Embed Size (px)
Citation preview
Ho‘oponopono a hō‘ano hou ‘ia na Ku‘ulei KanaheleKaha ki‘i ‘ia na Kamuela Chandler
KAMIKIKe Ka‘ao No
Hale Kuamo‘o
Ho‘oponopono a hō‘ano hou ‘ia na Ku‘ulei KanaheleKaha ki‘i ‘ia na Kamuela Chandler
KAMIKIKe Ka‘ao No
Kuleana Kope © 2016 na ka Hale Kuamo‘oKa Haka ‘Ula O Ke‘elikōlani, Kulanui o Hawai‘i ma Hilo
Nona nā kuleana a pau.‘A‘ole e hana kope ‘ia kēia puke a i ‘ole kekahi hapa o kēia puke, ma nā ‘ano like ‘ole a pau me ka ‘ae ‘ole ma ka palapala o ka mea nona ke kuleana.
Pa‘i ‘ia e ka Hale Kuamo‘o, Ka Haka ‘Ula O Ke‘elikōlani, Kulanui o Hawai‘i ma Hilo.
Ho‘opuka ‘ia e kaHale Kuamo‘o - Kikowaena ‘Ōlelo Hawai‘iKe Kulanui o Hawai‘i ma Hilo200 West Kāwili StreetHilo, Hawai‘i [email protected]
Mai loko mai o ka nūpepa ‘o Ke Au Hou 04 Ianuali 1911 – 08 Pepeluali 1911Hoʻoponopono a hōʻano hou ‘ia na Ku‘ulei KanaheleKaha ki‘i ‘ia na Kamuela ChandlerHo‘okele ‘ia na Keiki Kawaiʻaeʻa lāua ʻo Kaulana DamegLoihape ʻia na Kamalani JohnsonHakulau ‘ia na Kaulana Dameg
Ke Ka‘ao No KamikiPrint production by: Penmar Hawai‘i CorporationPrinted in: Ansan City, Gyeonggi-do, KoreaDate of production: January 2017Job Number: 8019-B
Papa Kuhikuhi
Mokuna I. No ka Moʻokūʻauhau o Kamiki ..........................................................................................1
Mokuna II. No ka Hānai ʻia ʻana o Kamiki e Kauluhenuihihikolo ....................................3
Mokuna III. No ka Iho ʻana o Kamiki a me Makaʻiole i Kai .....................................................5
Mokuna IV. No ka Hoʻi ʻana o Kamiki mā i ka Hale ......................................................................9
Mokuna V. No ka ʻImi ʻana o ke Kūkini iā Kamiki mā ............................................................13
Mokuna VI. No ke Aʻo ʻana o Kauluhenuihihikolo iā Kamiki mā ....................................17
Mokuna VII. No ke Kipa ʻana o Kamiki mā iā Lanikuʻiamamao .........................................21
Mokuna VIII. No ka Hailona ʻana o Lanikuʻiamamao iā Kamiki mā .................................25
Mokuna IX. No ka Hele ʻana o Kamiki i Waipiʻo ...........................................................................31
Mokuna X. No ka ʻAihue ʻana o Kamiki i ka ʻAwa o ke Akua ...........................................33
Mokuna XI. No ke Alualu ʻia ʻana o Kamiki .......................................................................................37
Mokuna XII. No ka ʻĀhaʻi ʻana o Kamiki ................................................................................................41
Mokuna XIII. No ka Hoʻi ʻana o Kamiki i Lanikuʻiamamao ......................................................45
Mokuna XIV. No ke Kiʻi ʻana o Kamiki i ka Wai Kapu o Waiʻau ..........................................47
Mokuna XV. No ka Hoʻi Hou ʻana o Kamiki i Lanikuʻiamamao ..........................................51
Mokuna XVI. No ka ʻAha ʻAwa a Kamiki a me Makaʻiole ..........................................................53
Papa Huaʻōlelo .............................................................................................................................59
Ka ʻŌlelo Hoʻākāka
ʻO Kamiki, he keiki kāne akamai loa ʻo ia a nui kona maka‘ala, kona koa, kona ‘eleu, kona miki, kona ‘ike, kona ikaika a me kona aho loa. Ua noho ʻo Kamiki me kona kupunahine e aʻo i nā ʻano hana like ʻole, e like me ke kākā lā‘au, ka ‘alo pōhaku, ka ‘alo lā‘au, ka ‘alo pīkoi, ka ha‘iha‘i, ka mokomoko, ke kulakula‘i, ke ku‘ialua, ke kūkini, ka ‘oihana lawai‘a hī Aku a me nā ‘ano lawai‘a nō a pau. A paʻa ia mau hana iā Kamiki, ua hailona ʻia ʻo Kamiki e ʻike kona kupunahine i ka paʻa o nā mea a pau iā ia. ʻO kekahi o nā hailona, ʻo ia ka piʻi ʻana aʻe i uka i Maunakea e kiʻi i ka wai kapu o Kāne a me Kanaloa, a no ia kumu i koho ʻia ai kēia māhele o Kamiki no ka hoʻopuka ʻana aku i mua o ʻoukou.
Ma kēia hoʻopuka ʻana aku i ka moʻolelo, ua hoʻonōhie ʻia ka moʻolelo nūpepa i kūpono ka ʻōlelo no nā haumāna pae kula haʻahaʻa. Ma hope o ka heluhelu ʻana i kēia puke, he leo paipai kēia e heluhelu i ka moʻolelo kumu ma ka nūpepa ʻo Ke Au Hou, 4 Ianuali 1911 - 8 Pepeluali 1911.
He mea waiwai ka mālama ʻia ʻana o nā moʻolelo o ko kākou mau kūpuna, no ka mea, he kumu waiwai nui ia o nei ʻāina. No laila, e nanea i ka hana āiwaiwa a Kamiki ma kēia puke a laila e heluhelu i ka moʻolelo kumu ma ka nūpepa e nanea hou i kekahi mau hana āiwaiwa o ke keiki ʻeleu loa.
1
MOKUNA INo ka Moʻokūʻauhau o Kamiki
‘O Kuamua ke kāne a Kauluhenuihihikolo. Aia nō kēia wahi i uka o Kohanaiki, he ‘āhua e nānā aku ai iā kai. Noho ʻo ia ma laila e ‘ike aku i nā keiki a me nā mo‘opuna a lāua.
‘O Wailoa he kaikamahine ia, a ‘o ia ka makuahine o Kapaʻihilani. Aia nō kēia wahi i uka o Kohanaiki ma lalo iho nō o Kuamua, ma ka ‘Ākau Komohana. He luawai huna kēia. ‘O Wailoa, he loko kēia, aia i kahakai o Kohanaiki. A no ka ho‘āo ‘ana o Wailoa a me Kahunakalehu a noho ma laila i pana ‘ia ai ka inoa o kēlā loko ‘o Wailoa a hiki i kēia lā.
‘O Pipipiʻāpoʻo, he kaikamahine nō kēia na Kuamua a me Kauluhenuihihikolo. A ho‘āo ihola ‘o ia me Haleolono, ke keiki mahi‘ai ‘uala o ke kula ‘ilima ‘o Nānāwale, a ‘o Nahiahu ka inoa i kapa ‘ia ma hope mai a hiki i kēia lā. He mahi‘ai ka hana a kēia keiki, a Haleolono, a no kona ikaika i ka mahi‘ai, pēlā ‘o ia i ho‘āo ai me ka u‘i ʻo Pipipiʻāpoʻo. He nala moena ka hana a kēia kaikamahine a Pipipiʻāpoʻo, a ke ulu nei nō he mau kumu lau hala ma laila a hiki i kēia lā, a ua kapa ‘ia kēlā ulu lau hala, ‘o Pipipiʻāpoʻo a hiki i kēia lā.
‘O Kapukalua, he kāne kēia, a he ‘eu‘eu ma ka hī Aku a me nā ‘ano lawai‘a ‘ē a‘e o ia au i hala. A ua ho‘āo lāua me Kauhionohua, ke kaikamahine pala hīnano o ʻOʻoma, he u‘i a nohea kēia kaikamahine. A no ke kaulana o kēia kaikamahine i ka u‘i, ua lilo ‘o ia iā Kapukalua, ke keiki āiwaiwa o ke ‘ehu kai o Apoʻula.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
2
3
Mokuna IINo ka Hānai ʻia ʻana o Kamiki e Kauluhenuihihikolo
Ua ‘ike ‘oe a ua maopopo ho‘i, aia ‘o Kamiki i ka poli o Kauluhenuihihikolo, kona kupuna wahine āiwaiwa. Ke pi‘i a‘ela ke kino o Kamiki i ka nui, a ke pi‘i pū a‘ela me kāna mau hana āiwaiwa lua ‘ole, ‘a‘ohe lua e loa‘a aku ai ‘o Kamiki ma ke kolohe. I kekahi lā, ua puka akula ʻo Kamiki ma waho o ka hale uluhe o lāua, a nānā akula i ka ‘ula mai o ka pua o ka lehua a lohe pū nō ho‘i i ka wī mai o ka leo o nā manu e pōhai ana i luna o ke kumu lehua, kāhea akula ʻo Kamiki i ke kupuna wahine Kauluokamalamaikekihiokamahinanui:
“Kaulua ka lāKaulua ka uaKaulua ka makaniKaulua ke kaiKaulua ka mālieKaulua ka hōkū e kau neiKaulua ka manu e pōhai neiUa pō ka nahele pō i ka lehuaWala‘au ka manu he iʻa ko laloE Kauluhenuihihikolo ēHō mai i alanui no‘u e iho ai i Aku na kāua‘O ke Aku mua kauA ku‘u kaikua‘ana hakuA MakaʻioleA ka makua kāne ali‘i o māuaA Kapukakapu ko hale‘A‘ole e noho ‘ia ē, he kapu
‘O Kapukalua ē”
Ō maila ke kupuna wahine ma loko o ka hale: “E ō, he aha kāu e hoʻoulu nei,
E Nana, ho‘onanana ka lāE Nana, ho‘onanana ka ua
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
4
E Nana, ho‘onanana ka makaniE Nana, ho‘onanana ka ‘inoE Nana, ho‘onanana ke kaiE Nana, ho‘onanana ka mālieE Nana, ho‘onanana ka manu e lele
E Nanaikauluokamalama
Eia aʻe ko alanui e iho ai, ‘o ka lima kuhi o ko kupuna wahine kupua,” a kāhea a‘ela ‘o ia
“E Kahuliʻelipapahonua ēI ke alo i ka ‘ōpū o Lono ēE ʻŌhiʻamoeawakeaE Kūmakuamoeawakea‘O ko kino ‘ōhi‘a kūmakua lāHina ‘ia i kai i o ApoʻulaMe ka hānai a Kapuka oKapukakapu o ka hale o kāuaI alanui no ke kama aKapaʻihilani a me KapōhakuokāneHānai aʻu nei a
Kauluhenuihihikoloiuka”
A hina kekahi kumu ‘ōhi‘a nui ho‘omakua nei moe i kai, a pi‘i akula nō ho‘i ʻo Kamiki a hele akula ma luna o ke kumu ‘ōhi‘a. A i ka mo‘opuna e iho ala, kāhea a‘ela ke kupuna wahine i nā kino lau ‘e‘epa ona, iā Kaʻohukolo, e hūnā i ka mo‘opuna a nalowale, a ‘o ka ua ihola nō ia o ka ua mai uka mai o ka nahele a hiki i ke kai.
Kau ʻo Kamiki i luna o ‘Ōhiʻamoeawakea, a me ka wikiwiki, e noho ana ʻo ia i ke kula a hui pū akula me ke kaikua‘ana ʻo Makaʻiole, a ‘o ka iho akula nō ia o lāua ma luna o ko lāua alanui kupaianaha a kamaha‘o lua ‘ole. Hō‘ea akula lāua nei i kahaone, he nui nā keiki e holoholo ana i kahaone, e pā‘ani ana a e ‘au‘au kai ana nō ho‘i.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
5
Mokuna IIINo ka Iho ʻana o Kamiki a me Makaʻiole i Kai
Hui pū akula lāua me nā keiki kama‘āina, a ho‘okahi ka le‘ale‘a ‘ana me ka ‘uā‘uā ‘ana o nā kamali‘i, i ke akamai i ke kaha nalu a me ka lele kawa, a me ka holo ma ka ho‘opāhi‘a i luna o ka ‘ili kai.
I nā kamali‘i e kanikani pihe ala, ua ho‘i maila ka wa‘a lawai‘a hī Aku o ke ali‘i ‘o Kapukalua, a i ka wa‘a e kokoke akula e pae i uka o kahaone, ua kau akula kēia wahi keiki i luna o ka wa‘a a noi akula i Aku nāna, me ka pane ‘ana aku penei:
“E Kapukapuikekihiokamalama oHīkiʻimakaounulauKapuka o ka hale oKu‘u kupuna wahine‘O Kauluikekihiokamalama oKaulua ka lāKaulua ka uaKaulua ka makaniKaulua ke kaiKaulua ka mālieKaulua ka hōkū e kau neiE KapukapuikekihiokamalamaE ka puka kapu o ka hale ē‘A‘ole e noho ‘ia ē, he kapuE Kapukalua ēHānai a Apoʻula ēHō mai i Aku na‘uAku mua kau lāMe ku‘u kaikua‘ana hakuMe Makaʻiole lā‘O māua kēia ‘o ke kama a
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
6
7
Kapaʻihilani i hānau aiHa‘alele ‘ia i ka nahele makua ‘oleHo‘okahi makua i hiki maila
‘O ‘oe ā”
I ka lohe ‘ana o ka makua kāne i kēia paeaea a ke keiki, hopu ihola ka makua kāne a hi‘i a‘ela a uē ihola. A pau ka uē ‘ana, nīnau ihola: “‘Auhea ko kupuna wahine?”
