T.C. ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

BOLEVK DARES DNEMNDE KAZAKSTANDA RUS HKMYET VE TRKLER (19171936)

(YKSEK LSANS TEZ)

Laziza NURPES

BURSA 2010

T.C. ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

BOLEVK DARES DNEMNDE KAZAKSTANDA RUS HKMYET VE TRKLER (19171936)

(YKSEK LSANS TEZ)

Laziza NURPES

Danman Do. Dr. Cafer FT

BURSA 2010

ZETYazar niversite Anabilim Dal Tezin Nitelii Sayfa Says Mezuniyet Tarihi Tez Danman Laziza NURPES Uluda niversitesi Tarih Yksek Lisans Tezi IX + 144 . /. / 2010 Do. Dr. Cafer FT

BOLEVK DARES DNEMNDE KAZAKSTANDA RUS HKMYET VE TRKLER (19171936) Rusyada 1917 ylnda gerekleen Bolevik htilali, komnist ideolojiye dayal yeni bir sistemin ve proleter dnya devleti hedefine ynelik bir srecin balangcn oluturmaktadr. Bu nedenle konu, tarihi bir neme sahiptir. Sovyet rejiminin kurulmasyla birlikte, sosyalist ilkeleri gerekletirmek iin hayatn her alann kapsayan tedbirlere giriilmitir. Bolevik dnem, tm lke halklar iin byk bir deiimi getirmekle beraber, bu deiimin yn, bataki beklentilerin hsranla sonulanmasna neden olacaktr. Kazakistandaki ihtilal, Kazak bamszlk hareketinde adeta bir okul ilevi grm, idarenin Boleviklerin eline gemesinden itibaren uygulanan totaliter politikalar, milliyeti eilimleri harekete geirmitir. Bu almann amac, Bolevik ynetiminin Kazakistanda uygulad asimilasyon faaliyetlerine ramen, bamsz kimlik bilincinin yok edilemedii gereini ortaya koymaktr. ncelen kaynaklar ve yaplan tahliller, Trk kltrnn komnist ideoloji karsnda diren gstererek, mcadele yoluyla daha da glendii sonucunu ortaya koymutur. almada, hem Rus hem de Kazak yazarlarn eserleri dikkate alnm, bunlarn karlatrlmasyla bir senteze varlmaya allmtr. Bylece tarafsz bir deerlendirme ile konunun tm boyutlar aydnlatlmak istenmitir. Yllardr Rus emperyalizmi altnda yaayan Kazak Trkleri, bamszlklarn koruma artyla yeni rejimi desteklemilerdir. Bu art yerine getirilmeyince, enternasyonal komnist idealler, millet olgusu karsnda yenilmitir. Uygulanan basklar, Trk kimliini asimile etmek bir yana, bu kimliin daha da vurgulanmasna sebep olmutur. Bylelikle, Sovyet ynetiminin tarihi emelleri, amalanann tam tersi sonular dourmutur. Anahtar Szckler BOLEVK HTLAL TRKLER KAZAKSTAN SOVYETLER MLL MCADELE

III

ABSTRACTWriter University Department Purpose of Thesis Page Count Graduation Date Supervisor Laziza NURPES Uluda niversitesi Tarih Yksek Lisans Tezi IX + 144 . /. / 2010 Do. Dr. Cafer FT

RUSSIAN HEGEMONY AND THE TURKS IN KAZAKHSTAN DURING THE PERIOD OF THE BOLSHEVIK ADMINISTRATION (19171936) The Bolshevik Revolution, which took place in Russia in 1917, caused the start of a period which had the goal of a new system based on communist ideology and a proletarian world government. For this reason, the topic of this thesis is of great historical importance. With the founding of the Soviet regime, attempts were made to implement measures covering every area of life in order to realize socialist principles. The Bolshevik period, in addition to bringing a huge change to the population of the country, would eventually result in the demise of the high hopes that were held at its beginning. The revolution in Kazakhstan had almost a schooling function in the context of the Kazakh independence movement, and starting with the Bolsheviks taking the reins of the administration of the country, the totalitarian policies that were applied there brought nationalist tendencies into action. The purpose of this work is to display the reality that the awareness of an independent identity in Kazakhstan was not destroyed in spite of the Bolshevik administrations assimiliation activities that it carried out there. The sources that were studied and the analyses that were carried out made it clear that Turkish culture resisted communist ideology and became even stronger through struggle. In this work, both Russian and Kazakh authors works were taken into account, and by comparing and contrasting them a synthesis of the two was attempted. In this way an endeavor was made to illuminate all the various dimenstions of the topic through on objective evaluation. The Kazakh Turks, who lived for many years under Russian imperialism, supported the new regime under the condition that their independence be protected. When this condition was not fulfilled, the international communist ideals were defeated by national identity. The repressions that were implemented, rather than assimilating away the Turkish identity, actually served to accentuate this identity. Thus the historical aspirations of the Soviet government brought about the exact opposite effect than that which was intended. Key Words Bolshevik Revolution Turks IV Kazakhstan Soviets National Conflict

N SZRus Bolevik htilali, Sovyet emperyalizminin Rusyadaki Trk halklar zerindeki sonularn doru okuyabilmek asndan tarihi bir nem tamaktadr. Gnmz Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde varln devam ettiren Trk kimliinin yapsndaki direnci grmek iin, bu kimliin maruz kald tehditleri bilmek gerekmektedir. yle ki, Sovyet ideolojisinin tm asimilasyon politikalarna ramen, eskiden birer Rus smrgesi haline getirilmi olan Trk topraklar, bugn yeniden bamsz birer devlet olarak tarihi geliimini srdrmektedir. Buradaki almann amacn da, bu gerei ortaya koyma dncesiyle ifade etmek mmkndr. Bu aratrmada, Rus Bolevik htilali ile balayan deiim srecinin Kazakistan Trkleri zerindeki etkileri ve sonular n plana alnarak, 1917den 1936 ylna kadar meydana gelen olaylar tahlil edilmeye allmtr. Bu alma blmden olumaktadr: lk blmde, Bolevik htilali ve Sovyet hkmetinin kuruluu; ikinci blmde Kazakistanda ihtilal dnemi ve Sovyetlerin blgede uygulad politikalar; nc blmde ise Kazak milli Bamszlk mcadelesi ele alnmtr. Sovyet idaresi altndaki Kazak halkna uygulanan politikalarn asimilasyon karakterini tm akl ve gerekeleriyle ortaya koyabilmek iin komnist ideoloji dorultusunda yeni bir toplum tipi yaratma faaliyetleri aklanmaya allmtr. htilal srecinde tm muhalif gler, rejim kart bir tehlike olarak grlerek Bolevikler tarafndan ortadan kaldrlmaya allmtr. Kazak milli mcadelesinin balamasyla Sovyet basks daha da artm, binlerce masum insan toplama kamplarna srlm ve idam edilerek cezalandrlmtr. Sovyet politikalar, en ok kltrel smr yoluyla Trkleri sisteme dhil etmeye alm; dil, eitim, din gibi sosyal hayatn tm alanlarna mdahale edilmitir. Komnist dnce sisteminin uygulanmas yolunda karlalan glkler, Orta Asya halklarnn milli bilinlerinin gz ard edilmesinden kaynaklanmaktadr. Bunun farkna varan totaliter Sovyet Hkmeti, tasarlad byk toplumsal dnm projesinden kesinlikle taviz vermedii halde, kendi bamszln sonuna kadar savunan Trk halkn sindirmeyi baaramamtr. Gl bir parti otoritesi ve her trl denetim mekanizmasnn harekete getii Sovyet dnemi boyunca Kazak halknn verdii mcadele baaryla sonulanmtr. Bu baar, Sovyet sisteminin dalp sona ermesiyle deil, hedefine sadakatle bal Bolevik liderlerin, Trkleri, komnist idealler uruna kendi kltr ve bamszlk isteinden vazgeirmeyi baaramam olmas gereinde anlamn V

bulmaktadr. Buradan ortaya kan sonu, totaliter rejimlerin, tarihte hibir zaman kalc sonu elde edemediidir. Bu tr rejimlerin sebep olduklar maddi ve manevi zararlar, madur milletlerin gemiinde karanlk bir sayfa olarak kalmaya mahkmdur. Nitekim bask, her zaman kar tepkiyi dourarak kendi sonunu hazrlamaktan te bir sonu vermemektedir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri iinde yaayan Trkler de, bylece kendi benliklerini bir kez daha snama ve glendirme imkn bulmu, uzun bir Rus hkimiyet ve smr dneminden sonra milli tarihlerini yeniden kurmak onuruna sahip olmulardr. Rus Bolevik Hkimiyeti ve Trkler konusunu ele alan bu almann ortaya kmasnda bana katk salayan deerli Hocam Do. Dr. Cafer FTye arkadalarm Nergis MAMOLU ve Teymur EROLa sonsuz teekkrlerimi sunarm.

Laziza NURPES Bursa 2010

VI

NDEKLERSayfa

TEZ ONAY SAYFASI................................................................................. ZET............................................................................................................ ABSTRACT................................................................................................. NSZ ....................................................................................................... NDEKLER............................................................................................ GR.......................................................................................................

II III IV V VIII 1

I. BLM 1917 BOLEVK HTLAL

A. Rusyada Bolevizmin ortaya k ........................................................... B. Bolevik htilalinin sebepleri ...................................................................... B.1. Ekonomik ve sosyal sebepler................................................................ B.2. Kltrel sebepler................................................................... B.3. Siyasi sebepler........................................................... C. 1917 ubat (Burjuva Demokratik) ihtilali.................................................... D. ubat htilalinden Ekim htilaline............................................................... E. Vladimir li Lenin (1870-1924)................................................................... F. Ekim htilali...................................................................................................

4 5 5 7 8 9 14 20 21

VII

II. BLM KAZAKSTANDA BOLEVK HKMYET A.Tarihte Kazaklar ve Kazakistan.................................................................... B. Kazakistann etnik yaps ........................................................................... C. Kazaklarn aznlk durumuna dmesinin nedenleri.................................... C.1. Kazakistana Rus iftilerin yerletirilmesi (kolonileme).................. C.2. Kazak topraklarna devlet tarafndan el koyulmas (kolhozlama) D. ubat ve Ekim htilalleri srasnda Kazakistan. D.1. Geici Hkmet D.2. ift Hkmet ynetimi. D.3. Sovyet Hkmetinin ilk kararnamesi... D.4. Kazakistanda Sovyet Hkmetinin kuruluu ve zellikleri............ E. Sovyetletirme politikalar F. Stalinizm ve Kazakistanda tek partili totaliter dnem. G. Kazakistanda kltr ve dil asimilasyon.. G.1. Kazaklarda eitim, din, kltr ve fikir hayat.. G.2. Sovyetlerin dil politikas.. G.3. Krgzistan(Kazakistan) merkezi icra komitesinin 22 Kasm 1923 Tarihinde yaymlad Devlet ve Yaz ilerini Kazak dilinde yrtmesiyle ilgili Genelge G.4. Ulus Dilini merkezletirme siyaseti. G.5. Sovyetlerin Dini alandaki faaliyetleri............... H. ktisadi politikalar. H.1. Kazakistanda Askeri komnizm politikas...... H.2. Askeri komnizm politikasnn sonucu..... H.3. Sovyetlerin Yeni ktisat Politikas... H.4. Kazakistanda 19201922 alk yllar. H.5. Kazakistanda tarm reformu H.6. Kazakistanda sanayileme dnemi.................. I. Srgn politikas. . Soykrm (Repressiya) politikas 52 54 56 57 58 60 61 63 71 72 75 76 24 25 28 28 29 30 30 34 36 38 41 43 45 45 47

VIII

III. BLM KAZAKSTANDA MLL MCADELE DNEM A. Smrgecilie kar Kazak mcadelesin balamas. A.1. Cetisu Merkezindeki isyan hareketi .. A.2. Torgaydaki isyan hareketi... A.3. syan hareketlerinin malubiyet sebepleri, zellikleri ve tarihi nemi B. Sovyet dneminde Kazakistanda Milli Mcadele (Kongreler).. B.1. Kazak kongresi. B.2. II. Kazak kongresi B.3. III. Kazak kongresi... B.4. Birinci Genel Kazak Kurultay. C. Partiler.. C.1. Ala Partisi. C.2. cz partisi. C.3. ura-i slam rgt D. Hokant zerklii.. E. 19201930 Yllarnda Kazakistanda siyasi srgne urayan Kazak kadnlarnn kaderi F. Kazakistan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kuruluu. G. Sovyet ynetim altnda Trkler 115 120 122 80 83 84 87 89 91 102 103 106 109 109 113 113 114

SONU ....................................................................................................... KAYNAKLAR ............................................................................................ DZN

126 129 140

IX

GR1917 ylnda Rusyann kendi bnyesi ierisinde; siyasi, iktisad, kltrel ve mill sebeplerden kaynaklanan bir ihtill meydana gelmitir. arlk rejiminden sosyalist ynetime geile sonulanan bu ihtilali, dnya tarihinin aknda ok nemli bir dneme olarak adlandrmak mmkndr. Gelimi Avrupa devletlerinin uygulamakta olduu kapitalizmin karsnda ykselen bu yeni sistem, sadece Ruslarn deil, Rusya iinde yaayan tm halklarn kaderini deitiren bir olay olmutur. 1917 Bolevik htilalinden sonra Sovyet ynetimi, yeni rejimi yerletirme abalarna girierek, tm lkede idari, siyasi, sosyal ve ekonomik bir dnm politikas uygulamaya balamtr. Bu politikalardan nasibini alacak olan halklar arasnda birok farkl etnik grup bulunmakta ve koullar olduka zorlu geecek bir srecin balangcn haber vermektedir. Komnist ideolojinin enternasyonal karakteri ile elien toplumsal yapda byk deiiklikler yapmak gerekecektir. Bunun iin Ruslar, hemen hemen tm blgelerin idari olarak yeniden dzenlenmesi iin acil tedbirler almlardr. Trk asll milletler, Rusya iinde olduka kalabalk bir kitle oluturmaktadr ve slam dinine mensup bu topluluklara ynelik politikalar da ayrca bir yaklam gerekli klmtr. Bolevikler, rejimi kabul ettirebilmek ve destek kazanmak iin tm halklara adil ve bar bir dzeni getireceklerini mjdelemilerdir. Fakat ksa sre iinde smrgeci niyetler su yzne km ve Bolevik politikalarnn, mill oluumlara kesinlikle imkn tanmayaca anlalmtr. zellikle Stalin dneminde, Trkleri Ruslatrmak iin dilalfabe, tarih ve din ynlerden yaptklar baskc faaliyetlerin yannda, Trk illeri iktisad ynden de merkeze balanmtr. Stalinin politikas, burjuva karakteri tayan ayrlk eilimleri iddetle bastrmaya yneliktir. htilalin ilk gnlerinde byk bir itici g olarak ilev gren halkn topyekn galeyan ve enerjisi, daha sonra milliyeti nitelie brnerek rejim iin ciddi bir tehlike haline gelmeye balamtr. te bu tehlike, ynetim glerini, her trl yolu deneyerek sindirme faaliyetlerine sevk edecektir. Rus olmayan halklarn ii snf, komnist ideallere itirak ediyor gibi grnse de, asl ama, daha nce arlk ynetimi tarafndan gasp edilen bamszlklarn geri kazanlmasdr. Nitekim Bolevik liderler de bu istekleri yerine getirme sz vererek ie

