Kesişen Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadın ve

UntitledKesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+ Örgütlerinin
Bar Mücadelesi
Demokrasi, Bar ve Alternatif Politikalar Aratrma Dernei
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+ Örgütlerinin Bar Mücadelesi
Eylül 2021
Düzelti & Son Okuma Sevcan Tiftik
Tasarm & Uygulama Volkan Muyan
ngilizce Düzelti Frances Mullings
ngilizce Son Okuma Paul Benjamin Osterlund
Kapak Fotoraf Bar için Kadn Giriimi’nin balatt “Ölümden Deil Yaamdan Yanayz: Bar ve Hakikat
Hakkmz Savunuyoruz” kampanyas kapsamnda düzenlenen bar nöbeti, Diyarbakr, 2016 Kaynak: Sendika.org
letiim Remzi Ouz Ark Mah. Büklüm Sk. No: 44/4 Çankaya/Ankara
[email protected] www.demos.org.tr
Haklara Destek Program’nn görülerini yanstmamaktadr.
1
Bu aratrmann yaplmasnda çok sayda kii ve kurumun emei var. Öncelikle bize güvenerek görü ve deneyimlerini paylaan katlmclara, kadn ve LGBT+ örgütlerine teekkür ederiz. Youn saldrlara kar evde, sokakta, cezaevinde mücadeleye devam ederken umudun diri olduu zamanlar hatrlamaya ve hatrlatmaya ayrdnz zaman ve emei boa çkarmadmz umuyoruz.
Geri bildirimleriyle raporu zenginletiren ve bizi motive eden Duygu Doan’a, rapor taslana yapt zihin açc yorumlar için Aksu Bora’ya müteekkiriz.
Son olarak raporun yaynlanmasnda emei geçen Ebru Tutkal, Oul Köseolu, Paul Benjamin Osterlund, Frances Mullings, Sevcan Tiftik, Volkan Muyan ve Yaman Öüt’e ve DEMOS Aratrma Dernei’ndeki çalma arkadalarmza destekleri için sonsuz teekkürler.
teekkür
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+ Örgütlerinin Bar Mücadelesi 2
I. Giri
Krk yla yakn bir süredir devam eden ve yakc sonuçlar olan Kürt meselesine bal çatmann, müzakere ile çözülmesi amacyla 2012 yl sonunda önemli bir adm atld ve Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) hükümeti ile Partîya Karkerên Kurdistanê (PKK, Kürdistan çi Partisi) lideri Abdullah Öcalan arasndaki görümeler mral adasnda balad. 3 Ocak 2013 tarihinde devlet ve Halklarn Demokratik Partisi (HDP, HDP kurulmadan önce ise Bar ve Demokrasi Partisi, BDP) heyetlerinin mral’da görümelere katld kamuoyuyla paylald. ki yl boyunca süren görümelerin ardndan, 28 ubat 2015 tarihinde hükümet ve HDP heyetinden temsilciler Dolmabahçe Saray’nda bir araya geldi. Sürecin bir bar
1 7 Haziran 2015 seçimi öncesinde HDP’ye yaplan saldrlarn kronolojisi, T24, 18 Mays 2015.
anlamasna evrilmesinin amaçland bu toplantda Dolmabahçe Mutabakat adl metin iki heyet tarafndan canl yaynda kamuoyuyla paylald. Bu mutabakat, Kürt sorununun çözümü kapsamnda ele alnmas talep edilen on temel balktan olumaktayd. Buna ramen ksa bir süre sonra Cumhurbakan Recep Tayyip Erdoan’dan Dolmabahçe Mutabakat’nn geçerli olmadna dair bir açklama geldi. Ardndan Nisan 2015’te polise snrsz yetkiler veren tartmal iç güvenlik yasa tasars hükümet tarafndan Meclise sunuldu. Türkiye 7 Haziran’da genel seçime gitti ve HDP bu seçime saldrlar1
altnda girdi, önemli bir oy oranyla parlamentoda ikinci büyük muhalefet partisi oldu. HDP’nin baars, AKP’nin
Kaynak: Çatlak Zemin
Anayasa’y tek bana deitirebilecek çounluu kaybetmesine sebep oldu. Siyasette artan gerilime paralel olarak bölgede çatmalar balamt. 22 Temmuz 2015’te Ceylanpnar’da iki polisin üpheli ölümüyle birlikte atekes tamamen sonlanm oldu.
Baarszlkla sonuçlanan çözüm sürecine toplumsal cinsiyet perspektifinden baktmzda, toplumsal cinsiyete dayal deneyimlerin, kadnlarn ve LGBT+’larn taleplerinin resmî mekanizmalara dahil edilmediini ve sürecin eril bir yaklama2 sahip olduunu görüyoruz. Çözüm sürecinde kurulan üç resmî mekanizmaya bakmak bu resmi net bir ekilde gösteriyor. Bu mekanizmalarda kadn katlm ve politikalar kstlyd, dier yandan açk kimlikli LGBT+’larn katlm ve bar talepleri tamamen eksikti. Resmî mekanizmalardan ilki müzakereyi yürüten heyetler. Devlet tarafndaki görümelerde ne bir kadn katlmc yer ald ne de heyetin söylemlerinde kadnlarn veya LGBT+’larn taleplerine yer verildi. Bütün çalmalarnda kadn kotas uygulayan HDP’nin heyetine en batan kadn temsilci olarak milletvekili Pervin Buldan dahil oldu. Daha sonra Kürt Kadn Hareketi’nin (KKH) çabalaryla kadn hareketi adna Ceylan Baryank da heyete katld. kincisi Mecliste kurulan ksa adyla Çözüm Komisyonu’ydu. Komisyon, Kürt
2 Çözüm sürecinin feminist bir bak açsyla deerlendirmesi için bkz. Nazan Üstünda, Feminist Bir Bak Açsndan Bar Süreci, Çatma Çözümleri ve Bar (der. Murat Akta), letiim, 2014. 3 Türkiye Büyük Millet Meclisi, Toplumsal Bar Yollarnn Aratrlmas ve Çözüm Sürecinin Deerlendirilmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrma Komisyonu Raporu, 2013. BDP’nin resmî rapora alternatif olarak yaynlad raporda toplumsal cinsiyet ayr balkta ele alnd. BDP’den “Çözüm Süreci Önerileri”, Bianet, 29 Kasm 2013. 4 Aye Betül Çelik, Agonistic peace and confronting the past: An analysis of a failed peace process and the role of narratives, Cooperation and Conflict 56(1), 2021.
çatmasnn demokratik bir ekilde çözümüne katk sunmak için madurlarn ve sivil toplum örgütlerinin görülerini alarak bir rapor hazrlayacakt. Bu rapor amacna hizmet etmedii gibi kadnlarn çözüm önerilerini ve taleplerini büyük oranda görmezlikten geldi.3 Komisyonda hiçbir LGBT+ örgütünden görü alnmad, dolaysyla rapor, LGBT+’larn bar tahayyülü ve çatmadan kaynakl yaadklar zararlara dair herhangi bir bilgiyi de kapsamad. Son mekanizma ise halkla bulumalar düzenleyerek sürece katk sunmas planlanan Akil nsanlar Heyeti’ydi; bu heyette de 63 üyeden sadece 12’si kadnd.
Çözüm sürecinde, görümelerin akbetini etkileyen iki önemli olay yaand. Bunlardan ilki, 2013 ylnda gerçekleen Gezi direniiydi. Hükümetin stanbul Gezi Park’na alveri merkezi ina etme kararna kar çkan yurttalarn balatt eylemler çok ksa sürede Türkiye geneline yayld.4 Hükümetin polis araclyla eylemcilere saldrs sert oldu. Bir aydan fazla süren gösteriler sonucunda hükümet kararndan geri adm att. Bu direniin çatmaszln olduu bir dönemde yaanmas tesadüf deildi. Zira Gezi direnii srasnda Kürtler ve Türklerin bar içinde birlikte yaamasna dair fikirler özellikle gençler arasnda belki de hiç olmad kadar tartlmaya baland. Öte
yandan Gezi direniinin hareket noktasnn temelinde ademimerkeziyetçi bir talep vard; parkla ilgili olarak Ankara’dan ziyade stanbul’da yaayan insanlarn karar vermesi gerektii talebi de Kürtlerin çözüm sürecinde ortaya koyduu kendi kendilerini yönetme talebiyle paralellik göstermesi açsndan ilgi çekiciydi.
Yaanan dier gelime ise bar görümelerini tehlikeye atan 2014 ylndaki Kobanê Olaylar’yd. ID Eylül 2014’te Suriye’nin Kobanê kentine saldrya balad.5 ID saldrlar dünyann her yerindeki Kürtler için siyasi olarak kritik bir dönemin balangc oldu. Türkiye’deki Kürt illerinde protestolar balamt; Kobanê’nin bal olduu ve Suriyeli Kürtlerin özerk yönetim ina ettii Rojava’da Kürt kurumlar ve Türkiye’de HDP tüm dünyaya ve özellikle Türkiye’ye ID’in durdurulmas ve Kobanê’ye destek vermeleri için çarda bulundu. Bu srada Cumhurbakan Erdoan’n “Kobanê dütü düecek” açklamasnn hemen ardndan Kürt illerinde sokak çatmalar balad. Çatmalar sonucunda, 6-7 Ekim 2014 tarihleri arasnda 51 kii hayatn kaybetti. Bu srada ID’in saldrlarndan dolay binlerce kii Kobanê’den snrn Türkiye tarafndaki Suruç ilçesine göç etti. Bu kitlesel göç dalgas, hem mültecilerle dayanmak hem de Kürtlere destek vermek isteyen, Türkiye’den ve çeitli ülkelerden insanlar seferber etti. Kobanê’nin, üzerinden çok zaman
5 Nesrin Uçarlar, Quest for the Infrastructures for Peace in Turkey, 2016. 6 Nisan Alc, Güley Bor & Güne Dal, Turkey’s Missing WPS Agenda and Implications for the COVID-19 Pandemic, LSE Women, Peace and Security Blog, 2020. 7 OHCHR, Report on the human rights situation in South-East Turkey: July 2015 to December 2016, 2017.
geçmeden Kürtler tarafndan ID’ten temizlenmesi ve geri alnmas önemli bir baar oldu.
