konuma-larda, Goethenin zamannda olduundan daha az yer almyordu ve

13 Bkz. An J. C. Kestner. Frankfurt, Januar 1773: Wenn dem Papa sein

Pfeifchen schmeckt... (WA I, 5.1, s. 62-63) 14 .N.: Trke tercme, smet Zeki Eyubolunun tercmesinden alnmtr.

Bkz. J.W. von Goethe. Faust. eviren: smet Zeki Eyubolu. stanbul: Sosyal Yaynlar, 2001. s. 52-53


bunlar bir anlamda, yaamn tad tuzu idiler. nk d dnya, kendi-sini her zaman ayn hareketlerle ayrt ediyor [...] ve biz hem kendi dnya tarihimizin eksenimizde hem de dnyann ekseninde dnyor gibiyiz der Goethe, Faustta erken dnemlerinde yazm olduu satrlara, 1828 yl kadar ge bir dnemde bir gnderme yaparak, Uzak bir lkede, Trkiyede / Birbirleriyle bouurken insanlar.15

Demek ki uzak bir lkede, Trkiyedeki yabanc ordular, orta Avrupa vatandalar iin, eski yzyllarda da, daha sonrakilerde de tartma yakt salyorlard.

Bu gibi sava ve savan tantanas hakknda konumalar, tele-vizyonun dikkatimizi dnyann baka yerlerindeki atmalara ynelttii ve hatta Irak, Afganistan, Pakistan ve dier Asya lkeleri ve Kuzey Afrika lkelerindeki kanl atmalar, veya terr saldrla-rnn kurbanlarn bize gsterdii gnmze kadar da pek deimedi. Pek ok kii bunlara sadece izleyici olarak kalyor; ayn Goethenin bize gsterdii, gazetelerini okurken bakalarnn sevinleri ve acla-rna, heyecanl ama ancak hayali bir biimde ortak olan iyi kentliler gibi.

Gen Goethe, Akdeniz blgesinde pek ok lkenin Trk hakimi-yetinden zgrlklerini kazanmalarna tank oldu. Ali Bey, Memlk-lere eski bamszln kazandrd ve Bedevi eyhi Daher, Akkada bamsz bir devlet kurdu. Goethenin yakn evresindeki bir ailenin ocuklar Ali Bey ve eyh Daher takma isimleri ile arldk-larna gre, bu kiiler o zamanki Frankfurtlular iin birer kahraman olarak grlyorlard. Goethe, 1775 tarihli bir mektubunda, bu ocuklardan takma isimleri ile sz eder. 16

Goethe, otobiyografisinde, Almanlarn Trklere kartln dile getirme frsatn kullanmtr. 1768-1774 yllar arasndaki Rus-Trk harbinden sz ederken, sessiz, iyi grnml kentlinin nasl 15 C. F. v. Reinharda mektup, 28 Ocak 1828. WA IV, 43 iinde, s. 266-267. 16 Johann Georg and Rahel dOrvillee mektup, 3 Eyll, 1775. Bkz. Der Junge

Goethe iinde, Cilt. V, s. 254.

10 Pera-Bltter 20

masumca nyargya kapldn ve bu yanl snrlamann, Trklerin kanlmaz olarak insan deillermi gibi grlmesine, Ruslarnsa, hkmdarlarnn [II. Katerina] gcn yaymaya al-yorlar olarak tannmalarna yol atn, ok net bir ironi ile aktarr. yle yazar: bu olanlar, nefretlerini onun on misli ile geri demeye alkn olduumuz Trklerin bana geldiinden, bu gayri-Hristiyan-larn binlercesi ldnde sanki hibir ey feda edilmemi gibi oldu. 17

Goethe bu yorumlarla, bizim kitle iletiimi amzda ok yay-gn olan, hissetme kapasitesi eksikliinin kklerine iaret eder. Tele-vizyon, tabii, kurbanlar ve sokaklardaki kan bizlere yakn ekimden gsteriyor. Goethenin adalarnn uzaklarda olan biten sansas-yonel politik olaylar nasl bir tiyatro oyunu gibi algladklarn, emedeki byk Rus zaferi konusunda gryoruz. 1770de burada gerekleen savata, tm Trk donanmas yaklarak yok edilmiti.

Bu deniz sava, o zaman yaklak 500 yldr varolan Osmanl mparatorluunun bir zlme ve k srecine girmi olduunun ak bir gstergesiydi. Goethe yle aktaryor: eme limannda yanan donanma, medeni dnyada bir byk kutlamaya neden oldu. Ressamn [Philipp Hackert] sonraki kuaklara aktarlmas iin bu byk olayn geree tam uygun bir resmini yapabilmesi amacyla, Livorno limannda bir sava gemisi patlatldnda yaanan zafer cokusuna herkes katld.18

17 Bkz. Dichtung und Wahrheit (iir ve Hakikat) 17. kitap. WA I 29 iinde, s. 66-

67. 18 Bkz. Dichtung und Wahrheit (iir ve Hakikat) 17. kitap: WA I 29 iinde, s. 67.

