Prof. Dr. Belma Haznedar

Ankara 2021

İKİDİLLİLİK VE ÇOKDİLLİLİK ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE BİRDEN FAZLA

DİL ÖĞRENİMİ

İKİDİLLİLİK VE ÇOKDİLLİLİK ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE BİRDEN FAZLA DİL ÖĞRENİMİ

Prof. Dr. Belma Haznedar ORCID: 0000-0002-7025-0158

©Tüm Hakları Saklıdır.

Bu kitabın Türkiye’deki basım, yayın ve satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San.

Tic. Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi

bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik veya başka yön-

temlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz.

Yayıncı Sertifika No : 49260

Matbaa Sertifika No : 49363

ISBN : 978-605-170-481-4

e-ISBN : 978-605-170-482-1

Kapak Tasarımı : Kezban KILIÇOĞLU

Mizanpaj : Göksel ÇAKIR

Dil Kontrol : Göksel ÇAKIR

Baskı : Sözkesen Matbaacılık

Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk.

No: 2/40 Yenimahalle-ANKARA

Tel : 0 312 395 21 10

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI

HAZNEDAR, Belma

İKİDİLLİLİK VE ÇOKDİLLİLİK

ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE BİRDEN FAZLA DİL ÖĞRENİMİ

Anı Yayıncılık, Ankara/Türkiye

2021, 1. Baskı, x+174 Sf., 16x24 cm

ISBN: 978-605-170-481-4

e-ISBN: 978-605-170-482-1

Dil Bilgisi, Erken Çocukluk Eğitimi, Dil Öğrenimi, Eğitim

Dil Edinimi, Erken Çocukluk, Eğitim, İkidillilik, Çokdillilik, Çocukta Anadil Dil Gelişimi, Söz

Varlığı, Sesbilimsel ve Sözdizimsel Özelliklerin Öğrenimi, Dil Aktarımı, Dil Değiştirme, Dil-Ötesi

Farkındalık, Ardışık İkidillilik, Eşzamanlı İkidillilik, Dil Kullanımı, Dilin Bilişsel Nörolojik, Sosyal

Boyutları, Okuma ve Yazma, Yazı Sistemleri, Fonolojik Farkındalık, Okuma Edinimi, İkidilli

Eğitim Sistemleri

Anı Yayıncılık

Kızılırmak Sokak 10/A

Bakanlıklar/Ankara

Tel: 0 312 425 81 50 pbx

e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr

A harfinin evrimi

Başta annem olmak üzere aileme sevgilerimle,

20 yılı aşkın süredir aynı beyinde birden fazla dil sistemine sahip olan çocuk-

larla çalışan bir araştırmacı olarak, uzun süredir erken çocukluk döneminde iki-

dillilik-çokdillilik konulu bir kitap yazmak istiyordum. Yıllar içinde verdiğim

sayısız seminerde ve Boğaziçi Üniversitesinin düzenlediği halka açık ders-

lerde, anne babalar açıkça ‘Bu anlattıklarınızı bir kitapta toplayamaz mısınız?’

diye sorduklarında, ‘Evet, bir gün yazacağım.’ demiştim. Elinizdeki kitabın

her aşamasını birlikte yaşadığım, eşim Mehmet’e, oğlum Deniz’e, kızım Ezgi

Doğa’ya, uzaktan gelen esintileriyle anneme, kardeşlerime ve yeğenlerime, yıl-

lar içinde katıldığım sayısız ulusal ve uluslararası konferans ve proje toplantı-

larında görüş alışverişi yaptığım araştırmacılara, yurt içinde ve yurt dışında

yıllarca veri topladığım ikidilli ailelere ve yayınlarımın konusunu oluşturan

sevgili çocuklarına, seminer verdiğim anne babalara, üniversiteme, arkadaşla-

rıma, uzun yıllardır sorularıyla ve yorumlarıyla daha çok öğrenmemi sağlayan

sevgili öğrencilerime ve kitabın yayına hazırlanması sürecinde emeği geçen

ANI Yayıncılık çalışanlarına sonsuz teşekkürü borç bilirim. Beni bu kitabı yaz-

maya teşvik eden güç, ülkemizde son yıllarda giderek daha çok ilgi görmeye

başlayan ikidillilik-çokdillilik alanına, Türkçe bir eser kazandırmanın yanı

sıra, yıllar boyu anne babaların aşağıya izin alarak sadece birini alıntıladığım

türden ilginç, ısrarlı ve endişeli sorularına yanıt verebilme çabamdır.