Kobanê Olaylar, çözüm sürecini sekteye uratan krlma noktalarndan biriydi. Temmuz 2015’te atekesin de sonlanmasyla 1984 ylnda balayan silahl çatma, en yakc dönemlerinden birine girdi. 2015 yaznda bölgede ilan edilen sokaa çkma yasaklar 2017 ylna kadar devam etti ve sonuçlar oldukça ar oldu.6
11’den fazla Kürt ilinde ilan edilen, süresi kimi zaman bir yl aan sokaa çkma yasaklar sonucu 1200 kii öldü ve binlerce kii göç etmek zorunda kald.7 Ablukalarda insanlar günlerce yiyecek, elektrik, su gibi temel ihtiyaçlara ulaamad, cenazeler kaldrlamad, yasan olduu mahallelere gazeteciler alnmayarak yaananlara dair bilgi edinilmesi yasakland. Bu dönemde toplumsal cinsiyete dayal ihlaller de artt. Kadnlar duvarlara yazlan cinsiyetçi yazlarla hedef alnd gibi, göç yollarnda ya da çatmadan dolay geçici olarak kaldklar evlerde iddete açk hale geldiler. Dier yandan batda 2015 ylnda, Ankara’da KESK’in çars ve birçok demokratik kitle örgütünün katlmyla 10 Ekim’de on binlerce insan bar talebi için topland. Bar mitingine ID’in yapt ortaya çkan canl bomba saldrs sonucunda 103 insan yaamn yitirdi. Devletin güvenlik tedbirlerinin yetersiz olduuna dair iddialarn eliinde Ankara Katliam, süreç sonras yaplan batdaki en
kitlesel bar çarsnn kanl bir ekilde bastrld olay oldu. Bu olaydan sonraki dönemde 2000’den fazla akademisyenin bara çar yapt metni yaynlamas gibi devleti bar görümelerine dönmesi için çabalar devam ettiyse de bu çabalara kar hükümetin tepkisi sert oldu. Bar Akademisyenleri olaynn gösterdii gibi bartan bahsetmenin, bar talebini dillendirmenin kriminalize edildii bir sürece girildi.
Silahl çatmaya dönülmesine paralel olarak siyasi rejimin giderek otoriterletii bir dönem yaand. Nisan 2017’de bakanlk referandumundan sonra bakann gücü artrld. AKP, parlamentoyu sembolik hale getirdi, muhalefet partilerinin etkin muhalefet yapmasn engelleyen yasa deiiklikleri gerçekletirdi. Hükümet, 15 Temmuz 2016’daki darbe giriimini bahane ederek 2018’e kadar devam eden olaanüstü hal (OHAL) ilan etti. AKP hükümeti, OHAL’i muhalif kesimleri bastrmak için kulland, bölgedeki seçilmi Kürt belediye bakanlarnn yerine kayyum atad.8 Onlarca sivil toplum örgütünü kanun hükmünde kararnamelerle (KHK) kapatt, yüzlerce muhalif hakszca tutukland ya da gözaltna alnd.9 Sonuç olarak, AKP ve bu süreçte ittifak yapt Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ortaklndaki hükümet, toplumun tümüne yaylan bir bask rejimi inasn balatm oldu.
8 Hiyar Özsoy, “Trustees” appointed to Kurdish Municipalities of Diyarbakir, Mardin and Van, again!, Halklarn Demokratik Partisi, 2019. 9 Human Rights Watch, Turkey: UN Review Should Address Sharp Decline on Rights, 2020. 10 Alev Özkazanç, Gender and authoritarian populism in Turkey: the two phases of AKP rule, Open Democracy, 3 ubat 2020.
Bu otoriterleme sürecinde hükümet kadnlar ve LGBT+’lar özellikle hedef ald. OHAL’in ardndan Kürt siyasi hareketine yönelen bask ve iddet politikalar çerçevesinde KKH’den çok sayda kadn tutukland, pek çok kadn kurumu KHK’lerle kapatld. stanbul Onur Yürüyüü’nün 2015 ylndan beri yasaklanmas, 8 Mart ve 25 Kasm eylemlerine polis saldrlar gibi toplant ve gösteri yürüyüü hakk ihlallerinin yan sra toplumsal cinsiyet odakl çalmalar yapan örgütler üzerinde basklar artt. Öte yandan aile, eitim, salk alanndaki muhafazakâr-slamc politikalar kadn aileye hapsetmeyi ve geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini pekitirmeyi hedefledi.10
Örnein, yoksulluk nafakasnn snrlandrlmas ve çocuun cinsel istismarndan hüküm giyenlere af teklifi, iktidar tarafndan defalarca gündeme getirildi ancak kadnlarn tepkileri sonucu ilerlemedi. Kadnlarn ve LGBT+’larn kazanmlarna dönük saldrlarn en yakn tarihli ve somut örnei ise toplumsal cinsiyete dayal iddetin görünürlüünün gitgide artt bir dönemde Türkiye’nin Kadnlara Yönelik iddet ve Ev çi iddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye likin Avrupa Konseyi Sözlemesi (stanbul Sözlemesi)’nden bir gece yars kararnamesiyle çekilmesi oldu. Türkiye’nin ilk imzacs olduu stanbul Sözlemesi, devlete cinsel yönelim ve
cinsiyet kimlii temelli dahil olmak üzere her tür ayrmcl yasaklayarak iddeti önleme sorumluluu yüklüyordu. Salgnn bandan beri devletin en üst yetkilileri tarafndan üretilen ve stanbul Sözlemesi’nden çekilme gerekçesi olarak sunulan LGBT+fobik nefret söylemleri, gökkua bayrann dahi kriminalize edildii saldrlara evrildi.
Tüm bunlara karn KKH, feminist hareket, LGBT+ hareketi ve Türkiye kadn hareketi kazanmlarndan vazgeçmeyerek mücadeleyi sürdürüyor. Bu hareketlerde örgütlü pek çok kadn ve lubunya, daha geni ölçekte eitlik ve demokrasi için de mücadele ediyor. Bara odaklanan çalmalar ise çatmaszln yaand ve bir bar anlamas ihtimalinin gündemde olduu çözüm süreci srasndaki kadar youn deil. Temel hak ve özgürlüklere yönelik ihlallerin bu denli yaygn olduu bir dönemde kadn ve LGBT+ örgütlerinin bar mücadelesine önceye kyasla daha az emek ve vakit ayrabilmeleri zorunlu bir strateji deiikliinin sonucu. Bununla beraber, bu örgütlerin çözüm süreci etrafnda yaptklar çalmalar bar talebinin yeniden güçlü bir ekilde dile getirilebilecei günler için yol gösterici deneyimler içeriyor. Bugünün zor koullarnda, bara çok yakn olduumuzu hissettiren o günlere geri dönüp bakmak ise hem çözüm sürecine dair sca scana görülemeyenleri görmeye, hem de bar umudunu diri tutmaya vesile olabilir.
Bu rapor, bar mücadelesi yürüten
kadn ve LGBT+ örgütlerinin bar anlaylarn ve pratiklerini, Türkiye’de Kürt sorununa dayal çatmann bara evrilmesi için gerçeklemi çözüm sürecini merkeze alarak inceliyor. Aratrma, 2013-2015 arasndaki çözüm süreci etrafnda younlaan bar çabalarn ve bu dorultuda kurulan ortaklklar, o sürecin aktif özneleri olan kadn ve LGBT+ örgütlerinin gözünden deerlendirerek daha önce kapsaml bir ekilde incelenmemi bir alana k tutuyor. Öncelikle çalmann odan ve snrlarn anlatarak rapor boyunca yararlandmz baz kavramlar açklyoruz. Ardndan, görütüümüz LGBT+ ve kadn örgütlerinin bar mücadelelerini ekillendiren politikalar inceliyoruz. Sonraki bölümde, bu örgütlerin çözüm süreci ve Gezi direniinin açt alanla zenginleen yaratc bar faaliyetlerine ve elde ettikleri kazanmlara odaklanyoruz. Devamnda ise LGBT+ ve kadn örgütlerinin bar mücadelesinde benimsedii politik çerçevenin ittifaklar kurmadaki etkisi inceleniyor. Son olarak çatma ve otoriterlik karsnda ortak bar mücadelesi yürütmeye dair zorluklara etraflca deiniyoruz. Raporun sonuç bölümünde ise aratrmadan çkan sonuçlar özetliyor ve önerilerimize yer veriyoruz.
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+ Örgütlerinin Bar Mücadelesi7
Bu çalma, bar mücadelesinde yer alan dokuz kiiyle 30 Ocak-25 Mart 2021 tarihleri arasnda çevrimiçi gerçekletirilen sekiz yar-yaplandrlm, derinlemesine mülakat ve bir yazl yanta dayanyor.11 Katlmclar: Bar için Kadn Giriimi, Hêvî Hak, Eitlik, Varolu çin LGBT+ Dernei, Kaos GL Dernei, KeSKeSoR Amed LGBT+ Oluumu, LGBT Bar Giriimi ve Tevgera Jinên Azad’dan (TJA) biri veya birden fazlasnda örgütlenme deneyimine sahip kiiler. Pandemi srasnda saha çalmas yürütmeye dair zorluklar katlmc saysn çoaltmaya engel olutursa da çevrimiçi veri toplamak, üç farkl ülkede yaayan aratrmaclarn Türkiye’nin farkl illerinden katlmclarla iletiime geçmesini kolaylatrd.12
11 Katlmclardan biri cezaevinde olduundan, mülakat sorularna yantlarn yazl olarak iletti. 12 Marnie Howlett, Looking at the ‘field’ through a Zoom lens: Methodological reflections on conducting online research during a global pandemic, Qualitative Research, 2021.