1

balamlardr. Yaplan reformlar, kitlelerin birlik- beraberlik bilincini gelitirmeye ynelik olduu halde, sonular itibaryla tm yenilikler, milliyeti bamszlk hareketlerini tetikleyerek lkede birleik bir sosyalist toplum yaratma hedeflerini baarszla srklemitir. Enternasyonalist emeller, ii ve burjuva snf, kyl ile toprak sahipleri arasndaki snf atmasnn iddetli olduu blgelerde (Litvanya, Estonya, Beyaz Rusya gibi) nispeten daha baarl olduysa da, genele bakldnda sonu tam bir d krkldr. Bundan sonra gelien olaylar, bu topluluklarn gittike artan bilinlenmesi ile haklarn arama mcadelesine girimeleriyle sonulanacaktr. Rusya snrlar iindeki halklarn milli bamszlk hareketleri, Rus Bolevik htilali sonrasnda kurulan Sovyet ynetimlerin bask politikalarna kar balamtr. Bu hareketler, komnist ideolojinin tm iddetiyle hkm srd yllarda milliyeti fikirlerin hayatta kalma mcadelesi ve ilerici aydnlarn sisteme ba kaldrma cesaretinin bir ifadesi olarak tanmlanabilir. Bu almada ele alnan Kazak Milli Mcadelesi de, Bolevik Rusya iinde yaanan byk rejim kart atmann nemli bir ksmn oluturmaktadr. Burada belirlenen ama dorultusunda, Bolevik htilalinin ortaya kndan balayarak Kazak milli bamszlk hareketlerinin son aamasna kadar gelien olaylar, blm ve alt balklar halinde ele alnmtr. Birinci blmde, Rusyada Bolevizmin ortaya k, ihtilal koullar ve sebepleri ele alnarak, ubat ve Ekim htilalleri zerinde durulmutur. Ekim ayndan sonra, Leninin nderliinde Sovyet ynetiminin kuruluu ve genel karakteri aklanmtr. kinci blmde, Kazakistann ksa bir tarihesi, etnik yaps ve kazak halknn genel durumu ele alnmtr. Ardndan, ubat ve Ekim aylarnda lkenin iinde bulunduu siyasi koullar, Sovyet Hkmetinin Kazakistanda baa gemesiyle yaplan dzenlemeler anlatlr. Bu blmde, Sovyetlerin Kazak halk zerinde uygulad siyasi, iktisadi, kltrel ve dini politikalar ayrntlaryla aklanarak bunlarn sonular ortaya konmutur. Blge halknn, milli mcadeleye girimesine sebep oluturan tm uygulamalar bylece tahlil edilerek bir sonraki blmde ele alnan konuya aklk getirilmitir. nc blm, arlk smrge dneminden balayarak, Kazak bamszlk mcadelesinin aamalarn ve sonucunu

2

kapsamaktadr. Tm boyutlaryla ele alnan bu mcadelede Kazak aydnlarnn faaliyetleri, dzenlenen kongre ve kurultaylar, kurulan parti ve rgtler, siyasi sulu olarak cezalandrlanlarn elerinin toplama kamplarnda yaadklar anlatlmtr. Orta Asyada Bolevik ynetimi altnda bulunan dier Trk milletlere de bu blmde yer verilmitir. 1936 ylnda Kazak zerk Cumhuriyetinin kuruluuna kadar geen sre ve sonrasnda devam eden olaylar, Kazakistanda Sovyet rejimin basklarna kar youn bir mcadelenin verildiini gstermektedir. Bu aratrmann amac da, komnist ideolojinin tm basklarna ramen blgedeki Trklerin kltrel kimliinin yok edilemediini ortaya koymak olduundan, Bolevik rejimin hedefleri, uygulamalar ve sonular zerinde arlkl olarak durulmutur. almada takip edilen yntem, mmkn olduu kadar gereki bir yaklamla komnist politikalarn gerekeleriyle birlikte vermeye ve bunlarn Trk halk zerindeki yansmalarn aydnlatmaya yneliktir. Bu nedenle, tm kaynaklarn tarafsz bir ekilde incelenmesine dikkat edilmitir. Hem Rus Sovyet Dnemi hem de Kazak bilim dnyasnn eserleri, karlatrlarak ele alnmtr. Bugn, eski Sovyet hkimiyeti dnemini karalama amal yaplan almalar, konuyu sadece belli bir boyutuyla aklamaya altndan; bunlar, kapitalist dnya grnn yenik bir sistem zerindeki hkim konumunu ilan etmesinden te bir anlam tamamaktadr. Bu sebeple burada daha ok, Sovyet dnemi ve sonrasnda konuyu derinliine tahlil eden yazarlarn almalar, kaynak olarak tercih edilmitir.

3

I. BLM 1917 BOLEVK HTLAL A. Rusyada Bolevizmin Ortaya k Bolevizm, Marksizmin Rus yorumunu ifade eden bir kavramdr. Avrupada XIX. yyda ortaya kan ve yaygnlk kazanan Marksist ideoloji bir sre sonra Rusyada da etkili olmaya balamtr. 1898 ylnda ilk Rus Marksist parti, Rus Sosyal Demokrat i Partisi (RSDP) adyla kurulmutur. Partinin 1903te yaplan kongresinde iki ayr grup ortaya kar. Bunlardan biri, klasik Marksist teoriyi savunanlardan oluur ve aznlktadr. Bu yzden Menevikler (aznlkta olanlar) adyla anlr. Bunlarn karsnda ise Vladimir li Lenin ve onun yanndaki taraflardan oluan sol kanat vardr. Bu grup da ounlukta olduu iin adna Bolevikler denir. Bolevik, ounluktan yana anlamna gelen Rusa kelimedir. 1903 ylnda dzenlenen Rus Marksist Sosyalist i Partisinin kinci Kongresinde Leninin taraftarlaryla Julius Martovun taraftarlar arasnda balayan gr ayrl, 1912 ylnda Bolevik Partisinin kurulmasyla ve daha sonra Boleviklerin SSCBnde iktidar almasyla sonulanr.1 Bolevizm, sk bir hiyerari iinde profesyonel devrimcilerden oluan ve demokratik merkeziyetilii hedefleyen bir siyasi oluumdur. Leninist ideallere dayanan parti, kendisini proletarya devriminin koruyucusu olarak grmektedir. Austos 1903te toplanan ikinci kongrede Lenin, parti yeliinin profesyonel devrimcilerle snrlanmas gerektiini syler. Martov ise bu gre kar kar ve st kademelerde profesyonel devrimciler olsa da, partinin kyllere ve ii snfna ak olmas gerektiini savunur.2 Boleviklerin nemli liderlerinden biri olan Troki, yolun banda Meneviklere sempati duysa da Meneviklerin liberalleri desteklemesi sonucu taraf deitirir ve Boleviklere katlr. Nisan 1905de Bolevikler, parti kongresinde ayrl resmiyete dkmlerdir. 1910da arn ynetimine kar acil olarak harekete geilmesi1

, O: ?, , , a.g.e. , s. 86.

M, 1991, ss. 65- 85.2

4

gerektiine inanan Troki, kayn biraderi Kamenev ve bir dier Bolevik olan Zinoniev ile beraber Bolevik-Menevik birlemesi iin plan hazrlamaya balar. Austos 1910da Kamenevin partiden istifasyla bu giriim, prensip anlamasna ramen baarszlkla sonulanr.3 15 Aralk 1912de Bolevik Partisi Leninin bakanlnda kurulur ve devrimden sonraki ilk seimlerde Meneviklere kar %25 eklinde bir stnlk salamay baarr.4 Boleviklere gre, ii devrimini gerekletirmeden nce iileri ideoloji yoluyla hazrlamak, eitmek gerekmektedir. Bolevikler, klasik Marksist teoriden farkl bir ii snf ideolojisini savunurlar ve bir burjuva devrimine gerek olmad grndedirler.5 Vladimir li Lenin, Ekim Devrimi ile Boleviklerin 1917de iktidara gelmesini salamtr. Daha sonra Bolevizmin fikirleri de Marksizm-Leninizm adyla anlmtr. Bu teoriyi sistemli hale getiren kii, Leninin rencisi Yosif Stalin* (18791953) olacaktr.6 B. Bolevik htilalinin Sebepleri B.1. Ekonomik ve Sosyal Sebepler Bolevik ihtilalinden nce arlk Rusya, Birinci Dnya savann getirdii koullar nedeniyle ekonomik olarak kntye srklenmitir. zellikle ulam krizi, kentlerdeki alk sorununu dourmutu. Tarmda ise insan gc eksiklii vard. Sava srasnda 13 milyon kyl silah altna alnd. Birok fabrika kapand. Halktan askeri3 4 5 *

, , , , M, 1989, ss. 47- 50. , a.g. e. , s.50.

, a.g. e. , s.51. Josef Visarionovi Stalin, 1881de Grcistann Gori kasabasnda dodu. Ortarenimi srasnda devrimci eyleme katld ve Rusya Sosyal Demokrat i Partisinin Bolevik saflarnda yer ald. Uzun yllar Sibiryada srgnde kald. Leninin 1917de Finlandiyaya gitmesinin ardndan partinin ynetimini stlendi. Ekim Devriminden sonra Leninin bakanlndaki Sovyet hkmetinde Milliyetler Halk Komiseri oldu. Leninin lmnden nce Komnist Partisi genel sekreteri oldu. 1920-1930larda sa ve sol ideolojik mcadele adna binlerce insan srgnlere gnderdi ve binlerce insann lmne sebep oldu. "Kollektivizasyon" ve "Endstrileme" uygulamalar ile 1928-1936 yllar arasnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinde kkl dnmlerin gerekletirilmesini salad. kinci Dnya Sava srasnda parti liderlii, hkmet bakanl ve sovyet ordular bakomutanl grevlerini birarada yrtt. 5 Mart 1953te ld. (Koen, C. Buharin, Politieskaya biografiya, 1888- 1938, Moskva, 1988, s. 74.) 6 , a.g. e. , s.51.

5

vergi ad altnda 10 eit vergi alnmaktayd. Bu durum, kyller arasnda honutsuzluun yaylmasyla daha da tehlikeli boyutlara ulat. 1916 ylndan itibaren mitingiler, ayaklanmalar balad. arlk rejimine kar halktan ykselen sesler, aln ve aresizliin artk son noktaya dayandn gstermekteydi.7 XX. yyn banda Rusya, Batnn gelimi kapitalist lkelerinin seviyesine erimeye alan, ok geni snrlara yaylm bir imparatorluktu. Emperyalist politikalar ve gl bir merkezi otoriteyle ynetilen bu topraklarda, tarihi kapitalist srecin istenen dzeyde gereklemesi iin uygun ekonomik koullar mevcut deildi. arlk Rusya daha ok d etkenlerin zorlamasyla kapitalist srece giren ve bu dorultuda birtakm acil ve kat reformlara girien lkeler grubuna dhildi. (Dou Avrupa, spanya, Japonya gibi).8 Krm Savanda ald yenilgiden sonra Rusyada ynetim mekanizmas, ekonomik modernlemeye gitme zorunluluuyla kar karya kalmtr. Bu da, bir yandan feodal ve kapitalist retim biimlerinin i ie gemesine, dier yandan bu ikisinin yan yana olarak gelimesine yol amt. Serbest pazara gei srecine girmek, kapitalist sistemin temel koulu olmakla birlikte, bu sre daha bandan itibaren feodalitenin hala yaayan kalntlaryla engellenmektedir. Buna bir de kyl halkn oluturduu engel dhil edilebilir. Serbest rekabet ortamnn son derece snrl kalmas, sermaye birikiminin gereklemesini nlyordu. En nemlisi de, Bat Avrupada olduu gibi bir tarm devrimi olmadan kapitalist retime geilmeye alyordu. Bu tip bir ekonomik modernleme modeli ynetimin dorudan denetimi ele almas ve yabanc sermayenin kullanlmasnn sonucuydu. Sonu olarak, XX. yyn banda Rusya, gittike byyen brokratik mekanizmasyla askeri-feodal nitelikte bir imparatorluktu. retimde pek ok kez nemli gelime dnemleri yaanm olmasna ramen, bu gelimeler geni kitlelere yansmamt. zellikle kyl halkn geri kalml, nfusun

7 8

Akyol, Taha, Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, C.I, tken, stanbul, 1976, s.38. , a. g. e. , s. 87.