Son cmlede gnderme yaplan olay yledir: St. Petersburg tarafndan, Ruslarn Trklere kar zaferinin gereki bir resmini yapmas amacyla tutulmu olan ressam Philipp Hackertn bir geminin patlayn kendi gzleriyle grebilmesi iin Prens Orlov, Livornonun d limannda eski bir firkateynin patlatlmasn emretmitir. Bkz. Goethenin Philipp Hackert Biyografisi pasaj, WA I 41.1, s. 27 ve ayrca, WA I, 46, s. 130-138de eme sava ile ilgili blm (Schlacht bei Tschesme) ve Ausfhrliche Beschreibung


Goethe otobiyografisinde, kendi snrllklarmzn ve kr yanl-lklarmzn stesinden gelmemizin neredeyse imkansz olduunu kabul eder insan doas byledir. Goethenin kendi lkesin-dekilerin Trklere kar nefretini analizinde belirginleen dier bir nokta, bu nefreti Trklerin Almanlara kar nefretinin bir karl olarak da grmesidir. Goethe otobiyografisini yazarken, karlkl olduunu bildii bu nefreti greceli klmak iin bu yansz bak a-sn kullanr. Bylelikle, nefret edenler ve nefret edilenlerin ayn ailedeki dman kardeler gibi eit dzeyde durduu bir kendini bilme seviyesi oluturur.

Ayn zamanda, otobiyografisinde Trk-Rus sava ile ilgili blm yazmasndan ksa bir sre sonra Goethe, Trklerin bak asndan yazlm olan bir rapora bavurur. Bu, Resmi Ahmet Efendinin yazd, Mhim Gzlemler veya 1768-1774 yllar arasnda Osmanllar ve Ruslar arasndaki Savan Tarihi19 balkl bir rapordur.

Goethe bu metni okumasnn, onu bu durum hakknda daha modern bir ekilde dnebilme konusunda aydnlattn20 syler. Goethenin arkada Eckermannn kaydettii sohbetlerde, Yunan-llarn Trklere kar verdii bamszlk savann, Ruslarla Trkler arasndaki atmalarn ve Trkiyedeki kavgalarn, Goethenin Weimardaki evinde konuma konular olduu grlyor. Yeni top-

der sechs Gemlde, die zwei Treffen bei Tschesme vorstellend balkl ayrntl betimleme (WA I, 46, s. 340-347).

19 Bu kitap hl Goethenin Weimardaki ktphanesindedir: Achmed Efendi, Resmi: Wesentliche Betrachtungen oder Geschichte des Krieges zwischen den Osmannen und Russen in den Jahren 1768 bis 1774. Aus dem Trkischen bers. u. durch Anm. erlutert von Heinrich Friedrich von Diez. Halle u. Berlin: 1813. 307 sayfa. Cf. Goethes Bibliothek. Katalog. Bearb. Hans Ruppert. Weimar 1958. No. 3484.

20 Bkz. Goethenin H. F. v. Dieze mektubu; 15 Kasm, 1815 tarihli (WA IV, 26, s. 153). Kitab derleyen ve tercme eden Diez, bu kitab Goetheye 1815 Temmuzunda gndermiti.

12 Pera-Bltter 20

rak kazanmna ynelik seferlerlerle ilgili hibir eyden holanmayan air Goethenin, Ruslarn savaa son vermesini bir keresinde vg ile karlamas da dikkat ekicidir. Edirnenin ele geirilmesinden sonra itidal gsterip stanbula ilerlememekle, byklk 21 sergi-lemi olduklarn syler.

Osmanllarn yeterince byk bir donanmalar olmayan Akdeniz lkelerini ele geirdikleri nceki yzyllarda, denizdeki savalar ve spanyaya kadar uzanan tm kylardaki korsan saldrlar nedeniyle blgede byk bir korku yaanyordu. Yamaclar aslnda bu blge-deki her yerden geliyor olsalar da su genellikle Trklerin zerine atlyordu. lgin olarak, Goethe Faustta tipik bir 16. yzyl korsan saldrsn betimleme frsatn karmaz. Mefistofeles, Bayan Martheye, kocasnn lm deinde yapt bir itiraf olarak anlatr bu olay:

Mefistofeles.:.. Maltadan ayrldmda tenlikle dua ediyordum karm, ocuklarm iin. Tanr acd, korudu bizi, yakalad gemimiz, Bir Trk gemisini, byk Sultann Gmsn tayan bir gemiyi de. O zaman yiitlik buldu gereken dl, Dt bana da bu utkudan salanan Gelirden nemli bir blm22

Byk Sultann gms zerine kurulu fantaziler, 16. Yzyl Avrupallar arasndaki yaygn hayal gcnde, Osmanl mpara-torluuna atfedilen muhteem zenginlik imgelerine tekaml

21 Bkz. Johann Peter Eckermann, Gesprche mit Goethe [herhangi bir bask; u

tarihlerdeki konumalar]: 1827 Temmuz 5; 1829 Nisan 1; 1829 Nisan 7; 1829 Nisan 11 ve 1829 Aralk 6.