28 Mart 2018 Belma Hocam Merhaba, İsmim XXX. Size bir konuda danışmak istiyorum. Yardımcı olabilirseniz çok memnun olurum. Eşim Ukrayna vatandaşı. Kendisi hem Ukraynaca hem de Rusçayı anadil se-viyesinde biliyor. Biz eşimle İngilizce konuşarak anlaşıyoruz. Şu anda işlerim dolayısıyla Şili'de ikamet ediyoruz. 6 aylık bir oğlumuz var, yaşı geldiğinde kreşe burada gidecek ve İspanyolcaya başlayacak. Oğlumuzun dil gelişimi hakkında ciddi endişelerimiz var. Çocuğumuza nasıl bir eğitim verebiliriz? Dört dil birden öğrenmesi mümkün olabilir mi? Kafası karışıp, öğrenmede ya da gelişiminde sorunlar yaşar mıyız? Bize tavsiyeler verirseniz çok memnun oluruz. İyi günler. -- Saygılarımla... Atentamente... Best Regards,

TEŞEKKÜR

Birden fazla dil öğrenmek ve ev, okul ve iş yaşamında kullanmak, dünyanın

hemen her yerinde sık karşılaşılan bir durumdur. Bugün dünyaya gözünü

açan çocukların çoğu, erken çocukluk döneminden itibaren yaşamları boyunca

birden fazla dile maruz kalmakta ve bu dilleri gündelik yaşamlarında etkin bir

biçimde kullanmaktadır. Bunun bireysel olduğu kadar, ekonomik, pedagojik,

sosyal ve siyasal pek çok boyutu vardır. Bu kitabın amacı, birden fazla dil ko-

nuşan çocukların dil gelişimini incelemek ve bu sayede hem eğitim fakültele-

rinde öğrenim gören öğretmen adaylarının akademik donanımına destek ol-

mak, hem de çocuklarına anadili dışında bir dil kazandırmak isteyen anne ba-

baların ve öğretmenlerin sorularına cevap bulmaktır.

Dil öğrenimi karmaşık ve çok boyutlu bir süreçtir. Ancak, normal gelişim gös-

teren her çocuk, çevresinde konuşulan ve düzenli olarak iletişim kurma ola-

nağı bulduğu her dili öğrenme kapasitesine sahiptir. Aynı durum, işitme en-

gelli çocuklar için de geçerlidir. Bu anlamda, beynin bir çocuğun öğrenebile-

ceği dillerin sayısını sınırlaması söz konusu değildir. Dahası, çocuk çevresinde

konuşulan bir veya birden çok dili öğrenme sürecini, bilişsel, sosyal ve psiko-

lojik açıdan henüz gelişme evresinde olduğu yaşamın ilk yıllarında yaşamaya

başlar. Çocukta dil öğrenimi nasıl gerçekleşir? Çocuk dil edinimi sırasında

hangi evrelerden geçer? Anne babanın veya çevrenin çocuğun dil gelişimine

etkileri nelerdir? Çocuğun ilk sözcükleri, ilk tümceleri ne gibi özellikler taşır?

Doğrusu, çok basitmiş gibi görünen bu sorular, yaşamın ilk yıllarında başlayan

çok boyutlu bir öğrenme sürecinin temel halkalarını oluştururlar. Bu konuda

ortaya atılan görüşler, bilişsel, dilbilimsel, nörolojik, psikolojik ve sosyolojik

birçok yaklaşımı içerir. Aynı bireyin iki ya da daha fazla dili öğrenme süreci

düşünüldüğünde ise, karşı karşıya kaldığımız problem, daha karmaşık bir du-

rum arz eder. Her biri kendine has ses bilgisi, morfoloji bilgisi, söz varlığı, söz-