6

ounluunu oluturan bu kitlenin arlk rejimine kar yeni bir dzenin ve adaletli bir ynetimin zlemini ekmesi, devrim koullarnn nemli bir hazrlaycs olmutur.9 Rusya, ekonomik alanda en byk darbeyi Birinci Dnya Sava srasnda alr. Rusyada 1916 ylnda alm gc iki kat der, tarm retimi azalr, alk ba gsterir. Kyllerin honutsuzluu devletin baarsz nfus politikalaryla daha da artar. 1917de tarm reformu adna yaplan dzenlemeler de istenen sonucu vermeyecektir. Nfus art oran ile retimdeki art arasndaki dengesizlik gittike artmaktadr. ehirlerde grlen kapitalist gelime, bir devlet kapitalizmi zelliindedir. i kesimin byk bir ksm Petersburgta bulunmaktadr. Rusyann nemli ynetim merkezlerinde grlen sosyal ortam, genel bir eilim olarak, her eye kar bakaldrmaya hazr hale gelmektedir. Petersburgta 400.000 sanayi iisi bulunmaktadr. Buradaki 14 byk fabrikada 132.000 ii kitlesi younluu vardr. Sava yllarnda iilerin bir ksm orduya alnr, ardndan i gc sknts nedeniyle geri gnderilir. Ayrca, kylerden gelenler, kaaklar ve sulularn ii olarak alnmasyla bu ihtiya kapatlmaya alr. Bakent iilerinin yzde 16 baka milletlerden olumaktadr. i snfnn yaam seviyesi gittike dmektedir. Dier blgelerin iileri de genel olarak kendini toplumdan soyutlama eilimi iindedir. Sosyal bozulmann ve gerilenin en youn olarak yansd bu kitleler devlete kar cephe almaya balar. Birinci Dnya sava nedeniyle artan sosyal gerilim, nfus hareketleri ile atma ortamna dnr.10 B.2. Kltrel sebepler Rus Devriminin kltrel sebepleri daha ok aydnlar arasnda glenen fikir hareketlerine dayanmaktadr. lke iinde byyen sosyal huzursuzluk, Rus aydnlarnn bir k yolu bulmak iin kaynamalarna sebep olmaktadr. Bir de Fransz ihtilalinden sonra yaylan milliyetilik fikri, arlk rejimine kar ayaklanmalarla etkisini gstermektedir. Rus aydnlar, arn basks nedeniyle gizli rgtler kurarak almalarn yrtmektedirler. Tm bu faaliyetler genellikle halktan kopuk ve terrist, a. g. e. , s. 89. , , : 1917 , , , 2001, ss. 1720.10 9

7

hareket niteliindedir. Entelektel snfn faaliyetleri, sava ortamnn getirdii olaanst koullarda, artan bar talepleriyle birlikte gittike rejim kart bir nitelik kazanmaya balayacaktr. Bu nedenle, aydnlarn halk arasnda taraftar toplamalar zor olmayacaktr. Ayn toplumsal gerilim ve honutsuzluu paylaan kesimler, ortak bir are araynda birleerek seslerini ykseltmeye balayacaklardr. 11

B.3. Siyasi sebeplerBirinci Dnya Sava srasnda Rusyann Alman ordular karsnda yenilmesi ve bu dnemde uygulanan i politikann baarszl halkn isyanlara kalkmasna neden olmutu. Bu isyanlar daha ok, farkl etnik kkene sahip halklar, zellikle de, emperyalist Rus hkimiyeti altnda bulunan Trkler arasnda grlmektedir. Trk topluluklar ekonomik ve kltrel olarak smrlmektedir. Ruslatrma politikalar ynnde tm haklar elinden alnan Trkler, ayn zamanda Hristiyanlatrma politikas ile kar karya kalmtr.12 Birinci Dnya Savayla ypranan arlk rejimi karsnda gl bir muhalefet olumutu. Daha 1905 ylnda ar II. Nikola, halkn setii bir parlamento olan Dumay kurmutu. Demokratikleme adna yeni muhalif partilerin, sendikalarn artmasyla lkede siyasi durum olduka deimiti. Ordunun temsilcileri, arn tahttan inmesini ve ynetim yetkisinin tamamen Dumaya verilmesini teklif ederler. ar, bata kar ksa da bu teklife raz olmak zorunda kalr ve tahttan ekilir. Bylece, Rusyada monarinin iktidar sona ermi olur. Dumann yerine ise, orduyla ibirlii iinde eski Duma yelerinden oluan bir Meclis kurulmutu. Ancak bu yelerin yeni iktidar nasl kuracaklarna dair kesin fikirleri ve planlar yoktu. 13 Rusyada siyasi yaplanmann kendine zg bir ekilde ortaya kmas, devrim ortamn hazrlayan nemli koullardan biridir. lk olarak ii ve kyl partiler, ardndan liberal-burjuva partileri ve en son atan unsurlarn bir araya gelmesiyle kurulanAkyol, a. g. e. , ss. 40- 41. Gndz, Ahmet, 1917 Bolevik htilalinin Trk Dnyasndaki Yansmalar, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 1,2005, s. 2. 13 Gndz, a. g. m., s. 2.12 11

8

rgtler vardr. 1917 ylnda 50 civarnda parti ortaya kmtr. Bunlar genelde tepeden kurulmutur. Entelektel snf, halktan kopuk, ama ynetme muhalif yeni bir siyasi kltr yaratmt. Byk kitle hareketlerinin ortaya kt yllarda bu durum partiler ve halk arasnda blnmeyi getirecektir. Menevikler, burjuva snf ile ibirliini ngrrken, kendi ilerinde gr ayrlklar yaamaktadrlar. Bolevikler ise birlik halinde kalmay baarrlar. Ayrca, ehirlerde ve kylerde siyasi kltr farkllk gstermektedir. Yeni fikirleri krsal blgelere ulatracak basn- yayn yetersizdir. Toplumda siyasi olarak da kutuplama sz konusudur. i snfnn glenmesi, ancak 1917de fabrikalarda komitelerin kurulmasyla gerekleir. Bu dnemde grev hareketleri oalr. Bat Avrupadaki ii hareketlerinin aksine, Rusya iinde, burjuva toplum deerlerine kar toptan bir reddedi grlmektedir. Kyller de gittike kendi ilerinde bamsz rgtlenme hareketlerine girimektedirler. Bylece, nceleri sadece entelektel snf arasnda dile getirilen ihtilal fikirleri, halk arasnda da yaylmaya balar.14 C. 1917 ubat (Burjuva Demokratik) htilali Rusyada kapitalist dnm srecinin tamamlanmas iin, tm engellerin ve en bata da arln ortadan kaldrlmas gerekmekteydi. Burjuva snfna den bu grev, ancak 1917 ubatyla balayan devrim srecinin sonunda proletaryann iktidar ele almasyla zlecekti. Ancak bu zm de geici nitelikte olup yeni bir devrimin koullarn hazrlamaktan baka bir ie yaramayacakt.15 1917 ylnda gerekleen ubat htilali, 1905 1907 htilali ile ayn sebeplere, ayn karaktere ve ayn hedeflere dayanmaktadr. stelik atan kart gler de ayndr. 19051907 htilalinin ardndan Rusyada snflar ve partiler arasndaki mcadele devam etmektedir. Bu sre, iki seenek arasnda ekillenir. lki, Rusyada tepeden bir reform sayesinde Meruti monari rejimini kurmak, dieri de arl tamamen ortadan kaldrmak. Liberal burjuvazi, ilk seenei uygulamak istemektedir. Bu ekilde isyan hareketlerini bastrmay dnr. Liberaller, arln ynetme yetkisini paylamaktan14 15

, a.g.e., s. 45. Pipes, Richard, Russia Under the Bolshevik Regime, Penguin History, New York, 1993, s. 28.

9

yanadrlar. htilali nlemenin tek yolunun bu olduuna inananlar, arlk rejiminden bekledikleri destei bulamazlar. ar, bu ynde bir reform fikrini kabul etmeyince ubat htilali kanlmaz olur. Bundan sonra iki yol vardr: Bir burjuva devrimi veya sosyalist devrim. Fakat devrimciler, bu sefer de feodal sistemin kalntlarn temizleme ve demokratik bir rejim kurma yolunda baarsz olurlar.16 lkede zgr ve demokratik bir burjuva dzenin kurulmas, acil sorunlarn zlmesi, 1907den sonra hala gndemdedir. 1905 1907 htilali temel problemleri halledememi olsa da, ubat htilali iin bir hazrlk aamas olmutu. Tm partiler ve snflar iin bu, yararl bir deneyim oldu. Fakat ubat ayna gelindiinde artk koullar deimiti. Sosyal ve siyasi gerginlik ve atma ortam daha kritik boyutlara ulamt. Uzun ve yorucu sava yllarnn getirdii ekonomik ykm, toplum dzenini ve halkn ahlaki temellerini tamamen sarsmt. Milyonlarca asker, cephedeki mcadeleler srasnda yaadklar kanl deneyimin etkisiyle devrimci propagandalara kolayca kaplabilecek durumdayd. Bar zlemi, Savaa Hayr pankartlaryla ifade ediliyordu. Sava kartl, ayn zamanda rejim kartlna dnmt. Bylece monari, gittike ordunun desteini yitirdi.17 1916 ylnn sonlarna doru sosyal, ahlaki ve siyasi kriz tm iddetiyle kendini gsteriyordu. Ynetim gleri, bu durumun sonucundan endieliydi. arn kuzeni Knez Mihail Mihaylovi, 1916nn Kasm aynda ara Londradan bir mektup yazarak Rusyada bir devrim tehlikesi olduuna dair uyarda bulunur ve byle bir eyin nlenmesi iin bir an nce halkn hakl isteklerinin yerine getirilmesi gerektiini bildirir. Buna ramen ar II. Nikola, bu tehlikeyi grmezden gelmeyi tercih eder.18 ubat 1917 ylna kadar artlarn oktan olumu olmasna ve her an bir patlamann beklenmesine ramen, ihtilal ne rgtl ne de planlyd. Olaylar anszn ve

16 17

, a.g.e. , s.74. , M. A. , i, , M, 1988, s. 230. 18 , a.g. e. , s. 231.

10

kendiliinden patlak verdiinde, tm partiler ve hkmet aknlk iindedir. Hibir parti, devrimin liderliini stlenmek istemez.19 1917ye girildiinde Rusya, iddetli bir ekonomik ve siyasal kriz iindedir. arlk ve ordusu cephelerde ar yenilgiler yaamaktadr. Halk ynlarn umutsuzluk ve sabrszlk sarmtr. Alk tehlikesi lkeyi batanbaa etkilemitir ve milyonlarca insan, ayaa kalkmak iin bir kvlcm beklemektedir. Ordu da benzer durumdadr. Ktlk etkisini gstermi, huzursuzluk yaygnlamtr. Alk tehdidi, askeri ara ve gerelerin yetersizlii orduyu bir zl iine sokmutur. 20 Olaylar, ubat aynn ikinci yarsnda Petersburgta balar. Bakentte, ulam yetersizlii yznden yiyecek ktl vardr. Uzun ekmek kuyruklarnda bekleyen halk isyan etmeye balar. 13 ubat 1917 gn, Kanl Pazar (1905) katliamnn yl dnmdr. O gn yaplan protesto gsterisine yaklak 500 bin ii katlr. iler, hala srmekte olan savaa kar tavr alarak, Kahrolsun Sava!, Kahrolsun Polis!, Kahrolsun Speklatrler! sloganlarn atmaktadrlar.21 Bu eylemden birka gn sonra Rusyann en byk iletmesi olan ve 1905 Devriminde de nemli rol oynam Putilov iletmesinin bir blmnde grev balar. 21 ubatta grev, Putilovun geneline yaylr. verenin fabrikay kapatmas zerine 30 bin Putilov iisi sokaklar igal etmeye balar.22 23 ubat gn Petersburgta kadn iiler Uluslararas Emeki Kadnlar Gnn anmak iin grev karar alrlar. Kadn iiler fabrikalardan karak yrye geer. Yry giderek kitleselleir. Kadn iilerin kortejine Putilov iileri de katlr. Kortejin bir iki yerinde kzl bayrak alr. Yryte, Ekmek stiyoruz sloganna bir slogan daha eklenir: Kahrolsun arlk. Artk ynlar ayaktadr. Rus gizli polis raporlarna gre 50 fabrikadan 90 bine yakn ii greve kmtr. Ertesi gn bu say

19 20

, a. g. e. , s.231. , a. g. e. , s.232. 21 , a. g. e. , s.233. 22 , a.g. e. , s. 232.

11

ikiye katlanr. Petersburg artk bir grev ve direni kentine dnmtr. Greve kan iilerin says 158 bine, grev uygulanan fabrikalarn says ise 131e ykselir.23 25 ubatta lkede genel grev ilan edilir. iler, aileleri ile birlikte Ekmek stiyoruz slogann atarlar. arlk hkmeti, gstericilerin zerine askerleri ve atl birlikleri gnderir. ilerin zerine yollanan askerler, subaylarn emirlerine aldr etmeden, eylemcilerle birleirler. Bu gelimeler, kitlelerin cesaretini daha da artrr.24 26 ubatta ar, gstericilere ate edilmesi emrini verir. Yine de halkn mcadelesinin ykselii engellenemez. Kitleler hzla radikalize olmaktadr. Gnn ilerleyen saatlerinde kzl bayraklar alp, Yaasn Devrim, Kahrolsun arlk sesleri ykselir. Askerler, ya tarafsz bir tutum sergiliyor, ya da iilerin saflarna katlmaktadrlar. Hkmet, bu sefer ayaklanmaclarn zerine polis birliklerini yollar. Baskn mfrezeleri eklinde rgtlenen polis; evlerin, kiliselerin atlarna mitralyzler yerletirerek, ayaklanma halindeki kitleye ate etmeye balar. Olaylar birden sokak atmalarna dnr. Gn boyu sren scak atmalarn sonucunda polis pskrtlr, yakalanan gizli servis ajanlar ldrlr, birok mitralyze iiler el koyar. 27 ubat sabah kitleler, Nikolayevski Gar Meydannda toplanrlar. Gstericiler, hkmete bal grlen iki svari alay, atl ve yaya polis birlikleri tarafndan sarlr. Polis efi bir uyar yaptktan sonra, saldr emrini verir. Bunun zerine artc bir gelime olur. Svari alay Komutan polise saldrn diye bararak, askerleri polisin zerine srer. aran polis gleri hzla datlr.25 Asker ve iilerden oluan kitleler saraya doru yrye geer. Duma (Meclis), kitleler tarafndan sarlr ve ksa zamanda bir komite oluturulur. Cepheden bakente doru yola km olan ara ve oluna, tahtan el ektiklerine dair bir belge imzalatlr. Bu gelime arlk iktidarnn sonunu iaretlemektedir.26

23 24

, a. g.e, s.174. , a. g.e, s.174 25 , a. g.e, s.176. 26 , a. g.e, s.177.