22 .N.: Trke tercme, smet Zeki Eyubolunun. Bkz. J.W. von Goethe. Faust. eviren: smet Zeki Eyubolu. stanbul: Sosyal Yaynlar, 2001. s. 168


ediyordu. Ancak, Faustta Trklerin korsanlar deil, yamalananlar olmas dikkat ekicidir.

Goethe, dmana dair allm portreye kart bir imge olutur-mak iin bu frsat kullanyordu. Bu Goethe iin tipik bir davrantr, nk almalarnda ne zaman Trkler konu olsa entellektel bamszln koruduu grlyor. Goethe bu konuda genellikle bir yanszlk havas tayor; ancak yaygn nyarglara kar ilerlemek istediinde almalarn, kendi deyimiyle, akll manevralar iin aralar olarak kullanmak, sk sk bavurduu bir yoldur.

Bu yaklam, ilk byk oyun almas Gtz von Berlichingen (Demir Elli valye)nin ilk taslanda bile aka grlyor. Bir 16. yzyl kahramannn ansna yazlm olan bu oyun, Trklere dair pek ok gnderme ierir. Bunlarn oyunda yer almas doal bir geli-meydi, nk tarihi bir karakter olan Gtz, 1542de Trklere kar yaplan sefere katlmt. Eserin tarihsel niteliine uygun olarak Trkler, oyunun tm versiyonlarnda ba dman olarak anlr.

Ancak Goethe, Trklerin imgesini bir dman olarak gste-rirken, hibir zaman kmsenmemelerine zen gsterir ve onlarla yaplan savalar olduka sorunlu olarak betimler.

lk perdede, Almanyann lke ii sorunlar tartlrken, Weislingen, sevgili Kayzerimizin topraklar[nn] ba dmann saldrs tehditi altnda olma olaslndan sz eder. Ancak Alman prenslerinin bencillikleri konusunda yanlsamalara kaplmayan Gtz, Trklerin Kayzeri onlardan geri tuttuu iin, ilerinden Tanrya kredenler olduuna dair yemin etmeye hazrdr. 23

Piskoposun Bambergdeki sarayndaki sahne de ayn konunun altn izer. Olerus, Hazretleri, Trk seferi hakknda insanlar ne diyor? diye sorduunda, piskopos yle yantlar:

23 WA I 8, s.31.

14 Pera-Bltter 20

Kayzerin yapmas gereken en acil i, ncelikle imparatorluu tekrar salamlatrmak, kan kavgalarna son vermek ve mahkem-lerin saygnln yeniden kazandrmaktr. nsanlar da diyorlar ki imparatorluun ve Hristiyanln dmanlarna kar kendisi, ahsen sefere kacakm. Hl ilgilenmesi gereken kiisel mese-leler var ve 40 bar anlamasna ramen imparatorluk hl haydut yata. [...]24

atafatl bir tamlama olan imparatorluun ve Hristiyanln dmanlar, bu balamda anlamdan yoksun duruyor, nk asl sorun Almanyann i sorunlardr.

kinci perdede Goethe bu sorunu tekrar konu eder. Weislin-genin argman gayet aktr. yle der: Kayzer, Trklere kar yardmmz istiyor. Eer karlnda tekrar bizi destekleyecekse, bu ucuz bir fiyat25. Bylelikle, Kayzerin vasallarnn sadece kendi karlarn dndklerini gryoruz. Satran tahtas zerinde oynar gibi Trkleri kendi Kayzerlerinin karsna koyarlar. Sadece kendi karlarn dnen ayrcalkllar, toprak sahibi lordlar ve dalkavuk-luk yapan sarayllarn vicdandan yoksun olular, herkesin grebil-mesi iin aka ortaya konmaktadr.

nc perdede, Trklere, o kurtlara, [ve] Franszlara, o tilki-lere kar kendilerini imparatorluun snrlarna 26 koyacak olan Alman valyelerinden sz edilir. Trkler iin kurtlar teriminin kullanlm olmas ilgin.

Bu gibi hayvan benzetmeleri, binlerce yldr, zellikle sava zamanlarnda, dmana kar yaplan propagandalarn klielerinden biri olmutur. Ama Goethe, gen bir yazarken bile, szck seimi ile biz okuyucularn bu kullanm hemen tanmamz salar. Daha yakn-dan bir okuma, Trklerin bu oyunda hayvan isimleri ile anlan 24 WA I 8, p.40. 25 WA I 8, p. 76. 26 WA I, 8, p 113.


dierlerine gre daha iyi durumda olduunu gsteriyor. Gtz, nvan sahibi st snflar iin fareyi yakalamak zorunda olan Kayzere acyor. Baka bir yerde, Gtz yle der: Fareler onun maln ml-kn kemiriyor. Bu zarar verici kemirgen benzetmesi, Almanyann i sorunlarna neden olanlar, zellikle dalkavuk sarayllar hedef almaktadr. Szgelii, kk insanlar zerinde bask kurmak isteyen prensler, Gtze (I. Perde) bo vakitlerinde avlarn mideye indirmek isteyen avc kular gibi grnrler. Gtz, imparator-luun ordularna kar seferini, nefretle, bir tavan av olarak anar. syankar kyller de derebeylerine tavan derler; isyan ktnda, kmesinden dar atlm tavan veya korkuyla vraklayan kur-baalar gibidirler.