dizim bilgisi, stil ve edimbilimsel kullanım kuralları içeren iki dile eşzamanlı

olarak aynı anda ya da arka arkaya maruz kalmak, ikidilli büyüyen bireyler

için başlı başına karmaşık bir öğrenme sürecine işaret eder. Kısaca, iki farklı

dil sistemini aktif olarak kullanma olarak tanımlayabileceğimiz ikidillilik,

alanyazında anadil edinimine oranla daha az çalışılan bir alan olmasına karşın,

tüm dünyada önemi hızla artan alabildiğine karmaşık bir olgudur. Bu alanda

yapılan araştırmalar, ikidilliliğin sadece dil öğrenme süreçleriyle ve diller arası

etkileşimle sınırlı olmadığını, bilişsel ve nörolojik süreçlerden, toplumsal ya-

şama, kuşaklararası dil aktarımından, ikidilli eğitim sistemlerine kadar uzanan

geniş bir yelpazeye yayıldığını göstermektedir. Bu bakımdan kitabın amacı,

hemen her gün iki veya daha fazla farklı dili konuşan ve kullanan bireylerin

SUNUŞ

vi / Sunuş

özelliklerini ve ikidillilik türlerini ele almak ve ikidilliliğin bilişsel, nörolojik

ve sosyal boyutlarını değerlendirerek, bu durumun iki dilde okuma ve yazma

becerilerinin edinimine ve ikidilli eğitim sistemlerine yansımalarını incele-

mektir.

Belma Haznedar, İstanbul, 2021

TEŞEKKÜR .......................................................................................... iv

SUNUŞ ................................................................................................... v

İÇİNDEKİLER .................................................................................... vii

BİRİNCİ BÖLÜM..................................................................................1

İKİDİLLİLİKTEN VE ÇOKDİLLİLİKTEN NE ANLIYORUZ? ...1

KÜRESEL ÖLÇEKTE YAYGIN BİR OLGU OLARAK İKİDİLLİLİK ... 1

İKİDİLLİLİK VEYA ÇOKDİLLİLİK NEDİR? .......................................... 4

İKİDİLLİLİK TÜRLERİ ............................................................................... 5

İKİNCİ BÖLÜM ....................................................................................9

ÇOCUKTA ANADİL EDİNİMİ .........................................................9

ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE ANADİL GELİŞİMİ ................... 9

SESBİLİMSEL ÖZELLİKLERİN EDİNİMİ ............................................. 12

SÖZ VARLIĞININ EDİNİMİ .................................................................. 15

SÖZDİZİMSEL ÖZELLİKLERİN EDİNİMİ ........................................... 18

DİL EDİNİMİ KURAMLARI ................................................................... 21

DAVRANIŞÇI YAKLAŞIM ...................................................................... 22

DOĞUŞTANCI YAKLAŞIM .................................................................... 23

BİLİŞSEL VE BAĞLAŞIMCI YAKLAŞIMLAR ...................................... 24

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM..............................................................................27

ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE İKİDİLLİLİK VE

ÇOKDİLLİLİK .....................................................................................27

EŞZAMANLI İKİDİLLİLİK ...................................................................... 27

İÇİNDEKİLER

viii / İçindekiler

İKİDİLLİ ÇOCUKLAR İKİ FARKLI DİL SİSTEMİNİ NASIL AYIRT

EDERLER? .................................................................................................. 29

DİLLER ARASI ETKİLEŞİM/DİL AKTARIMI ..................................... 31

DİL DEĞİŞTİRME/DÜZENEK DEĞİŞTİRME ..................................... 34

EŞZAMANLI İKİDİLLİLİKTE SÖZ VARLIĞININ EDİNİMİ ............ 35

İKİDİLLİ ÇOCUKLARDA DİL-ÖTESİ FARKINDALIK ..................... 37

ARDIŞIK İKİDİLLİLİK ............................................................................. 38

ARDIŞIK İKİDİLLİ ÇOCUKLARDA DİL GELİŞİMİ ........................... 40

ARDIŞIK İKİDİLLİ ÇOCUKLARDA DİL AKTARIMI ........................ 40

İKİDİLLİLİKTE YAŞ FAKTÖRÜ ............................................................. 43

İKİDİLLİ ÇOCUKLARDA SESBİLİMSEL ÖZELLİKLERİN

ÖĞRENİMİ ................................................................................................. 45

ARDIŞIK İKİDİLLİLİKTE SÖZ VARLIĞININ GELİŞİMİ ................... 47

ARDIŞIK İKİDİLLİLİKTE SÖZDİZİMSEL ÖZELLİKLERİN

ÖĞRENİMİ ................................................................................................. 50

İKİDİLLİ ÇOCUKLARIN DİL ÖĞRENİMİ SIRASINDA

YAPTIKLARI YANLIŞLAR ..................................................................... 53

ANADİLİN ETKİSİYLE YAPILAN YANLIŞLAR ...................................................... 54

HEM TEKDİLLİ ÇOCUKLARIN HEM DE İKİDİLLİ ÇOCUKLARIN YAPTIĞI

YANLIŞLAR .................................................................................................................... 54

DİL KULLANIMI VE EDİMBİLİMSEL GELİŞİM ................................ 57

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................61

İKİDİLLİLİĞİN BİLİŞSEL, NÖROLOJİK VE SOSYAL

BOYUTLARI ........................................................................................61

İKİDİLLİLİĞİN BİLİŞSEL BOYUTLARI ................................................ 61

DİLİN NÖROLOJİK BOYUTLARI .......................................................... 66

DİL BOZUKLUKLARI .............................................................................. 69

İKİDİLLİ TOPLUMLARDA KUŞAKLARARASI DİL AKTARIMI .... 75

DİL KAYBI ................................................................................................. 78

İçindekiler / ix

BEŞİNCİ BÖLÜM ...............................................................................83

İKİ DİLDE OKUMA VE YAZMA BECERİLERİNİN

GELİŞİMİ .............................................................................................83

OKUMA VE YAZMA ............................................................................... 83

YAZI SİSTEMLERİ .................................................................................... 84

OKUMAYI ETKİLEYEN FAKTÖRLER ................................................. 85

Fonolojik Farkındalık/Sesbilimsel Farkındalık .......................................................... 85

Hızlı Otomatik İsimlendirme ........................................................................................ 86

Fonolojik Bellek............................................................................................................... 86

Biçim Birim/Morfem Farkındalığı ............................................................................... 87

Ortografi Bilgisi .............................................................................................................. 87

İşlemleme Hızı ................................................................................................................ 88

Söz Varlığı ....................................................................................................................... 88

Akıcı Sözcük Okuma ve Okuduğunu Anlama ........................................................... 89

OKUMA EDİNİMİ .................................................................................... 89

İKİ FARKLI DİLDE OKURYAZARLIK BECERİLERİNİN

GELİŞİMİ .................................................................................................... 90

ALTINCI BÖLÜM ..............................................................................97

İKİDİLLİ EĞİTİM SİSTEMLERİ.....................................................97

İKİDİLLİ EĞİTİM ...................................................................................... 97

İKİDİLLİ EĞİTİM MODELLERİ ............................................................. 99

İKİDİLLİ EĞİTİMDEN NE ANLIYORUZ? ......................................... 100

ZAYIF İKİDİLLİ EĞİTİM MODELLERİ .............................................. 102

İKİDİLLİ ANA AKIM MODELİ ................................................................................. 102

ÖĞRENCİYİ DERSTEN ALMA MODELİ ................................................................ 105

YAPILANDIRILMIŞ İKİDİLLİ EĞİTİM MODELİ ................................................... 106

GEÇİCİ İKİDİLLİ EĞİTİM MODELLERİ .................................................................. 107

GÜÇLÜ İKİDİLLİ EĞİTİM MODELLERİ ............................................ 109

İKİNCİ DİLDE SÜREKLİ VE YOĞUN EĞİTİM ....................................................... 109

MİRAS DİLDE İKİDİLLİ EĞİTİM VE ANADİLİ KORUMA MODELLERİ ......... 113

x / İçindekiler

İÇERİK TEMELLİ DİL EĞİTİMİ ................................................................................. 116

AVRUPA OKULLARI .................................................................................................. 117

ULUSLARARASI OKULLAR ..................................................................................... 119

YEDİNCİ BÖLÜM ............................................................................123

ANNE VE BABALARA SESLENİŞ ...............................................123

İKİDİLLİLİK HAKKINDA DOĞRU BİLİNEN YANLIŞLAR ........... 123

1. İki dile maruz kalmak çocuğumun kafasını karıştırır mı? HAYIR! ......... 123

2. Çocuğum her iki dilini aynı derecede akıcı ve doğru kullanabilir mi? HER

ZAMAN DEĞİL! ............................................................................................ 124

3. İkidillilik çocuğumun zekâsını köreltir mi? HAYIR! ................................. 124

4. İkidillilik çocuğumu daha zeki mi yapar? HAYIR! ................................... 125

5. İkidilli çocuk yetiştirmek isteyen anne ve babalar ne yapmalı?