12

ubat Devrimiyle arlk yklm, arln kalntlar zerinde Duma Komitesi oluturulmutu. Komite tutucu bir karakter tayordu. Duma Komitesinin hedefleri anayasal bir monariden teye gemiyordu. Bu komitenin ardndan kurulan Geici Hkmet son derece nemli sorunlarla kar karya kalr. Hkmet sava ve tarm sorununa ynelik hibir adm atmaz. ktisadi krizi nleyecek bir zmde getirilemez. ilerin ve yoksul kyllerin en temel talepleri bile karlanamaz.27 ubat Devrimi, ii snfnn gcn ortaya koymas iin iyi bir frsat olmutur. Devrim, kendi organlarn yaratarak ilerlemeye devam eder. Petersburg iileri, merkezi bir ynlendirme olmadan, i Temsilcileri Sovyetini kurarlar. Bu gelime, 1905 Petersburg Sovyetinin yeniden diriliini simgelemektedir. Ve tpk Petersburg Sovyeti gibi, fabrika iileri tarafndan kurulan parti d bir rgttr. Bu zelliine ramen Bolevikler, Menevikler ve Sosyalist Devrimciler, Sovyetler iinde temsil edilmektedir.28 24 ubatta balayp 27 ubata kadar sren Sovyet seimlerinde 1200 delege belirlenir. Mart ay ortasnda bu say 3000e ykselir. Petersburg Sovyeti, iktidar ele geirebilecek gte ve otoritede olmasna ramen byle bir adm atmaz. Bunun bir nedeni, Rusyadaki srecin Sosyalist bir devrim iin deil, bir burjuva devrimi iin olgunlatnn dnlmesidir. Dier bir nedeni ise, siyasi glerin kendilerini hkmet kurmaya hazr hissetmemeleridir. Bu yaklama karn Sovyet, geni ii ve asker kitleleri tarafndan tannr. Sovyetin gc ve otoritesi ksa zamanda yaygnlaarak artar.29 ubat Devrimi, ikili bir iktidar durumu yaratmtr. Bir tarafta Duma Komitesi, burjuva iktidarn simgelerken, dier tarafta kitlelerin iinden kan Sovyetler, proletarya iktidarn temsil etmektedir. Devrimci bir nitelik tayan Sovyet oluumlar, Petersburgn ardndan bata Moskovada, dier byk kentlerde ve krsal alanda hzla

27 28

, .. , , , , 1989, s. 65. , . , , , , 1992, s. 72. 29 , ., K , , A, 1996, s. 18.

13

kurulmaya balar. 1917nin Mart ay sonunda da, Sovyetlerin Genel Rusya Konferans yaplr. 30 D. ubat htilalinden Ekim htilaline 1917 ubat Devrimi, halkn kendiliinden isyanyd. iler ve ayaklanan halk hibir partinin programna ya da taktiine bal olmakszn devrimi gerekletirmiti. Devrimci partilerin, Devrimin olumasnda dorudan rolleri olmad. Devrim, uzun bir deneyim ve moral hazrlk dnemi sonucu, kitlelerin kendiliinden eylemleriyle domutu.31 1 Mart gn Petersburg Sovyetiyle Duma Komitesi arasnda bir anlama imzalanr. Anlamayla, geici hkmetin kurulmasna karar verilir ve Kerenski, hkmeti kurmakla grevlendirilir.32 1917 ubat Devriminde kurulan Sovyetlerle, 1905 Sovyetleri arasnda baz farkllklar bulunmaktadr. 1905 Sovyetleri dorudan kitle hareketinin ve grevinin iinden km, kitle hareketini ve grevini srdrme zorunluluundan domutu. ubat Devriminde kurulan Sovyetler ise, bir kitle hareketinden bamsz olarak ve ancak devrim baarya ulatktan sonra kurulmulardr. 1917 Sovyetleri, 1905ten farkl olarak, giderek siyasal akmlarn atma alanna dnecektir.33 ubat Devriminden sonra btn Rusyada birbirinden bamsz ve hibir kurumsal hazrlk olmadan gnn ihtiyalarna gre ortaya kan Sovyetler, btnyle kendiliinden gelimitir. Basit olanaklarla her yerde ve her zaman abucak kurulabilen temsili kurumlar olarak konseyler (Sovyetler) dncesi, Sovyeti, siyasal ve toplumsal kargaa dneminde snf glerinin birletirilmesine en uygun bir biim olarak gren Rus ii ve askerleri arasnda adeta kendi kendine yaylmtr.34

, a. g. e. , s. 180. , E. , , , M, 1990, s. 15. 32 , . . , , , T, 1955, s. 46. 33 , a. g. e. , s. 181. 34 , a. g. e. , s. 78.31

30

14

Sovyetler, ii snfnn mcadelesi iinde domutu. Gcn, bu snfn ykc gcnden almaktayd. Kitlelerin barometresi ilevini gryordu. Kitlelerin radikallemesiyle Sovyetlerin radikallemesi arasnda bir paralellik grlmekteydi. Sovyetlerin en nemli zellii, demokratik bir yapya sahip olmalaryd. Bu zelliini de, kitlelerin grn ve kolektif gcn aa karmasndan alyordu.35 ubat Devriminde dikkat eken bir gelime, emek ile sermaye arasndaki antagonizmann ve atmann rn olarak ortaya kan bir dizi ii rgtlenmeleriydi. Daha devrim gnlerinde (5 Mart) i ve Asker Sovyetlerinin genel greve son verilmesi kararn almas, ii kitleleri arasnda memnuniyetsizlik yaratmt. ilerin bir ksm, Sovyetin ald karara uymay reddeder. Birok fabrikada 8 saatlik i gn ve cret art yaplmadan, i ba yaplmayaca aklanr. Bu arada iiler, onlarca fabrikann ynetimine el koyarlar. Btn bu gelimeler, Fabrika Komitelerinin douunu mjdelemektedir.36 ubat Devrimini gerekletiren ii ynlarnn rgtlenmesi olan Sovyetler, Fabrika Komiteleri ve Fabrika Sovyetleri fiilen yasama ve yrtmeyi eline alr. Fabrikalarn tm igal edilir. yerlerinde Fabrika Komiteleri ve Fabrika Sovyetleri ynetimlere el koyarlar. Fabrika Komitelerine, iiler tarafndan Devrimin ocuklar ad verilmesi bouna deildir. Fabrikalarda kurulan ii milisleri, Sovyetlere ve Sovyetler iinde yer alan siyasal partilere bal faaliyet yrtmektedir. Her fabrikann kendine bal bir ii milisi vardr. Sabotajlar engellemek, retimi salamak, kar devrimci glerle savamak milislerin temel grevleridir. Bu dnemde arlk hkmeti tarafndan yasaklanan sendikalar da faaliyete balamtr.37 ubattan Ekim Devrimine kadar geen zamanda ikili bir iktidar dnemi yaanr. Bu sekiz aylk dnem, bu ikili iktidarla simgelenir. Bu dnemde, kardevrim arasndaki atma giderek hat safhaya ulaacaktr. 38 devrim ve

35 36

, a. g. e. , s. 78. , a. g. e. , s. 75. 37 , a. g. e. , s. 79. 38 , a. g. e. , s. 80.

15

ubat devrimi ile Rusyada yeni bir burjuva rejimi kurulmutu. Fakat lke iinde kargaa sona ermemitir. Problemlere zm bulunamamtr. i snf acmaszca smrlmtr. Burjuva halk atmas balamtr. Kitleler her tarafta alan i Sovyetleri etrafnda rgtlenmeye balamlardr. Gc eline alan burjuva snf, halkn desteini kazanma ansn, emperyalist hedeflerini ve sava srdrmesi nedeniyle de kaybetmitir. Burjuvann kurduu geici hkmet, halk yattrp susturmaya ncelik vermiti, ama reform konusunda ok da istekli grnmyordu. Eyll-Ekim ayna kadar sren koullar, temel sorunlarn zmnn reformlarla salanamayacan ortaya koymutu. Burjuvann yetersizlii anlalmt.39 8 Mart 1917de Petersburgta gsteri ve mitingler balar. 12 Martta iilerin ve Askerlerin Sovyeti kurulmutur. arn tahttan ayrlmasyla kurulan Devrimci Hkmet de sorunlara bir zm getirememiti. Nisanda Petersburga gelen Lenin geni kitlelerin desteini salamay baarr. 14 Eyll 1917de, Harbiye Bakan Kerenski Alman cephesinde baarsz olunca yeni ayaklanmalar balar. Hkmetin dmesiyle Kerenski Babakan olur ve 14 Eyllde Cumhuriyet ilan edilir. Fakat Hkmetin sava srdrme karar, halk arasnda yine hayal krkl yaratr. karklktan yararlanan Bolevikler, ordunun da ihtilallere karmasyla Askeri Devrim Komiteleri kurarlar. 7 Kasm 1917de Hkmet darbesiyle Bolevikler iktidara gelir.40 ubat Devrimi Ekim Devriminin bir nclyd. Sovyetler, Devrimin organlar olarak doarak gelimiti. ubat Devrimi, geici olarak toplumsal ve siyasal gleri birletirmiti. Ekim Devrimine doru gler arasnda elikiler hzla artacaktr. i snf, kurduu Sovyetlerle, devrimin yolunu ve rotasn belirleyecektir. Sovyetlerin, zgrlk bir dzenin yaratlmas yolunda temel kurulu olduu unutulduunda ise, zgrlk eitlie feda edilecekti.41 Rusyada arlk rejimi, 1917 ubatnda, aslnda Bolevikler de dhil olmak zere kimsenin beklemedii bir anda yklvermiti. Bolevik nderlerin ou39 40

, a. g. e. , s. 81. , a. g. e. , s. 183. 41 , a. g. e. , s. 183.

16

hapishanelerde, yurt iinde ya da yurtdnda srgn durumundaydlar. Tutuklamalar, srgnler ve polis operasyonlar nedeniyle gsz den illegal Bolevik rgtn yerel komiteleriyle parti merkezi arasndaki iletiim, bu kadar hzla gelien olaylara ayn hzla karlk verebilecek bir durumda deildi. Bu nedenle de partinin gerek devrimci ruhu olan Leninin yurtdndan dnne kadar, Bolevik Parti ierisinde nemli bir kargaa, kafa karkl yaanmtr. Boleviklerin Petersburg Komitesi ile Parti Merkezi arasnda ve hatta Petersburgun kimi yerel komiteleri ile il komitesi arasnda anlamazlklar ba gstermitir.42 Rusyadaki Bolevikler arasnda, devrimin ortaya kard sorunlara ilikin en nemli ayrm noktalar, geici hkmete kar taknlacak tutum ve Meneviklerle ilikiler meseleleri zerinde odaklanmt. rnein, Petersburgun en nemli sanayi blgesi olan Viborg blgesindeki Bolevik Parti rgt, geici hkmeti tanmayarak 1 Martta, Petersburg Sovyetinin kendisini geici devrim hkmeti ilan etmesini talep eden bir bildiri yaymlamt. Bu yaklam, srgnden dnnde Leninin aklayaca Btn ktidar Sovyetlere slogan ile rtyordu. Ancak Menevikler ve SosyalDevrimciler gibi, Boleviklerin Petersburg Komitesi de, geici hkmetin desteklenmesinden yana tutum taknmt.43 Son derece hayati sorunlar hakkndaki tartmalar, Stalin ve Kamenev gibi nderlerin 12 Martta srgnden dnmeleriyle netleir. Fakat bu netleme geici hkmet lehine gereklemitir. Stalin ve Kamenevin, yayn kurulunda yer aldklar, Bolevik ve Pravda gazeteleri, geici hkmeti destekleme ve stelik bu destei artl destekten tam destee evirme izgisini izler ve Bolevikler arasnda bu gr hzla yaylr. Dahas Kamenev, sava destekleyen yazlar kaleme alr.44 Lenin, dier Boleviklerden farkl grtedir ve uzlamac tutumlarn karsnda yer alr. Mart ay ierisinde, henz svirede srgndeyken, be ayr mektup yazarak grlerini dile getirir. 7 Mart tarihli ilk mektubunda, geici hkmeti, byk toprak42 43

, a. g. e. , s. 184. , a. g. e. , s. 49. 44 , a. g. e. , s. 49.

17

sahiplerinin ve burjuvazinin emperyalist hkmeti olarak deerlendirerek, onlarn zaten oktan beridir iktisaden egemen snf olduunu, 1914 1917 arasnda grlmemi bir abuklukla tm yerel iktidar aygtlarn ve Dumay ele geirdiini hatrlatr. Ama resmi olmayan, henz gelimesinin balangcnda da olsa, bir ii hkmeti ortaya kmtr. Bu hkmet, Petersburg i Temsilcileri Sovyetidir. Ne var ki Sovyet, geici hkmeti desteklemektedir. Lenin, geici hkmete eletirel destek verme gereini deil, iilere hkmetin burjuva ve gerici doasn srarla ve sabrla aklamak gerektiini savunur. Bu hkmete destek vermeyi, proletarya lksne, bar ve zgrlk lksne ihanet etmek olarak gren lider, ii hkmetinin, yani Sovyetin, ilev, nem ve gcnn pekimesi, yaygnlamas ve gelimesini salamaktan yanadr. Lenine gre tek gvence, silahlanm iilerdir. Devrimin birinci evresinden ikinci evresine gei dnemidir sz konusu olan. iler, kendi zaferleri iin hazrlanmalydlar. Mektupta u ifadeler yer alr:Proletarya, gncel gei dneminin zelliklerinden yararlanarak ilkin demokratik cumhuriyetin zaferine ve kyllerin byk toprak sahipleri zerindeki tam hkimiyetine, ardndan da savata gc tkenen halklara bar, ekmek ve zgrlk verecek tek ey olan sosyalizme yryebilir ve yryecektir de.

Leninin mesaj ok aktr. Bu nedenle, Stalin-Kamenev denetimindeki Pravda gazetesinde bu mektup ksaltlarak yaymlanr.45 2. 3. ve 4. mektuplarnda Lenin, ynetimle ilgili konularn farkl boyutlarn ele alr. 5. mektupta ise, ii hkmetinin Sovyet tarznda rgtlenmesi, burjuva devlet aygtnn paralanmas ve yerine silahl halk milisinin geirilmesi, byk toprak mlkiyetine el konmas iin yoksul kylln desteinin kazanlmas, retimin kontrolnn ve nemli rnlerin datmnn salanmas, krlarda tarm iileri Sovyetlerinin kurulmas gereinden bahsetmektedir. Devlet iktidar, iilerin ve yoksul kyllerin eline gemeliydi. Bu tedbirler, btnlkleri ve evrimleri iinde dnldnde, sosyalizme doru bir geii oluturacakt. Ne var ki, ilki hari bu mektuplarn hibiri Stalin-Kamenev denetimindeki Pravdada yaymlanmaz. Dahas,45

, a. g. e. , s. 51.