II. Metodoloji ve Kavramlar
Örgüt13 ismi Örgüt hakknda ksa bilgi14 Bar çin Kadn Giriimi (BKG) Bar koullarnn da, barn da ancak “kadn
sözünün” etkin olmasyla mümkün olabileceine
inanan kadnlarn oluturduu Giriim, kadnlarn
dland politikalarla kadnlarn dland
kendini gelitirmesine, yeryüzünün korunmasna
ayrlacak paylarn savaa, askeri operasyonlara,
ölüme, bombaya, mayna harcanmasna itiraz
ediyor ve buna kar mücadele yürütüyor. Hêvî Hak, Eitlik, Varolu çin LGBT+ Dernei HEV LGBT Dernei, toplumsal cinsiyet, cinsel
yönelim ve cinsiyet kimlii alanlarnda LGBT+’larn
hak kazanm ve hak eriimi konusunda
politikalar üretmeyi amaçlamaktadr. HEV LGBT+
LGBT+’lara edinmektedir. Kaos GL Dernei Ayrmcla kar LGBT’lerin insan haklarnn
gelitirilmesi yönünde sosyal, kültürel ve akademik
alanlarda etkinlikler düzenleyen Kaos GL Dernei,
Türkiye’de LGBT bireylere yönelik ayrmcln
tartlmasna ve görünürlüünün salanmasna
zemin yaratmay amaçlyor. KeSKeSoR Amed LGBT+ Oluumu Amed ve çevre illerde heteronormativeye kar
çalmalar yürüten LGBT+ oluumudur.
acil bar talebini yükseltmek için oluturulmu bir
giriimdir. Tevgera Jinên Azad (TJA, Özgür Kadn Hareketi) Uzun bir mücadele deneyimine sahip Kürt
kadnlarnn örgütlü yaps olarak 2016 yaynda
ilan edilen TJA, dünyadaki tüm örgütlü yaplardan
kadnlarn erkek egemen sisteme kar mücadele
gücünü ortaklatrarak, evrensel bir çizgide
kapitalist moderniteye kar demokratik
moderniteyi ina etmek için mücadele ediyor.
13 Örgüt kelimesi ile yalnzca dernek ya da vakf gibi resmî statüye sahip kurumlar deil, belli bir amaç etrafnda bir araya gelmi tüm toplumsal hareket ve inisiyatifleri kastediyoruz. 14 Burada örgütlerin kendi web siteleri, sosyal medya hesaplar ya da basn açklamas gibi metinlerinde kullandklar tanm ve açklamalara sadk kaldk.
Anlan örgütlerde yürütülen bar çalmalarna yer vermekle birlikte, güvenlie dair olas riskler nedeniyle mülakatlara yaplan atflarn hangi örgütlerde yer alan kiilere ait olduunu belirtmemeyi seçtik. Ayn sebeple tüm mülakatlar anonimletirerek numaralandrdk ve katlmclardan, kendilerinden bahsetmemizi istedikleri ekilde söz ettik.
Burada aratrmann önemli bir snrllna iaret etmek gerekir. Görütüümüz kiiler için örgütlendikleri oluumlar temsil etme yetkisine sahip olmalar gibi bir ön koul aramadk. Bu karara varmamzda, aratrmaya dahil ettiimiz örgütlerin bazlarnn temsilci belirlemeyi tercih etmemesi veya çalmalarn duraklamas/seyreklemesi sonucu bunda zorlanacak olmas etkili oldu. Temsiliyet yerine, katlmclarn örgütlenme deneyimlerini esas alarak daha fazla örgütün çalmalarn inceleme frsat bulduk. Böylece Türkiye’de toplumsal cinsiyet odayla bar mücadelesi yürüten örgütlerin kolektif hafzasna da tanklk ettik. Bununla birlikte raporda ele alnanlar, aratrmaya dahil edilen örgütlerin çalmalarna emek veren herkesin görülerini yanstmayabilir. Katlmclar, barn onlar için anlamn sklkla örgüt çalmalaryla ilikisini kurarak ve kolektif tartmalara atf
15 Natrans ve heteroseksüel olmayan kii, pratik ve topluluklar basklayan ve ötekiletiren ideolojik sistem. Zorunlu heteroseksüellik üzerinden statik ve özcü kadnlk-erkeklik rollerini pekitirdiinden patriyarkayla ayr düünülemez. Deniz Gedizliolu, LGBT+ Haklar Alannda Çeviri Sözlüü, Kaos GL Dernei, 2020. 16 Nisan Alc, Dün, bugün, yarn: Kesiimsellik ekseninde toplumsal bar yeniden düünmek, DEMOS Aratrma Dernei, 2020.
yaparak anlatm olsalar da bazlar binin üzerinde üyeye sahip olan bu oluumlarda bu raporda anlatlandan çok daha çeitli bar anlaylarnn bulunduunun altn çizmek gerekir.
Rapor, önceden açklanmaya (ve bazen sorunsallatrlmaya) ihtiyaç duyan pek çok kavram içeriyor.
Raporda kadn ile LGBT+ kavramlarn “ve” balacyla kullanmamzn nedeni, bunlar birbiriyle kesimeyen kavramlar olarak konumlandrmak deil. Zira böyle bir ikilik yaratmak, kadn ile LGBT+’nn kesiiminde bulunan LBT+ kadnlarn varln, deneyimlerini ve mücadelelerini görünmezletirmek anlamna gelirdi. Bir cinsiyet kimliini ifade eden kadn ile çeitli cinsel yönelim ve cinsiyet kimliklerini sabitletirmeden kapsayan LGBT+’y ayr kavramlar olarak ele almak, patriyarka ile sisheteroseksizmin15 iç içe geçmi temellerini de yok saymak olur. Bu nedenle rapor kapsamnda kadnlar ve LGBT+’lar ifadesini (sishetero) patriyarkal tahakküme maruz kalan kiileri kapsayan, emsiye bir terim olarak kullanyoruz.
Bu anlay, DEMOS’un kurulduu günden bu yana benimsedii ve zamanla dönütürdüü toplumsal cinsiyet perspektifini yanstyor.16 DEMOS için toplumsal
cinsiyetlendirilmi bir lens, sadece bir cinsel yönelim/cinsiyet kimliini (yani sklkla yapld üzere natrans hetero kadnlar) deil, bir spektrumu ifade eder ve toplumsal cinsiyet rollerine uymad için ötekiletirilen herkesi odaa almay gerektirir. Bunu yaparken toplumsal cinsiyet, cinsel yönelim, cinsiyet kimliinin rk, etnisite, din, dil, sakatlk vs. ile kesiimini görünür klmay hedefler. Böylece toplumsal cinsiyet analizi; cinsiyetçilik, milliyetçilik ve militarizm gibi farkl tahakküm ideolojilerini ve birbirleriyle etkileimlerini görünür klarak kalc barn inasn düünmenin bir yolu olarak belirir.
kili cinsiyet kadar sorunsallatrlmas gereken bir baka konu ise kadnlarn bar çalmalarnn, kadnlarn doas gerei daha barçl olduu gibi özcü bir anlayla ele alnmasdr. Feminist teorinin iaret ettii üzere, çatma ve bar toplumsal cinsiyet perspektifinden analiz ederken madur ile bar inacs ikiliinin ötesine geçmek gerekir.17 Tüm cinsiyet kimlikleri iddeti desteklemek veya ona direnmek ve hayatta kalmak için aktif roller üstlenebilir.18 Bu durumda kadnlar ve LGBT+’lar, çatma ve barta madur/hayatta kalan ve bar inacs olabildikleri kadar gerilla, asker, aktivist, siyasetçi, hareket veya
17 Dyan Mazurana & Keith Proctor, Gender, Conflict and Peace, Occasional Paper, World Peace Foundation, 2013. 18 Bridget Byrne, Towards a Gendered Understanding of Conflict, IDS Bulletin 27(3), 1996. 19 Zehra Ylmaz, Olaanüstü Savan, Olaanlaan Bar: Kadnlarn Gözünden Bar Süreci, Fe Dergi 5(2), 2013; Handan Çalayan, Kürt Kadn Hareketi ve Feminist Hareketin Deneyimleri Balamnda Bar Talebi, DEMOS Aratrma Dernei, 2021; Hülya Osmanaaolu, Bar Süreci’nde Kürt Kadn Hareketi ya da Önce (Neden) Kadnlar Vurdular, Heinrich Böll Stiftung Dernei Türkiye Temsilcilii, 2014; Nisa Göksel, Peace and Beyond: Women’s Activist Alliances under Turkey’s “Regime of Emergency”, Critical Times 1(1), 2018.
topluluk lideri, örgütleyici de olabilir.
Bu raporda özellikle bar inacs rolleri üzerinde duruyoruz. Türkiye’de kadn ve LGBT+’larn neredeyse silahl çatmann tarihi kadar eski bir bar mücadelesi deneyimi var. Bu alandaki birikim ve ortak mücadele pratikleri, imdiye dek bar çalmalar çerçevesinde yeterli ölçüde ele alnmad. Kadnlarn bar mücadelesine odaklanan baz çalmalar yapldysa19
da lubunyalarn bar çalmalarna dair kaynak yok denecek kadar az. Bunun sebeplerinden biri, bar çalmalarndaki hâkim yaklamn, tabandan örgütlenen toplumsal hareketleri ve dier sivil toplum aktörlerini barn dorudan aktörü olarak görmemesi.