Bu hayvan benzetmeleriyle karlatrldnda, Trklerden kurtlar olarak sz edilmesi ok daha saygl duruyor. Ayn zamanda, I. Perdede Weislingen u sulamay yaptnda, kahra-mann kendisi kurta benzetiliyor: Prensleri kurdun oban grd gibi gryorsun.27 Gtz de kendisini, btn bir kuzu srs iin ok fazla olduu anlalan 28 bir kurt (III. Perde) olarak grr.

Ayrca hatrlayabiliriz ki adnn Wolfgang olmas nedeniyle, Goetheye Wolf29 deniyordu ve ayn nedenle, Goethe kendisini bazen kurtla zdeletiriyordu; bakalar tarafndan da ara sra bir kurt gibi olarak tasvir ediliyordu. Btn bunlar dnldnde, Trkler iin kullanlan kurtlar terimi, karalayc bir terimdense, sayg gsteren bir terim gibi duruyor.

III. Perdede, Trkiye hakknda zellikle ilgi ekici ve aydnlatc bir sz geer. General dman kampnda, Gtzten yaknrken yle der: Savata ynlarca askerin arasndan geiyor. lmeyip de

27 WA I, 8, p.31. 28 WA I, 8, p. 88. 29 .N.: Wolf, Almanca kurt.

16 Pera-Bltter 20

yakalananlar da kampa geri dnmektense, Tanrya snp Trkiyeye kamay tercih ediyorlar. 30

Goethenin burada syledii ey ok artcdr: mparatorluk ordusunun askerleri, Almanyada balarna gelecek eydense Trkiyede esir olmay tercih ediyorlardr! Yani, kendi lkelerindeki yurttalarnn ellerine geerlerse onlar bekleyen eye gre, Mslman ba dmanlarnn elinde daha hafif bir ceza alacakla-rn dnrler.

V. Perdede, Almayann i ileri ile karlatrldnda Trkiyeyi yeleyen ok daha gl bir vurgu ile karlarz. Bu vurgu, kyl isyan srasnda ksa bir sre iin isyanclarn bana geen Gtzn bir nlemi araclyla yaplr. Gtz, su faillerinin korkun arlklarn duyunca aresizlik iinde barr: Katiller! Kundakklar! Onlarla iim bitti! [...] Keke bin mil tede, Trkiyede bir kuyunun dibinde olsaydm!31

Goethe, kahramanna, kendisini bir su orta gibi hissettii kendi lkesinde cinayetlere gz yummaktansa, Trkiyede en ar koullarda hapis cezas ekiyor olmay tercih ettiini sylettirmek-tedir.

Goethenin kaynaklar arasnda Trkiye ile ilgili bu son iki alnt iin herhangi bir referans yok. Bunlar kendisi eklemi. Kahramann lkesindeki mevcut durum hakkndaki aresizliini dramatize etmek iin, bu noktada, yzlerce farkl nlem yazlabilirdi. O zaman, kendi-mize soralm, Goethe burada neden Trkiyeden sz ediyor? Hristi-yanln ba dmannn korkun gaddarlna dair stereotipik an-laylar krarak, neden byle allmam derecede gl bir vurgu yapyor?

Bu stereotiplere ramen, Goethenin kendi karanlk 16. yzyl manzarasnda, Osmanl mparatorluunun snacak bir yer gibi grldne dikkatimiz ekiliyor. 30 WA I, 8, p.97. 31 WA I, 8, p. 149.


Gen yazar, Almanlar Trklerle, onlarn bu kadar aleyhine bir halde karlatrmann, kendi yurttalarna kar bir hakaret anlamna geleceini biliyordu elbette. Fakat Goethe, tartmalara yol amaktan holanyordu; dolaysyla, bu klielemi anlaylar kknden sars-mak iin Gtzte de eline geen frsatlar kulland. Goethe bunu, Lessingin 1780de, Nathan der Weise (Bilge Nathan)da asil kii-likli karakterler Sultan Saladin ve bilge Yahudi Nathan ile, nyarg-larla sahne zerinden savamann en nl rneini vermesinden de nce yapm oluyor.

Aydnlanma dnrlerinin hogr talepleri sonucunda, zel-likle askeri atmalarn yerini giderek gelimekte olan ticari ilikiler de almaya baladndan, Trklere dair yeni bir imajn kabul edilme-sine msait bir ortam olutu. Ve dnceler giderek Trklerin yaptk-lar olumlu katklara doru yneldi.

Bat uygarlklarnn Trklere borlu olduu Dou hazineleri ara-snda pek ok edebiyat eseri vard. iirin Osmanl mparatorluunda her zaman ok saygn bir yeri olmutur. Btn Osmanl hkm-darlar, airlere hamilikleri ve limlere verdikleri desteklerle birbirle-riyle rekabet ediyorlar, hatta, bunda baarlar dzeyleri farklla-makla birlikte, kendileri de iir yazyorlard.