18

1924e kadar bu mektuplar baslmamtr. Leninin dnceleri, partiden gizlenmeye allmtr. Parti rgtlerinin ou, Stalin-Kamenevin Geici Hkmeti destekleyen ve Meneviklerle ibirliini savunan izgiden yanaydlar. Mart ay sonunda Petersburgda toplanan Boleviklerin Rusya Kongresi, Stalin-Kamenevin ban ektii yaklam onaylar: Geici Hkmet desteklenecek ve Meneviklerle ibirliinin yollar aranacaktr. Leninin izgisi, bir aznlk durumunda kalmt.46 Lenin, 3 Nisan 1917 gn Petersburg-Finlandiya garna gelir. Kendisini, ilkin Beloostrovada (Petersburgdan nceki istasyon) liyapnikov bakanlnda bir grup karlar. Lenin, bizim parlamenter bir cumhuriyete, burjuva demokrasisine ihtiyacmz yok grn her frsatta dile getirir ve 4 Nisandaki parti toplantsnda, nl Nisan Tezlerini okur. Bu tezler zetle unlar dile getirir: 1) Savan srdrlmesi politikasna hibir dn verilemez. 2) ktidar burjuvaziye vermi olan devrimin birinci aamasndan, iktidar proletaryaya ve kylln yoksul kesimlerine verecek olan ikinci aamasna geilmelidir. 3) Geici hkmet hibir ekilde desteklenmemelidir, 4) Sovyetler, mmkn olan biricik devrimci hkmet olabilir. 5) Bir parlamenter cumhuriyet deil, komn tipinde bir devlet; iiler, cretliler ve kyl temsilcileri Sovyetlerinin cumhuriyeti kurulmaldr. 6) Byk toprak sahiplerinin topraklarna el konmas, btn topraklarn ulusallatrlmas, yoksul kyl Sovyetlerinin denetimi gereklemeli. 7) Bankalarn tek bir banka halinde devletletirilmesi gerekir. 8) Derhal sosyalizme girilmeli. 9) Partinin program ve ismi deitirilmeli. 10) Yeni bir Enternasyonal kurulmal.47 Bu tezler, bir proleter devrimi ve onun zaferiyle kurulacak komn tipi bir devleti gndeme getirmiti. Bu nedenle de tezler, Bolevikler arasnda aknlk yaratr. Tezler, 7 Nisanda Pravdada yaymlanrken, yaz kurulu u notu dmt: Leninin genel emas, burjuva demokratik devrimin tamamland ve sosyalist bir devrime geii nerdii iin bizce kabul edilemez grnmektedir.

46 47

, a. g. e. , s. 52. , a. g. e. , s. 52.

19

8 Nisanda Boleviklerin en nemli rgt olan Petersburg Parti Komitesi, Nisan tezlerini 2ye kar 13 oyla reddeder. Lenin iin en etin mcadelelerden biri balamtr.48 9 Nisanda Lenin ktidar kilii zerine adl bir makale daha yaymlar. Bu makalede, iktidar ikilii durumunu aklar ve komn tipi devleti tantarak, Sovyetlere dayal bir devletin gerekliliini savunur. Ardndan, 10 Nisanda Taktik zerine Mektuplar adl bir bror kaleme alr. Bu bror, Nisan Tezlerini teker teker ele alarak aklyor, bu tezlere ynelik eletirileri yantlyordu. Nisan ay sonunda gerekleecek Bolevik Parti Konferansndan hemen nce Leninin deyiiyle platform tasla olarak kaleme alnan bu bror de yaymlanmaz. Lenin, grlerini parti ounluuna kabul ettirebilmek iin parti yeleri arasnda zorlu bir mcadeleye giriir.49 Nisan ay sonunda toplanan 7. Genel Rusya Bolevik Konferans, yine tartmalarn sonucunda, Leninin Nisan Tezlerinin ilk sekizi onaylanr. rnein, sava desteklememe tezi, 133 oy hakkna sahip delegeden yalnzca 7sinin ekimser oyu dnda oybirlii ile kabul edilirken, sosyalist devrime hazrlanlmas gerektiine dair karar, 39 aleyhte, 8 ekimser oya karlk 71 oyla ancak kabul edilebilmitir. Dahas, Leninin son derece nem verdii, partinin isminin Komnist Parti olarak deitirilmesi ve yeni bir Enternasyonalin inasna giriilmesi nerisi (9. ve 10. tezler), tek bir lehte oy alarak reddedilmitir. O tek oy da Lenine aittir.50 E. Vladimir li Lenin (1870 1924) Vladimir li Ulyanov, 22 Nisan 1870te Simbirsk kentinde domutur. Orta halli bir retmen ailesinin alt ocuundan ikincisidir. 1887de, liseyi bitirerek Kazan niversitesi Hukuk Fakltesine girer ve ay sonra, devrimci renci hareketi iinde yer ald iin niversiteden atlr. 1891de St. Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesini bitirir. 1895te lke dna kp Marksizmin nemli temsilcileriyle tantktan sonra St. Petersburga dner. Burada, i Snfnn Kurtuluu in Mcadele Birlii adl gizli bir rgt kurar. Ayn yln sonunda tutuklanr ve on drt ay48 49

, a. g. e. , s. 78. , a. g. e. , s. 78. 50 , a. g. e. , s. 186.

20

hcrede kaldktan sonra Sibiryaya, uenskoye kyne srgne gnderilir. Sosyaldemokrat gruplarla ban srdrerek bir parti program tasla hazrlar. 1898de RSDP(Rusya Sosyal Demokrat i Partisi) kurulur. 1900de serbest brakldktan birka ay sonra yurtdna kaar ve svireye yerleir. Aralk 1900de yaymlanmaya balayan skra gazetesindeki bir makalesinde ilk kez Lenin takma adn kullanr.51 1905 devriminin yenilgiye uramasndan sonra Lenin, Aralk 1907de yeniden Avrupadaki srgn yaamna dner. Birinci Dnya Savann balamasndan sonra, emperyalist savan koullarn devrim iin uygun grr. 1917 ubat Devriminden sonra Petersburga dner. Nisan Tezlerini ortaya koyarak devrimcilerin tepkisini eker. Bu nedenle Finlandiyaya kamak zorunda kalr. Burada yazd Devlet ve Devrim adl eseriyle proletaryann, burjuva devlet dzenini ykp iktidara gelmesi gerektiini belirtir.52 1917 Ekiminde Lenin gizlice Petersburga dner ve 7 Kasm 1917de Bolevikler iktidar ele geirir. 8 Kasm 1917de Halk Komiserleri Kurulu bakanlna seilir. 21 Ocak 1924te Gorki kentinde lr.53

F. Ekim htilali Bu devrim hakknda farkl grler ileri srlmektedir. Bazlarna gre, bu olay Rusya iin milli bir felakettir ve totaliter bir ynetimin kurulmas ile sonulanmtr. Dier tarafta, Ekim Devrimini, kapitalist sistemin yenildii ve Rusyada feodal kalntlarn temizlendii, insanlk tarihi iin byk bir gelime olarak deerlendirenler vardr. 1917 Ekiminde iktidar alan proletarya, devrimi sosyalist bir izgiye oturttu.54 Bylelikle yllar boyunca Marksistler arasnda tartlan devrimin perspektifleri, temel stratejisi, ortaya karaca iktidarn biimi ve snfsal temeli ve tm bunlar

51 52

, a. g. e. , s. 102. , a. g. e. , s. 186. 53 , a. g. e. , s. 186. 54 , a. g. e. , s. 187.

21

proletaryann hangi mttefiklerle yapabilecei gibi sorunlar, pratikte bu ekilde kesin olarak zlm olur.55 Devrim, Rusyada o tarihte kullanlan Julyen takvimine gre 25 Ekim 1917 ylnda meydana gelmitir. Daha sonraki takvim deiikliine ramen Ekim Devrimi olarak anlmaktadr. Devrim, ilk zamanlarda Ekim Darbesi olarak anlr, fakat daha sonra bu ifadenin yapt olumsuz arm nedeniyle bu isim kullanlmaz. 56 Ekim 1917 Devriminin en nemli nkoulu, Geici Hkmetin kararszl ve zayfl ile ubat Devrimi sonrasndaki ikili ynetim olmutur. Bu dnemde srgnden dnen pek ok sol- radikal grl liderler de halk arasnda geni propaganda faaliyetlerine girimilerdi. Bu durum, lkede sol siyasetin glenmesine neden olmutu. Bir de durmadan artan ekonomik sknt, birok fabrikann kapanmas ve artan sava masraflar, koullar daha da arlatrmaktadr. Vergilerin tm arl alan kesim zerine ylmtr. lkenin d borcu ise Ekim aynda 11,2 milyar rublenin zerindedir. Geici Hkmet sonuna kadar savatan ekilmeyeceini de ilan etmiti. Vaat edilen toprak reformu uygulanmadndan geni kyl kitleleri isyandayd. Bu durumda Boleviklerin ii, kyl halk ve askerlerin desteini kazanmas kolay olmutu. Halka Bar, Kylye Toprak, iye Fabrika vaatleriyle yola kan Bolevikler, Sovyetlerin Genel Kongresinde de byk itibar kazandlar ve g kullanarak Geici Hkmete kar darbe hazrlklarna giritiler. Fabrikalarda grev ve ayaklanmalar siyasi olarak son derece iyi rgtlenmilerdi.57 24 Ekim (eski takvime gre 6 Kasm) akam Kzl Ordu kuvvetleri Petersburgta harekete geer ve 25 Ekimde telgraf, bankalar ve istasyonlar igal edilir. Ardndan tm ehir kontrol altna alnr. Ayn gn Askeri Devrim Komitesi kuruldu, Sovyetlerin kinci Genel Kongresinde tm lkede Sovyet ynetiminin kurulduu ilan edilir. Saat 21.45te Klk Saray ele geirilir ve Geici Hkmet yeleri tutuklanr.58

55 56

, A. , a. g. e. , s. 64. , . . , i, -, Mo, 1999, s.77. 57 , a. g. e. , s. 78. 58 , a. g. e. , s.78.

22

25 Ekimde yaplan kinci Genel Kongrede Bar Kararnamesi, Toprak Kararnamesi kabul edilir. Bu kararnamelere gre, savaa son verilir, tm topraklar, yeralt ve yerst kaynaklar devletletirilir. Kongrede, Genel Merkezi Yrtme Komitesi ve Lenin bakanlnda Sovyet Halk Komiserleri Hkmeti kurulur. Bylece, Sovyet Rusyann yksek devlet organlar oluturulur. 2 Kasm 1917de Sovyet Hkmeti, Rus Halklarnn Haklar Bildirisini yaymlar. Bu bildiri ile lkedeki tm milletlere eitlik, ynetim hakk, tm aznlk ve etnik gruplara serbest gelime imkn, tm kstlamalarn kaldrlmas ngrlyordu. 20 Kasmda tm Mslman halka kltrel ve milli kurumlarnn, gelenek ve dinlerinin dokunulmazlna dair sz verilir. Sosyal alanda nemli deiiklikler getirilir. Salk ve eitim hizmetleri cretsiz, i gn sekiz saat olacaktr. alanlara sosyal gvencenin verilmesi, ayrcalk belirten unvanlarn kaldrlmas gibi reformlarla, tm halkn ortak bir Rus Cumhuriyeti vatanda kimlii altnda birlemesi hedeflenmektedir. Vicdan zgrl adna, kilisenin devletten ve eitimin kiliseden ayrlmas gerekleir. Ayrca, hayatn tm alanlarnda kadnlara erkeklerle eitlik hakk getirilir.59 Yeni Sovyet Hkmetini tanmak istemeyen kar devrimcilerle mcadele iin 7 Kasmda, F. E. Dzerjinskinin bakanlnda Olaanst Genel Komisyon kurulur. Ayrca, 1918 Ocak ayndan itibaren yeni bir Mahkeme, i- Kyl Kzl Ordusu, iKyl Kzl Donanmas oluturulur. Ocak 1918de toplanan iilerin ve askerlerin nc Genel Sovyet Kongresi ile kyllerin nc Genel Sovyet Kongresi birletirilir. Bu ortak kongrede kabul edilen yeni bir bildiri ile Rusyann ad Sovyet Cumhuriyeti olarak ilan edilir ve bununla birlikte bildiri, Sovyet ynetimini proletarya diktatrlnn devlet ekli olarak glenmesini ngrr. Ayn zamanda, Rus Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyetinin (RSFSC) temelleri atlr. Tm milletler, Sovyet Cumhuriyetleri adyla bir federasyon altnda birleecektir.1918 lkbaharnda Rusya Cumhuriyetlerinde ynetimlerin ekillenmesi sreci balar ve bir bir Sovyet Sosyalist Hkmetleri kurulur. 6059 60

, a. g. e. , s. 85. , a. g. e. , s. 189.

23

II. BLM KAZAKSTANDA BOLEVK HKMYET A. Tarihte Kazaklar ve Kazakistan Kazak kelimesi, hr, serbest, bekr, mert, yiit anlamna gelmektedir. XV. yy.da gebe olarak yaayan Trk kavimlerinin bir araya gelmesiyle oluan Kazak toplumu, zbek Han devrinde tarih sahnesine kar. zbek boylar arasnda kan srtmeler yznden bir ksm douya doru g ederek yerlemilerdir. Hkmdara ba kaldran, kendi bana buyruk hareket eden bu topluluklara Kazak ad verilmitir. Daha sonra bunlar dier boylar takip etmi ve Kazak Trk birlii byk bir kitle haline gelmitir. Tm Kazaklarn Can Bekin olu Kasm Hann idaresinde birlemesiyle byk Kazak birlii olumutur. XVIII. yy.da birlik bozulmu ve Kazak halk Ulu Cz (yz); Orta Cz; Kk Cz olarak paraya ayrlmtr. Kendi aralarndaki anlamazlklar ve i savalar, Kazak kavminin birliini tehdit ettii gibi, Rus ordusunun Orta Asyay igalini de kolaylatrm ve Kazak topluluklarnn tek tek Rus hkimiyetine girmelerine neden olmutur.61 Ruslar, XVIII. yy.n ikinci yarsndan itibaren bask altnda tuttuklar Kazak topraklarn 18201850 yllar arasnda igale giriirler. 1853de Akmescit (Kzl Orda), ertesi yl Verni (Almat) ele geirilmi ve Kazak topraklar Oral, Turgay, Akmola ve Semey adndaki drt eyalete blnmtr. 1867de yaplan bir idari dzenleme ile bugnk Kazakistan topraklar Orunbor Genel Valilii ile Trkistan Genel Valilii arasnda ikiye blnm; 1886da tm Kazakistan topraklar, Trkistan blgesinin idari statsne dhil edilmitir. Ancak 1891de yeni bir dzenleme ile Oral, Turgay, Akmola, Semire ve Semey eyaletleri, Stepnoi Kray (Bozkr Arazisi) olarak bir araya getirilmitir. 1,85 milyon km karelik bir alan kaplayan bu idari yap 1926ya kadar varln korumutur.62

61 62

, . . , , , , 2002, ss. 22- 29. , a.g.e. , s. 29.