Çocuklarıyla BOL BOL kendilerini rahat hissettikleri dilde konuşmalı!

BİRLİKTE zaman geçirmeli!.......................................................................... 126

6. İkinci bir dili öğrenmede yaşın önemi var mıdır?...................................... 128

7. Çocuğum okuma ve yazmayı iki dilde aynı anda mı, yoksa önce bir dilde,

sonra diğer dilde mi öğrenmeli? .................................................................. 129

8. Çocuğumun okuma ve yazma becerilerinin gelişimine nasıl yardım

edebilirim?....................................................................................................... 130

9. Erken çocukluk döneminde iki dil öğrenmesi, çocuğumun dil

gelişiminde gecikmelere, ciddi sorunlara ve dil geriliklerine neden olur

mu? ................................................................................................................... 132

10. Göçmen aileler çocuklarının okul başarısı için evde toplum dilini mi

kullanmalı? HAYIR! ....................................................................................... 134

SONUÇ ...............................................................................................135

SON SÖZ ............................................................................................135

KAYNAKLAR ....................................................................................135

YAZAR HAKKINDA .......................................................................135

Çocukta dil gelişimi, bilişsel bilim, dilbilim, eğitim, psikoloji, sosyoloji, nöro-

loji gibi birçok disiplinden sayısız araştırmacıyı bir araya getiren ender araş-

tırma alanlarından biridir. Son 50 yılda yapılan çalışmalar özellikle çocukta

anadil gelişimi alanına odaklanmış ve bu süreçte çok sayıda dilbilimsel, psiko-

lojik, pedagojik, sosyolojik ve nörolojik kuramsal model ve yaklaşım geliştiril-

miştir. Bu yaklaşımların hemen hepsinde yanıt aranan temel soru ‘Çocuk ana-

dilini nasıl öğrenir?’ sorusu olmuştur. ‘Çocukta dil edinimi nasıl gerçekleşir?

Çocuk dil edinimi sırasında hangi evrelerden geçer? Anne babanın veya çev-

renin çocuğun dil gelişimine etkileri nelerdir? Çocuğun ilk sözcükleri, ilk tüm-

celeri ne gibi özellikler taşır?’ gibi çok sayıda soruya yanıt aranan alanların

başında dilbilimsel yaklaşımlar gelmektedir. Bu yaklaşımların bir kısmı, ayrı

ayrı dillerde görülen gelişimsel özelliklere odaklanırken, bir kısmı ise, dil ge-

lişiminin evrensel özelliklerini inceleyen çalışmalar olmuştur. Son yıllarda

anadil edinimi çalışmalarının yanı sıra, erken çocukluk döneminde iki veya

daha fazla dilin aynı anda veya ardışık olarak edinimi konusunda yapılan ça-

lışmaların hız kazandığı görülmektedir. Bu bölümde, erken çocukluk döne-

minde iki veya daha çok dil ediniminin türlerini ve dünya genelindeki yaygın

dağılımını ele alacağız.

KÜRESEL ÖLÇEKTE YAYGIN BİR OLGU OLARAK İKİDİLLİLİK

Gelişen teknoloji, ülkeler arası artan hareketlilik, dünya genelinde yaşanan bü-

yük göç dalgaları gibi nedenlerle günümüzde birçok çocuk, erken yaşlardan

itibaren anadili dışında başka dillerle karşılaşmaktadır (Bhatia ve Ritchie,

2013). Aynı zamanda, dünyanın pek çok yerinde anne babalar, bilinçli olarak

erken yaşlardan itibaren çocuklarının yeni bir dil öğrenmesini teşvik etmekte

(Enever ve Moon, 2009; Copland ve Garton, 2014; Haznedar, 2015; Kırkgöz,

2010), okul sistemleri programlarında birden fazla dili etkin bir şekilde kullan-

manın yollarını aramaktadır (Baker ve Wright, 2017). Çoğumuz iki veya daha

fazla dil bilmenin avantajlarından söz ederken, gerçekte bu avantajların tam

BİRİNCİ BÖLÜM

İKİDİLLİLİKTEN VE ÇOKDİLLİLİKTEN

NE ANLIYORUZ?