Kendi iirlerini, tercih ettii dil olan Fara olarak, ilk yaym-layan I. Selim olmutur. Trkiyenin Asya ve Avrupa arasnda doal bir kpr halindeki corafi konumu nedeniyle, Trkler, Avrupallarn Dou ile en dorudan temas kurduu toplumdu ve Avrupallarn dou edebiyat rneklerine eriimini salayan en nemli arac oldu-lar. Gerekten de pek ok Farsa ve Arapa eser, Osmanllarn edebi-yat sevgisi ve edebiyata duyduklar sayg nedeniyle sadece Trkiyede korunmutu.

Dier slam lkelerinde, en azndan belirli zamanlarda, bu eser-lerin korunmu olma anslar ok dkt. Bb- li araclyla batya ulaan pek ok eserden sadece biri olarak, Goethenin hayat

18 Pera-Bltter 20

boyunca ok deer verdii Binbir Gece Masallarn32 rnek gstere-bilirim. Trkler, edebiyattaki zel trde bir ak fikirlilikleri ile, yzyllar boyunca kendilerini tekrar tekrar ayrt etmilerdir. Byle-likle, dnyann sonsuza dek yitirmi olaca edebi hazinelerin koruyucusu oldular.

Osmanl mparatorluunun byk genileme dneminde, slamn Mekke ve Medinedeki kutal mekanlarn koruma hakk da Trk sultanlarna gemiti. Tutucu din adamlarnn saldrlar altnda olan airlerin ve eserlerinin kaderi, mftlerin, zellikle stan-buldaki Ba Mftnn resmi sulama veya hogr kararna balyd.

Kendilerini halifelerin devam olarak gren I. Selim ve olu Kanuni Sultan Sleyman, dini konular ok ciddiye alyorlard; II. Selim iin de durum farkl deildi. Byle ok gl hkmdarlarn dneminde yaayan, 1574te lm olan, en nl ba mft Ebusuud Efendi, byk ranl air Muhammed emseddin Hfzn Divann korumak iin dini kanunlarn en yksek temsilcisi olarak konumunu kullandnda, Goethenin hayranln ve kranlarn kazanmtr.

Goethenin Dou-Bat Divannda, Hfz Kitabndaki ilk Fetv iiri bunu gsterir:

32 Binbir Gece Masallarnn ilk Arapa elyazmas, Parise, Fransann

Konstantinopolis elisi Marquis Nointel tarafndan 17. yzyln son eyreinde getirilmitir. Bu yolculukta Marquis Nointele, daha sonra Binbir Gece Masallarn 12 cilt halinde, Les mille et Une nuit bal ile Franszcaya tercme edecek olan akademisyen Antoine Galland elik ediyordu (Les mille et Une nuit: Contes arabes. traduits en Franais par Mr. Galland. Paris 1704-1717). Bu eserin bat edebiyat zerindeki etkisi azmsanamaz. Binbir Gece Masallarnn zellikle Goethe zerinde, mr boyu sren, ok gl bir etkisi olmutur. Bkz. K. Mommsen, Goethe und 1001 Nacht. 3. Bask. Bonn 2006.


Fetv Hafzn airlik tarz, malum hakikati Silinmez bir halde gsterir; Fakat ara sra nemsiz eyler eriat snrlarnn dna taar. Emin olmak istersen bilmelisin Ylan zehriyle tiryak ayrt etmeyi Lakin asil bir icra-i faaliyetin zevkine Ak yreklilikle teslim olmak lazmdr. Ve srf ebedi azap getirecek ilerden Temkinle kendini korumaldr insan, Yanlmamak iin en iyisi budur zaten. te byle fetva verdi biare Ebusuud. Allah cmle gnahlarn affetsin!33 Hfz Kitabndaki bir sonraki iirde de ayn ey grlr : Alman Teekkr Ediyor Aziz Ebusuud isabet kaydettin! air de byle ulem arzu eder Dorusu, eriat snrlarnn dna taan, Bu ufak tefek eyler verasetle geer ona Kederli iken bile neeli grnd yerdir Ki burada air pek cesaretlidir. Onun nazarnda ylan zehri ve tiryak, Birbirinden farkl deildir dikkatle bak. Birisi ldrmedii gibi, dieri de ifa vermez: nk yle tecelli etse de hayat,

33 .N.: Trke tercme, Senail zkann tercmesinden alnmtr. Bkz. J.W.

von Goethe. Dou Bat Divan. Tercme, yorum ve aklamalar: Senail zkan. stanbul: tken Neriyat, 2009. s. 188-89.

20 Pera-Bltter 20

Faaliyetin ebed msmiyetinden doar, Bu da kendinden bakasna vermez zarar. te bylece yal air, hrlerin Cennette kendisini, Genlemi bir delikanl olarak karlamalarn bekler. Aziz Ebusuud isabet kaydettin fetvnda!34

Burada Goethe, bu Osmanl hukuk adamn, bir anlamda airlerin koruyucusu olarak, bir aziz ilan etmesiyle zellikle gl bir kii-sel not dm olur. Bu azizlik mertebesine ykseltme, Hristiyanlar iin ok edici olabilir ama Goethe, dogmalar ve ahlkn tesinde airler iin bir yer aan bu bilge Trk ak bir ekilde onurlandr-maktan ekinmez.