24

B. Kazakistann Etnik Yaps Orta Asyada etnik yapnn yeniden oluum sreci, blgenin XVIII. Yzyldan itibaren Rus mparatorluk snrlarna dhil edilmesiyle balamtr. XVIII.- XX. yzyllar arasnda, Orta Asyada eitli etnik gruplar ortaya kmtr. Bu topluluklar, kendine zg kltrel yaplaryla Rusya ve Orta Asya tarihi iin nemli bir sosyoekonomik role sahip olmulardr. Slavlarn iinde Rus, Ukraynal, Belarus ve Polonyallar bulunurken, Trkleri temsil edenler olarak Kazak, Krgz, Trkmen, zbek, Tatar, Uygur, Kalmk, Bakrtlar vardr.63 Orta Asyann demografik yaplanmasnda ilk aama, Rus igalleri ncesinde grlen Kazak- askeri kolonileme srecidir. XX. yzyln banda, Orta Asyada drt Kazak ordusu bulunmaktadr: Ural, Sibir, Orunbor ve Semir ordusu. Bunlarn toplam says 900 binin zerindedir. Kazaklar, ihtilal ncesi Rusyann nemli bir kesimini oluturmaktadr. Bir yandan, askeri zellikte olan bu gruplar, dier taraftan, kendi yaam tarz, dil ve kltre sahiptir. Son derece gelimi bir etnik kimlik bilinci tayan Kazaklar, ayn zamanda kendi iinde farkl unsurlar da barndrmaktadr. Slavlarn yan sra, Kazak askeri snfn iinde Tatar, Trkmen, Bakrt, Kamlk ve Karakalpaklar da mevcuttur. 64 Askeri yerleimlerden baka, Orta Asyaya yaplan kyl gleri de blgenin demografik yapsnn oluumuna etki eden faktrlerden biridir. arlk Rusyann, lkenin merkezi ve bat blgelerinden nfusu krsal kesimlere g ettirme politikas, XIX. Yzyln 70li yllarnda balayarak yzyln sonunda kitlesel bir karakter kazanmtr. lk yllarda yaplan dzensiz glerden sonra, birtakm kanunlarla bu hareketlerin kontrol altna alnmas salanmtr. Yerleim iin belirlenen blgeler, Tomsk, Tobol vilayetleri, Semey, Akmola ve Semir blgeleri. Daha sonra bunlara Oral ve Turgay blgeleri de dhil edilir.65

63 64

, . . , O , , A, 1986, s. 76. , a. g. e. , s. 77. 65 , a. g. e. , s. 77.

25

XX. Yzyln balarnda kyl glerinin boyutlar lke apnda genilemitir. 1870- 1914 yllar arasnda bugnk Kazakistan topraklarna 1, 5 milyon kii g etmitir. Buraya yerleenler, birbirinden ok farkl etnik gruplardr. Rus, Ukraynal, Tatar, Alman, Polonyal, Estonyal vs. etnik eitlilik, hkmet tarafndan zellikle istenen bir ey olmasna ramen, genellikle yerleime msait bo arazilerin bulunmas ve yerel halka uyum imkn, gmenlerin belli yerleri seiminde belirleyici olmutur.66 Kitlesel glerle birlikte Kazakistanda Slav nfusunun artmas etnik yapnn hzla deimesine yol amtr. 1917 yl istatistiklerine gre, Ruslarn ve Ukraynallarn blgedeki says bu dnemde 1745 binden fazla, blge nfusu iinde oran olarak ise % 29,4tr.67 Bozkr blgesi ehirlerinde yaayan nfusun durumuna bakldnda, burada da byk bir demografik hareketlilik gzlemlenmektedir. Her milletten, din adam, tccar, retmen, doktor ve farkl mesleklerde alanlarn says, glerle birlikte artmaya balamtr. ehir halk, ounluk olarak Rus, Kazak ve Tatarlardan olumaktadr. Bunlar arasnda en fazla pay Ruslarndr.68 Orta Asya demografik yapsnn deimesinde bir baka etken, farkl etnik gruplarn bilinli olarak kartrlmasdr. rnein, Dou Trkistanda Uygurlar ile Dunganlarn kartrlmas, iki aamada gereklemitir. Semir blgesine g ettirilen 9572 Uygur ve 1147 Dungan ailesi ile burann nfusu iki kat artmtr. Genellikle iftilikle uraan bu aileler, yeni yerleim yerlerinin otaya kmasn ve ksa zamanda bymesini salamlardr.69 Siyasi srgnler, Kazakistann etnik yapsnn yeniden ekillenmesinde etkili olan bir baka nemli faktr olarak ortaya kmaktadr. 1863 Polonyal Ayaklanmas, sosyal demokratlarn faaliyetleri, dier milliyeti hareketler nedeniyle, Semeye blgesine 122, Semire 100, Petropavle 69, Yukar Urala 51 kii srgn edilmitir.66 67

, a. g. e. , s. 31. , a. g. e. , s. 78. 68 , a. g. e. , s. 78. 69 , a. g. e. , s. 79.

26

Bylece, blgenin etnik yaps, entelektel kesimi temsil eden bu kiilerle tamamlanmtr. Bu tabloya bir de, blgede tutulan esir askerleri dhil etmek mmkndr. Henz Birinci Dnya Savann banda, Austos 1914te sava esirleri Bat Sibirya ve kuzeydou Kazakistana gnderilmeye balanr. Bunlar arasnda AvusturyaMacaristan, Romanya, talya vatandalar, Trkler, Almanlar bulunmaktadr. zellikle Slav asll esirler ounluktadr: Srp, Bulgar, Polonyal, ek, Slovaklar. Sava esirlerinin tutulduu belli merkezler; Omsk, Petropavl, Pavlodar, Akmola, Semey gibi ehirlerdir. 70 Orta Asyann etnik yapsnn deiiminde bir sonraki sre, Sovyet dneminde yaanmtr. 1924- 1925 dneminde Orta Asyada gerekletirilen corafi- idari yeniden yaplanma sonucunda, Sovyet Merkezi Ynelimine bal otonom Cumhuriyetler kurulmutu. Etnik gruplar, farkl blgeler arasnda paralanp datlmt. rnein, Tacik, zbek ve Krgzlar, zbekistanda, zbeklerin bir ksm ise Krgzistanda braklmtr. Bundan sonra, sanayileme dnemi boyunca, Orta Asyaya Sovyet Rusyann dier blgelerinden youn gler yaanmtr. Rus, Ukraynal, Belarus gmenlerin, yeni sanayi kurulularnda almak zere gelip buralara yerlemesiyle blgenin etnik yaps da hzla deimeye devam etmitir. 1930- 1940 yllar arasnda Kazakistana 500 bin kiinin almak iin g ettii tespit edilmitir.71 stee bal glerin yan sra, 1920- 1930 yllar arasnda Kazakistana kolektifletirme siyaseti nedeniyle zorla g ettirilenleri de dikkate almak gerekmektedir. Bu siyaset sonucunda Orta Asya nfusu hzla artmaya balad gibi, etnik yap daha da karmak hale gelecektir. Kazakistan topraklarna, Rusyann bat blgelerinden on binlerce kyl nfus yerletirilmitir. Ayn dnemde, toplu tutuklama ve cezalandrma faaliyetleri srasnda Kazakistann her yerinde toplama kamplar

70

, M. . , - ( 1919- 1922 gg.), , , 1999, s. 55. 71 , . B. , O , , 1966, s. 73; , , A, 1967, s. 86;

27

kurulmu, her milletten aydnlar cezalarn ekmek zere buralarda esir olarak tutulmutur.72 C. Kazaklarn Aznlk Durumuna Dmesinin Nedenleri Kazakistann Asya ktasnn orta ksmnda yer almas nedeniyle iklimi, genellikle ok kurak ve iddetli karasal bir zellik tamaktadr. Hayvan beslemek iin uygun olan bu geni saha ve otlaklar yznden kan i ve d kavgalar, Kazak Trklerinin iktisadi ve sosyal hayatlarn daima derin bir ekilde etkilemitir. Ruslarn Kazak bozkrlarn igal etmeye balamalar ve buralara ok sayda Rus kylsn yerletirmeleri, Kazak Trklerinin iktisadi ve sosyal hayatn altst etmi ve Kazak Trkleri kendi topraklarnda aznlk durumuna dmlerdir.73 Sovyet dneminde kolhozlatrmann (halkn topraklarna el koyma) sebep olduu g ve lm, Kazakistann dier milletler iin srgn yeri olarak kullanmas, blgenin demografik yapsn etkileyen nemli gelimelerdir. Ayrca Sovyetlerin, Semey blgesinde kurduu stte yaplan nkleer denemeler, insan saln tehdit eden etkilerin ok geni bir alana yaylmasna sebep olmutur.74

C.1. Kazakistana Rus iftilerin yerletirilmesi (kolonileme)Ruslar Kazakistan igal ettikten sonra bu topraklara tamamen sahip olabilmek iin her yolu denemilerdir. 1869daki ayaklanmay bastran Rus askerleri 71.000 aileye ait yz binlerce hayvan ldrerek Kazaklar ala mahkm etmilerdir. 1889da karlan toprak kanunu ile Rus kyllere istedikleri blgelerde yerleme ve toprak sahibi olma hakk verilmi, 1891de bu kanuna yeni bir madde eklenerek, Rus yetkililerin istedii gibi topraklarn ilemeyen Kazaklarn topraklarna el konulmas yasallatrlmtr. Bu ve benzeri kanunlar ve keyfi uygulamalar sonucu yaklak 20 ylda 1,5 milyon Rus kyls Kazakistann geni bozkrlarna yerletirilmitir.72 73

. , a. g. e. , s. 43. Yiit, Ali, Kazakistann Deien Etnik Yaps, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Say: 2, Elaz, 2001, ss. 1- 5. 74 , M. ., , , A, 1978, ss. 412- 421.

28

Rusyada yaplan ilk tam saym olan 1897 saym sonularna gre, bugnk Kazakistann byk bir ksmn (1.850.000 km ) oluturan Stepnoi Kray (Bozkr Arazisi)n 2.465.000 olan nfusunun % 20sini (493.000) ve arlk dneminin son saym olan 1911 saymnda 3.835.000 olan Bozkr Arazisi nfusunun % 40n (1.544.000) Ruslar oluturuyordu. Bu iki saym arasnda Rus nfusun yllk art hz % 15 olmutur. Buna karlk 1897de 1.973.000 olan Kazak nfus, 1911de 2.291.000e ykselmitir ki bu yllk % 1lik bir nfus art demektir. Bu durum Rus nfusun artndaki gmenlerin payn net bir ekilde gstermektedir. 75 XX. yzyln banda Kazaklar arasnda milliyetilik hareketleri gelimeye balam, 1916da Kazaklarn Rus ordusuna alnmasna kar balatlan ayaklanma bastrlm ve Rus ordusunun katliamndan kurtulan 300.000 kadar Kazak ine snmak zorunda kalmtr. 1917 Bolevik ihtilalinde Kazaklar Ruslardan tam zerklik istemiler ve ayn yl Ala Orda olarak bilinen milliyeti Kazak hkmeti kurulmutur. Bu kez 191920 yllarnda Kzl Ordu Kazakistan igal etmi, fakat o yllarda yaanan ar k artlar nedeniyle byk bir hayvan zayiat veren Kazaklar, Ruslarla mcadele etmek bir yana canlarnn derdine dmlerdir. Bu ekonomik kriz ve olaylar srasnda deiik kaynaklarda 700 bin ila 1 milyon arasnda Kazak nfusun ld kaydedilmektedir.76 C.2. Kazak topraklarna devlet tarafndan el koyulmas (kolhozlatrma) Kazak Trklerinin aznla dmelerinin en byk sebeplerinden biri de, 1926 1941 yllar arasnda kolhozlamann sebep olduu g ve lm ile Ruslarn buraya Rus gmeni yerletirmeleridir. zellikle ikinci be yllk plan devresinde (19281932) uygulanan kat kolhozlama (collectivization) politikas sayesinde Kazak halkn % 70i kolhozlara yerletirilmi, halkn elindeki mallar alnp, topraklar devletletirilmitir. Gebeler zorla yerleik hayata geirilmi ve ehirlerde yaamaya zorlanmlardr.2

75 76

, . O. , O , , A, 1992, s.149. , M. , , , Cilt 23, A, 1996, ss. 2- 3.