Oysa uzun soluklu ve gerçek bir bartan söz etmek için barn toplumun farkl kesimleri tarafndan sahiplenilmesi art. Bununla paralel olarak bar inas için, savan çok boyutlu etkilerini ar biçimde yaayan gruplarn deneyimlerini, ihtiyaç ve taleplerini dikkate almak gerekiyor. Bu nedenle Türkiye’deki bar mücadelesinde kritik bir yere sahip olan bu deneyim, ihtiyaç ve talepleri güçlü ekilde dile getiren LGBT+ ve kadn örgütlerinin mücadelesini anlamak, bundan sonras
için bir yol haritas çkarabilmek için de çok önemli.
Bu mücadeleye bakarken, resmî bar görümelerinin sürdüü 2013-2015 çözüm sürecini merkeze aldk ve aratrmaya bu sürece yönelik çalma yürütmü kadn ve LGBT+ örgütlerini dahil ettik. Bu örgütleri çözüm sürecinde yürütülen faaliyetlere dair bir masaba aratrmas sonucu belirledik. Elbette bu örgütlerin bar mücadelesi resmî süreçlere yönelik çalmalar ile snrlandrlamaz. Çözüm sürecini odaa almamzn sebebi, bar ihtimalinin ilk defa böylesi güçlü olduu bir zamanda bar talebinin nasl ekillendiini görmek istememizdi. Zira çatma bir süreliine de olsa sona erdiinde, bar talebi silahlarn susmasnn ötesine geçip çok daha kapsaml bir alana yaylyor. LGBT+ hareketi, feminist hareket, KKH ve Türkiye kadn hareketinden örgütlenmelerin çözüm süreci srasnda ve devamnda yükselttikleri bar taleplerini kendi politikalaryla nasl birletirdiine bakmak, zengin ve nüansl bir analiz yapma imkân veriyor. Bu çalmada bu zenginlii ve nüans yanstmay amaçladk. Çözüm sürecinde daha da genileyen ortak mücadele deneyim ve imkânlarn görmenin bundan sonrasndaki bar mücadelesine de k tutacan düünüyoruz.
Çatma ve bartaki çeitli rollerin yan sra, kadn ve LGBT+’larn bar
tahayyülleri de çeitleniyor ve buna göre bar mücadelelerindeki yöntemler de farkllaabiliyor. Bu da snrlar keskin çizgilerle belirlenebilen bir bar mücadelesini tarif etmeyi zorlatryor. Bu dorultuda aratrmay; kadn ve LGBT+’lar için politika yürüten, kendini kadn veya LGBT+ örgütü olarak tanmlayan, bir araya geli amac ve yapt faaliyetlerde toplumsal cinsiyeti merkeze alan ve çözüm sürecine yönelik çalmalarn bununla birletiren örgütlenmelerle snrladk. Dolaysyla aratrmann odanda bar mücadelesi veren kadnlar/LGBT+’lar deil, kadn/ LGBT+ örgütlenmelerinin bar mücadelesi yer alyor. Görütüümüz örgütlerin çalmalarn tek bir aratrmada incelemek istememizin sebebi ise bara dair toplumsal cinsiyetlendirilmi anlay ve eylemleri, ortaklklar ve bazen ayrlklar da görünür klarak, bütüncül bir çerçeveden ele almak.
Bu odak nedeniyle, örnein uzun süredir bar mücadelesi veren ve arlkl olarak kadnlardan oluan Cumartesi Anneleri (nsanlar) ile Bar Anneleri’ni bu çalmaya dahil etmedik. Bu iki hareketin de söylem ve eylemlerine bakldnda toplumsal cinsiyet bak açsna dair pek çok örnek bulmak mümkün. Ayrca anneler, kz kardeler, eler olarak bir araya gelerek örgütlenen kadnlarn geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini dönütürdüü, etkili politik aktörler
haline gelerek güçlendiini de biliyoruz.20 Fakat toplumsal cinsiyet politikas yürütmek bu örgütlenmelerin odanda yer almyor; dolaysyla bu iki örgütlenme pratiinin repertuarn toplumsal cinsiyet odayla snrlamak neredeyse imkânsz. Burada daha ziyade, mücadelelerinin bir boyutu ya da toplumsal etkisi balamnda toplumsal cinsiyete dayal dinamikleri gözlemliyoruz.
Temkinli yaklalmas gereken baka bir ikilik ise raporda skça kullandmz bölge ve bat ifadeleri. Bar talebinde ortaklamalar inceleyen bir aratrma çerçevesinde corafya ve bununla balantl olarak etnisite üzerinden özneleri birbirinden ayr/uzak/kart konumlandrmay sorunsallatryoruz. Zira bu ikilik indirgemeci olduu kadar, oryantalist ve sömürgeci kökenlere dayanyor; ilaveten, batda bar mücadelesi veren Kürtleri de görünmez klyor. Bununla birlikte çatmalarn Kürtlerin youn olarak yaad illerde gerçeklemesi sonucu savan ve sava politikalarnn bölgede on yllardr günlük olarak deneyimlendii ve bu deneyimin bölgede yaayanlarn bar mücadelesini ekillendirdiini de ifade etmek gerek. Keza katlmclarn da ifade ettii üzere, baz sava politikalar (örnein bar talebinin kriminalizasyonu) batda yaayanlar
20 Emine Rezzan Karaman, Remember, S/he was here once: Mothers call for justice and peace in Turkey, Journal of Middle East Women’s Studies 12(3), 2016; Nisa Göksel, Losing the One, Caring for the All: The Activism of the Peace Mothers in Turkey, Social Sciences 7(10), 2018. 21 Umut Erel & Necla Acik, Enacting intersectional multilayered citizenship: Kurdish women’s politics, Gender, Place & Culture 27(4), 2020. 22 Aksu Bora, Kadn Hareketi: Nereden Nereye, Birikim Dergisi 83, 1996.
da etkilese de, scak çatmadan günlük olarak dorudan etkilenmiyor olmann batdaki bar mücadelesi deneyimlerine ekil veren unsurlardan biri olduu söylenebilir. Bu nedenle katlmclarn örgütlendikleri corafyaya özgü olarak dile getirdiklerini de içermeyi önemsedik ve bu ikilii, savan farkllaan etkilerini eitlememek ve bu farklln bar mücadelesine etkisine iaret etmek için yer yer kullandk.
Raporda, katlmclarn anlatlarnda öne çkan toplumsal hareketlerden KKH, feminist hareket, Türkiye kadn hareketi ve LGBT+ hareketinden söz ediliyor. KKH’yi, 1970’lerde gelien, Kürt ulusal mücadelesine kadnlarn gerilla olarak katlmn kapsayan, 1990’larda aktivizm alan genileyen bir hareket olarak ele alyoruz. KKH, kurduu çeitli kurumlarla kadn politikas üreten, legal siyasette aktif rol almay önceliklendiren, oluturduu ideoloji (jineoloji) ve kadn akademileriyle politikleen bir hareket.21 Feminist hareket ile; kamusal alanda etkinliklerin balad 1980’lerde belirginleen, çeitli dergi ve kolektif oluumlar araclyla örgütlenmi, zaman zaman kampanyalar etrafnda bir araya gelen günümüzde büyüklü küçüklü pek çok feminist grubun toplamn kastediyoruz.22 Türkiye kadn hareketi ile; KKH ve feminist hareket olarak belirttiimiz iki hareket içinde
kendini tanmlamayan ama kadn politikasn çalmalarnn odana alm, kadn haklar, kadn cinayetleri, kadn emei, toplumsal cinsiyet eitlii gibi konularda öz örgütlenmelerin yan sra karma muhalif örgütlerde mücadele yürüten kadnlarn ve oluumlarn hepsini kapsayan heterojen bir yapya iaret ediyoruz. LGBT+ hareketi ile 1990’lardan beri örgütlü olan ve cinsel yönelim ve cinsiyet kimlii ile LGBT+ eitlii mücadelesi esas gündemlerinden birini oluturan kii ve kurumlarn tamamndan söz ediyoruz.
Son olarak, aratrmaclarn konumsallna deinmek gerekir. Aratrma ekibi, DEMOS Aratrma Dernei’nde örgütlü, bar ve geçi dönemi adaleti ile toplumsal cinsiyet üzerine çalan feministlerden oluuyor. Aratrmaclarn ikisi uzun zamandr bar mücadelesinin parças, biri ise LGBT+ hareketinde örgütlü. Gerek DEMOS’un gerek aratrmaclarn ikisinin bar mücadelesindeki deneyimleri, kukusuz ki aratrma dizaynndan yazm sürecine, aratrmay ve metodolojisini etkiledi. Aratrmay yapma motivasyonlarmz arasnda umudun en diri olduu zamanlar hatrlamann, tan olduumuz veya içerisinde bulunduumuz çalmalar belgelemenin ve olas bir bar süreci için LGBT+ ve kadn örgütlerinin deneyimlerinden örenmenin bulunmas, üphesiz bunun
23 Amanda L. Couture, Arshia U. Zaidi & Eleanor Maticka-Tyndale, Reflexive Accounts: An Intersectional Approach to Exploring the Fluidity of Insider/Outsider Status and the Researcher’s Impact on Culturally Sensitive Post-Positivist Qualitative Research, Contemporary Issues in Qualitative Research 8(1), 2012.
örneklerinden biri.