“Aia nō i ka hale o māua.”“Ua ‘ike ʻo ia i ko iho ‘ana mai nei?”“ʻAe,” wahi a Kamiki.“A ‘auhea ho‘i ko kua‘ana?” I ia wā i kuhikuhi a‘e ai ‘o Kamiki, “aia e kū
maila ma ka ihu o ka wa‘a.”Hopu hou akula ka makua kāne i kēia keiki a uē ihola. A pau ka uē ‘ana,
hāpai akula i ka wa‘a a kau, a ‘ohi akula i ka i‘a a kū i ka hālau.Kauoha a‘ela ‘o Kapukalua i kāna kūkini e lawe i ke Aku a nā keiki i uka o
Kauhola. I ka mākaukau ‘ana o ke kūkini, a pau nō ho‘i ka ‘ai ‘ana a nā keiki, ua honi akula ‘o Kapukalua a me Kauhionohua i nā keiki a paeaea akula:
“Ke ho‘i ala i ke kula ‘ilimaNopu wela i ka lā ēKa lā e kau nei i lunaAloha wale ‘olua e a‘u kamaKama lei a KapaʻihilaniA ku‘u kaikuahine haku‘O Kapaʻihilanipōʻeleikekihiokamalama o‘Ikuā ka leo o ka hekili‘Ikuā ka leo o ke kai‘Ikuā ka leo o ka manu‘Ikuā ka leo o ka makani‘Ikuā ka leo o ke AkuaAkua ka lā o Kona
‘O ‘Ikuākapohākōʻeleʻele
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
8
E mālama ‘oe i nā kama a hiki i ka puka ‘ana i kauhale. A ho‘onoho aku ‘oe a ho‘i mai. A laila, e lawe a‘e ‘oe i ka i‘a iā Kapaʻihilani a me Pipipiʻāpoʻo.”
Iā lākou i ho‘omaka aku ai e pi‘i a hō‘ea i Puʻukīlea, i ia wā i pākū a‘e ai ke kino lau o ke kupuna wahine ‘o Kaʻohukolomaiilunaokalāʻau.
1
2
3
4
9
Mokuna IVNo ka Hoʻi ʻana o Kamiki mā i ka Hale
Pākū ‘ia a‘ela ka wela o ka lā a uhi ihola ke kuawa, a ho‘omaka ihola e ua mai kahakai a hiki i ke kuahiwi, a ‘o ka lālā ho‘i o ‘Ōhiʻamoeawakea ke kupuna wahine kupua, hopu ihola i nā mo‘opuna a hi‘i a‘ela. A i ke ala ‘ana o ke kumu ‘ōhi‘a a kū, e noho ana nā keiki i kauhale.
Noho nō ‘o Makaʻiole i ka hale i ke kula ‘ilima me kona mau kahu hānai, a hō‘ike akula ʻo ia i ka makuahine, “Eia a‘e, ke lawe ‘ia mai nei ka i‘a e ke kūkini a ka makua kāne, he Aku ka i‘a.”
I ka ho‘oku‘u ‘ana iho o ‘Ōhiʻamoeawakea iā Kamiki a kū ma ka puka o ka hale, ‘ike akula ʻo Kamiki i ke kupuna wahine ua hiamoe, a kāhea akula:
“E Kauluokamalamaikekihiokamahinanui oKaulua ka lāKaulua ka uaKaulua ka makaniKaulua ke kaiKaulua ka mālieKaulua ka Hōkū e kau neiE ala, e ala ‘oeE Kauluhenuihihikoloiuka ē
E ō mai ana, ‘o au kēia”
Ō maila nō ho‘i ke kupuna wahine: “E ō, ‘ano‘ai. Ua ho‘i maila kā ‘oe e
Nanaikekihiokamalama‘O Nana, ho‘onanana ka lā‘O Nana, ho‘onanana ka ua‘O Nana, ho‘onanana ka makani‘O Nana, ho‘onanana ka ‘ino‘O Nana, ho‘onanana ke kai‘O Nana, ho‘onanana ka mālie‘O Nana, ho‘onanana ka manu e lele
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
10
11
E Nanaikauluikekihi oKahōkūohiʻikiʻimakaounulau ēHe mai, ho‘i mai kāua ē
Ho‘i mai ho‘i, ‘ano‘ai wale”
Nīnau maila ke kupuna wahine: “E aha ana ko makua kāne ali‘i ‘o Kapukalua?
E noho ana nōE walea ana i ka hī AkuI ka pua a ka lehua i ke kaiKai kōpīpī i ka welelau limaKe hi‘i ala i ke Aku mua kauKaukahi ka lima ‘o Haleʻōhiʻu ke koʻaI ka lā puka mai ma uka a napo‘o ma kaiI ka nalu wili mai o Apoʻula
Ale mai ma uka a ho‘i hou nō i kai”
Nīnau hou maila ke kupuna wahine: “ʻAuhea akula ko hānau mua haku ‘o
Kahuelokūikekihiokāʻelo‘O Kā‘elo ‘elo ka malama‘O Kā‘elo ‘elo ka lā‘O Kā‘elo ‘elo ka ua‘O Kā‘elo ‘elo ka makani‘O Kā‘elo ‘elo ke kai‘O Kā‘elo ‘elo ka mālie‘O Kā‘elo ‘elo ka Hōkū e kau neiE Kahuelokūikekihiokāʻelo ēE aha ana ‘oe ā”
Ō maila ʻo Kamiki: “E ō, e Kauluikekihiokamalama ē
E walea a‘e ana au i ka nohoI ka hele i uka, i kaiI ke kula ‘ilima wela nopu i ka lā ēLā hulili ‘anapa i ka pāhoehoe
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
12
Pāhoehoe ‘a‘ā maka ‘ūlili o PohokinikiniI pō i ka ua Leimalo e pō‘ai neiPō‘ai a puni āMai ke kai a ke kuahiwi kualonoLono akula ku‘u kupuna wahine‘O Kaʻohukolomaiilunaokalāʻau‘O ‘Ōhiʻamoeawakea‘O Kūmakuamoeawakea‘O nā wāhine moe awakea‘O Kahuliʻelipapahonuamea ē‘O Kauluhenuihihikoloiuka‘O Hihikaumanamanaikanāhelehele
E ō mai ā, ‘ano‘ai ho‘i au”
E ka hoa heluhelu, ma ‘ane‘i e waiho ai kāua i ke kama‘ilio ‘ana no Kamiki mā, a e nānā a‘e kāua i ke kūkini a ke ali‘i, ‘o Eia. Iā lākou i pi‘i mai ai a hō‘ea i Puʻukīlea, huli ke kūkini, a ‘a‘ohe keiki, ua nalowale. Ke noke ala ‘o ia i ka nānā i uka a i kai, ‘a‘ohe mea a ‘ike aku. Mana‘o ke kūkini ua ho‘i hou nā keiki i hope i kahi o ka makua kāne, a i ‘ole, ua ho‘i hou nō paha e ‘au‘au kai me kamali‘i i kahaone.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
13
Mokuna VNo ka ʻImi ʻana o ke Kūkini iā Kamiki mā
No laila, ho‘i hou akula ke kūkini i hope. I kona hō‘ea ‘ana aku i kahaone, ‘ike maila ke ali‘i ‘o Kapukalua i ka ho‘i hou ‘ana aku o Eia, kāhea maila: “He aha kāu, e ku‘u kūkini māmā, ʻo ka ho‘i hou ‘ana maila i hope nei, a ha‘alele akula ‘oe i nā kama i ke ala hele makamaka ‘ole, i ke alanui ‘a‘ohe makua nāna e ho‘omalumalu. ‘Auhea akula a‘u kama āu i ha‘alele akula i waiho i ka ʻeʻa e ‘a‘a ‘ia i luna o nā ‘āhua pōhaku wanawana?”
“‘O ia ka‘u i ho‘i hou maila i hope nei. Ua pi‘i mākou a Puʻukīlea, a naholo honua kāu mau kama me ku‘u ‘ike ‘ole. A mana‘o au ua ho‘i hou mai nei lāua i hope nei, a ho‘i hou au.”
Nīnau akula ‘o Kapukalua: “I ka wā hea ka nalowale ‘ana o nā keiki?” “I ka wā a ka ‘ohu i uhi a‘e ai a pa‘a ka lā, a ho‘omaka e ua li‘ili‘i noenoe, ‘o
ka wā ia i nalo ai, pau ko‘u ‘ike ‘ana. Nānā akula i mua, ‘a‘ole, a nānā i hope nei, ‘a‘ole, a ho‘i hou maila au, hui pū ho‘i me ka ‘uā‘uā a kamali‘i, mana‘o loa au ua ho‘i hou i hope nei.”
“E hoʻoulu i ko māmā a pau i uka, i kai, i ke kula ‘ilima, i ke kuahiwi kualono lā ē, e Eia.”
Pupu‘u a ho‘olei loa, e kū ana ‘o Eia ma ka puka o ka hale o Pohokinikini mā, a pā maila kāhea a Pohokinikini ma loko mai: “‘O ‘oe maila ia, ‘eā?”
“‘Ae, ‘o au maila kēia.”“Ua kama‘ilio kaʻu kama i ko lawe mai i Aku na mākou lā, a eia ‘i‘o nō kā e
hō‘ea mai ana ‘oe.”Nīnau akula ‘o Eia: “ʻAuhea ke kama?”“Ua ho‘i akula e moe.”Waiho ihola ‘o Eia i nā i‘a a kēia keiki, a pupu‘u a ho‘olei loa, e kū ana ʻo ia i
ka puka o ka hale o Kauluhenuihihikolo a paeaea akula penei:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
14
15
“Eia au lā ‘o Kiʻei, ‘o HālōEia au lā ‘o HoʻolonoEia au lā ‘o HoʻoloheloheEia au lā ‘o Pūʻiwa, ‘o HikileleEia au lā ‘o MakahiaʻāEia au lā ‘o HoʻopahuluEia au lā ‘o ke kūkini, a holo i ukaEia au lā ‘o ke kūkini, a holo i kaiEia au lā ‘o ke kūkini māmāKūkini a KapukapuA puka kapu o ka haleEia au lā ‘o Eia, ‘o ia ho‘i
Kūkini a Kapukalua ē”
Pane maila ka luahine: “Māmā wale hoʻi ā, ka piʻina mai ke kula ‘ilima pāhoehoe hulili i ka lā, a mai ke kula pāhoehoe ‘ā i ka nahele hihipeʻa pō i ka lehua
A ka manu e pōhai maila i luna
‘O ke aka ia e māʻalo nei i ka honua
Pane maila ‘o Eia: “Ua ‘āhaʻi maila au i nā wahi a ke kama a Kapaʻihilani a me Pōhakuokāne, a hānai hoʻi āu a Kauluikekihiokamalama o
Kaulua ka lāKaulua ka uaKaulua ka makaniKaulua ke kaiKaulua ka mālieKaulua ka Hōkū e kau nei
E Kauluhenuihihikoloiuka ē”
Hāpai aʻela ke kūkini i nā Aku a waiho akula i luna o ka haka, a huli aʻela hoʻi, ‘o ka holo, ‘o ka lele, a nalo akula.
Ua hiki akula ke kūkini māmā i kahi o ke aliʻi wahine ‘o Kapaʻihilani a hōʻea loa i o Pipipiʻāpoʻo ala, nā kaikuahine aliʻi o Kapukalua, a hōʻea hou i mua o
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
16
ke aliʻi i kahakai. A hōʻike akula ke kūkini i ke aliʻi: “A hoʻi nā keiki i ka hale, hōʻea aku au, ua hiamoe lāua, a he kupanaha ka māmā o kēia mau keiki a ke pāhaʻohaʻo nui wale, a he ‘oi aku ana kēia o nā keiki āiwaiwa makani puahiohio ma kēia mua aku ke nunui aʻe lāua.”