29

Kar

koyanlar77

milliyetilikle

ve

rejim

dman

olmakla

sulanarak

idam

edilmilerdir.

kinci be yllk plann hedefi; tarmn kolektifletirilmesi, gebeliin ortadan kaldrlmas ve bir ehir proletaryas yaratmakt. Bu amaca ulalm ve Sovyetler Birliinde 1,5 milyon kii tarmdan uzaklatrlarak sanayi iisi haline getirilmitir. Yerleik blgelerde zengin olanlarn topraklar alnp, toprakszlara datlmtr. Ancak bozkrda otlaklarn ve srlerin datlmas kolay olmamtr. Nitekim Ruslar topraklar datma yoluna deil, gebeleri, hayvanlar ile birlikte ortadan kaldrma yoluna gitmilerdir. Bu dnemde 2 milyon Kazak ldrlmtr. 1926da 3.628.000i Kazakistanda olmak zere tm Sovyetler Birliinde 3.968.000 Kazak nfus grlrken, bu deerin 1939 saymnda 3.099.000e dt grlmektedir. Bu dnemde yalnz insanlar deil, onlarn hayvanlar da katledilmitir. 1928den 1934e kadar geen 6 yl iinde srlarn % 73, koyunlarn % 87si ve atlarn % 83 telef olmutur.78 D. ubat ve Ekim htilalleri Srasnda Kazakistan Rusyada Romanov Hanedan; Rus Sosyal Demokratlar, Anayasal Demokratlar (Kadetler) ve Sosyal Devrimcilerin balatt ihtilalle sona erince, lkede yaayan tm milletler byk umutlara kaplmlardr. Devrimin zafer haberi Kazakistanda abuk yaylm ve Kazak halk iin bu olay, yepyeni bir dnemin balangc olmutur. Merkezdeki siyasi dzenlemelerin deimesi, smrgeci siyasetin sona ereceine dair beklentileri artrmtr. Kazakistan halk, Rusyada Geici Hkmetin iktidara gelmesini sevinle karlamt. En nemli mesele, 1916da balayan kanl devrimin durdurulmasyd.79 D.1. Geici Hkmet, . . , : / , , 1995, s.46. 78 , . , . , , 1982, s. 36; Olcott, M.B. The Collectivization Drive in Kazakhstan, The Russian Review, Stanford, 1981, s. 99. 79 , A. . , K , , A, 1993, ss. 95- 98.77

30

Rusyada, 27 ubat 1917de balayan devrim, arlk monarisinin yklmasyla sonulandktan sonra, Kerenski ynetiminde Geici Hkmet ibana gelir. Yeni kurulan hkmet, ncelikle imparatorluun snr eyaletlerinde kendi ynetim birimlerini kurma almalarn balatr. Bu ereve iinde, Kazakistandaki idari organlarda da baz yzeysel deiiklikler yapma yoluna gidilir. Hatta bu amala, teden beri Kadetlerle ibirlii yapan Kazak ileri gelenleri, yeni ynetim organlarnn bana getirilir. Alihan Bkeyhan, Torgay vilayetine; Muhammedcan Tnbayolu, Cetisu (Yedisu) vilayetine; Mustafa okayolu*, Trkistana Geici Hkmetin komiserleri olarak atanr.80 Kazak halkn, siyasal haklardan yoksun brakan arlk Rusyasnn eski yasalar, Geici Hkmet zamannda da yrrlkte kalmt. Eski rejime bal askerler ve memurlar hem grevlerinin banda bulunuyor hem de ayrcalklarn koruyorlard. Bunun yan sra, Kazaklarn en verimli topraklarn mujiklere (Rus kylerine) datmakla grevli Gmen brosu da aktif bir biimde faaliyetlerini srdryordu. 81 Kazakistan halk, eski hkmetin brokratlarn, askerlerini, valilerini, yerli muhtarlar iktidardan uzaklatrmak istemektedir. Btn Rusya topraklarndaki gibi Kazakistanda da yerli Geici Hkmetin komiteleri kurulmaya balamt. Bykehirler ve ilelere geici hkmetin komiserleri gnderilmiti. 1917 ylnn Mays ayndan itibaren Geici Hkmetin komiteleri kasabalar ve kylerde de kurulmaya balar. Hkmetin komiserleri olarak, Torgay blgesine Alihan Bokeyhanov, Cetisu blgesine Muhamedjan Tinibaev, Trkistan blgesine Mustafa okay tayin edilir. Fakat Kazakistandaki Geici Hkmet organlar arlk mutlakyet siyasetini devam ettirirler ve milli sorunlar demokratik yollarla zmeye almazlar.Mustafa okay, Trk Birlii idealini savunan Kazak liderlerindendir. 7 Ocak 1890da Akmesitte domu, 27Aralk 1941de Berlinde lmtr. Mustafa okay, Takentte kan Ulu Trkistan gazetesinin en gl yazarlarndan biridir. 1917 ylnda Ala- Ordann liderleri arasnda yer alan okay, Mill Trkistan Devletinin de hkmet yesidir. 1919da Tifliste kan Hr Dallar adl haftalk gazetede Trkistan davasn dile getiren yazlar yazd. Anadoludaki Kuvay-i Milliye hareketini destekleyen yazlar yazd. Sonraki yllarda, stanbulda kan Yeni Trkistan, Berlinde kan Ya Trkistan adl dergilerde Trklk davasn savunmutur. (Koen, a. g. e. , s. 89.) 80 M.B. Olcott, The Kazakhs, Stanford, 1987, s.131; , . ., - , , , 1986, s. 87. 81 (Yllklar)), , , 1994, s. 297.*

31

Tarm konusunda da doru hareket edilmez. Kazak zerklii hakkndaki mesele ise gndeme bile alnmamtr.82 Grld zere; Geici Hkmet Kazaklarn ulusal, siyasal ve toplumsal sorunlaryla ilgili olarak devrik arlk rejiminin eski siyasetini uygulamakta kararldr. Emperyalist ynetim anlay devam etmektedir. Ynetim, Kazakistana dardan yaplan g, yasal olmayan yollarla gasp edilen Kazak topraklarnn iadesi gibi sorunlar zmeye niyetinin olmadn ak olarak ortaya koymutu. stelik imparatorluun dier ezilen halklar gibi Kazaklara da self-determinasyon hakk tanma ya da ulusal otonomi verme gibi konular deil gndeme getirmek, dikkate bile almamt. 1917 ylnn yaz aylarna doru, Kazak ulusal demokrat nderlerinin artk geici hkmete pek gveni kalmamt. Bu yzden, Alihan Bkeyhan geici hkmet bnyesinde etkin bir konumda olan Kadet partisinden istifa etmiti. Bunun gerekelerini daha sonra Kazak gazetesine yazd bir ak mektupla komuoyuna duyurmutu. Buna gre; toprak, otonomi ve din gibi Kazaklar iin yaamsal nemi olan konuda Kadet partisiyle Alihan Bkeyhan, bundan sonra Kazak otonomisinin kuruluunu salayacak ulusal bir parti kurmaya karar verir. Onun nderliindeki Kazak aydnlar, ulusal dzeyde bir Genel Kazak Kurultaynn toplanmas almalarn balatrlar.83 ubat Devriminden sonra tm Kazakistanda renciler ve ky

retmenlerinden oluan rgtler ve gruplar oalmaya balamt. Omb ehrinde Demokrasi renci Genlerin Sovyeti, Akmola ehrinde Jas Kazak ( Gen Kazak), Spask fabrikalarnda Jas Yrek(Gen Yrek), Petropavlsk ehrinde Talap rgtleri kuruldu. Saken Seyfullin Kazak bakanlndaki Jas Kazak Devrim ve Turar Rskulov Sovyetleri bakanlndaki Jastar(Kazak Genleri) Birlii,

desteklediler. Genlerin kurduu bu rgtler, balangta kendi amalar dorultusunda hareket ederken daha sonra sosyal ve siyasi olaylara karmaya balarlar.84

82 83

, a. g. e. , s. 101. , a. g. e. , s. 103; , . . , 1918- 1920 , , A, 1967, ss. 89- 100. 84 , a. g. e. , s. 103.

32

1917 ylnn lkbahar ve yaznda Geici Hkmete kar ayaklanmalar oalr. lke ynetimindeki deiliklerin Kazak halkna neler salayacana izah etme grevini, Kazak gazetesi etrafnda toplanan Kazak aydnlar stlenmitir. 1917de kan 212. 245. saylarnda gncel konularn yan sra bu husustaki yazlar yer almtr. A.Bkeyhanov, M.okay ve M.Dulatolunun gazetenin 225.saysnda yaymlad Ala Oluna adl yazda grlerini belirterek Geici Hkmeti desteklediklerini gstermilerdir:zgrlk gn dodu. Asrlardr tm halklar zorluk ve klelik sisteminde tutan eski hkmet ykld... Neticede Rusya halklar din, rk, dil, ayrmna bakmakszn zgrln elde ettiler. Biz artk Rusya vatanda olarak eit haklara sahip olacaz. Bize bu eitlii salayan iyi niyetli Rus halk, iileri ve askerleridir. Bu zgrl kan dkerek elde ettiler... Bu iyilii nasl deyeceiz? Yeni hkmete elden gelen yardm esirgememeliyiz. Birleerek yeni hkmetin glenmesine katkda bulunalm...85

Aydnlar bata olmak zere Kazak halk bu siyasi deiikliin ncelikle Ala hareketinin elde etmek iin abalad siyasi zgrl getireceine, toprak meselesi ile gndemdeki dier hususlarn zmleyeceine inanmlardr. Geici Hkmet, Kazakistan dhil olmak zere Rus idaresindeki dier lkelerde yeni dzeni yerletirmek iin Mart aynn ortalarna doru idare organlar olan Sivil Komiteleri kurmaya balamtr. Ancak geici hkmeti yetkililerinin kurduklar yerel sivil komiteler bu blgelere daha nce yerlemi olan Rus halknn elinde olup, bir nevi eski smrgeci idare sisteminin bir uzants olmutur. 86 Kazak aydnlar, her ne kadar yeni hkmete destek vermi olsalar da, komitelerin Kazak halknn milli menfaatlerini koruyaca, arz ve taleplerini yerine getirebilecei konusunda endielidirler. Bu arada, Geici Hkmet, Trkistan genel valisi Kuropatkinin Cetisu (Yedisu) vilayetinin gney ksmnda, 2,5 milyon dekar araziyi yerli Kazaklarn elinden zorla alarak; onlar l ve orak topraklara srme plann da onaylamt. 87

85 86

, Say 225, 1917. Olcott, a.g.e, s.132. 87 , a. g. e. , s. 107.

33

Hkmet, 1916 ayaklanma srasnda in ynetimindeki Dou Trkistana kaan Kazak-Krgzlarn lkelerine dnne izin vermedi. Slav gmenleri (Ruslar ve Ukrayna kylleri), topraklarna el koyduklar bu mltecilerin geri dnmesine kar ktlar. Geici Hkmetin Yedisudaki komiseri kapskiy, Slav gmenlerinden yana tavr koyarak blgenin Kazaklardan temizlenmesinin gerekliliini aklad. Sonu olarak, Yedisu blgesinde Slavlar ve Trkler arasnda ok iddetli arpmalar meydana geldi.88 Geici Hkmet dnemini ksaca su ekilde zetlemek mmkndr: 1) Savan sona ermesi iin aba gsterilir. 2. Mutlakiyet tamamyla yok edilir. 3) Geri hizmetlere alnanlar memleketlerine geri gnderilir. 4) 1916 ylnda isyanlara katlanlara af karar karlr ve tazminat sz verilir. 5) Sava sona ermez. Tarm meselesi zlmez. Mutlakiyet zamannda Kazaklardan zorla ellerinden alnan yerler geri verilmez. Kazakistanda smrgeletirme siyaseti devam etmi; alma hayatnda arlk iktidar dneminin kalntlar yok edilememitir.89

D.2. ift Hkmet YnetimiKazakistanda ift Meclis, Geici Hkmet organlar ile i, Asker ve Kyl urasndan olumaktadr. lkenin sosyal-ekonomik, siyasi koullar, ok milletli yaps ve Rus Kazaklarnn yerlemesi, karmak bir siyasi yaplanmay ortaya karmt. Bu yapy oluturan unsurlar, u ekilde sralanabilir: Sosyal-demokratlar, ESER*ler, Kadetler; Fabrika iileri komitesi; Yerli komiteler; Ala Partisi ve Alaorda zerk Hkmeti; Trkistan blgesinin Geici Mslman Hkmeti (Hokann zerklii)90

Pipes, Richard, Russia Under the Bolshevik Regime, Penguin History, New York, 1993, S. 148. , a. g. e. , s. 108. * ESERler, Rusyada Sosyalist- Devrimci Parti yeleridir. Parti, demokrasinin sol kanadn temsil edenler tarafndan, 1901sonu- 1902nin banda kurulmutur. Partinin ilk kongresi, 1905 ylnda, Finlandiyada toplanm ve program aklanmtr. ESERler, yksek devlet memurlarna kar bireysel terr savunurlar. Pek ok Rus devlet adam, ESER terrne kurban gitmitir. Parti programnda demokratik sosyalizmi savunan bu kiiler, Marksist fikirlere, snf atmasna ve proletarya diktatrlne kar karlar. 1917 ylnda yaplan son Kongrede ESERler Bolevik Devrimi reddetmilerdir. (Koen, a. g. e. , s. 120) 90 , . , "O-a ", , Cilt 1, , , 1996, ss. 53-56.89

88

34

Btn Rusya topraklarnda olduu gibi Kazakistanda da Geici Hkmetle beraber ii, asker ve kyllerin uras kurulur. lkenin sosyal-ekonomik ve siyasi durumuna gre Kazakistandaki ift Hkmetin kendilerine ait zellikleri vard. Burada Meclisle beraber genel toplantlarda seilecek fabrika komiteleri kurulmaya balar. Bu komiteler, sekiz saatlik i gn talep ederler. Meclistekiler i adamlaryla szlemeler yapmak iin anlarlar. i komitelerinden baka gruplar dikkate alnmadan, devrimi destekleyenlerin hepsi toplanp eyalet meclisleri kurulur. Eyalet meclisinin yeleri sosyal meseleleri, zellikle ev inaat, sava kurbanlarnn ailelerine yardm etme, anaokullar ve lokantalar ama gibi ileri zerlerine alrlar. Bylece, iler Komitesi ve Eyalet Meclisi zerk bir merkez kurma yolunda ilk admlar atm olurlar.91 ubat devrimi ile lkedeki btn gruplarn menfaatine cevap verecek medeni bar toplumunu oluturmak iin frsatlar yaratlmt. Torgay ehrinde General Lavrentevin cezalandrma ekibi geri ekildi ve devrime katlanlar hakknda affedilme (amnistya) karar kt. 24 Nisan 1917 yl hkmet kararyla sava cephelerinde bulunanlar evlerine gnderilmeye balanr. Kazakistandaki Geici Hkmetin nemli hizmetleri grlmt. Buna ramen sonu yine beklenen dorultuda deildir. ubat Devrimi sonucunda toplumda demokrasinin gelimesi, siyasete zgrln gelmesi ve bunlarn neticesinde halkn siyasi grleri gelimeye balamas nemlidir. 1917 yl Mart aynn ilk gnlerinde Kazakistanda, zellikle ehirlerde ve demiryolu istasyonlarnda sosyal-demokratlarn byk hizmetleri grlr. ilerin ve askerlerin meclisleri kurulmaya balar. Mart, Nisan aylarnda 25 meclis kurulur. Bunlardan 8i ii milletvekillerinin, 9u kyller ve 7si asker milletvekillerinin meclisidir. Her blgede kendi kendini idare eden hkmetler kurulmutu. Fakat bozkr blgelerde yaayan halk Alaorda hkmetini destekler. lkedeki sosyal-siyasi problemler geici bir sre iin zlr, ama fakir kylnn ve hkmet merkezlerinin meseleleri zmlenememitir. Monariyi ykan

91

, A. , , Haz. Ma , , , 1994, s. 123.