Katlmclar ile kurumsal veya kiisel önceki temaslarmz ve incelediimiz çalmalarn parças olmu olmak, üphesiz ki “içeriden” bir perspektif getiriyor ve aratrmac ve katlmcy yaknlatryor. Mülakatlarn bazen anlarn yad edildii sohbetlere dönümesi de buna iaret eder nitelikte. Ancak bunun aratrmac- katlmc hiyerarisini tamamen ortadan kaldrdn ileri süremeyiz. Sorular soran kiiler olmak, görüme yaplan örgütlerde halihazrda bir çalma yürütmüyor olmak ve aratrma ekibinden iki kiinin Türkiye dnda yaamas, tüm ortaklklara ramen arada belli bir mesafe olmasna sebep oluyor. Örnein aktivistlerin çalmalarn gerçekletirirken yaad zorluklar ve karlatklar riskleri aratrmaclar olarak ayn ekilde deneyimlemiyor olabiliriz. Bu mesafeyi ve aratrma ilikilerindeki hiyerariyi hesaba katarak katlmclarmz aratrma sürecinin farkl aamalarna dahil ettik ve onlarn onaylarn alarak ilerledik.
Aratrma alannn içinden geliyor
olmann yol açt bir baka sonuç, parças olduumuz çalmalarla/ örgütlerle duygusal veya politik yaknlmz dolaysyla incelenen mücadelenin ve dayanmann romantize edilmesi riski. Zaman zaman romantizasyonun cazibesine de kaplm olabiliriz. Bununla birlikte “darda” kalan yanlarmz, öznesi olmadmz mücadele ve örgütlere herhangi bir eletiri getirmekten imtina etmemize de yol açyor. Bütün bu kayglar dengelerken, bu aratrmay toplumsal barn tesis edildii, bütün kimliklerin eitlik içinde yaad bir toplum hayaliyle bir araya gelen DEMOS’un çats altnda gerçekletirmek yol gösterici oldu. Önceki bar deneyimlerinden örenmenin ve bar talebi etrafndaki ortaklklar güçlendirmenin toplumsal barn tesisi sürecinde olmazsa olmaz olduunu kabul ederek, bu deneyimlerin olumlu ve olumsuz yanlarn deerlendirmeyi katlmclara braktk. Dolaysyla rapor, bar çalmalarnn yol açt kazanmlar, zorluklar ve kapsaycla dair eksiklikler gibi konularda yarglayc/ genelleyici tespitler yapmak yerine, bu bulgular bar mücadelesinin öznelerinin nasl deerlendirdiine odaklanyor.
Feminist bar çalmalarnn bar alanna en önemli katklarndan biri, toplumsal cinsiyetlendirilmi deneyimlerin çatma/sava ve bar dönemlerine göre birbirlerinden keskin snrlarla ayrlamayacan ortaya koymasdr.24 Nitekim çatma srasnda kadn ve LGBT+’lar çok sayda dorudan ve dolayl ihlale maruz kalsalar da çou zaman “bar” olarak adlandrlan atekes veya çatmaszlk dönemlerinde de iddet ve ev içi emek sömürüsü devam eder, adalete ve koruma önlemlerine eriimdeki güçlükler varln sürdürür. LGBT+’lara yönelik ayrmclk ve iddet sklkla ailede balayarak eitimden salk hakkna kadar çeitli alanlarda sistematik ihlallere yol açar. Toplumsal cinsiyet temelli iddet ve ayrmcln
24 Cynthia Cockburn, The Continuum of Violence: A Gender Perspective of War and Peace, Sites of Violence: Gender and Conflict Zones (ed. Wenona Giles & Jennifer Hyndman), University of California Press, 2004. 25 Punam Yadav & Denise M. Horn, Continuums of Violence: Feminist peace research and gender-based violence, Routledge Handbook of Feminist Peace Research (ed. Tarja Väyrynen, Swati Parashar, Élise Féron & Catia Cecilia Confortini), Routledge, 2021, p. 110.
zaman zaman biçim ve alan deitirdii, ancak sürekliliini kaybetmedii gerçei karsnda feministler, yalnzca çatma srasndaki dorudan iddetin ortadan kalkt “negatif bar”n yetersiz olduunu ifade etmitir. Zira “bar zamannn” kendisi de “toplumsal cinsiyetlendirilmi iddet alan”dr. 25
Aratrma kapsamnda görütüümüz katlmclarn bar anlaylar da iddetin sürekliliine ilikin bu feminist eletirileri yanstyor. Kadn ve LGBT+ örgütlerinin bar talebi, iddetin gerek çatma gerek atekes srasnda devamll karsnda, yalnzca silahlarn susmasn içermiyor. Buna ek olarak, çatmann kökeninde yer alan, iddetin sebeplerini oluturan ve çou zaman çatmann daha da derinletirdii eitsizliklerin ortadan kaldrlmasn, yani
III. Kadn ve LGBT+ Örgütlerinin Bar Mücadelesini ekillendiren Politikalar
“pozitif bar” tesis etmeyi hedefliyor.26
Dolaysyla bar mücadelesi, ayn zamanda eitlik, özgürlük ve demokrasi mücadelesini de içeriyor. KKH’den bir katlmcya göre;
Gerçek anlamda bir bar ortamndan bahsetmek, toplumun tüm farkllklarnn eit ve özgür bir ekilde kendisini ifade edecei, kamusal yaama katlaca, ekonomik kaynaklar bata olmak üzere tüm tarihsel, toplumsal, kültürel kaynaklardan tüm toplumun eit bir ekilde faydalanaca, doann yaamn bir parças, bir hak öznesi olduunun kabul edilecei özgürlükçü bir düzenin salanmas gerekir.27
Bar için politika yapan feminist katlmc ekliyor:
Biz eer bir gün böyle her yanmz iddetin farkl türlerinin kuatmad, her an iddete uramadmz, ya da iddete urama tehdidiyle veya ihtimaliyle yaamadmz bir hayat yaamay tahayyül ediyorsak, bunun tek yolu mevcut savan sadece sonlanmas deil, mevcut savan ürettii iddet biçimleriyle de yüzleilmesi ve onlarn onarlmas.28
Çatmann beslendii ve ürettii eitsizliklerin banda toplumsal cinsiyet eitsizlii gelir. Öyleyse bar mücadelesi, patriyarkayla mücadeleyi de içermelidir. LGBT+ aktivisti bir
26 Johan Galtung, Violence, peace, and peace research, Journal of Peace Research 6(3),1969; Johan Galtung, Cultural violence, Journal of Peace Research 27(3), 1990. 27 Mülakat No: 9, 25.03.2021, yazl yant. 28 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi. 29 Mülakat No: 3, 08.02.2021, çevrimiçi. 30 Mülakat No: 9, 25.03.2021, yazl yant.
katlmcya göre,
[Barn] bileeninin bir tanesinin kesinlikle cinsiyet olduunu, kesinlikle cinsel yönelim olduunu, cinsiyet kimlii olduunu söylemek lazm. Çünkü bar tesisi dediimizde salt silahlarn susmas deil, bu ön koul, evet. (...) Tabii ki [çatma da] kesinlikle hem feminizmin hem LGBT+ hareketinin dertlerinden bir tanesi ama (...) o bar sürecinin tesisi, bir kimsenin cinsiyetinden ötürü sala ya da yiyecee, beslenmeye, barnmaya eriemedii bir dünya deil. O yüzden ben bunlar bar sürecinin doal bileenleri olarak görüyorum.29
KKH’den bir katlmcya göre,
“
“ “
“
Yani bar, sabit ve tek seferde elde edilebilecek bir durumdan ziyade, herkes için özgürlük ve eitliin tesisini içeren bir süreç olarak tezahür ediyor. Bu süreçte silahlarn susmas art olmakla birlikte, atlmas gereken önemli admlardan yalnzca biri. Bar için dorudan iddetin sona ermesine ek olarak toplumsal cinsiyet eitsizlii, rk ve etnisiteye dayal ayrmclk, sosyo- ekonomik eitsizlikler gibi çatmann kökeninde yatan ve birbiriyle iç içe geçen tahakküm ve sömürü biçimlerinin de ortadan kalkmas art.
iddetin süreklilii, Kürt nüfusunun youn olarak yaad corafyada özgül bir görünüme sahip. Bu iddet ablukalar srasnda kadnlara yönelik fiziksel ve cinsel iddet ile ikence gibi dorudan ihlaller,31 OHAL’den bugüne KKH’ye ve kazanmlarna dönük saldrlar, 2020’de Siirt’te Uzman Çavu Musa Orhan’n pek Er’e cinsel saldrda bulunarak intihara sürüklemesi32 gibi farkl biçimlerde ortaya çkyor. Kadn haklar aktivisti bir katlmcya göre,
Mesela ben birçok platformlarda yer alyorum. Çok rahat o platform adna mücadele veriyorsun, çalma yürütüyorsun, sorun olmuyor. Ama Kürt kadn hareketi olduun zaman suç olarak görülüyor, ya da diyelim ki illegalize ediliyor. Siyasi parti bile bugün illegalize ediliyor. O açdan da hani
31 lyas Erdem, Yeter Tan & Zana Kibar, Sokaa Çkma Yasaklar ve Zorunlu Göç Sürecinde Kadnlarn Yaadklar Hak hlalleri ve Deneyimleri Raporu, Göç zleme Dernei, 2019. 32 Gülizar pek, Bölge’de iddet, istismar, tecavüz, kadn intiharlar ve cinayetleri…, Evrensel, 16 Austos 2020. 33 Mülakat No: 1, 30.01.2021, çevrimiçi. 34 Mülakat No: 9, 25.03.2021, yazl yant.