Goethenin Hfz Kitabndaki ikinci Fetv iiri, baka bir Trk hukuk adamn yceltmek iin yazlmtr.

Fetv Msrinin iirlerini okur Mft, Birbiri ardndan, hepsini birlikte, Ve ihtiyatla hepsini atee atar. O gzelim kitap yok olur gider. Her biri yansn teker teker buyurmu yce kad, Kim Msri gibi inanr ve konuursa Ate azabndan sadece Msri istisna demi: Zira Allah her aire bir kabiliyet ihsan etmi. Eer air bunu isitismar ederek gnah ilerse, O zaman Allahn affna snmaya baksn. 35

34 .N.: Senail zkann Trke tercmesinden. Bkz. J.W. von Goethe. Dou

Bat Divan. Tercme, yorum ve aklamalar: Senail zkan. stanbul: tken Neriyat, 2009. s. 189.

35 .N.: Senail zkann Trke tercmesinden. Bkz. J.W. von Goethe. Dou Bat Divan. Tercme, yorum ve aklamalar: Senail zkan. stanbul: tken Neriyat, 2009. s. 189.


Burada vlen mft, 17. yzyln sonunda, iirlerini kurtaramam olsa bile, bir airin kendisini, yaklarak idam edilmekten kurtarmtr. Burada alntlanan her iirle Goethe, nemli Trk ahsiyetlerin sanat anlaylarna ve ak fikirliliklerine dair ebedi eserler yarat-mtr.

Osmanl yksek kltrnn Trkler tarafndan batllara akta-rlan byk baarlarndan bir dieri, Osmanllarn ok gelimi bahecilik sanatyd. Orta Avrupaya ilk lale soanlar, smbller, zambaklar ve ilk leylaklar, 16. Yzylda, Bb- lide alan bir Flemenk ulak araclyla getirilmitir. Hollandadaki mehur lale yetitirme kltr, Trk ncllerine yaslanr.

Goethenin, eyh Muhammed Lalezarinin iekler iin Teraziler: Trkiyede Lale ve Nergis Yetitiricilii zerine36 balkl kk bir cilt olan kitabna verdii, bylenmi haldeki tepkisinden Trklerin bahecilikteki baarlarn takdir ettiini biliyoruz. Goethe, hemen o anda, ona kitab ulatran kitabn tercman Heinrich Friedrich von Diezi ven bir iir yazar. 37 Haberci, Trkolog Dieze yle bir aktarmda bulunur: Sayn Kraliyet Danman Bay Goethe, kendisine gnderdiiniz kitap iin onun adna siz Hazretlerine ok teekkr etmemi rica etti ve siz Hazretlerine, kitab sadece okumakla kalmayp ok dikkatli bir ekilde altn bildirmemi syledi.

36 Almanca bal: Wage der Blumen Vom Tulpen- und Narcissen-Bau in der

Trkey. Aus dem Trkischen des Schech Muhammed Lalzari. bersetzt von H. F. v. Diez. Halle u. Berlin 1815. Bu kitap hl Weimarda, Goethenin kiisel ktphanesindedir. (Hans Ruppert: Goethes Bibliothek. Katalog. Weimar 1958. No. 1773).

37 Goethe, Dou-Bat Divan zerine Notlar ve Denemelerin Von Diez balkl blmnde Wie man mit Vorsicht auf der Erde wandelt(Dnyadaki uralarmzda nasl saduyulu oluruz...) balkl iiri yaymlamtr. Bkz. West-Eastern Divan. The poems, with Notes and Essays. Translated by Martin Bidney. New York: Global Academic Publishing. 2010, s.273.

22 Pera-Bltter 20

Ferdinand Hand, laleler ve nergisler hakknda pek ok bilgi ieren [bu] kitap hakknda zel bir not der ve yle devam eder:

Bu metinde iekler dnyasna dair gerekten ok geni bilgiler kapsanyor ve Douda yaygn olan dnme ve alglama biim-lerinin bu adan ne kadar uzanda olduumuzu gryoruz. 38

Ayn zamanda Goethe, laleler ve nergislerle ilgili kitaptan bilgileri Jena niversitesinden bir botanistle paylar ve saray bahvanna Trk iek uzmannn tavsiyelerine uygun olarak39 bir lale bei diktirtir.