35

ubat Devrimi, baz yerlerdeki monari idaresini ykamamtr. Sadece valinin (gubernator) yerine komiserler, ky muhtarlarnn yerine ky komiserleri gelmitir.92 Ulu Ekim Sosyalist Devrimi olarak bilinen askeri darbe sonucunda, Geici Hkmetin iktidar, Petersburgta gerekleen silahl devrimden sonra, 25 Ekim 1917de sona erer. Bu darbeyi o dnemde Rusyada sosyal-demokratlarn radikal kanad olan Bolevikler dzenler. Boleviklerin lideri, sonrada dnya iiler grubunun lideri Vladimir li Lenin Sovyet hkmetinin kurulduunu ilan ettiinde halka i, asker ve kyllerin devrimi yaasn! diyen sloganlar datr. Ekim darbesi zaferinin kutlamalarndan sonra memleketin yeni kurulu meseleleri gndeme gelir, yeni sorunlar ortaya kar.93 1917 ylnn yaz aylarnda ve sonbaharnda siyasi darbeler oalmaya balamtr. Birok yerde darbeciler ynetimi ellerine almaya balar. 1917 ylnn Temmuz aynda gerekleen darbeden sonra gndemden alnan Btn iktidar Sovyetlere verilsin! slogan tekrar canlandrlr. Bu slogann amac silahl darbe ile Geici Hkmeti ykp proletarya diktatrln kurmaktr.94 24 Ekim 1917 yl Petersburg ehrinde silahl darbe balar. Ertesi gn darbeci iiler, askerler ve dier gruplar bakentin nemli yerlerini igal ederler. 25 Ekimin sabahnda darbeciler iktidara gelir ve Geici hkmetin ykld ilan edilir. Yeni Hkmetin bana, sosyalist demokratlarn ve sosyalist devrimcilerin radikal gruplar gelir. Hkmetin vazifesi, Leninin ynetimindeki Halk Komiserleri Sovyetine verilir. Bylece 1917 ylnn ubat ve Ekim darbeleri, Kazak halknn geleceini yeniden ekillendirmeye balar.95

D.3. Sovyet Hkmetinin ilk KararnamesiGeici hkmetin brokratlar tutuklandktan sonra Sovyetlerin Genel Kongresi Leninin hazrlad iki nemli kararnameyi kabul etti. Kararnamede btn memlekete, a. g. e. , s. 107. , a. g. e. , s. 108. 94 K, K. . , , , T, 1963, ss. 37- 37. 95 , a. g. e. , s. 108.93 92

36

adaletli ve demokratik bir ynetim iin szler yer alyordu. 26 Ekimde toprak hakknda kararname kabul edildi. Kararnamede tm Rus topraklarnn devlete, yani Sovyetlere ait olduu bildirildi. Genel Rusya cra komitesi, Merkezi ve Halk Komiserleri Sovyetinde V..Lenini bakan olarak tayin etti. Onun yakn arkadalar da L.Troki, G.Zinovev, L.Kamenev, A.Sverdlov, .Stalin, F.Dzerjinskii nemli bakanlklara tayin edildiler.96 Kabul edilen kararnameler, Rusyann savatan geri ekileceini, topraklarn kyllere verileceini ve tm blgelerde Sovyet hkmetinin iktidarnn kurulacan ilan etti. Lenin ve arkadalarnn, milletlerin kendi kendilerini idare etme hukuku hakknda yeni grleri vard. Bu konuda Leninin Milli Mesele hakkndaki szleri temel alnd. Leninin sznde milletlerin kendi kendini idare etme hukukunun parti tarafndan kabul greceini, fakat milletlerin milli darbelerini desteklemeyeceklerini bildirdi. nk yeniden kurulan memlekette burjuvalarn tekrar sahneye kma ihtimalinin olduunu ve iilerin yenilebileceini dikkate alacaklarn syledi. Boleviklerin planlarna gre milli meseleler, Geici Hkmete kar mcadelede silah olarak kullanlacakt. V..Lenin ve arkadalar, Rusyada kyllerle ve iilerle birleerek Sosyalist Devlet kuracaklarn aklad. Sovyet hkmetinin bakanlarnn planlarna gre Rusyada proletarya diktatrlnn kurulmas gerekiyordu. Btn i yerleri ve fabrikalarn devlete verileceini ve devletin korumas altnda olacan ilan etti. Eer bu deililiklere partiler kar kacak olursa her trl acmasz smrgeletirmeye gndereceklerine dair uyarda bulundular. 2 Ekim 1917de Rusya Halklarnn Hukuku Deklarasyonu yaynland. Deklarasyondaki metinde: Rusya halklarnn kendi kendini idare etme hakknn tannaca yazyordu. Yeni kurulan hkmetin amalar, Rusya ve Dounun btn Mslmanlarna sesleniinde bildirildi. Metinde u ifadeler yer alyordu:Bundan sonra sizin dinleriniz ve gelenekleriniz, milli ve kltrel idareleriniz serbest olacak. Onlara bundan sonra hi kimse dokunmayacak. Kendinize ait milli hayatnz zgrce kurabilirsiniz. Sizin buna hakknz var. Unutmayn, Rusyann btn halklarnn hukuklar gibi

96

, a. g. e. , s. 36.

37

sizinde hukuklarnz Devrim ve onun komiteleri, iiler, askerler ve kyllerin Sovyetler milletvekilleri btn gcyle koruyacaklar. Bu devrimi ve onun hkmetini destekleyin.97

Egemenliini alacak halklarn kendi hayatlarn istedikleri gibi yaayabilecekleri sylense de, zgrlklerin, Boleviklerin ve hkmet merkezinin izni olmadan gerekleemeyecei de belirtilmiti. Merkez Hkmetin iktidarn en fazla destekleyen .V. Stalin oldu. Millet ilerinin Halk Komiserlii Bakan Stalin, 1918 ylnn Mays aynda Sovyet Hkmetinin Moskova bakanlna bal olacak zerk halklar kabul edeceklerini syledi. zerklik, ii ve kyllerin Sovyet hkmetini destekledii durumda alnabilecekti. Hkmet, iktidar yeliine ve yerli iktidar komite bakanlna yerli halktan hi kimseyi semedi. ktidar, merkezden gnderilen komiserlerin eline verildi. D.4. Kazakistanda Sovyet Hkmetinin kuruluu ve zellikleri Devrimin merkezdeki zaferi, dier blgelerde ve zellikle Kazakistanda da Sovyet hkmetinin kurulmasn kolaylatrmt. Buna ramen, Kazakistanda proletarya devrimi iin uygun sosyal-ekonomik artlarn olmamas, Sovyet Hkmetinin kurulmasn zorlatran nemli bir eksiklikti. Kazak kylerindeki toprak sahiplerinin basks, yerli ii snfnn ve Bolevik taraftarlarnn yetersiz olmas da zorluk oluturuyordu. Don Kazaklar, ESERler( devrimcilerin sosyal- demokrat sol kanad), Menevikler ve Beyaz Ordu mensuplar, yeni hkmetin kurulmasna kar ktlar. Ala Partisi de Ekim Devrimini onaylamyordu. Sr- Derya Blgesinin Auliye Ata milletvekilleri komitesinin ve Kazak Boleviklerin Bakan Turar Rskulov, Halk Komitesine yazd mektubunda, Binlerce adam, bu zamana kadar Sovyet Hkmetinin ne olduunu anlam deil. Hkmet halka tantlmad. diyordu. Kazaklar Sovyetleri, arlk Hkmetinin bir devam olarak kabul ediyordu. Bunun sebebi, halkn ounluunun yaad blgelerde Sovyet iktidarnn kurulmasna ramen, ky ve kasabalarda arlk ynetiminin hala devam etmesiydi. Kazak kyleri, 1916 ylnda yaanan olaylardan dolay, arlk rejiminde girdii smrge durumundan

97

, a. g. e. , ss. 3738.

38

kurtulamamt. Bu nedenle, Sovyet Hkmet temsilcileri ehirlerden sonra kyleri de silah zoruyla igal ettiler. 1917 ylnn Ekim ayndan 1918 ylnn Mart ayna kadar durum byle devam etti.98 Kazakistan, Ekim Darbesini takip eden gnlerinde kart bloklarn sava meydanna dnmt. Kazak halk, Kzllar ve Beyazlar(ar yanllar) arasndaki kanl atmalarn ortasnda kald. Sovyet Hkmeti nce Sr- Derya Blgesinin nemli ehir ve merkezi olan Petrovsk ehrinde ( bugnk Kzlorda) kuruldu. Burada, Ekim Devrimine kadar, ii ve asker milletvekillerinden, bir de demiryolu iilerinden silahl gruplar oluturulmutu. Sr- Derya, Akmola ve Bokey blgelerinde Boleviklerin balatt silahl saldrya Geici Hkmetin askerleri kar koyacak gte olmadndan, birok blgede Sovyet Hkmeti bar yoluyla zafer kazand. Fakat Geici Hkmetin yerel organlar ve komiserlerinin gl olduu Torgay, Oral, Semey ve Cetisu blgelerinde silahl saldrlara bavuruldu. Buralarda, Ala Orda, Hokant zerk Hkmeti ve Don Kazaklar, bu saldrlara kar koydular. Fakat sonuta, merkezden Kazakistana gelen Parti organlar burada Sovyet ynetimini kurdular. 99 Petersburgta ii milletvekillerinin Geici Sovyet Ynetimini kurmasndan sonra Sovyetler, gda maddelerini, maliyeyi, demir yollar ile ktphaneleri kontrol altna aldlar. Nisan 1917 ylnda yer yerde ii ve sovyet asker milletvekilleri ve onun iinde de Ombda, Takentte, Semeyde, Vernyida, Petropavlda, Perovskde, Kazalda, Kostanayda, Aktbede ve dier yerlerde de ii ve Sovyet asker milletvekilleri geldiler. Kazak Sovyetleri ise baz ehirlerde kuruluyordu: Oralda, Vernyida, Akmolada, Semeyde, Auliyeatada, Krgz Kazak Milli Komiteleri kuruldu. le ve eyalet iileri, Krgz -Kazak milletvekillerinin Oral eyaleti, Akmola, Aktbe ve Pablodar Sovyetleri, skemen ilesinin Sovyeti seildi.100 Eyaletleri ve ileleri ynetenler ile Kazak komiteleri Sovyetlerle beraber olup, hkimiyeti ve milli menfaatleri korumaya altlar. Onlara ou zaman siyasi tecrbesi98 99

, , , Kn.1, , , 1994, ss. 178- 180. , a. g. e. , s. 40. 100 , a. g. e. , ss. 40- 41.

39

olan aydnlar nderlik yaptlar. Mesela, Semey eyaleti Kazak komitesinin bakan Ala hareketinin mehur yesi R. Marsekov, Oralda C. Dosmuhametov, Cetisuda .Cainakov, S.Seifullin, M.Aitpenov, X. Dosmuhametov, C.Aldonarov ve dierleri de Kazak komiteleri ile ilelere bakan olarak seildiler. 101 Kazakistann birok yerinde, halka zulmeden eski zenginler, toprak aalar uzaklatrlarak basklar ortadan kaldrld. Kadnlarn erkeklerle eit oy hakkna sahip olduu ilan edildi. Bu yzden Komite, ksa srede btn Akmola Kazaklar iin byk faydalar salad.102 Kylerde Komite bakanlnda Kurultay toplants iin seimler yapld. Kazak komiteleri aslnda Ala hareketi ile ayn fikirdeydi. Bazlar Ala bayra altnda aktif harekette bulundular. Bir ksm ise Boleviklere katld. Sovyetler ile Bokey Ordasnda da Merkezi Ynetim Komitesi kuruldu. Geici Hkmet kurumlar iinde A.Bokeyhanov ve M.Tnbaev Trkistan Komitesinde grev yaptlar. Bokeyhanov Torgayn, Tnbaev ise Cetisu eyaletinin komiseri olarak alt. Btn lkedeki gibi, Kazakistanda da ift hkmet kuruldu. arlk Rus Hkmetinin ubat 1917 ylnda yklmas neticesinde ift Hkmet - iler ve Kyl iftiler Sovyeti ve Geici Burjuva Hkmeti kurulmutu. Bu durum Kazakistanda da uyguland. Geici Bujuva Hkmetine mit balayan Kazak aydnlar halkn zgrle kavuacana, smrgecilikten kurtulacana inanyorlard. Bu amaca ulaabilmek iin, Kazak Milli Siyasi Partisini kurma yoluna gidilmiti. Kazak gazetesi araclyla Kazak halkna zel olarak bildiri yaymlanmt. 2126 Temmuz 1917ylnda Orunborda Genel Kazak Kongresi nde Ala Partisi kurulmutu.103 25 Kasm 1917 ylnda Rusyada Geici Hkmet yklp, onun yerine Boleviklerin Sovyet Hkmeti kurulmutu. Bu olay btn dnyay endielendirmiti, nk sosyalizme gei ilk defa Rusyada oluyordu. Bolevikler, btn milletlerin

101 102

, . . , , , M, 1978, s. 66. , a. g. e. , s. 42. 103 , a. g. e. , s. 42.

40

eitliini, zgrln, bamszln ilan ederek onlar bu ihtilal bayra altnda toplanmasn talep etmilerdi.104 Kasm 1917den 1918e kadar Kazakistann birok yerinde Sovyet Hkmeti kuruldu. ubat Devrimi neticesinde arlk Hkmetinin yklmas, hem Rusya hem de Kazakistan iin bir dnm noktas olmutu. E. Sovyetletirme Politikalar Ekim htilalini takip eden gnlerde Lenin, bir taraftan szde muhtar olacak olan cumhuriyetlerin liderlerini Moskovada yaplacak olan kongreye davet eder. Stalinin banda bulunduu Sovyet Milletler Komiserlii ise, Trkistanda Bolevizmi yaymak ve Trklerin dil, din, rf ve adetlerini ortadan kaldrp onlar Ruslatrma faaliyetine girimiti. 11 ubat 1919da toplanan Moskova Kongresi Leninin amalarn aka ortaya koydu. htilalin Trkistan topraklarna tanmas konusu, Lenin dneminin en temel problemlerinden birini oluturmutur. arlk ynetiminin son dneminde Kazaklar arasnda kurulmu olan Ala Orda ve dier zgrlk hareketler siyas bilinlenmeyle beraber kltrel, iktisad ve asker gelime yoluna girmilerdi. Trklerin bu faaliyetleri karsnda harekete geen Sovyetler, Trkleri birbirine kar drmey