bu bilinçsiz bir politika deil. Bu çatma dönemlerinde kendini yaatan ve o kaos döneminde örgütleyen bir sistemdir aslnda. Ve bu sistem erk bir sistemdir, ataerkil bir sistemdir.33
Bu nedenle bölgedeki bar mücadelesi tek bir döneme veya biçime indirgenemeyecek kadar uzun soluklu, kapsaml ve dinamik bir mücadele. KKH’den bir katlmcya göre,
“
“
Çatma ülkenin bir bölgesinde yaansa da çatmann ihtiyaç duyduu ve yeniden ürettii milliyetçi ve militarist ortam ülkenin tamamnda etki gösterir. Yükselen militarizm, feminenlik-maskülenlik inalarnn ikiliini ve toplumsal cinsiyet rollerini güçlendirdiinden, çatmann yaand corafyann ötesini de etkiler ve toplumsal cinsiyet eitsizliini pekitirir. Bar için politika yapan feminist bir katlmc bunu öyle anlatyor:
O pompalanan dil; bir takm erkeklerin sosyal medyada, ite ne bileyim özel harekatç fotoraflar, silah fotoraflar, yok “polisimizin yanndayz”, yok “devletimizin yanndayz”, “polisimiz yürüsün, ahlansn” falan diye o hashtag’lerin altna baktnzda. Ayn zamanda inanlmaz bir maço performans var orada ve o performans sen o iddetin tehdidi altnda yaayan kii olsan da olmasan da belli bir çeit erkeklik. Ve o belli çeit erkekliin karsnda belli bir çeit kadnlk kuruyor. O kurduu kadnlk da ey bir kadnlk yani... taat etmek zorunda, o adama muhtaç olmak zorunda, o adama hayr dememek zorunda.35
Batdaki kadn ve LGBT+ örgütlerinden katlmclarn buradan hareketle bar mücadelesinin öznesi olarak konumland ve bölgedeki örgütlerle ittifaklar kurduu anlalyor. Yani militarizm, cinsiyetçilik, rkçlk,
35 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi. 36 Patricia Hill Collins & Srma Bilge, Intersectionality, 2nd ed., Polity Press, 2020. 37 Mülakat No: 3, 08.02.2021, çevrimiçi.
sisheteroseksizm gibi çeitli sistemlerin birbirini besliyor ve yeniden üretiyor olmas, çatmadan dorudan etkilenmeyen katlmclar için bar talebini sahiplenme gerekçelerinden birini oluturuyor. Bu da katlmclarn kesiimsel bir anlay benimsedii ve bu anlay dorultusunda bar talebi etrafnda çeitli koalisyonlar kurduuna iaret ediyor.36 Ayn katlmc, örgütlendii platformdaki deneyiminden bahsediyor:
Savan yükselttii militarist-patriyarkal dilin ve tavrn ve halin nasl bizim hayatlarmza iddet olarak döndüü balantsn çok kuruyorduk ve kadna yönelik erkek iddeti üzerinden çok ortaklatryorduk. Ve Türkiye’nin meselesi haline [getirmeye çalyorduk]... Savan bütçesinin kadnlarn hayatlarndan nasl çaldn vs. anlatmak üzerinden.
LGBT+ aktivisti bir katlmcya göre,
“ “
“
Derinleen toplumsal cinsiyet eitsizlii, kadnlara ve LGBT+’lara yönelik iddet ve bizzat devlet yetkilileri tarafndan üretilen nefret söylemlerine ek olarak
çatma ve otoriterlik, farkl biçimlerde de olsa Türkiye’nin batsnda da etkisini gösteriyor. Bu anlamyla iddetin sürekliliine kar demokrasi mücadelesi de batda ve bölgede örgütlenen katlmclar için bar talebinde ortaklalan politik bir zemin olarak ortaya çkyor. Bar için politika yapan feminist bir katlmc bunu öyle ifade ediyor:
Böyle büyük bir laf etmi olmak istemem bunu söylerken, ama artk demokrasi için verilen her mücadele bar çalmasym gibi geliyor. Çünkü savan alan çok geniledi. Yani gündelik hayatlarmz bir
38 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi.
sava alan artk... [Devlet] herkese sava açm durumda. Kendi gibi düünmeyen, kendinden olmayan herkese sava açm durumda.38
Öte yandan bar talebini sahiplenip yüksek sesle dile getirmek ile çatmadan dorudan etkilenen Kürt kadnlarn ve LGBT+’larn deneyimlerini görünmezletirmek arasnda kurulan hassas bir denge olduu anlalyor. Yine ayn katlmcya göre batdaki örgütlerin bölgedeki örgütlerle hiyerarik bir iliki kurmamas, çatmann özel olarak Kürt kadnlar üzerindeki etkisini görünür klmas ve KKH’nin politik özneliine alan açmas önem tayor:
[Örgütlendiim inisiyatifin] bir yanyla [barn] nasl kendi meselen olduunun
1 Eylül Dünya Bar Günü
eylemi, Ankara, 2013
Kaynak: Kaos GL
balantsn kurarak bar talebinin öznesi olmak, ama bir yandan da scak savan altnda yaayan ve bunun her türlü ayrmclyla ba etmek zorunda olan, rkçl ve bunun iddetini benim yaamadm gibi yaayan, buna kar sesini çkardnda da devletin basks ve saldrsyla karlaan Kürt kadnlaryla ve [Kürt] kadn hareketiyle dayanmak diye bir derdi de vard.39
Tüm katlmclar bakmndan demokrasi mücadelesiyle patriyarkayla mücadelenin, bar talebi etrafnda ortaklklar kurulmasna zemin hazrlad anlalyor. LGBT+ örgütlerinden katlmclar için ise bar mücadelesinde özne olmann özgün bir politik hatt daha var. LGBT+ aktivisti bir katlmcya göre, LGBT+ özne olarak “norm” olarak dayatlann dnda bir kimlik olmakla, yani kendinle barmak, bar mücadelesiyle kurulan ortak zeminlerden birini oluturuyor:
Bar zaten LGBT+ hareketi içerisinde çok da yabanc bir kavram da deil. Yani kendimizle barmak ve bark bir ecinsel, kendisiyle barm bir ecinsel muhabbeti çok dönerdi. Halen de var. “Kendisiyle baramam”, dediimiz durumlar çok olurdu. “Açlmak için ilk önce kendinizle bir barmanz lazm, açldkça kendimizle barrz”, söylemleri de hareket içerisinde
39 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi. 40 Mülakat No: 6, 15-18.02.2021, çevrimiçi. 41 Sibel Yardmc, Ne O! Ne Bu! Ne u! Queer Kuram ve Kimliksizleme, Skop Bülten, 2012. 42 Erkan Erolu, Queer politikalar ve militarizm: Vicdani ret örnei, Kaos GL Dergisi, 2014. 43 Ek olarak 2015 ylnda Kaos GL Dernei, Hac Bekta Veli Anadolu Kültür Vakf ve Halklarn Köprüsü Dernei tarafndan düzenlenen “Ölülerimiz, Biz // Öteki Olarak Ölmek” balkl sempozyum da dikkate deer. Ayrca bkz. Judith Butler, iddet, Yas, Siyaset, Krlgan Hayat: Yasin ve iddetin Gücü (çev. Baak Ertür), Metis, 2013; Judith Butler, Queer-Yoldal ve Sava Kart Siyaset, Anti-Homofobi Kitab 2, Kaos GL Dernei, 2010; Merin Sever, Queer teori ekseninde LGBT hareketi ve feminizm, Birikim Dergisi 308, 2014.
oldukça fazla zikredilen ve hayata geçirilen durumlardan biri. Dolaysyla bar kelimenin bütün anlamlaryla LGBT+ hareketine ve LGBT+ olua içkin bir durum.40
Kuir kuram, LGBT+ örgütlerinden katlmclarn bar mücadelesiyle kurduu bu ortakl kavramsallatrmaya yardmc olabilir. “Ne olduuyla deil neye kar olduuyla kendini ortaya koya[n]” kuir teori herhangi bir kimliin normalletirilmesine itiraz eder, LGBT+ kimlik politikasn bu temelde eletirir ve kimliksizleme önerisi sunar.41
Buna göre, “norm”u ina etmenin en önemli araçlarndan biri olan militarizm sorunsallatrlr.42 Kendiyle bartktan sonra sra, militarizmin Öteki olarak addettii dierleriyle barmaya gelir.43
“
Gerçekten de toplumsal bar diskurunun, Türkiye LGBT+ hareketinin hafzasnda önemli bir yeri var. Türkiye’de LGBT+’larn kamuya açk ilk etkinliklerinden birinin Kaos GL’nin 2003 ylnda düzenledii Lezbiyen ve Geylerin Sorunlar ve Toplumsal Bar çin Çözüm Araylar balkl sempozyum olmas da dikkate deer.45 LGBT+’larla barlmadan toplumsal barn söz konusu olmayacana yönelik, pozitif bara iaret eden bu politikann da LGBT+ örgütlerinden katlmclarn bar mücadelesini ekillendirdii söylenebilir.46
44 Mülakat No: 6, 15-18.02.2021, çevrimiçi. 45 Güler Emektar, Cinsel ayrmcla kar, toplumsal bar, Bianet, 20 Mays 2003. “Toplumsal bar diyor olmamzn nedeni de ecinselleri yok sayan bir barn gerçekte mümkün olmadn söylüyorduk.” Umut Güner: Her yeri afiledik, Patikalar: Resmi Tarihe Çentik, Kaos GL Dernei, 2019, s. 93. Yakn geçmiten bir örnek vermek gerekirse, ubat 2021’de 12 LGBT+ örgütü, Boaziçi Üniversitesi’nde LGBT+’lara kar saldrlara ilikin yaynladklar açklamada da “Hep beraber, toplumsal bar içerisinde yaamak” çarsnda bulundu. LGBT+ dernekleri: Göe bakalm, gökkuana bakalm!, Bianet, 2 ubat 2021. 46 ‘Toplumun LGBT’lerle de barmas gerekiyor’, Kaos GL, 2 Eylül 2014.