I ka lohe ‘ana o Kapukalua i ka hōʻike a ke kūkini a Eia, hoʻomanaʻo koke aʻela ‘o ia i nā kūpuna wahine o lākou a me nā kino lau ʻeʻepa o nā kūpuna wahine, a ‘o ia kāna i ‘ōlelo aku ai iā Eia: “He ‘oiaʻiʻo kēnā āu i hōʻike maila. ‘O ia nō ka mea i kūnihi maila ka hele ‘ana a ka ua, ‘o nā poʻe luahine ‘eʻepa ke alanui o nā moʻopuna i iho mai nei a piʻi akula nō. ‘Akahi nō au a maopopo akula iā ‘oe i ‘ōlelo mai ai i ka wā i ua ai, i ka ua liʻiliʻi noenoe a poʻi ka ‘ohu. ‘O nā kino lau ia o ke kupuna wahine o mākou ʻo Kaʻohukolomaiilunaokalāʻau
‘O ‘Ōhiʻamoeawakea‘O Kūmakuamoeawakea‘O nā wāhine moe awakea‘O Kahuliʻelipapahonuamea‘O Kauluhenuihihikolo
‘O Hihikaupeʻakaumanamanaikanahele
‘Aʻohe āu kumu ‘ōhiʻa nui i ‘ike aku nei e kū ana ma ka puka o ka hale?”“He kumu ‘ōhiʻa ke kū ana ua wili ‘ia e ke ‘ie, ‘aʻohe ‘ike ‘ia aku o ka wēlau o
luna, me he lā, ua komo i loko o ke ao panopano.”“ʻO ‘Ōhiʻamoeawakea ia, ‘o ka lima kuhi ia o ke kupuna wahine kupua kino
lau ‘eʻepa o mākou.”Ma ʻaneʻi e waiho kāua e kuʻu hoa heluhelu i ke kamaʻilio ‘ana no Kapukalua
a me Eia ke kūkini māmā āna, a e hoʻoneʻe aku kāua i mua i ka mea nona kēia moʻolelo.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
17
Mokuna VINo ke Aʻo ʻana o Kauluhenuihihikolo iā Kamiki mā
‘O ka hana mau a ke kupuna wahine a Kauluhenuihihikolo, ‘o ke aʻo i ka moʻopuna i ka lele, i ke kākā lāʻau, i ka ‘alo pōhaku, i ka haʻihaʻi, ka mokomoko, ke kuʻialua, ke kūkini a me ka wala lāʻau a hiki i ke ‘ano o ka lawaiʻa Aku a me nā ‘ano lawaiʻa nō a pau. I kekahi lā, kāhea akula ‘o ia iā Makaʻiole ma ke kau ‘ana aku:
“E piʻi e Kahuelokūikekihiokāʻelo‘O Kāʻelo ‘elo ka malama‘O Kāʻelo ‘elo ka lā‘O Kāʻelo ‘elo ka ua‘O Kāʻelo ‘elo ka makani‘O Kāʻelo ‘elo ke kai‘O Kāʻelo ‘elo ka mālie‘O Kāʻelo ‘elo ka Hōkū e kau neiE Kahuelokūikekihiokāʻelo ēE aha ana ‘oe āE piʻi e Pohākanikoʻo‘Eli i ka papakūI ka papa lani
I ka papa hākumakuma i o Mea lā”
Lohe nō ʻo Makaʻiole, hoʻolale aku ʻo ia i ka makuahine no ka piʻi ‘ana i uka i kahi o ke kupuna wahine.
He mea ‘oia‘i‘o i ka wā nō e lohe ai ka mo‘opuna i ka leo kāhea o ke kupuna wahine, pane koke ʻo ia i ka makuahine iā Pohokinikini: “E pi‘i ana au i uka o Kalamaʻula i ka hālau ali‘i, ke kāhea mai nei ke kupuna wahine ia‘u e pi‘i au.”
Pane maila ka makuahine: “He aha lā ho‘i, o pi‘i ho‘i paha i ka leo o ko kupuna wahine e paeaea maila iā ‘oe e pi‘i aku. He aha lā nei hana nui a ka luahine e ho‘oulu nei iā ‘oe e pi‘i aku?”
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
18
19
‘O ko Makaʻiole ala a‘ela nō ia a kū i luna a mālo‘elo‘e ke kino, kīko‘oko‘o a‘ela kona mau lima a me kona mau wāwae, a lele akula ʻo ia a e kū ana i waho o ka hale o lākou nei. Kāhea a‘ela ʻo ia:
“E KaʻohukolomaiilunaokalāʻauE ‘Ōhiʻanuimoeawakea‘O ko lima kuhi lāMoe mai i kai neiI alanui no‘u e pi‘i aku aiI ke kuahiwi i ke kualonoHo‘olono ana i ka ualo aʻuA ke kama a KapaʻihilaniLei ‘āʻī a PohokokinikiniA ku‘u makuahine ēI ka lā o Kona ē”
Puka a‘ela ‘o Pohokinikini i waho, a nānā a‘ela ma ‘ō a ma ‘ane‘i, ‘a‘ole ona ‘ike aku i kāna keiki, a kama‘ilio wale a‘ela nō ‘o ia: “He keu aku ka pāha‘oha‘o a me ke kupanaha o nā hana a ke keiki a‘u e ‘ike nei, a e ola ana kā ko‘u kino luahine iā ‘oe, e ku‘u kama, a makepono nō ho‘i ko‘u luhi ‘ana iā ‘oe.”
Aia nā mo‘opuna nei a Kauluhenuihihikolo ke a‘o ala i nā mea a pau a ke kupuna wahine e a‘o ai, e like me nā ‘oihana i ‘ōlelo mua ‘ia aʻe nei ma mua, a ‘o kā lāua ‘ai ia a me kā lāua i‘a. ‘O Makaʻiole, he kino ‘ano ‘e‘epa kona, a ‘o Kamiki ho‘i he kino kanaka maoli kona o ka hānau ‘ana.
‘O ka ‘ike a me ke akamai a pau o ke kupuna wahine o lāua ma ka lele ‘ana mai loko aku o ka hale, e ho‘omaka ana i luna o ka huʻa moena a kau i kaupoku o ka hale, ‘a‘ohe wahi pili ‘ole, i ka ‘aho, ka pou, ke oʻa, ka lohelau, a kau i kaupoku i ke kuaʻiole a ho‘i mai a hiki hou i luna o ka hu‘a moena, a kau i ke po‘i o ka ‘umeke me ka hiki ‘ole ke nahā a laila, lele akula mai luna o ke po‘i o ka ‘umeke a pili i ke kumu ‘ōhi‘a iā ‘Ōhiʻanuimoeawakea.
Ua hiki ke pi‘i i luna ma ka lele ‘ana a kahi e pili ai ka manamana o ka wāwae a ‘o ka lima ho‘i, a hiki i ka wēkiu o ka ‘ōhi‘a, a holo pō‘ai puni a‘e ma nā lālā a pau o ka ‘ōhi‘a e like me ka pā‘ani le‘ale‘a ‘ana a kamali‘i i luna o ka
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
20
honua pa‘a. A mai luna mai o nā lālā o ke kumu ‘ōhi‘a e holo mai ai a kū hou i lalo, a kū i luna o ke po‘i o ka ‘umeke ua ho‘ohuli ‘ia ke alo i lalo, a moe akula nā mo‘opuna i luna o ka hu‘a moena i hele a kū ka nu‘u o ka moena, ua naenae a pau ke aho o nā mo‘opuna a Kauluhenuihihikolo.
Ke lomilomi ala ke kupuna wahine me ka holoi ‘ana i ka hou, a ke kō ala i ka pōpō o ka pa‘ali‘i me ke kāpa‘i ‘ana mai nā kīpo‘ohiwi a hō‘ea i ka mānea o ka wāwae.
‘O ke kākā lā‘au, ua a‘o akula ke kupuna wahine. ‘O ka ‘alo pōhaku, ‘alo lā‘au, ‘alo pīkoi, he po‘okela a lua ‘ole nā kama. Pēlā ka ha‘iha‘i, ka mokomoko, ke kulakula‘i, ke ku‘ialua a me ke kūkini a hiki i ka ‘oihana lawai‘a hī Aku a me nā ‘ano lawai‘a nō a pau.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
21
Mokuna VIINo ke Kipa ʻana o Kamiki mā iā Lanikuʻiamamao
“ʻAuhea ‘olua, e a‘u mo‘opuna, ua pau ku‘u ‘ike iā ‘olua. ‘O ‘oe, e Makaʻiole, e ki‘i ‘oe i ka ‘awa ‘ili lena a ke akua i ka pali kapu ‘o Waipi‘o. ‘O ko māmā a pau, e ku‘u mo‘opuna, ho‘oulu ‘ia, kīko‘oko‘o ‘ia, ho‘olawalawa ‘ia, ho‘omohala ‘ia.”
Kū a‘ela ‘o Makaʻiole a pololei ke kino i luna, me ka ‘oni ‘ole, me ka ‘uehe o nā lima i waho me he ‘iwa ala e kaha ana i ka makani, a ho‘olono akula ʻo ke kēnā mai o ke kupuna wahine e lele a holo, a laila holo nō ho‘i.
Kāhea a‘ela ke kupuna wahine i kekahi mo‘opuna āna, iā Kamiki. A kū a‘ela nō ho‘i ‘o Kamiki a mālo‘elo‘e ke kino, a pololei nō ho‘i ke kū ‘ana, hou nā lima i mua me he A‘u ala e kīpoho ana e kiko i ka i‘a, ‘o ia ka wā i pane mai ai ke kupuna wahine: “E Kamiki, e ki‘i ‘oe i ka wai a Kāne, aia lā i luna o ka piko o ke kuahiwi i ka hālau ali‘i o Poliʻahu a me Lilinoe me ka hānai a lāua ‘o Kapikoʻowaiʻau. Aia ma lalo o ka paepae o ka Pōhakuakāne e nānā ihola iā Pōhakuloa. ‘O ka ‘ohana ia o ko makua kāne. E ki‘i ‘oe i wai no ka ‘awa o ‘olua, a ‘o ko kaikua‘ana ke ki‘i i ka ‘awa i ka pali ‘o Waipi‘o. ‘O ko māmā a pau e ku‘u mo‘opuna, ho‘oku‘u ‘ia, kīko‘okoʻo ‘ia, ho‘olawalawa ‘ia, ho‘omohala ‘ia.
E holo ‘olua a hiki i mua o kekahi kupuna wahine o ‘olua, aia lā i ke anu, i ka hei, i ka mānomāno wai, i ka lā‘au kala‘ihi ʻō‘ō i ka nahele ‘o Mahiki ē. ‘O ka inoa o kēia kupuna wahine ‘o Lanikuʻiamamao, a ‘o Lanimamao nō ho‘i. Aia iā ia ke kānoa a me ka mau‘u o ka ‘awa. A me ia kānoa ‘oe e ukuhi ai i ka wai kapu a Kāne mā lāua ‘o Kanaloa, a hi‘i a‘e i ko poli a huli ho‘i mai.
Ma luna mai ‘oe o nā kualono, kuahiwi, kuakea, e lēhei ana ma nā kuamauna, mauna kapu kāmeha‘i ho‘opā‘ē‘ē i ke kanaka, a moe luhi i ka leo ē. ‘Ae, e holo ‘olua a hiki i ke kupuna wahine o ‘olua. I nānā ‘olua a ua moe a pili nā maka, ‘eā, mai ho‘āla ‘olua, no ka mea, he kapu kona hiamoe ‘a‘ole e ho‘āla ‘ia. E ki‘ei aku na‘e ‘olua i ke kōkō e kau ana i luna o kaupoku, aia i loko o laila ke kānoa a me ka mau‘u.
‘O ke kānoa iā ‘oe ia, e Kamiki, a ‘o ka mau‘u iā ‘oe ia, e Makaʻiole. A kau iho ke kōkō i ka puka o ka hale, a ma laila ka‘awale ‘olua a hui hou ‘olua i ʻaneʻi.
A inā ‘olua e hiki aku a e ala mai ana kēlā luahine, lele aku ‘olua a noho i luna
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
22
23
o nā ‘ūhā a pūliki a pa‘a. I kūlapa kēlā luahine, mai ho‘oku‘u ‘olua, pa‘a ‘olua a pa‘a. Nāna ia e ‘oni a pau ke aho, a nīnau iho, na wai ‘olua, a laila, e pane a‘e ‘olua, nāu nō. A e nīnau hou iho, na‘u na wai? E pane a‘e ‘olua: Na Kahuliʻelipapahonuamea
I ke alo i ka ʻōpū o Lono‘O ‘Ōhiʻamoeawakea‘O Kūmakuamoeawakea‘O nā wāhine moe awakea‘O Kauluhenuihihikolo‘O Hihikaupeʻakaumanamanaikanahele‘O KaʻohukolomaiilunaokalāʻauE ō mai ho‘i ēE Lanikuʻiamamao ēKe kupuna wahine kapu lani o māuaKe kupuna wahine kapu honua o māua‘O māua nei ‘o ke kama āu
Na Kapaʻihilanipōʻeleikekihiokamalama ō
‘O ia ka wā o ko ʻolua kupuna wahine e uē mai ai iā ‘olua, a i nīnau mai i ke kumu o kā ‘olua huaka‘i, e ha‘i aku ‘olua, ‘i ki‘i mai nei māua iā Hōkūʻula, ke kānoa kapu Lonomakahiki
I lawalawa ‘ia i ke kōkōI kau ‘ia i luna i kaupoku
I ke kua‘iole o ko hale lā
Nāna ia e ha‘awi mai, a ‘o ia ko ‘olua wā e ka‘awale ai, a ku‘u nā māmā o ‘olua, e nā mo‘opuna. E heihei ana ‘olua me ka lā, ka ua a me ka makani.