2 / İkidillilik ve Çokdillilik

olarak ne anlama geldiğini sorgulamakta ve çocuklarımızı doğru yönlendir-

menin yollarını aramaktayız. Bu nedenle, bu bölümde önce, birden fazla dil

bilmenin ne anlama geldiğini tanımlayıp, ikidilliliğin türlerini inceleyeceğiz.

Yaşamımız boyunca birden fazla dil konuşabilen pek çok kişiyle karşıla-

şırız. Bir an metroda yanınızda oturan birine ‘Kaç dil konuşuyorsunuz?’ diye sor-

duğunuzu düşünün. Nasıl bir cevap alırsınız? Ülkemizde bu sorunun cevabı

belli ölçüde soruyu sorduğunuz yere göre değişiklik gösterebilir. Örneğin,

Bartın’da birine ‘Hangi dilleri konuşuyorsunuz?’ diye sorsanız, büyük olası-

lıkla Türkçe, Diyarbakır’da yaşayan birine aynı soruyu sorduğunuzda, hem

Türkçe hem de Kürtçe, Artvin Arhavi’de Lazca ve Türkçe, Kilis’te ise Türkçe

ve Arapça diyecektir. Aynı durum, dünyanın pek çok ülkesi için de geçerlidir.

Toplum yaşamında çokdillilik politikasını benimseyen birçok ülkede hemen

herkes en az iki dille hatta üç dille günlük yaşamını sürdürmektedir.

Son istatistiklere göre, dünyada 200 kadar ülkede yaklaşık 7000 kadar dil

konuşulmaktadır (Eberhard, Simons ve Fennig, 2019). Bu rakamlar, iki veya

daha fazla dil kullanımının küresel ölçekte ne kadar yaygın olduğunu göster-

mesi bakımından son derece önemlidir. Dünyada konuşulan diller konusunda

yapılan ilk çalışmalarda ikidillilik veya çokdillilik daha çok sömürge ülkele-

riyle ilişkilendirilmiştir. Ancak, günümüzde ikidilliliğin sadece belli bir coğ-

rafya ile sınırlandırılamayacağı bilinmekte ve dünyanın hemen her yerinde ya-

şayan milyonlarca kişinin yaklaşık üçte ikisinin birden fazla dil konuştuğu gö-

rülmektedir (bknz. Bhatia ve Ritchie, 2013; Grosjean, 2008; Potowski ve Roth-

man, 2008; Rothman, González-Alonso ve Puig-Mayenco, 2019). Tekdilliliğin

neredeyse istisna olmaya başladığı günümüzde, ikidillilik ve çokdillilik,

Asya’dan Afrika’ya, Avrupa’dan Kuzey ve Güney Amerika’ya ve Avust-

ralya’ya kadar pek çok ülkede ciddi bir dağılım göstermektedir. Örneğin, Af-

rika’nın güneyinde yer alan ülkelerden Mozambik’te 20, Güney Afrika Cum-

huriyeti’nde 25 dil konuşulurken (Kamwangamalu, 2013) , benzer bir resimle

dünyanın adeta ‘dil laboratuarı’ olarak nitelendirilen Hindistan, Pakistan, Ne-

pal, Bangladeş, Sri Lanka gibi Güney Asya ülkelerinde karşılaşmaktayız (Bha-

tia ve Ritchie, 2013). İçinde önemli sayıda dili, kültürü, etnik ve dini topluluğu

barındıran Hindistan’ın, örneğin, 700’ü aşkın dile ev sahipliği yaptığı, bunlar-

dan 23’ünün resmi dil kategorisinde olduğu (Bhatia ve Ritchie, 2013; Mohanty,

2006), toplam nüfusu yaklaşık 9.000.000 milyon civarında olup, dünya dilleri-

nin %12’sini barındıran Papua Yeni Gine’de, 800’ü aşkın dilin konuşulduğu

(bknz. World Population Review, 2020), 1960’lı yılların ortalarından bu yana 4

resmi dili ile Singapur’un çokdilli ve çok kültürlü bir başka Asya ülkesi olduğu

(Pakir, 2004) görülmektedir.