A. Çözüm Sürecinin Öncesini ve Sonrasn Kapsayan Bir Mücadele
Çözüm süreci resmî olarak 2013-2015 yllar arasnda yürütüldü. Bu süreç, tpk bar mücadelesi gibi karmak ve snrlarnn belirlenmesi zor bir dönem. Görütüümüz kiiler, çözüm sürecindeki faaliyetlerini anlatrken farkl zaman dilimlerine referans verdiler. KKH için çözüm sürecinin balangc 2010’lara dayandrlarak anlatld. Söz konusu bu müzakere öncesi dönem, Kürt siyasi hareketinin demokratikleme admlar, legal siyasete arlk vermesi ve kadn hareketinin yaratt mekanizmalarla ilikili.47 O
döneme verilen referans, 2013 ylna giden bir tür hazrlk sürecinin ilediine ve bar konuabilmek için bir zeminin
47 Mülakat No: 1, 30.01.2021, çevrimiçi. 48 Mülakat No: 1, 30.01.2021, çevrimiçi. 49 Ezgi Baaran, Çözüm süreci ve ‘o MGK toplants’, Radikal, 19 Ocak 2016.
hazrlandna dikkat çekiyor. Kadn haklar aktivisti olan katlmc, bu sürecin bar görümelerinden önce baladna dikkat çekerek, çözüm sürecinden bahsederken 2010 ile 2014 yllar arasna referans verdi.48 Keza birden fazla katlmc yer yer 2014 Kobanê Olaylarn görümelerin bittii zaman olarak iaret etti. Çözüm sürecinin krlgan hale geldii 2014 ylna dikkat çekilmi olmas artc deil. Zira Kobanê Olaylarnn hemen sonrasnda gerçekleen, 30 Ekim 2014 tarihli Milli Güvenlik Kurulu (MGK) toplantsnn bar görümelerinin sonlanmasna hazrlk olduu kamuoyunda da tartld.49 Böylece çözüm sürecinin sonlanmasnn da bir süreç olarak yaand, bu biti sürecini tetikleyen toplumsal olayn 2014 Kobanê Olaylar olduu anlalyor. Bu biti süreci ise
IV. Geleneksel Yöntemlerden Yaratc Eylemlere: Örgütlerin Bar Çalmalar
sklkla belirtilenin aksine, 7 Haziran 2015 genel seçimleri veya Temmuz 2015 ile keskin bir ekilde sonlanmyor. Retrospektif bir ekilde o döneme baktmzda, görütüümüz örgütlerin bir süre çözüm sürecini tekrardan canlandrma umudunu koruduunu anlyoruz. Ancak aratrmann bulgularnn ortaya çkard üzere, bu umut OHAL döneminin balamasyla tükeniyor.50
Çözüm sürecini anlamak için tarihin müzakerenin resmî taraflar ile sivil toplum aktörleri için ayn ekilde ilerlemedii tespitini yapmak gerekiyor. Çünkü her ne kadar çözüm süreci birçok çalmada ve yaynda 2013-2015 yllar aras olarak ele alnsa da, bu aratrma farkl bir dönemi ve zamansal çerçeveyi ortaya çkard. Tarihin toplumsal dinamiklerden kopuk bir ekilde vuku bulmadn biliyoruz. O tarihin, özellikle de toplumsal düzeyde cereyan eden, uzun soluklu bir çabayla yaratldn aklda tutmak gerekiyor. Görüülen örgütlerin kendi zaman akn anlamak onlarn mücadelelerinin kapsamn görebilmeyi salad. Bu yüzden çözüm sürecine bakarken kamuoyunda sklkla dile getirilen tarihleri deil, barn aktörleri olan örgütlerin zaman dilimini çerçeve olarak aldk. Dolaysyla raporun devamnda kullandmz çözüm süreci ifadesi merkezine 2013-2015 dönemini alsa da çizgisel, kronolojik
50 7 Haziran 2015 sonras çözüm sürecinin sürdürülmesine yönelik çabalar ve OHAL’in krlma noktas haline gelmesine dair tartma VI. bölümde ayrntl olarak yer alyor. 51 Mülakat No: 9, 25.03.2021, yazl yant. 52 Mülakat No: 5, 17.02.2021, çevrimiçi.
bir zaman dilimini iaret etmekten çok, önceki hazrlk sürecini kapsayan ve biti sürecini hazrlayan 2014 Kobanê Olaylarnn etkisini tanyan, Haziran/ Temmuz 2015 sonrasna da taan, snrlar esnek bir dönemi ifade ediyor. Böylece raporun amacna da uygun olarak, aratrmamza dahil ettiimiz kii ve örgütlerin kendi yarattklar zaman dilimine vurgu yapmay istedik.
B. Çözüm Sürecinin Sunduu Olanaklar
Çözüm süreciyle balayan çatmaszlk dönemi KKH, feminist hareket, Türkiye kadn hareketi ve LGBT+ hareketi arasnda bir ortaklama, yaknlama, birlikte hareket etme ve birbirinden örenme dönemiydi. KKH’den bir katlmcnn dile getirdii üzere, çatmaszln da etkisiyle bar mücadelesi yürüten kadnlar çözüm sürecinde belki de öncesinde hiç olmad kadar geni kesimden kadnlara ulaabildiler.51 Örnein Kürt meselesi ve çatmaya dair daha önce ilgisiz ya da politik olarak mesafeli duran kadnlar çounlukla bat illerinde örgütlenmi bar platformunun eylemlerine gelmeye balad. Bu srada farkl kadnlarn bir araya gelmesini salayarak, Kadn Özgürlük Meclisi (KÖM) de bu bir aradalklar için önemli bir rol oynad.52 Kadn haklar aktivisti bir katlmc, o dönemde örnein pek
çok Türk kadnn da KKH ile daha iyi ortaklamak ve yaknlamak için Kürtçe örendiini hatrlatyor.
Bunun baka bir örnei ise LGBT+ örgütlerinin baka koullarda bir araya gelemedikleri kii ve kurumlarla çözüm süreci srasnda ortaklama imkân bulmas. Bir LGBT+ aktivisti, dönemin önemli politik ve insani gündemlerinden biri hakknda düzenlenen dayanma etkinliini anmsarken buna da deiniyor:
“Aaa bunu düzenliyorlar” derken bakalarnn gelmi olmas, daha önce yan yana durmadmz ya da yan yana elenmediimiz kiilerin gelmesi... Hem de geldiklerinde uzaydan bir yere dümemi gibi hissetmeleri, ok olma; “Aaa buras aslnda o kadar da tuhaf bir yer deilmi, aslnda burada da halaylar çekiliyormu” falan filan hissiyat o döneme dair güzel bir deneyim benim için. Ama imdi yapamayz yani.53
Girite bahsedildii üzere, çözüm sürecinin balamasndan çok ksa bir süre sonra Gezi direnii gerçekleti. Türkiye toplumsal hareketler tarihi açsndan biricik olan bu direniin çözüm sürecinde gerçeklemi olmas tesadüf deil. Nazan Üstünda, çözüm süreci ile Gezi direniinin kesiiminden bahsederken, sava koullarnda böylesi bir halk ayaklanmasnn
53 Mülakat No: 3, 08.02.2021, çevrimiçi. 54 Nazan Üstünda, Gezi Park Direnii ve Çözüm Süreci, 2013. 55 ‘Gezi direnii ve çözüm sürecinin talepleri ayn’, Demokrat Haber, 7 Temmuz 2013.
gerçeklemesinin imkânsz olduuna dikkat çekiyor:
Gezi ancak ve ancak Türkiye’nin en önemli gündemi ölüm kalm olmaktan çktnda ve çatma gerginlii nispeten aldnda gerçekleebilirdi. Aksi takdirde ne Gezi’de yan yana duranlarn yan yana durmas, ne de hakiki anlamda sivillemi bir protesto alannn siyasal oluumu mümkün olmazd.54
Çözüm süreci ve Gezi direniinin bu ekilde kesimesi o dönem kadn örgütleri için önemli bir gündemdi. Bar mücadelesi veren kadnlar Gezi’deki demokratik insan haklar talepleri ve devlet iddetine kar tepki göstermenin çözüm süreciyle ortaklaan talepler olduuna ve ikisinin arasnda iliki kurulabileceine dikkat çekti.55 Örnein BKG, direniin ilk günlerinde bir metin yaynlayarak çözüm süreci ve Gezi direnii arasndaki bar ve demokrasi ihtiyac ortakl üzerindeki balantya dikkat çekti:
“
“
“
ortaya çkt. Bu toplumsal talepler hzla demokratikleme, bar ve tüm toplumun kendi hayatlar hakknda karar alma ve uygulama mekanizmalarna dahil edilmesi yönünde bir irade ortaya konmadan bitmeyecek.56
Görütüümüz feminist bir aratrmac bu ikisinin birlikteliini öyle anlatyor:
O [Türkiye Büyük Millet Meclisindeki] Çözüm Komisyonu toplantsna katldm ve tam ite bu Kabata yürüyüü vs. o dönemlerde iki gündem çok scak bir ekilde bir aradayd. Dolaysyla biz de aslnda Gezi ve çözüm süreci ilikisi üzerine kafa yoruyorduk o dönemde. Yani bence en çok yaplan ey bu ikisiydi.57
Çözüm sürecinin açt, Gezi direniiyle beraber daha da dinamikleen toplumsal muhalefet alan farkl hareketler için önemli temaslarn yaanmasn salad. Özellikle Gezi sürecinde farkl snflardan, kültürel ve etnik aidiyetlerden kiiler bir araya geldi. Bunun önemli sonuçlarndan biri, feminist hareket ve LGBT+ hareketinin daha geni sol muhalif kesimlerle etkin ekilde etkileime girmesiydi.58 Baka bir sonuç ise, yllarca Kürt meselesini “terörizm” sorunu olarak tanmlayan resmî ideolojiye ikna olan gruplarn,
56 Bar çin Kadn Giriimi, Bar toplumsallaabilir, Everywhere Taksim, 6 Haziran 2013. 57 Mülakat No: 7, 24.02.2021, çevrimiçi. 58 Alev Özkazanç, Türkiye’de Kadn Hareketleri ve Kesiim Alanlar Yaklam, Duvarlar Ykmak, Köprüleri Kurmak: Yeni Küresel Feminizmin Yükselii ve mkanlar Konferans [bildiri], Heinrich Böll Stiftung Dernei Türkiye Temsilcilii, 2017. 59 Buket Türkmen, From Gezi Park to Turkey’s transformed political landscape, Open Democracy, 7 Temmuz 2015. 60 Göksel, supra n. 19. 61 Bade Okçuolu, The LGBT Block, Talk Turkey Conference: Rethinking Life Since Gezi Conference [bildiri], The New School, Jadaliyya Reports, 2013. 62 21. stanbul LGBT Onur Haftas Komisyonu, Onur Yürüyüü Basn Açklamas, 30 Haziran 2013.