Batnn Trklere kran borlu olduu dier bir alan mziktir. Dman Trklerden Batl mzisyenler tarafndan dn alnan mzik enstrmanlar arasnda, yenierilerin mziinde kullanlan simbal de vard. Goethe, ordularla ilgili eyleri seven dk Carl Augusta u iiri gnderdiinde bunun farkndayd:

ah uja ve Onun Gibilere Maverannehirin ortasndan gelen ark vgye ayan Marlarmz grl grl ve gl Senin yollarn vmek iin! Korkulardan silkinip Sende yayoruz. Sen ok yaa! lken de

38 Ferdinand Hand, H. F. von Dieze, Temmuz 31, 1815 tarihli bir mektupta. Bkz.

K. Mommsen, Goethe und Diez. Quellenuntersuchungen zu Gedichten der Divan-Epoche. 2. Bask. Bern. 1995, s. 81.

39 Bkz. Goethenin Jenadaki botanist Friedrich Siegmund Voigta, Nisan 22, 1815 tarihli mektubu (WA IV, 25, p. 280) ve K. Mommsen, Goethe und Diez, s. 82.


ok yaasn! 40 Goethe bu iirde, Kabus Kitabnda okuduu yenierilerin mziine gnderme yapar. Bu kitaba gre bu m zik, Maverannehirden, gnmzde Kazakistan, zbekistan ve Tacikistandan geen Ceyhun nehrinin tesinden gelmektedir. O kadar salam ve korkusuz bir nitelik tar ki okulu melodileri [...] savalarn ve generallerin eylemlerine ok uygundur. 41

Batllarn, Osmanl dnyas sayesinde eritii byleyici mater-yalleri de gz ard edemeyiz. Deerli kumalar, hallar, ini, parfmler, baharatlar ve zellikle ok talep edilen kahve gibi lks mallar, ticareti yaplan materyallerden bazlaryd. Goethe, Dou-Bat Divannn mthi al iiri Hegire (Hicret)te, Karavanlarla yol alrken / al, kahve ve amber satarm42 diye yazdnda, aka, orta Avrupada hl egzotik bulunan bu mallar dnyordu.

Goethenin Hicretteki dizeleri yazd sralarda, Trklerden korku sendromunun yerini, bir Trk modas sevgisinin semptomlar byk lde almt. Trkiyeye kar bu tavr deiikliinin temel nedeni, Fransann politik olarak ince planlanm ittifaklar politika-syd. Bu politika sonucunda gelien ticari ilikiler, Avrupada, Trk olan hereyin sevilmesine yol at.

40 Almanca orijinali. Schach Sedschan und Seinesgleichen. Durch allen Schall

und Klang der Transoxanen... WA I, 6 iinde, s. 87. 41 Bkz. Buch des Kabus. Ein Werk fr alle Zeitalter aus dem Trkisch-Persisch-

Arabischen bersetzt und durch Abhandlungen und Anmerkungen erlutert von H. F von Diez. Berlin 1811, s. 731. Bu kitap hl Weimarda, Goethenin kiisel ktphanesindedir. (Hans Ruppert: Goethes Bibliothek. Katalog. Weimar 1958. No. 1772).

42 .N.: Senail zkann Trke tercmesinden. Bkz. J.W. von Goethe. Dou Bat Divan. Tercme, yorum ve aklamalar: Senail zkan. stanbul: tken Neriyat, 2009. s.173.

24 Pera-Bltter 20

Partilerde Trk tarz giysiler giymek ve Trk kostmleri iinde kendi portrelerini yaptrmak moda oldu. Moda dnyas imdi, Trk olan hereyi, snrsz hedonizm, egzotik lks ve saraydaki masallara zg ihtiam ile birletiriyordu.

Sultann haremi, herhalde pek ok ressamn ve izleyicilerinin hayalgcn byk lde kamlyordu, nk haremdeki hayata dair otantik herhangi bir ey deneyimleme anslar neredeyse hi yoktu. Goethe bu gibi modern Avrupa tahayyllerine kar zel bir ilgi gstermemitir; sadece Karlsbaddaki kaplcalarda bir kalnda, Dkn masasndaki bir yemek srasnda bir Prusyal subay tarafn-dan harem hakknda yaplan bir akay gnlne not eder. Orada oturan grup, gazetenin ilgi ekici olmadn syledikten sonra, bu subay, Konstantinopolis kaynakl olduu iddia edilen bir makaleyi okur: Yeni Sultan Mustafa, daha yakndan bir inceleme sonucunda, selefi Selimin tm hareminin bakirelerden olutuunu grmtr.43 Kaplcalarda erkekler arasnda yaplan bu tip akalar, Sultan IV. Mustafann (1779-1808) ocuksuz kuzeni Sultan III. Selimin (1761-1807) ksa bir sre nce yerine gemi olmas ile elbette ilgiliydi.

Avrupada her yerde, popler Trk operalar, baleleri ve arkl oyunlar, sarayn zarafetinden kaynaklanan byk bir hayranlk yaratyordu.44 ok cazip ve renkli bir Dou resmediyorlar ve Mozartn Saraydan Kz Karma (1782) operasndaki licenap Selim Paa gibi olumlu karakterler de gsteriyorlard.