Dahası, tekdilli veya tekdillilik politikasının kabul gördüğü ülkelerde

bile, milyonlarca ikidilli ve çokdilli bireyin toplam nüfus içinde ciddi bir oranı

Erken Çocukluk Döneminde Birden Fazla Dil Öğrenimi / 3

temsil ettiği görülmektedir. Örneğin, Amerikan Sayım Bürosunun (2015) rapo-

runa göre (Census Bureau report, 2015), Amerikan toplumunda yaklaşık 350

farklı dilin konuşulduğu, nüfusun %20’den fazlasının evde farklı bir dil ko-

nuştuğu, bunlar içinde en büyük grubu ABD nüfusunun %13’ünü oluşturan

İspanyolca konuşan kişiler olduğu belirtilmektedir. Aynı şekilde, İngiltere’de

yaşları 5-18 arasında değişen bir milyondan fazla çocuğun 360 farklı dil konuş-

tuğu ve okullarda yapılan sayıma (2013) göre her altı çocuktan birinin İngiliz-

ceyi ikinci bir dil olarak konuştuğu görülmektedir (Bknz. National Association

for Language Development in the Curriculum, www.naldic.org.uk). Ülkeler

arasında ikidillilik oranları açısından farklar görülse bile (İngiltere’de %20,

Hollanda’da %90 gibi), Avrupa nüfusunun önemli bir bölümünün en az ikidilli

olduğu belirtilmektedir (Marian ve Shook, 2012). Almanya ve Belçika gibi ül-

kelerde nüfusun yaklaşık %18-20’sinin Almanca, Fransızca veya Flamanca dı-

şında bir dil konuştuğu bilinmektedir (Shin, 2013). Hatta, çoğu zaman İngilizce

ve Fransızca gibi dillerin yaygın kullanımı nedeniyle, adeta tekdilli olduğu

varsayılan bu ülkelerde, bilinen baskın diller ve göçmen dilleri dışında düşük

oranlarda da olsa, Keltik dillerinden (İskoçça, İrlandaca, Galce, Breton vb.),

Romans dillere (Galiçya, Rumence vb.), Germen dillerinden (Frisian, Faroese

vb.), Slav ve Baltık dillerine kadar (Ukraynaca, Slovakça, Litvanyaca vb.) geniş

bir yelpazede çok çeşitli sayıda Avrupa dili konuşulmaktadır (Tabouret-Kel-

ler, 2013).

Ülkemizde konuşulan azımsanmayacak sayıda dil de, benzer bir duruma işa-

ret etmektedir. Tarihsel açıdan düşünüldüğünde, ikidillilik ve çokdillilik yüz-

yıllar boyu, içinde yaşadığımız coğrafyanın temel özelliklerinden biri olmuş-

tur (Karahan, 2005). Yeni istatistiklere ihtiyaç duyduğumuz son günlerde, Tür-

kiye’deki etnik kimlikler üzerine 2009 yılında ERG tarafından yürütülen bir

araştırmaya göre, ülkemizde konuşulan dillerin oranları şu şekilde sıralanmış-

tır: Türkçe (% 84,54), Kürtçe-Kırmanci (% 11,97), Zazaca (% 1,01), Ermenice (0,

% 07), Yunanca (% 0,06), İbranice (% 0,01), Lazca (% 0,12), Çerkezce (% 0,11)

(Ayan-Ceyhan ve Koçbaş, ERG Raporu, 2009). Bu oranlar, 2011 yılında Su-

riye’de ortaya çıkan karışıklık sonrası ülkemizde geçici koruma kapsamında

yaşamaya başlayan resmi rakamlara göre 3.645.557 Suriyeliyi içine alacak şe-

kilde güncellenmelidir (bknz. Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, Ocak 2021 ista-

tistikleri).