Inā ho‘i ē, kūlia i oLanikuʻiamamao lāA lele ē, o lele kawaA holo ē, o holo kawaKīauau ē, o ‘au‘au kawaKīko‘o ka mauna
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
24
Kīko‘o ka moana‘O nā mo‘opuna kapuA ka LanikuʻiamamaoKu‘i ‘ia ka māmā i loa‘a ka ‘awaKa ‘awa a kini o ke akuaKa lehu o ke akuaKa mano o ke akuaE inu alaA ‘olelehuKūnewanewa nā makaHo‘onewanewa i ka ‘onaKūlia ka holo i loa‘a ka waiKa wai kapu a Kāne me KanaloaA kini o ke akuaKa lehu o ke akuaKa mano o ke akuaE pō‘ai ala i ka ‘alihiKe naʻi ala i ka ‘ohu‘Ohu kolo i uka ēA lele lāA holo lā
E Makaʻiole a me Kamiki, nā mo‘opuna māmā a Kauluhenuihihikoloiuka.”Lele nā mo‘opuna a nalo akula me ka ‘ike ‘ole ‘ia aku. Ho‘i ke kupuna wahine
i loko o ka hale. Nānā ka luahine i kaupoku o ka hale, a lele a pili ka wāwae i ke kaupoku me ka lewalewa o ke po‘o i lalo (ka hana a ke āiwaiwa).
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
25
Mokuna VIII No ka Hailona ʻana o Lanikuʻiamamao iā Kamiki mā
Ua lele ʻo Makaʻiole a me Kamiki a hā‘ule a kū i ka honua mai uka mai o Kalamaʻula, ho‘omaka nā keiki e kīko‘oko‘o a ho‘omaka lāua e ku‘u i ka māmā o lāua, a hele a kū pololei nā pola o ko lāua malo i hope.
Pupu‘u a ho‘olei loa, e kū ana lāua ma ka puka o ka hale o ke kupuna wahine ʻo Lanimamao, a e ala mai ana nō ʻo ia. Lele nā mo‘opuna a noho i luna o nā ‘ūhā o kēlā kupuna wahine.
Kūlapa ka luahine a ‘oni me ka mana‘o e kiola i nā keiki i waho o ka hale. Eia na‘e, ‘a‘ohe hemo a‘e, ua pa‘a loa ‘o ia i nā keiki i ka pūliki ‘ia, ‘oi noke ke kupuna wahine a pau ke aho. Nīnau ke kupuna wahine: “Na wai ‘olua?”
Pane nā keiki: “Nāu nō.”“Na‘u na wai?” “Na Kahuliʻelipapahonuamea.”A laila, oli nā mo‘opuna, penei:
“‘O ‘Ikuā ka leo o ka hekili‘Ikuā ka leo o ke kai‘Ikuā ka leo o ka manu‘Ikuā ka leo o ka makani‘Ikuā ka leo o ka ‘ino‘Ikuā ka leo o ke akuaAkua ka lā iā Kona
‘O ‘Ikuākapohākōʻeleʻele”
Ho‘omaka ke kupuna wahine e uē i nā mo‘opuna. A pau ka uē ‘ana, nīnau ʻo ia i nā mo‘opuna: “ʻAuhea ke kupuna wahine o ‘olua?”
“Aia nō ke noho ala i ka ‘iu‘iu i ka pohu la‘i a ‘Ehu
I ke kaomi a ke Kēhau o nā kuahiwi ‘ekoluI ka hao a ka hau o HanakaumaluI ka ‘ōnini puai‘a a ka ua i ke kaiKe na‘i ‘ia maila e ka makani ‘Eka
I ka la‘i kūpōlua i ka mālie o Kona”
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
26
27
Nīnau hou ke kupuna wahine: “He aha ke kumu o kā ʻolua huaka‘i māmā?”
“I ki‘i mai nei māua iā Hōkū‘ulaKe kānoa kapu LonomakahikiIā KalauokekāhuliKa mau‘u kapu Lonomalama
I ke keiki manu a Hinawaikoliʻi”
“Aia i hea ka ‘awa a ke kupuna wahine o ‘olua i kauoha ai iā ‘olua e ki‘i?”“Aia lā i lalo o Waipi‘o, i ka pali ‘o Kaholokuaiwa
I ka ‘awa ‘ili lena i ka papa lohi ‘o ‘ĀpuaA kini o ke akuaA ka mano o ke akua
A ka lehu o ke akua e inu ai”
“Kāhāhā! Pehea lā ke kupuna wahine o ‘olua i mana‘o ai e ho‘ouna iā ‘olua e ki‘i i ka ʻawa o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō?
Pōkapupōʻelekapō
‘O Kapapaʻiʻaoa ke ali‘i o ke akua
A i hea ka wai āna i kauoha ai iā ‘olua e ki‘i?”“I ka wai kapu a Kāne mā lāua ‘o Kanaloa, i ka paepae kapu o ka
Pōhakuakāne, ke na‘i ‘ia ala e ka ‘ohu kā kīkepa, e ka uahi noe a ka wahine o ka lua
‘O Pele Keahiʻāloa i ka mole o ka honua‘O Pele Keahiʻāloa i ke kumu o ka lani”
“He aha lā kēia hana nui a ke kupuna wahine i kona ho‘ouna ‘ana iā ‘olua e ki‘i i ka ‘awa a me ka wai a ke akua?”
“I ‘ailolo ai māua i nā ‘ike a pau a māua i a‘o mai nei me ke kupuna wahine o māua, a ‘o ia ke kumu o kēia ho‘ouna ‘ia ‘ana o māua e ki‘i.”
“‘Ae, ‘auhea ‘olua, e nā mo‘opuna, e hailona aku au iā ‘olua. A ‘o ka mea o ‘olua e hemo ai ‘o Kanikawī a me Kanikawā, ‘o ia o ‘olua ke ki‘i i ka ‘awa.”
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
28
Wehe a‘e ka luahine i ke kōkō a hemo ka pū, a huki a‘ela i ka ‘alihi, a lawe a‘ela i ke kānoa a me ka mau‘u a kau i luna o ka nu‘u o ka moena.
“E ku‘u mau mo‘opuna, eia ka hailona a‘u iā ‘olua e akāka ai ka mea o ‘olua nāna e ki‘i i ka ʻawa.”
Ho‘omohala a‘ela ka luahine i ke kōkō a kēnā maila i nā mo‘opuna e lele i loko o ke kōkō. A lele nō ho‘i nā mo‘opuna.
I nā mo‘opuna i lele ai i loko o kōkō, ‘o ia ka wā i hului a‘e ai ‘o Lanimamao i ka ʻalihi o Kanikawī a me Kanikawā, a lele a pili i kaupoku o ka hale. No ka lawalawa ‘ana a pa‘a i kaupoku a lewalewa iho nā ‘au i lalo, ‘a‘ohe mea nāna e wehe e hemo ai.
I ka wā a ke kupuna wahine i hului a‘e ai a lele ke kōkō i kaupoku, ‘o ia nō ka wā o Kamiki i hopu a‘e ai i ka ‘alihi o ke kōkō. A i ka holo ‘ana aku o nā piko hāwele lua o ua kōkō nei e pa‘a ka pū o ka huhui aho, ua hāwele lua ihola ‘o Kamiki i ka piko o nā ‘alihi a pa‘a loa i loko o kona poho lima, a ua hiki ‘ole ke paʻa ke kōkō i kaupoku o ka hale. A i ka wā i ‘ōwili mai ai nā ‘alu o ua kōkō nei, ‘o ia ka wā a Kamiki i huki a‘e ai i ka ‘alihi o ke kōkō a hemo a mohala a‘ela ka waha o ke kōkō nei, a ‘o ka hemo a‘ela nō ia o nā keiki.
“E Kamiki, nui nō ko maka‘ala, ke koa, ka ‘eleu a me ka miki. Nui ko ‘ike, ke akamai, ka ikaika a me ke aho loa. A he ‘oia‘i‘o, inā i hapa ko maka‘ala, ko ‘eleu, ko miki, ke koa, a me ka wiwo ‘ole, e ka mo‘opuna, a hapa ho‘i ko ‘ike a me ko ikaika, inā ‘a‘ohe mea nāna e wehe iā ‘olua. A no laila, ua kū ka hailona iā ‘oe, nāu e ki‘i i ka ʻawa i lalo o Waipi‘o, a e noho ko kua‘ana i kauhale nei a ho‘i mai ‘oe.”
“E hewa paha auane‘i māua i ke kupuna wahine, a huhū mai i ka ho‘ololi i ko māua mau kūlana?”
“‘A‘ole ia e ho‘āhewa mai, no ka mea, ua ‘ike maila nō ko ʻolua kupuna wahine, a ke mahalo ala ‘o ia iā ‘olua i ka pūhili ‘ana o ka mana a me ka pa‘a o Kanikawī a me Kanikawā. ‘Akahi wale nō a pahu‘a kēnā kōkō mana iā ‘olua, ma muli o ka pa‘a ‘ana o nā piko i loko o ka poho o ko lima, e Kamiki. A inā i hui nā piko, inā ‘a‘ohe ‘olua e hemo, inā ua ho‘i hou ‘olua e a‘o, a laila, e hele hou mai e ki‘i iā Hōkūʻula a me Kalauokekāhuli. ‘O ia nō kona kumu i ho‘ouna
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
29
mua maila iā ‘olua e ki‘i mai iā Hōkūʻula, ke kānoa kapu Lonomakahiki a me Kalauokekāhuli, ka mau‘u kapu Lonomalama.”
“Ua kauoha mai ke kupuna wahine o māua, ma ‘ane‘i māua e ka‘awale ai, a ‘o ko māua wahi e hui ai i luna o ka nu‘a o ka moena o kona hālau ali‘i.”
“E ho‘olohe mai, e nā mo‘opuna a Lanimaomao, no ka mea, ua pau akula kā kēlā kupuna wahine o ‘olua, a ‘o nā pilikia ma ke ala na‘u ia, no ka mea, ua ho‘oku‘u ‘ia mai ‘olua e hele i mua o‘u, a ‘o ia ka‘u i ho‘ā‘o a hailona ihola iā ‘olua, e nā kama a‘u. No laila, e holo ‘oe i lalo o Waipi‘o a e lawe mai i ka ‘awa ‘aina o ke akua.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
30
31
Mokuna IXNo ka Hele ʻana o Kamiki i Waipiʻo
Kū a‘ela ‘o Kamiki a mālo‘elo‘e. Kīko‘oko‘o a‘ela nā lima a me nā wāwae, a ho‘olono akula ʻo ka pane mai ‘o Lanikuʻiamamao e holo, a laila, holo. Noi maila ‘o Makaʻiole, ‘o lāua like nō ke holo i lalo o Waipi‘o no ke kōkua ‘ana i kona pōki‘i, hō‘ole maila ke kupuna wahine: “ʻAʻole, e hewa anei kāua i ko kupuna wahine, a lilo mai auane‘i ia i mea no‘u e huhū ‘ia mai ai.”
Ia wā nō aʻoaʻo maila ke kupuna wahine i nā mea a pau loa iā Kamiki, a no ka mea, ua hilina‘i a paulele ihola ke kupuna wahine i ke koa o ka mo‘opuna, ka wiwo ‘ole, ka miki, ka ‘eleu, ka maka‘ala, ka māmā a me ke aho loa, a ‘o ia mau mea a pau i hui pū ‘ia me ka ‘ike, ke akamai a me ke ‘ano pāpālua nō ho‘i o ka mo‘opuna: “E Kamiki, kā ‘ia ko māmā a pau, kā ‘ia ko aho a puaināwele, kā ‘ia ko ‘ike i a‘o ai a palena ‘ole, kā ‘ia ko akamai, e ka moopuna, a pūhili ka mano, kini, ka lehu o ke akua. E Kamiki, miki ‘ia, maka‘ala ‘ia, ‘eleu ‘ia, ho‘olono ‘ia, ho‘olohe ‘ia, hākilo ‘ia, a noi‘i ‘ia ka hauwala‘au, ka hauwawā, ka haluku, ka ‘oē, ka nehe, ka ‘uī‘uī, ke ko‘ele a me ka wā o ka pihe a me ka hanehane a ke akua e kūpina‘i lā Waipiʻo.
E holo ‘oe, mai ho‘ohalulu, mai hō‘oē, mai ho‘oko‘ele, akā, e nihi, e kū, e ki‘ei, e hālō, e ho‘olono, e maka‘ala, e miki, e mākaukau me ka palaka ‘ole o ka hele ‘ana. A i hiki ‘oe, e ku‘u mo‘opuna, i ka pu‘u ‘o Puaʻahuku e ki‘ei lā iā lalo ka heiau ‘o Pakaʻalana, a e nānā ihola iā Waipi‘o. I laila nānā aku ‘oe i ka pali ‘o Kaluahine, a laila, huli a‘e ‘oe ma kēia ‘ao‘ao a hele aku i loko o ka ‘ōhi‘a a me ka naele ‘o Kaʻauana.
Aia ka ‘awa i loko o ka hōkeo, ‘o Kapapaʻiʻaoa ka inoa, ʻo ia ka uluna o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō e moe lā o kona po‘o. ‘A‘ohe mea nāna e ʻa‘a e ki‘i a lawe, a he kahi wale nō paha auane‘i ‘oe, e ka mo‘opuna a Kauluhenuihihikoloiuka. Aia lā ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō ke noho lā i ka piko o ka hālau o kona hale ali‘i, aia i waenakonu, a ma waho a‘e nā lāhui o ka mano, o kini, ka lehu, ka pūku‘i o ke akua.”