Goethe de 1814 tarihli kendi tek perdelik oyunu, Was wir bringen (Getirdiklerimiz)de, Alman kurtulu savalar sonrasnda

43 Bkz. Goethenin gnl, Haziran 28, 1807 (WA III, 3, s. 232-233) 44 Zamann yaklak 100 Trk operasndan, sadece Mozartn Die Entfhrung

aus dem Serail (Saraydan Kz Karma) operas bugne dek kalmtr; Bkz. Gerhard Rohde: Einflsse trkischer Musik auf das Abendland. Trkei. Abendland begegnet Morgenland 16.-18. Jahrhundert iinde. Internationale Tage Ingelheim. Mainz 1992, s.155-161.


baran Trk ve spanyol karakterlerin bir araya gelileri zerine duyulan neeyi ifade etmek iin, Mozartn bu popler operasndaki Trk ambiyansn kullanmtr. 45

Prusya Kral Byk Frederickin ittifak politikasn oluturmasndan sonra, Prusyada Trkiyenin lehine bir tavr dn-m yaanr. Dolaysyla Trk modas Berlinde bile hakim olur. Tpk dier Avrupa ehirlerinde olduu gibi, sark tercih edilen bir balk haline gelir; yle ki Kral aka ile yle der: Hurma yemek Berlinde moda; aptallar balarna bir trban dikiyor.46

Weimarda Bertuchun Lks ve Moda Dergisi, bonnets l a turque ve robes l a turque neriyordu. Napolyonun 1798/99 Msr seferi, Napolyon sar kendine yaktrmyor olsa da, oryantal giysilerin poplerliinin artmas anlamna geliyordu.

Ancak Goethe, ara sra elenceli bir maske olarak bir sark takarak klk deitirmekten holanyordu. Dou-Bat Divannda, ...sark ki daha iyi ssler balar / Tm kral talarndan47 diye yazarak sar ver: Ayrca, ayn kitapta yle yazar : Ve her zaman tlbenttir en gzel mcevher.

65. doumgn iin sevgilisi Marianne Willemer ona en kaliteli tlbentten bir sark armaan eder. Dou-Bat Divanndan

45 Oyun sonunda, Belmonte, Constanze, Pedrillo, Blonde ve Osmin bir arada

nee iinde ark sylerlerken, Selim Paann tannan aydnlatlm gemisi sahnede gsteriliyordu. Goethenin Weimar tiyatrosunun ynetmeni olarak, Trk karakterlere sahnede tekrar tekrar yer verdiine dair kantlar vardr.

46 Bu alnt C. A.Bratterden alnmtr: Die preuisch-trkische Bndnispolitik Friedrichs des Groen. Eine geschichts-theologische Analyse seiner Stellung in der Weltsituation. Weimar 1915, s. 132.

47 Bkz. Moganni Nameh (arklar Kitab) iinde the poem Vier Gnaden (Drt Ltuf) iiri ve Suleika Nameh (Zleyha Kitab) iinde Komm, Liebchen, komm! Umwinde mir die Mtze / Aus deiner Hand nur ist der Tulbend schn ( Gel, sevgilim gel! Sar u fesimin etrafna! / Senin elinden tlbent zellikle gzeldir). .N.: Senail zkann Dou-Bat Divan tercmesinden. (Bkz. dipnot 33). Srasyla, s. 176 ve s. 250.

26 Pera-Bltter 20

pek ok iir 1817 Yl iin Hanmlar iin Cep Kitab olarak basld-nda, Goethe kitabn kapan ssleyecek resim olarak sark resmi seer. Muhtemelen, bu sark resmi, kadn okuyucularn o sralar moda olan egzotik zevklerine hitab ediyordu.

Goethe, Dou-Bat Divannn Fars ve Arap elerle birlikte Trk eler de iermesini istediini ilk zamanlardan itibaren bili-yordu. Projeyi yayncsyla ilk kez konutuunda Goethe yle demiti, Trk airler gz ard edilmemeli. 48

Tarihi ve edebi almalar Goetheye, ran, Arap ve Trk dini, kltrel ve edebi tarihlerinin iie rl olduunu gstermitir. Dolaysyla, edebi mlk arasnda kendi eliyle yazlm Trke yaz paralarnn bulunmu olmas artc deildir. Divann ilk bask-snda, kitabn bandaki resimli sayfada Osmanl tarznda bir bakr gravrn olmas da Trk elerin gz ard edil[e]me[yeceini] gsteriyordu. Dou-Bat Divannda yer alan muazzam sayda Trk eleri ve Goethenin Trk airleri ve Trk edebiyatna dair youn almalarn aydnlatmak iin burada yeterli zaman olmadndan, bu konuda bir kitap zerine altm ve bunu yaknda bitirmeyi umduumu size bildirmek isterim.

48 Bkz. Goethenin yayncs J. F. Cottaya Mays 16, 1815 tarihli mektubu. (WA

IV, 25, s. 414 ve sonras.)

Prof. Katharina Mommsen earned her Ph.D. at the University of Tbingen and completed her Habilitation at Freie Universitt Berlin. She is professor emerita at Stanford Universitys Albert Gurard Endowed Chair for Literature. Professor Mommsen is founder of the Mommsen Foundation for the Advancement of Goethe Research. Her studies, focusing on Goethes analysis of Islam religion and literature, include her publications Goethe und der Islam (2001) and Goethe und 1001 Nacht (3rd edition 2006).

For more information see http://katharinamommsen.org and http://www.egw.unc.edu

Documents

Katharina Mommsen, Stanford