Özetle, ilk dönem çalışmalarında ağırlıklı olarak Afrika ve Asya’daki ül-

kelere atfedilen ikidillilik, dünya genelinde göç hareketlerinin alabildiğine

yaygın görüldüğü günümüzde, hemen her ülkenin tartışılmaz gerçeği olarak

karşımıza çıkmaktadır.

4 / İkidillilik ve Çokdillilik

İKİDİLLİLİK VEYA ÇOKDİLLİLİK NEDİR?

En genel tanımıyla, ikidillilik veya çokdillilik bir kişinin günlük yaşamında

birden fazla dili kullanabilmesidir. Ancak, kişinin birden fazla dili bilmesi ve

doğru zamanda doğru dilde başkalarıyla iletişim kurması, dilbilim açısından

olduğu kadar, eğitim, psikoloji ve sosyoloji gibi disiplinleri de içine alan kar-

maşık bir olgudur (Butler, 2013). Bu karmaşıklık, alanyazında pek çok tanımı

beraberinde getirmektedir. Örneğin, Bloomfield’a göre ikidillilik bir kişinin iki

farklı dili anadilini konuşur gibi konuşmasıdır (Bloomfield, 1933:56). Ancak,

bu tanım anadili gibi olmasa bile, dünyanın hemen her yerinde gündelik yaşa-

mında ve iş yaşamında birden fazla dili etkin biçimde kullanan milyonlarca

kişiyi içermediğinden, artık kabul görmemektedir.

Günümüzde ikidillilik konusunda çalışan pek çok araştırmacı, daha geniş

kapsamlı bir tanımı benimsemektedir. Buna göre, ikidilli kişiler her iki dilini

günlük yaşamında farklı amaçlarla, farklı kişilerle, farklı konularda ve farklı

dil becerileriyle kullanabilen kişilerdir (Grosjean 2010: 4). Bu tanım, birden

fazla dil kullanma becerisine sahip iki veya çokdilli kişilerin, dil öğrenme be-

cerilerinin zamana, yere, iletişim kurulan kişiye, çalışma ve yaşam koşullarına

bağlı olarak değişen dinamik yapısına işaret eder (Valdés, 2001).

Shin’in (2013:1) Pandit’ten (1977) alıntıladığı bir örnek, çokdilliliğin gün-

lük yaşamdaki yerini göstermesi bakımından bize ilginç bir resim sunmakta-

dır. Bu örnekte, Bombay’da yaşayan bir Hintlinin evde anadili Gujarati’nin bir

lehçesini, çarşı ve pazarda ona benzer Marathi’yi, tren istasyonunda ülkenin

ortak dili Hindi’yi, işyerinde Kachhi’yi, akşam evde televizyon izlerken Hindi

veya İngilizceyi kullandığı belirtilir. Buna göre, kişi, aynı anda bildiği birden

fazla dili, içinde bulunduğu sosyal duruma, amaca, yere, zamana ve karşısında

iletişimde bulunduğu kişiye uygun olarak seçip kullanabilmektedir. Buna ben-

zer örneklerin dünya genelinde azımsanmayacak kadar yaygın olması, ikidilli

veya çokdilli bir ortamda yaşayan bir kişinin deneyimlerinin gün içinde deği-

şebileceğini, yaşadığı toplumun dil kullanımı açısından çeşitlilik sunduğunu

ve ayrıca bu kişilerin her bir dilindeki yeterlik düzeyinde farklılıklar olabile-

ceğini göstermesi bakımından önemlidir. Bu anlamda, ikidilli veya çokdilli bi-

reyler dil kullanımı açısından homojen değil, tam aksine heterojen bir grup

oluştururlar.

Son yıllarda yapılan bazı çalışmalarda, ikidillilik ile çokdillilik arasındaki

farklar vurgulanırken, bir kısmında da bu iki olgu arasındaki benzerliklerin

vurgulandığı görülmektedir. Tanımı gereği, ikidillilik ve çokdillilik arasındaki

en belirgin farklardan biri, ikidillilikte önceden öğrenilen bir dil varken, çok-

dillilikte önceden öğrenilen dil sayısının birden fazla oluşudur. İkidillilik ile

çokdillilik arasındaki bu fark, özellikle diller arası etkileşim sırasında hangi