Pau nō ke kama‘ilio ‘ana a ke kupuna wahine, ‘o ke kēnā maila nō ia e holo, a ‘o ka holo akula nō ia o Kamiki, e like me ka ‘imo ‘ana a ka maka,
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
32
pēlā nō ʻo ia i ‘ō‘ili pulelo aku ai a nalo akula me ka ‘ike ‘ole ‘ia. He lele wale nō kā Kamiki, e hele lā a hō‘ea i ka naele ‘o Mahiki, a laila, kīko‘oko‘o a‘ela kona lima, ho‘omohala akula nā wāwae a ia pupu‘u a ho‘olei loa ‘ana nō, e kū ana kēia i luna o Puaʻahuku, a ‘ike akula kēia i ka nani o Waipi‘o, akā, ‘a‘ole kēia i kū iho ma laila. Huli a‘ela kēia a lele akula a kū i luna o Kaʻauana, a huli aʻela a iho akula a hō‘ea i ka pali ‘o Kaholokuaiwa, a ‘ike akula i ka hale ali‘i o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō, i kaulu ‘o Heakeakua, e nānā ihola iā lalo o Nāpoʻopoʻo, i Waipi‘o.
1
2
3
4
5
6
7
8
33
Mokuna XNo ka ʻAihue ʻana o Kamiki i ka ʻAwa o ke Akua
Iā Kamiki e kū ala a nānā i ka hālau o ke ali‘i o ke akua, ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō, ke ‘ike lā ‘o ia i nā luna o ke akua, e pō‘ai lā a puni ka hālau ali‘i. ‘O ka mano o ke akua, kini o ke akua, ka lehu o ke akua, a me ke ali‘i o lākou, ua pau i ka hiamoe, a ‘o ka luna nui a me nā akua kia‘i, ‘o ia wale nō ka po‘e e ala nei. Akā, he mau lau ka nui o kēia po‘e e kia‘i nei i ke kahua o nā po‘e ‘e‘epa o ka naele ‘o Mahiki.
Ia wā nō i kāhea a‘e ai ʻo Kamiki iā Kaʻohukolomaiilunaokalāʻau, a ‘o ka wā koke nō ia o ka ‘ohu i kokolo a‘e ai ma nā pali o Waipi‘o a puni, a uhi ‘ia ihola ka hale ali‘i o ke Akua a pa‘a e Kaʻohukolomaiilunaokalāʻau, a ‘o ka lele akula nō ia o Kamiki a ku‘u i luna pono o kaupoku o ka hālau o ke Akua. A wehe a‘ela kēia i ka hulu o ka manu, ‘o ia ka mauʻu o kēia hale i ‘ako ‘ia ai a pa‘a, a loa‘a ihola ko ia nei puka e ‘ike iho ai iā loko o ka hale kahi a kini, ka lehu a me ka mano o ke akua e kanoenoe ala i ka ‘ona a ka ‘awa kau lā‘au o ka uka o Paliuli.
Iā ia nei i nānā iho ai iā loko o ka hale, ‘ike ihola kēia i ke ali‘i o kini, ka lehu a me ka mano o ke akua ma lalo pono o ia nei, a ua kūpono loa kēia wahi āna i wehe ai i kahi a ua Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō e moe ana. A i ko ia nei nānā ‘ana iho, he keu ke ‘ano ‘ē o ke ‘ano o kēia po‘e, nunui a po‘opo‘o nā maka, wīwī lō‘ihi ka ‘ā‘ī, ka lima, ke kino, nā ‘ūhā a hō‘ea i nā wāwae, a he kū ‘i‘o nō i ka ho‘omākaʻukaʻu e liʻa ai ka ʻi‘o o ke kanaka kino ola.
E moe ana ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō i luna o kekahi hōkeo nui ua pa‘a i ka ‘aha. A ‘o ka wā nō ia a ia nei i lohe a‘e ai i ka hauwawā o ka pihe a nā akua kia‘i. Lohe a‘ela kēia i ka leo kāhea o nā luna nui o nā akua, ‘o ia ho‘i o Hio a me Nānānu‘u:
“Mū ēMū āMū ho‘iMū na‘ana‘aMū hoʻokīkiʻi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
34
35
Mū ho‘olono a lonoMū kanakaMū haunaMū honoā‘O ia”
Ia wā nō i ala like mai ai kini, ka lehu a me ka mano o ke akua, ka pūku‘i o ke akua, a pau nui akula i ka puka i waho a koe wale nō ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō a me nā akua kia‘i, ‘o ia ‘o Mūkā a me Mūkī, a ‘o lāua ho‘i nā akua kūkini māmā a Luanuʻuʻanuʻupōʻele.
I ka pau loa ‘ana o ke akua i ka puka i waho a koe ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō, ‘o Mūkā a me Mūkī, ‘o ia nō ka wā i ala a‘e ai ke akua a he keu aku ka ‘a‘a a nunui o nā maka, a pēlā nō ho‘i ‘o Mūkā a me Mūkī, a he kū nō ho‘i i ka ho‘omākaʻukaʻu. ‘A‘ole na‘e he ‘ike a‘e ke akua iā Kamiki e ho‘āiki ihola ma kaupoku o ka hale ali‘i ona, a ‘o ia nō ka wā o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō i kēnā aku ai i nā kūkini āna: “E Mūkā, e holo ‘oe a ki‘ei aku ma ‘ō o ka pali ‘o Mōlīlele i Palahemo. A ‘o ‘oe ho‘i, e Mūkī, e holo ‘oe a ki‘ei iho i ka pali ‘o Kaʻenamakaohue, i ka puka o Makanikahio, a holo aku ‘oe a pō‘ai puni a‘e i Kapakai a hō‘ea i Kahuā a ma laila a‘e ‘oe a hiki i Kalinaʻōpelu i Kanikū a pi‘i aku i nā Pu‘u o Anahulu a kau iho ‘oe i ka hō‘ailona i laila, i ka unuunu a ke akua iā Kapukomola. Ma laila pō‘ai puni a‘e ai ‘oe iā luna o Humuʻula, a nīnau aku ‘oe iā ‘Ōmaʻokoili mā lāua ‘o ʻŌmaʻokanihae inā ua ‘ike lihi lāua i kēia:
Mū haunaMū peʻe lauMū honohonoA kini, a ka mano, a ka lehu A ka pūku‘i o manamana, kinikini, lehu wale e haohia nei I kēia kupu hōʻeu e hō‘eu nei o ka hiamoe ua le‘a
Pō‘ai a‘e ‘oe i ka hānai a nā ali‘i wahine a Poliʻahu lāua ‘o Lilinoe iā Kapikokapuʻowaiʻau, a ki‘ei iho i kini o kākou e kia‘i ala i ka wai kapu a Kāne mā. A nānā pū a‘e ‘oe i ka wai o ka ‘auwai a lākou e ‘eli ala. A holo mai ‘oe a hō‘ea i ka naele ‘o Mahiki a i luna o Puʻuomoeawa, i laila ‘olua e kū kia‘i
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
36
ai. ‘O wai lā ho‘i nēia kupu, kēia ‘eu, kēia kolohe nui o nā pali kapu o kēia lā la‘ila‘i nui o ka lā, a lūlū ho‘i ka holohiʻa ‘ana a ka Mālualua a me ka Ma‘a‘a ulu manomano o nā kaulu pali.”
‘Ō‘ili akula nā akua a holo akula, ‘oiai ho‘i ka nui o ke akua e pi‘i ala i ka pali a e ‘auana ala i ka lipo o ka nahele ‘o Mahiki, i ka naele ‘o Pōkahi. Ke ho‘olono nei ‘o Kamiki i ka leo hanehane o nā ‘e‘epa, a me ka wā i ka naele i ka luna o Puʻōaliʻi.
I ka hala ‘ana aku o nā ʻeʻepa, ua hā‘ule hou ihola ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō e moe. Kau a‘ela nō ho‘i kona po‘o i luna o ka hōkeo i piha i ka ‘awa, ua mama ‘ia a wali a pōpō ‘ia i ka limu Pā‘ihi‘ihi (he limu pōhaku).
Ia ho‘okau moe ‘ana aku nō o ke akua e hi‘olani, ‘o ia ka wā a Kamiki i lelele iho ai mai kaupoku a kū ana i lalo ma kahi a kēlā akua e moe ana, a ia hopu ‘ana nō i ka ‘aha i lawalawa ‘ia ai ua hōkeo nei a pa‘a. A ‘anu‘u ke po‘o lipilipi o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō, a ia hāpapa ‘ana a‘e o kona lima ‘au loloa, ‘a‘ohe hōkeo. Ia ala ‘ana a‘e, ‘ike ‘o ia i ka ‘ō‘ili ‘ana aku o kēia mea ma kaupoku o kona hālau hale ali‘i, e pa‘a ana ka hōkeo i piha i ka ‘awa a nalo akula.
Ulupuni a‘ela ke akua i ka inaina. Lele maila ʻo ia ma kahi āna i ‘ike ai i ka ‘ō‘ili ‘ana o ka mea nāna i kāʻili i ka hōkeo ‘awa ‘o Kapapaʻiʻaoa, no ka mana‘o e kā i ka pūnāwelewele i ka ‘upena nae a pa‘a kēia kolohe nui nāna i ‘a‘a e ho‘oulu i kēia ‘ōkaikai i kēia lā pohu e la‘ila‘i mālie nei o ke awakea.
Eia na‘e, ua pani ‘ē ihola ‘o Kamiki i ka hulu o ka manu ma ka puka āna i ‘ō‘ili a‘e ai a pa‘a loa, a naku hō‘ā‘ā a‘ela ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō ma lalo. A lele loa akula ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō no kahi o ka pahu kapu ʻo Lonohawea a ho‘okani ihola. Pohā aku ka leo kūpina‘i o kēlā pahu kapu a lohe ‘ia e nā lima huluhulu ‘auana a pau mai ka uka a hō‘ea i ke kai o Waipiʻo.
He hō‘ailona kēia o kekahi kauoha ‘ano nui i kini, ka mano, ka lehu o ke akua a me ka pūku‘i o ke akua, e panikū i nā wahi a pau o nā pali hula‘ana o Waipi‘o a hō‘ea wale i kaulu pali ‘o Makanikahio, a pēlā nō ho‘i ma kēlā ‘ao‘ao a ki‘ei i nā pali nihoniho ‘o Koholālele a me Maulua, a mai nā pali ku‘i a‘e a ki‘ei i ka uka o Kaleieha.
Panikū nā akua i nā ala hele a pau e puka ai ke kolohe, a ‘o kona wahi wale nō e pakele ai, ‘o ka ‘au i waho o ka moana kaiuli.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
37
Mokuna XINo ke Alualu ʻia ʻana o Kamiki
Iā Kamiki i ‘ōʻili mai ai ma kaupoku o ka hale me ka hōkeo ‘awa o ke akua, ‘o ia ka wā i ‘ike mai ai kahi akua ki‘ei ma ka puka o ka hale, a ho‘omaka maila e alualu iā Kamiki me ka hōkio ‘ana, he hō‘ailona ho‘i e hō‘ike aku ana i ka nui o lākou, ua ‘ike ‘ia ke kolohe, nāna i ho‘āla i ko lākou hiamoe ‘ana.
Lohe akula ʻo Kamiki i ka wā o ka pihe o ke akua a me ka nehe mai ma hope o ia nei, a ia wā nō a Kamiki i ku‘u aku ai i ka māmā ona. Ke lohe a‘ela ‘o ia i ke kāhea o nā akua e hōkiokio ala i ka nahele a wā ka uka i ka leo aheahe mūmū wawā.
Ua lele a‘e ʻo Kamiki i luna a kau i ka wēkiu o kekahi kumu Kāwa‘u e ‘oni ana i loko o ka lewa. Uhi ihola kona kupuna wahine i ka wēkiu o kēlā kāwa‘u i ka ‘ohu a nalowale ʻo Kamiki.
Hō‘ā‘ā nā akua i uka a i kai, i ‘ō a i ‘ane‘i, e naʻi nui ala i ka ‘upena uluulu, a ku‘i a‘ela ka pihe a ke akua i ka nahele ‘o Mahiki. I ka wā i ‘ike mai ai ‘o Kamiki, ua ‘auana nā akua, ua lele akula ʻo ia a kū i luna o Puʻuomoeawa, i ka naele ‘o Mahiki. A iā ia nō a kū, hō‘ea maila ʻo Mūkī, kahi akua kūkini a Luanuʻuʻanuʻukapō,
“Kauā, make loa ‘oe ia‘u eMū kānakaMū haunaMū honoāMū na‘ana‘aMū ho‘okīki‘iMū ‘aihue i ka ‘ōnohi o ku‘u haku ē”
“He aha auane‘i ku‘u mea e make ai iā ‘oe, e Mūkī? Aia a nui ko māmā, make au iā ‘oe. A hapa ko māmā, make ‘oe ia‘u, ka mo‘opuna a Lanikuʻiamamao a me ku‘u kupuna wahine ‘o Kauluhenuihihikoloiuka.”
Me ka maopopo ‘ole iā Mūkī, e ‘u‘u ana ‘o Kamiki i ka holo a ‘ike kēlā wahi akua i ka puehu li‘ili‘i o ka lau o ka lā‘au a me ka lele o ka huna lepo i nā wāwae
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
38
39
o Kamiki a nalo akula ‘o ia. A ‘o ia ka wā i alualu mai ai kēlā akua kūkini a Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō. E like me ka māmā a pau i loa‘a iā Mūkī, pēlā ‘o ia i ku‘u mai ai kona māmā me ka lele ‘ana no ka hopu pio iā Kamiki, e like me ka hū ‘ana a ka makani puahiohio. Eia na‘e, ‘a‘ohe ‘ike ‘ia aku o Kamiki.
1
2
3
4
40
41
Mokuna XIINo ka ʻĀhaʻi ʻana o Kamiki
ʻĀha‘i ʻo Kamiki a ‘alawa iki a‘ela ‘o ia i hope, ‘a‘ohe ʻike ‘ia aku o Mūkī, ke akua kūkini māmā a Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō. I ka wā i lele a‘e ai ʻo Kamiki a kau ihola ma luna o kekahi lālā kāwa‘u, haha‘i maila ʻo ia i kekahi lālā o kēlā kumu kāwa‘u a pa‘a aʻela i kona lima. Ho‘olono ʻo ia i ka ‘oē a me ka nehe mai o ke akua kūkini, a ‘oiai nō ‘o ia e ho‘olono ana, e hōli‘o ana ka makani a nehe ke kūkini a ‘ō‘ili ma lalo o ka lālā a Kamiki e ho‘omakākiu ihola iā ia. I ka mā‘alo ‘ana a‘e, hili ʻo Kamiki i nā ‘au loloa o ke akua a ne‘e i lalo, ua ha‘iha‘i li‘ili‘i nā ‘au.
“A make ‘oe ia‘u. Ua ha‘i mua aku nei ho‘i au iā ‘oe, aia a nui ko māmā, a laila make au iā ‘oe, a i hapa kou māmā, make ‘oe ia‘u, iā Kamiki, ka mo‘opuna āiwaiwa a Kahuliʻelipapahonuamea
I ke alo i ka ‘ōpū o LonoA ʻŌhiʻanuimoeawakeaA KūmakuamoeawakeaA nā wāhine moe awakeaA KauluhenuihihikoloiukaA HihikaupeʻakaumanamanaikanaheleA Lanikuʻiamamao
A Kaʻohukolomaiilunaokalāʻau”
Lele ‘o Kamiki a kū i lalo. Lālau ihola i ka lepo pepeie‘e hehe‘e a hamo ihola i ke akua a nīnau ke akua: “Auē! He aha kēia mea āu e hoʻopala nei ia‘u i kēia mea hohono, hauna, polopolona ‘ea‘ea e pō nei?”
“Kā! E hamo aku ana au iā ‘oe i ka ‘ulu pala pepeie‘e i lā‘au e ola ai kou mau ‘au loloa i haʻi. A i ho‘i aku ‘oe a i ko haku, nāna e honi mai ana i ke ‘ala o ka pepeie‘e, a i nīnau mai i ka mea nāna ‘oe i hoʻopala i ka ‘ulu pala, e ha‘i aku ‘oe, na Kamiki, na ka mo‘opuna a Laninuikuʻiamamao.”
“He keu maoli ‘oe a ke kolohe, ‘o kou hoʻopala ‘ana maila i kēia hua ‘ino, hua hauna a māeaea e pō nei.”
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
42
Kāhea ke akua i ka nui o ke akua e wā maila a ‘o ia nō ko Kamiki wā i hamo iho ai iā ia nei i ka lepo ‘ulu pala a pa‘a a koe nā maka, ka ihu, a me ka waha. A ho‘omaka akula e holo, ‘oiai kēia ke ‘ike akula i ka pūku‘i o ke akua e olohio a‘ela ma kahi āna e holo aku nei. A i ka wā i ho‘ōho a‘e ai ka luna nui o ke akua, ‘o ia ho‘i ‘o Hio, ‘o ia ka wā i lulumi mā‘i‘i kini, ka lehu a me ka mano o ke akua, a ia hopu ‘ana iho iā ia nei, ‘a‘ohe pa‘a, ua hele a pakika i ka ‘ulu pepeie‘e āna i ho‘olepo ai a hamo ai a pa‘a.
‘Ū nui a‘ela nā akua: “Keu ho‘i ke ‘ino o kēia mea, a he ‘oi aku o ka polopolona ‘ino‘ino. E kipaku ‘ia mai ana kākou e ke ali‘i. He aha lā ho‘i kēia? ‘Ū! Hauna ‘ino maoli ho‘i kēia mea, hohono ‘ino a maea kā ho‘i,” a piha loa ihola nā akua i ka ho‘onāukiuki.
“E kauā, e make loa ana ‘oe iā mākou,” a ‘o ka wā ihola nō ia o ka lehu o ke akua i uha‘i mai ai me nā paukū lā‘au e lele makawalu maila ma hope o Kamiki. ‘Ike nō ʻo Kamiki, eia na‘e, ‘a‘ohe o ia nei loa‘a mai a hiki i ko ia nei huli ‘ana aku e nānā i hope. ‘Ike akula ʻo Kamiki i ka pū‘ulu‘ulu mai o ke akua e noho ana i lalo, a ‘o kona wā nō ia i waiho iho ai i ka hōkeo a kūkulu a‘ela i luna, a ho‘omaha ihola.
‘Ike maila nā akua i kona noho ʻana, ho‘omaka hou maila nō e alualu, a kū a‘ela ʻo Kamiki a mālo‘elo‘e a nānā akula i ka moe a make mai a nā akua.
Ke ‘ō ʻia maila nā akua, a ke kāhea maila e make ʻo Kamiki. A i ke kokoke loa ‘ana mai, mana‘o loa ihola nā akua e loa‘a ana ‘o Kamiki iā lākou. Ho‘omaka a‘ela ka pihe e kanikani i ka nahele, a ua ‘u‘u maila ‘o Hio a me Nānānuʻu i kā lāua mau lā‘au e wala ma luna o Kamiki. ‘O nā lā‘au a lāua i ‘āwala mai ai, kapo‘o akula i loko o ka lepo, a ia wā nō i lālau iho ai ‘o Kamiki a hū‘eu pū ‘ia a‘ela, a ‘o ia kona wā i pane aku ai, “papapau ‘oukou i ka make ia‘u, i ka mo‘opuna a Kauluhenuihihikoloiuka a me Laninuikuʻiamamao.”
Ia wā i huli aʻela ʻo Kamiki a kuʻupau i ka holo a hōʻea ʻo ia i Lanimaomao. Waiho ihola ʻo Kamiki iā Kapapaʻiʻaoa, ka hōkeo i piha i ka ‘awa, a huli hou akula i hope. ‘Ike akula ʻo ia iā Hio a me Nānānuʻu e holo mai ana, a ma hope mai kini, ka lehu, a me ka mano o ke akua.
Ia wā hoʻāla aʻela ʻo Kamiki i ka lāʻau a nā akua i lilo ai iā ia nei a holo ʻo ia.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
43
“E kū aku ma laila, o make aku iaʻu.” A iho makawalu ka lāʻau a ke akua, a ‘o ke kaua ihola nō ia.
Ia wā nō i hoʻomaka aku ai ‘o Kamiki e luku i nā akua a ahu a lālākukui ana kēlā poʻe akua. A ‘o Hio a me Nānānuʻu, ua holo akula a hōʻea i mua o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō, a hōʻike akula i ka heʻe ‘ana o kini, ka lehu, a me ka mano o ke akua iā Kamiki. “A ‘o ko kūkini, e ka haku o mākou, aia lā ke waiho ala i ka nahele ‘o Mahiki, ua pau nā wāwae i ka pokopoko, ua hili ‘ia a ua haʻihaʻi. Ua paheʻe kona kino i ka ‘ulu pala pepeieʻe hauna polopolona āu e honi maila, e ke aliʻi, i ka hauna o mākou.”
Ia wā nō i puhi ‘ia aku ai kēlā pū kaulana loa ‘o Hano, a i kapa ‘ia ‘o Kihapū a Pupualenalena, ka ‘īlio kupua i kiʻi ai a kāʻili mai ai mai kini, ka lehu a me ka mano o ke akua o nā pali o Waipiʻo. Kani kuekue akula kēlā pū, a i ka lohe ‘ana o ke akua, huli hoʻi maila kēlā a me kēia, hele nō hoʻi a manomano ka pō, pau ka hoʻi ‘ana a ke akua, a ‘o ka poʻe i make a ‘eha he mau kini lākou.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
44
45
Mokuna XIII No ka Hoʻi ʻana o Kamiki i Lanikuʻiamamao
Huli aʻela ‘o Kamiki a holo akula a hopu i ka hōkeo ‘awa, a ia pupuʻu ʻana nō a hoʻolei loa, e kū ana ʻo ia ma ka puka o ka hale o ke kupuna wahine.
‘Ike maila ke kupuna wahine i ka moʻopuna, kāhea maila: “ʻO ‘oe maila kā ia e
NanaikekihiokamalamaE Nana, hoʻonanana ka lāE Nana, hoʻonanana ka uaE Nana, hoʻonanana ka makaniE Nana, hoʻonanana ka ‘inoE Nana, hoʻonanana ke kaiE Nana, hoʻonanana ka mālieE Nana, hoʻonanana ka manu e leleE Nanaikauluikekihiokahōkū‘O Hīkiʻimakaounulau ēE ō mai i ko inoa āE ō, ʻanoʻai āE LanipipiliikamakaokeakuaE LaniʻoakaikamakaokeahiE LanipapanuʻuikamakaokauilaE LanikiloikamakaowāhilaniE Lanikiʻeiahālōikekihiokamalamanui oWelehu, lehu ka malamaWelehu, lehu ka lāWelehu, lehu ka uaWelehu, lehu ke kaiWelehu, lehu ka makaniWelehu, lehu ka ‘inoWelehu, lehu ka mālieWelehu, lehu ka pua o ka lāʻau
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
46
Welehu, lehu ka pua o ke kōE kō, e kō ē! Lono e, hoʻolono maiLono akula kuʻu mau kūpuna wahine‘O Laninuikuʻiamamao lā‘O Kahuliʻelipapahonuamea lā‘O ‘Ōhiʻanuimoeawakea lā‘O Kūmakuamoeawakea lā‘O nā wāhine moe awakea lā‘O Kauluhenuihihikoloiuka lā‘O Hihikaupeʻakaumanamanaikanahele‘O Kaʻohukolomaiilunaokalāʻau lāE ola iaʻu i ka pulapula me kuʻu hānau mua haku oʻu nei lā
‘O Kahuelokūikekihiokāʻelo”
Ia wā nō i lohe ‘ia aku ai ka halulu o ka makani a haʻalele wale, haki kai koʻo maila ka nalu, kuʻi ʻuʻina nākolokolo ka pōhaku a Kānewāhilani, a ‘ōlapa maila ‘o Kauilanuimākēhāikalani i ke ‘āpona o Lanipipili a me Lanihākoʻi, ke ‘ōʻō ala i ka maka i ka ‘ōnohi
O Laniwahine o NuʻumealaniO Kamehanalani, o Kamehaʻikana
O Kuʻi ke Akua i ka mahele nuʻu o Nuʻumealani
Haluku ihola ka ua lanipili, a ‘o ia ka wā o ke kupuna wahine i holoi iho ai i ka haukaʻe polopolona o Kamiki i ka ‘ulu pala pepeieʻe āna i hoʻopala ai iā ia i kēpau hoʻopipili nō nā lima o nā akua o nā pali o Heha Waipiʻo i ka noe, a me kahi akua kūkini a Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō, ‘o ia hoʻi ‘o Mūkī, e waiho ala i ke ala a ka hewahewa, i ka nahele ʻōʻō anu ʻo Mahiki.
I ka pau ‘ana aʻe o ka hōʻauʻau ‘ana a Lanimamao i ka moʻopuna me ka wai lani, aia hoʻi, pau aʻela ka haluku ‘ana o ka ua, meha pū ihola ka leo o ka hekili a me ke kai, pohu a mālie loa aʻela ka makani, kālaʻe a ahuwale nā paia o Lanipapanuʻupapahākumakumaiōmea lā, a pili ihola nā lihilihi maka o Lanipipiliikamakaokeakua.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
47
Mokuna XIV No ke Kiʻi ʻana o Kamiki i ka Wai Kapu o Waiʻau
‘Ōlelo ihola ke kupuna wahine: “Ma ʻaneʻi ‘olua, e nā moʻopuna, e kaʻawale ai e like me ke kauoha a ke kupuna wahine o ‘olua. Ua pau loa ka hana a ‘olua iā ‘oe, mai ke kiʻi ‘ana i ka hōkeo ‘awa, ka ‘ōnohi o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō i lalo o Waipiʻo, a kiʻi hou i ka wai kapu a Kāne mā lāua ‘o Kanaloa.”
Hāʻawi maila ‘o Lanimaomao i ke kānoa kapu Lonomakahiki i kapa ‘ia ‘o Hōkūʻula iā Kamiki. A ‘o ka mauʻu kapu Lonomalama i kapa ‘ia ‘o Kalauokekāhuli a me ka hōkeo ‘awa i kapa ‘ia ʻo Kapapaʻiʻaoa, hāʻawi aʻela iā Makaʻiole.
“E nā moʻopuna, ke hoʻi ala i mua o ke kupuna wahine o ‘olua, a hāʻawi aku ‘olua i kuʻu makana iā ia,
ʻO ka leo, ‘o ka leo wale nō āHoʻokahi nō aʻu mōhai ʻo ke aloha
Eia hoʻi au, hō mai ka ihu”
A honi ihola i ka ihu o nā moʻopuna, a ‘o ka wā nō ia a ke kupuna wahine i kāhea aʻe ai:
“E ala e HōʻeloikamakaokauilaE ala e KīkoʻokoʻokalaniE ala e KīkoʻokoʻokahonuaE ala e KīkoʻokoʻokamaunaE ala e KīkoʻokoʻokamoanaE ala e KīkoʻokoʻokamakaniE ala e KānelūhonuapapameaHōʻoni ‘ia a ‘oni ‘o Hoʻokumukahonuaapapa
Hoʻonaue ‘ia a naue ‘o Hoʻokumukalaniahaiuliowākea
‘O ka māmā a pau o ‘oukou lā, e ke akua, hoʻoili ‘ia a pau ma luna o nā pulapula, ‘o Kamiki a me Makaʻiole, nā pua kela i ke ao ē
‘Eliʻeli kapu, ʻeliʻeli noa‘Ī aʻela ka honua ē. Noa”
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
48
49
Naue ka honua, ‘oni ana ka honua, kāhea maila ke kupuna wahine nei i nā moʻopuna: “E hoʻi.”
‘O ka lele akula nō ia o Kamiki a nalo akula i loko o ka ‘ohu kolo i luna o ka lāʻau, a pēlā nō hoʻi ‘o Makaʻiole a nalo akula i loko o ke ehu o ka lipo e kuehu ala i ke kula ʻo Waikoloa. I ka ‘ōʻili ‘ana o Kamiki e lele, pupuʻu a hoʻolei loa, e kīʻoʻe ana kēia i ka wai kapu a Kāne i loko o ke kānoa i kapa ‘ia ‘o Hōkūʻula.
A ia wā i ‘ike mai ai nā wahi akua kiaʻi i ka ‘ale o ka wai a hū aʻela ma waho o ka pūnāwai. Iā lāua i holo mai ai, ʻike lāua i ka māʻalo o ke aka a nalo akula. A ua kapa ‘ia ka inoa o kēlā pūnāwai ‘o “Ka Wai Hū a Kāne,” a hiki i kēia lā, no ka hū ‘ana i ke kīʻoʻe ‘ana a Kamiki i ka wai i loko o ke kānoa ‘awa o ke akua.
Holo akula ʻo Kamiki a kiʻei akula i ke kula ʻo Waikoloa no ka nānā ‘ana i ke kaikuaʻana iā Makaʻiole, a ‘ike akula ʻo ia ma ke alo iho o nā puʻu ‘o Holoholokū i loko o ke ehu pōhina o ka lepo e kāhili ‘ia maila e ka Waikōloa, a ‘o ia kona wā i huli aʻe ai a holo ma luna o nā puʻu, a ‘ale aʻela ka wai a maninini ihola. A kahe akula a kiʻo a lilo i pūnāwai. Kapa ‘ia ka pūnāwai, ‘o Waikiʻi a hiki i kēia lā no ke kiʻi ‘ana o Kamiki i ka wai hū a Kāne i ka paepae kapu o ka Pōhakuakāne, e puaʻi ala i ke kumu o ka pali o ke kuahiwi ‘o Maunakea.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
50
51
Mokuna XVNo ka Hoʻi Hou ʻana o Kamiki i Lanikuʻiamamao
Pupuʻu a hoʻolei loa, e kū ana ʻo Kamiki i Hanakaumalu, he ana kēia e waiho lā ma ke alo iho o Hainoa a me ka puʻu ‘o Honuaʻula, ma ka ‘aoʻao Hema Komohana o ka piko o Hualālai a me ka wai ‘o Kipaheʻe. Nānā akula ʻo Kamiki i ke kū i ka ‘ea o ka lepo, a maopopo nō iā ia, ‘o kona kaikuaʻana kēlā e ‘alo maila i ka wela hulili o ka lā i ke kula pāhoehoe a me ka nahele ʻūlei o nā puʻu kinikini a hōʻea i ka pāhoehoe hāoʻeoʻe maka ‘ūlili o Nāpuʻuhinuhinu o ʻUaʻupoʻoʻole i ka nahele ‘o Hikuhia.
Huli ʻo Kamiki a ia kikoʻo ‘ana nō, e kū ana ʻo ia ma ka puka o ka hale o ke kupuna wahine a ‘ike akula i ua kupuna wahine āiwaiwa nei e lewalewa mai ana i kaupoku o ka hale, i lalo ke poʻo. Waiho ihola ʻo ia i ke kānoa i piha i ka wai i luna o ka nuʻa moena, a kāhea akula i ke kupuna wahine:
“E Kauluikekihiokamalama‘O Kaulua ka lāKaulua ka uaKaulua ka makaniKaulua ke kaiKaulua ka mālieKaulua ka Hōkū e kau neiE Kauluhenuihihikoloiuka ēEia ka leo lā, he makana, he kānaenae aloha iā ‘oe na Kaululaniohea
Na LanipipiliikamakaokeakuaLaniʻoakaikamakaokeahiLanipapanuʻuikamakaokauilaLanikiloikamakaowāhilani‘O Laninuikuʻiamamao ē
‘O kona aloha, kālawalawa, kāwelewele ā”
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
52
Ia wā nō i kuʻi iho ai ka pōhaku o Kānewāwahilani, a nakolo wai honua ‘eli i ka papakū, a lele maila ke kupuna wahine nei a kū i luna o ka nuʻa moena a hopu ihola i ka moʻopuna a hoʻonoho i luna o ka ‘ūhā. A e kū ana nō hoʻi ‘o Makaʻiole ma ka puka me ka hōkeo ma ke kua a ‘o ka mauʻu ma ka lima e paʻa ana. A hopu maila ke kupuna wahine i kēia moʻopuna āna a hoʻonoho ihola i luna o kekahi ‘ūhā ona, a kaukau ihola a nīnau ihola:
“E aha ana ke kupuna wahine o ‘olua?E noho ana nō i ke anuE walea ana nō i ka heiE nanea ana nō i ka mānomāno waiI ka lāʻau kalaʻihi ʻōʻō i ka nahele ‘o MahikiI kānaenae mai iā ‘oe e Kaulu
‘O kā māua ia i hiʻi maila a hoʻolei aku iā ‘oe”
Uē ihola ke kupuna wahine i ke aloha no kona hoahānau, no Lanimaikuʻiamamao.Hōʻike akula nā moʻopuna i ke kupuna wahine i nā mea a pau, a lohe nō hoʻi
ke kupuna wahine, a mahalo maila i nā moʻopuna a me ka hailona a ke kupuna wahine i kāna mau moʻopuna.
“Mahalo au iā ‘oe, e Kamiki, i ka nui o ko makaʻala, ke koa, ka ‘eleu, ka miki, ka ‘ike, ko akamai, ko ikaika, a me ko aho loa, e kuʻu kama. ‘Ae, inā ʻiʻo nō i hapa ko makaʻala, ko ʻeleu, ko miki, ke koa, ka wiwo ‘ole, ko ‘ike, ko akamai, ko ikaika, a me ko aho loa, e ka moʻopuna, inā ua hoʻokuʻi nā piko o Kanikawī a paʻa hoʻi ka pū o Kanikawā, a pau ka hemo ‘ana o kēlā kōkō. ‘Aʻohe mea nāna e wehe aʻe, ‘o ke kupuna wahine wale nō o ‘olua ‘o Laninuikuʻiamamao. No laila, ua lanakila ‘oe, e kuʻu moʻopuna, ma nā ‘ike a pau i aʻo ‘ia ai a pau iā ‘oe, ‘oiai, ua pūhili ‘o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō, ke aliʻi o kini, ka mano, a me ka lehu o ke akua. Aloha wale!”
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
53
Mokuna XVINo ka ʻAha ʻAwa a Kamiki a me Makaʻiole
‘O ka manawa ihola nō ia i uhola iho ai ke kupuna wahine i ka hāliʻi pākaukau iā Paneʻeikaloapaneʻeikalaulā. He ʻahu makaliʻi kēia, ‘o Lauliʻi ka inoa, nona ka nui he kikoʻo lima wale nō, eia naʻe, e paneʻe ana i ka loa a me ka laulā o Kapaʻa.
Ua kūkulu ihola ke kupuna wahine i ka papa hulihonua o nā ‘oihana ʻike a pau, a me nā mea e pili ana i ka ‘oihana kilo, a pēlā me nā ‘ike ʻē aʻe o kēlā a me kēia ‘ano mai ka pō mai. A ‘o ia ka wā ‘eʻehia loa a kapukapu kū i ke anoano. Meha ka leo o nā manu, ‘aʻohe hauwalaʻau. Meha ka leo o ke kai, ‘aʻohe halulu. Meha ka leo o ka makani, ‘aʻohe nū mai i ka lau lāʻau. Laʻilaʻi ka lā, pohu aheahe mālie, ʻaʻohe ‘oni o nā lau nahele. ʻAʻole ka ʻuʻina, ka haukamumu, ka ‘oē a nehe o ka lau ‘ieʻie. He laʻikū wale nō a mehameha kū i ke anoano ʻeʻehia.
Iʻakū ‘ia aʻela ka hale i ka ‘upena a puni, a uhi ‘ia ihola ma luna o kaupoku a hāliʻi i lalo o ka paehumu o ka hale, he ‘upena nae makaliʻi kēia i kapa ‘ia ‘o Kuʻukuʻu. Hoʻonoho aʻela ke kupuna wahine i nā moʻopuna ma ka puka o ka hale, ‘o Kamiki ma ka ‘aoʻao ‘ākau o ka puka, a ‘o Makaʻiole ma ka ‘aoʻao hema o ka puka. A aia ma ko lāua mau lima nā ‘alihi o ka ‘upena e paʻa ana me ka mākaukau no ka wā a ke kupuna wahine e kāhea ai.
Ke hoka nei ‘o Kauluhenuihihikoloiuka i ka ‘awa o ka hōkeo ‘o Kapapaʻiʻaoa, ka ‘awa hoʻi o ke akua i kiʻi ‘ia ai i lalo o Waipiʻo, a kū i ke kānoa, ‘o ia hoʻi ‘o Hōkūʻula. Ke hoʻopoepoe ala ‘o ia i loko o ka mauʻu, ‘o ia hoʻi ‘o Kalauokekāhuli, a kāheʻe i loko o nā pūniu kapu heiau akua. A kapakapa aʻela ke kupuna wahine i kēia pule, penei:
“E Kuʻukuʻu ka ‘upenaHei mai ka iʻa ‘o ka pulelehua‘O ka pokipoki‘O ka nananana‘O kini o ke akua‘O ka mano o ke akua‘O ka lehu o ke akua
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
54
55
‘O ka pūkuʻi o ke akua‘O ‘akahi ka pō‘O ‘alua ka pō‘O ‘akolu ka pō‘O ‘ahā ka pō‘O ‘alima ka pō‘O ‘aono ka pō‘O ‘ahiku ka pō‘O ‘awalu ka pō‘O ‘aiwa ka pō‘O ‘umi ka pōPō kinikiniPō manamanaE mana iaʻu iā Kauluhenuihihikoloiuka a me
Laninuikuʻiamamao
E ola iā Makaʻiole a me Kamiki, nā pua kela a Kapaʻihilani mā lāua ‘o Pōhakuokāne. Pale ka pō, puka i ke ao. E mana iā Makaʻiole a me Kamiki, nā moʻopuna kino lau, kino pāʻēʻē a Hihikaupeʻakaumanamanaikanahele. A manamana ka ‘ike, manamana ke akamai, manamana ka ikaika, manamana ka māmā, manamana ke koa, manamana ka wiwo ‘ole, manamana ka makaʻala, manamana ka ‘eleu, a manamana ka miki a me ke aho loa, hele a puaaneane, a puaināwele, a pōwehiwehi a kōliʻuliʻu lā
Ka ‘ike lāKe akamai lāKa māmā lāKe koa lāKa wiwo ‘ole lāKa makaʻala lāKa ‘eleu lāKa miki lāKe aho loa lā
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
56
A pua aneaneA puaināweleA pōwehiwehiA kōliʻuliʻu
A lele wale lā ē. Noa.”
Ia wā nō e malu ana kēia mea ma ka ‘īpuka o ka hale. A laila, pane maila ‘o Makaʻiole: “Wela hoʻi ka puka o ka hale.”
Ia wā nō i kāhea mai ai ke kupuna wahine me ke kau ‘ana mai
“E KahuelokūikekihiokāʻeloE NanaikekihiokamalamaKiola ‘ia ka pīkoi o ka ‘upenaHukia ‘ia nā kāwelewele oKuʻukuʻu ka ‘upenaI hei mai ka iʻa manamanaKa iʻa wāwae loaʻApoa i nā makaI pūpū no ka ‘awaI ‘īnaʻi no ka ‘aiI mōlia i kahi walewaleKūlia i luna io Uli ē
Hāʻule i lalo make loa.”
Ia wā nō i hului aʻe ai ʻo Kamiki a me Makaʻiole i nā ‘alihi o ka ‘upena hoʻokalakupua a hei akula ‘o Luanuʻuʻanuʻukapō mā, a ‘o Hio ua pakele akula ‘o ia ma ka ‘āpua i ke kāwelewele a Makaʻiole, a ‘āhaʻi puahiohio akula ka pupuhi iā Hio i ka naele ‘o Alakaʻi.
Kūlapa aʻela ka poʻe ‘au loloa me ka manaʻo e hemo, eia naʻe, he ‘ole ka makili aʻe o nā ‘alihi o kēlā ‘upena, ua paʻa i ka hīpuʻu a ke akamai. Hului aʻela ‘o Kamiki i ka ‘upena kuʻu a waiho ihola i luna o ka hāliʻi pākaukau ‘o Lauliʻi, a kēnā maila ke kupuna wahine: “ʻO ia! Pōʻalo ‘ia nā maka o Luanuʻuʻanuʻupōʻelekapō, e Kamiki.”
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
57
Hao ʻo Kamiki a lilo nā ‘ōnohi maka o Luanuʻupōʻelekapō. A lilo aʻela nā pona maka iā Kauluhenuihihikoloiuka. Hoʻō ‘ia ihola nā maka o Luanuʻuʻanuʻupōʻeleikapō i loko o ka pūniu kapu akua ‘o Laukapalili. A pule ihola ka luahine, penei:
Eia ka ‘ai e ke AkuaE Kahuli, e KahelaE KauilanuiʻelipapahonuameaE PohākanikoʻoikamakaokeahiI ka maka o KauilanuimākēhāikalaniE ‘eli i ka papa kū i ka papa laniE ‘eli i ka papa hākumakuma i o MeaE hoʻi e ‘ai i ka ‘ai a nā pulapulaA KahuelokūikekihiokāʻeloA NanaikekihiokamalamaHe ‘ai kūHe ‘ai heleHe ‘ai moeHe ‘ai hāpaʻupaʻuHe ‘ai wela i ka houpo ou lāE Kahuliʻelipapahonuapapalani ēE hoʻiEia ka ‘ai a nā pulapulaA nā pua kela pua laha i ke aoE hāʻawi mai i ka ‘ike a nuiE hāʻawi mai i ka mana a nuiE hāʻawi mai i ke ola a nuiIā Makaʻiole lāIā Kamiki lāE ‘ike ēE mana ēE ola ē, a ola loa nō ā
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
58
I nā moʻopuna aʻu nei lāA Kauluhenuihihikoloiuka lāA Laninuikuʻiamamao ēA lele wale lā
Ua noa
‘Ōlelo ke kupuna wahine i nā moʻopuna: “E inu i ka ‘awa, e ʻai i nā pona maka o ke akua ‘au loloa, i mana, i ‘ike, i nui ke ola a kau i ka puaaneane, ‘o kāu ola ia a ke Akua.”
Inu nā moʻopuna i ka ‘awa, a pūpū ihola ‘o Kamiki i kona ‘awa i ka paʻakai a me ka lūʻau pūlehu. ‘O Makaʻiole hoʻi, pūpū ihola ia i kona ‘awa i ka puna kō a me ka maiʻa lele, ua hele a pala kāpule. A ‘o ke kupuna wahine, pūpū ihola ‘o ia i kona ‘awa i ka wai ‘aʻapu i loko o ka lāʻalo lau kalo.
Pau ka ʻike a ke kupuna wahine iā Kamiki a Makaʻiole, a puka lāua ma ka ʻaha ʻawa a ke kupuna wahine.
E hoʻomau ʻia aku ana.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
59
Aāiwaiwa. ʻaʻ. Ke kupaianaha.
Iihu (o ka waʻa). kik. ʻO mua o ka
waʻa.
Oolohio. heh. Ka holo wikiwiki ʻana.
Hhāwele. kik. Ke kaula.
hailona. ham. Ka hōʻike ʻana.
hāpapa. ham. Ka hāhā ʻana, ka hoʻopā ʻana ma ʻō a ma ʻaneʻi.
haʻihaʻi. ham. Ka hoʻoikaika kino ʻana.
hī Aku. ham. Ka lawaiʻa ʻana i ke aku.
hiʻi. ham. Ka hāpai ʻana i ke keiki ma ka lima.
hiʻolani. heh. Ka hiamoe ʻana.
hōliʻo. heh. He ʻano kani.
honoā. ʻaʻ. Ke kūkae.
hoʻāiki. ham. Ke kaʻakaʻa iki ʻana o ka maka.
hoʻāo. ham. Ka male ʻana.
hoʻoulu. ham. Ka hōʻeuʻeu ʻana, ka hoʻopaipai ʻana.
hoʻomakākiu. ham. Ke kilo ʻana.
hoʻonanana. heh. Ka ʻīnana ʻana, ka hoʻōla ʻana o kekahi mea.
Papa Huaʻōlelohoʻopāhiʻa. heh. Ka pakika ʻana i ke
kai me ka pakī liʻiliʻi ʻana o ia kai.
hulili. ʻaʻ. Ka māʻamaʻama nui ʻana o ka lā.
hului. ham. Ka lawe ʻana.
hūʻeu. ʻaʻ. Ke kolohe.
Kkau. ham. Ke oli kapu ʻana.
kaukahi. ʻaʻ. Ke kū mehameha ʻana.
kaulua. heh. ʻElua ʻano o kekahi mea.
kaha nalu. heh. ʻAno like me ka heʻe nalu ʻana, ʻaʻole naʻe heʻe ke kanaka ma kekahi papa heʻe nalu. Kaha ke kino ma ka nalu me he manu lā.
kākā lāʻau. ham. Ka hakakā ʻana me ka lāʻau; ke kā ʻana aku i ka lāʻau.
kā kikepa. ham. Ka pā ʻana ma ka hiō; ka pā ʻana ma ka lala hoʻi.
kanikani pihe. heh. Ka walaʻau nui.
kapoʻo. heh. Ka hāʻule ʻana i lalo.
kīʻoʻe. ham. Ka hao ʻana.
kōpīpī. ham. Ke kāpī ʻana i ka paʻakai.
kuawa. kik. Ke awāwa.
kuekue. ham. Ke kīkē, me he kani lā o ka hohoa ma ke kua.
kūkini. kik. Ke kanaka holo wikiwiki.
kula. kik. Ka ʻāina pālahalaha.
60
kūpōlua. ʻaʻ. Ke kūpaoa, ka ʻaʻala.
kupua. kik. Ke kanaka nona ka mana hoʻokalakupua, emi mai kona mana ma lalo o ke akua.
kuʻupau. heh. Ka hoʻoikaika ʻana.
Llālākukui. ʻaʻ. Ka nui.
lele kawa. heh. Ka lele ʻana mai ka pali aku a i ke kai. ʻO ka pahuhopu, ʻo ke komo mua ʻana o ka wāwae i ke kai me ka pakī liʻiliʻi o ke kai.
lipilipi. ʻaʻ. Ka ʻoi, ka wini.
luawai huna. kik. Kekahi luawai i hūnā ʻia, ʻaʻole ahuwale, ʻaʻole ʻike ʻia e ka poʻe he nui.
lua ʻole. ʻaʻ. Ka ʻoi kelakela, ke poʻokela.
lulumi. ham. Ka holo nui ʻana a lehulehu.
Mmāeaea. heh. Ka piʻi ʻana.
māloʻeloʻe. ʻaʻ. Paʻa ke kino.
maninini. ham. Ka ninini.
mū. kik. Ka ʻiniseka ʻino i ʻai lāʻau, ʻai lole, a ʻai mea kanu hoʻi.
mua kau. kik. Ka hoʻokupu ʻana i ka iʻa mua a ka lawaiʻa.
Nnaholo honua. heh. Ka holo wale ʻana
aku.
naku. heh. Ka pahu ʻana a puka ma kekahi ʻaoʻao aʻe.
nala. ham. Ka ulana ʻana.
Nana. kik. Kekahi mahina o ke au i hala a me ka inoa kapakapa o Kamiki, a ʻo Nanaikauluokamalama ka inoa kapakapa piha.
naʻanaʻa. ʻaʻ. He ʻano momona, he poepoe ka ʻōpū ke nānā aku.
noke. ham. Ka hoʻomau ʻana, ka hoʻoikaika ʻana.
nopu. ʻaʻ. Ka wela.
Ppaeaea. heh. Ke noi haʻahaʻa ʻana ma
o ke oli.
pahuʻa. ʻaʻ. Ke kō ʻole ʻana o kekahi mea.
pākū. ham. Ka pale.ʻana.
pana. heh. Ka hoʻokaulana ʻia ʻana.
papapau. ʻaʻ. Ka pau ʻana o nā mea a pau.
pepeieʻe. kik. Ka ʻulu pala a maiʻa pala paha.
pō. ʻaʻ. Ka hōʻaʻala.
pōhai. heh. Ka hui ʻana ma ka pōʻai.
61
pohu. ʻaʻ. He mālie.
polopolona. ʻaʻ. He ʻano hauna, kohu like i ka hauna o kekahi lumi i paʻa no ka manawa lōʻihi.
puaināwele. ʻaʻ. He nāwaliwali.
pūhili. heh. Like me ka holo ʻana.
pūpuʻu a hoʻolei loa. heh. Ka wikiwiki.
Wwala lāʻau. ham. Ke kiloi ʻana i ka
lāʻau.
walea. ʻaʻ. Ka hele ʻana a maʻa i kekahi hana.
wī. heh. Ke kani kiʻekiʻe.
‘Okinaʻailolo. ham. No ka puka ʻana o ka
haumāna i ka wā kahiko, mālama ʻia ka ʻaha ʻailolo, kahi i ʻai ʻia ai ka lolo o ka iʻa a i ʻole ka puaʻa paha.
ʻāhaʻi. ham. Ka hahai ʻana.
ʻāhua. kik. He puʻu.
ʻanapa. heh. Ka māʻamaʻama ʻana o ka lā; ka ʻoaka ʻana o ka lā.
ʻanuʻu. heh. Ka pae ʻino ʻana o ke poʻo a me ka wāwae paha.
ʻāpona. ʻaʻ. Ka ʻapo ʻia ʻana.
ʻāwala. ham. Ke kiloi ʻana i ka lāʻau me ka pana ʻana.
ʻeuʻeu. ʻaʻ. He pīhoihoi ke ʻano.
ʻelo. ʻaʻ. Ka pulu.
ʻeʻa. kik. Ka lepo.
ʻeʻepa. ʻaʻ. Ke kupaianaha a kamahaʻo.
ʻiuʻiu. ʻaʻ. He kapu, he laʻahia.
ʻikuā. ʻaʻ. Nui ka leo.
ʻōkaikai. ʻaʻ. Ka huhū.
ʻōnini. kik. He makani liʻiliʻi.
ʻuāʻuā. ham. Ka ʻuwā nui ʻana.
ʻūlili. ʻaʻ. Ka hulili ʻana.
ʻuʻu. ham. Ka huki ʻana i ka wāwae i hope, me ka manaʻo e hoʻomākaukau no ka peku ʻana aku a i ʻole ka holo wikiwiki ʻana.
Hale Kuamoʻo Kākoʻo a paipai ka Hale Kuamoʻo Kikowaena ʻŌlelo Hawaiʻi i ka hoʻokumu a̒na i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia ka ʻōlelo kaiapuni o nā kula, o ke aupuni, o nā ʻoihana
like ʻole, i lohe ʻia mai hoʻi ka ʻōlelo Hawaiʻi mai ʻō a ʻō o Hawaiʻi Pae Ā̒ina. Na ka Hale Kuamoʻo e hoʻomohala nei i nā ha a̒wina e pono ai ka holomua o ka ʻōlelo Hawaiʻi a̒na ma nā a̒no pō a̒iapili like ʻole e like hoʻi me ka ha a̒wina ʻōlelo Hawaiʻi no nā kula ʻōlelo Hawaiʻi, nā papahana kākoʻo kumu, ka nūpepa ʻo Nā Maka O Kana, a me ka puke wehewehe ʻo Māmaka Kaiao. Ua hoʻokumu ʻia ka Hale Kuamoʻo e ka A̒haʻōlelo o ka Moku ā̒ina ʻo Hawaiʻi i ka makahiki 1989. ʻO ka Hale Kuamoʻo ke ke e̒na Moku ā̒ina ʻōlelo Hawaiʻi mua loa a puni ʻo Hawaiʻi. Inā makemake ʻoe e kākoʻo i nā pahuhopu a me nā hana o ka Hale Kuamoʻo ma ka lūlū mai i ke kālā hā a̒wi manawale a̒, e hoʻouna mai i ka University of Hawaiʻi Foundation Hale Kuamoʻo ma ka helu wahi i hōʻike ʻia ma lalo iho nei.
Hale KuamoʻoUniversity of Hawaiʻi at Hilo
200 West Kāwili StreetHilo, Hawaiʻi 96720-4091
Kelepona: (808) 932-7430 • Kelepaʻi: (808) 932-7436Leka Uila: [email protected]
www.olelo.hawaii.edu
Hale Kuamoʻo