Gezi döneminde bunu sorgulamaya balamas ve baz ön yarglarn krlmasyd.59 Fakat bu aratrma kapsamnda kastedilen, pasif bir ekilde ön yarglarn krlmasnn ötesinde, örgütlerin aktif olarak birlikte örgütlenip çözüm sürecine etkin dahiliyet için ortak mekanizmalar gelitirmesi. Örnein BKG’de yer alan kadnlar, aralarndaki ideolojik ayrmalara, siyasi, etnik, dini vb. farklara ramen barn aciliyetinde ortaklap beraber hareket etti, farkl kadn örgütlerini de bu odak etrafnda bir araya getirmeye çalt.60
Bu dönemin LGBT+ hareketi için en önemli etkilerinden biri örgütlülüün artmas oldu; özellikle Gezi sürecinin buna etkisi görümelerde sklkla karmza çkt. Gezi direnii srasnda LGBT Blok’un kuruluu ve mücadelesi, bir toplumsal hareket olarak LGBT+ hareketinin görünürlüünün artmasnda büyük rol oynad.61 O dönem LGBT+ hareketinin bar talebine ilikin ürettii söz de oldukça güçlü. Örnein 2013’te gerçekleen 21. Onur Yürüyüü basn açklamasnda Medeni Yldrm’n öldürüldüü, Lice’de gerçekleen polis iddetinden söz edildi ve bar talebi vurguland.62
Gezi’nin ardndan Türkiye’nin pek çok
“
yerinde çeitli LGBT+ örgütlenmeleri kuruldu.63 LGBT+ hareketinde örgütlü katlmclara göre bunun bir sebebi, büyük kentlere göç ettiinde güvenli alana ulamas daha muhtemel olan pek çok LGBT+’nn, o dönemde yaad küçük ehirlerde de LGBT+ mücadelesine dahil olabileceini düünmesi, kendini önceye nazaran daha güvende hissetmesiydi. Bu da hem -LGBT+ kimliini açk yaayabilmek gibi- bireysel görünürlüün artmasn salad, hem de örgütlenmeler sayesinde LGBT+ politikalarnn görünürlüü artt:
Yani böyle onlarca, her kentin 1 Mays’nda yürüyüler, yani onlarca farkl kentte. te mesela Dersim’de, Antep’te, Diyarbakr’da birden fazla LGBT+ örgütlenmesine vesile olmutu ya da Van’da... Mesela Trabzon’da, Bursa... Yani aslnda ülkenin çok fazla yerine yaylmt ki insanlar aslnda daha az tedirgin hissediyorlard kendilerini ifade etme konusunda. Açkça LGBT+ aktivizmi yürütebiliyorlard, söyleyebiliyorlard.64
Bu durumun Kürt corafyasnda da benzer ekilde gerçekletii anlalyor. Diasporada yaayan Kürt LGBT+ aktivisti bir katlmc, özellikle Gezi’den sonra LGBT+’larn “barta biz de varz”65 demeye baladn anlatyor. Örgütlülüün artmasyla birlikte toplumsal bar mücadelesi içinde
63 Örnein Hêvî LGBT Dernei, 2013 ylnda Hêvî LGBT nisiyatifi olarak LGBT Blok’ta bir araya gelen aktivistler tarafndan kuruldu. Fidan Mirhanolu, stanbul’da Kürt LGBT’ler için bir umut: Hêvî LGBT, Bianet, 26 Eylül 2013. Ayrca bkz. Zülfukar Çetin, The Dynamics of the Queer Movement in Turkey before and during the Conservative AKP Government, Working Paper, Research Group EU/Europe, SWP Berlin, 2015, s. 15. 64 Mülakat No: 3, 08.02.2021, çevrimiçi. 65 Mülakat No: 8, 10.03.2021, çevrimiçi. 66 Mülakat No: 8, 10.03.2021, çevrimiçi.
de görünürlüün artt söylenebilir. Katlmclarn aktardklar, Gezi süreciyle çözüm sürecinin kesierek güçlü bir dönüüme sebep olduuna iaret ediyor:
Gezi sürecindeki o toplumsal bar hareketlilii olmam olsayd, belki toplumda konuulan LGBT+ muhabbetleri, söylemleri dönmemi olsayd, belki ben açlmam bir lubunya olarak devam edebilirdim yani. Bu açdan toplumsal barta, o bar sürecinde LGBT+’larn, LGBT+ mücadelesinin var oluunun öneminden bahsediyorum.66
C. Çözüm Sürecindeki Faaliyetler ve Kazanmlar
“
“
kurduklar iliki çerçevesinde çalmalar yürüttüler.
a. Kadnlarn müzakere masasna dahil oluu Bar için mücadele veren kadnlar, resmî müzakere sürecine anlaml katlm hedeflediler. Bu hedef için ise iki somut adm atld. Birincisi HDP heyetine bir kadnn dahil edilmesiydi; Ceylan Baryank, KKH’yi temsilen heyete dahil oldu. Dieri ise müzakere sürecine dahil olan kadn temsilciyle bar etrafnda bir araya gelmi kadnlarn ban kuracak bir mekanizmann kurulmasyd. Bu dorultuda KÖM, 10-11 Mays 2015’te Türkiye’nin farkl yerlerinden gelen 200’ü akn kadnla, stanbul’da youn bir ekilde müzakere sürecinin tartld çaltaylar sonunda kuruldu. Çaltaylar sonunda yaynlanan bildirgede, “Demokratik çözüm ve müzakere sürecinde tüm bu farkllklarmz koruyarak bir arada durmamz hem kadnlarn bu sürece etkin katlm hem de bu sürecin kadn özgürlükçü perspektifle ekillenmesi açsndan büyük önem tamaktadr” vurgusunu yaparak meclisin kuruluunu deklere ettiler.67 KÖM, çözüm sürecinde faaliyet yürüten dier örgütlerden farkl olarak gündemine net bir ekilde resmi müzakere sürecini alarak yol ald.68 Süreç ilerleseydi, KÖM, bar
67 Kadnlardan Bar çin “Kadn Özgürlük Meclisi”, Bianet, 11 Mays 2015. 68 Mülakat No: 5, 17.02.2021, çevrimiçi. 69 Kadnlardan Bar çin “Kadn Özgürlük Meclisi”, supra n. 67. 70 Güne Dal, Nisan Alc & Ulrike Flader, Kadnlarn Bar Mücadelesinde Dünya Deneyimleri: Srbistan, Kosova, Sri Lanka, Suriye, DEMOS Aratrma Dernei, 2017, s.116-117.
görümelerinde mutabakata varlan izleme ve hakikat komisyonlarnn kurulmas talebine sahip çkarak, bu mekanizmalara kadnlarn eit temsili ve kendi talepleriyle katlm üzerine çalmalar yürütecekti.69
Görüme heyetine bir kadn temsilcinin katlmas ve KÖM’ün kurulmas kadnlar için iki önemli kazanm oluturuyor. Kadnlarn müzakere süreçlerine katlma odaklanmalar ve sürece kendi gündemlerini dahil etme çabalar dier dünya deneyimlerinde de karmza çkyor.70 Türkiye deneyiminde bu tartmalara öncülük eden kadnlar, mekanizmann kendisi kadar sürece dahil olacak kadnn kadn hareketi temsiliyetini de önemsemi gözüküyorlar. Bir baka deyile, müzakere masasnda bir kadnn olmas kadar, bu kiinin kadn politikalar benimseyen bir temsilci olmas da önemli.
Gerçekten de dünyada bar çalmalarnda uzun süredir anlaml katlm tartmas yürütülüyor; kadnlarn müzakere süreçlerine katlmnn saysal bir hesaba indirgenmesinin ötesine geçen bir talep söz konusu. Türkiye’deki tartmay da bu balamda deerlendirmek mümkün. Bamsz feminist bir katlmc bunu
öyle dile getiriyor:
Ceylan sonuçta “Ben kadn hareketinin temsilcisiyim, sadece Kürt kadn hareketinin deil,” diyordu. Çünkü biz de, “Evet, yani sen bizi temsil edeceksin ve hep birlikte çalacaz. Taleplerimizi hep birlikte oluturacaz, çok ayrntl bir ey yapacaz” [diyorduk]... Çünkü gerçekten sürekli toplant yapyorduk. Ve o toplantlar çok katlml gitti, farkl illerden geliyordu insanlar. Bu bal bana bir kazanm.71
b. Bar talep etmenin farkl yöntemleri Tüm örgütler farkl dönemlerde hem basn açklamas gibi konvansiyonel yöntemlere bavurdu, hem de sivil itaatsizlik olarak tanmlanabilecek eylem biçimlerini kulland. Bunlardan öne çkan bir faaliyet feminist
71 Mülakat No: 5, 17.02.2021, çevrimiçi. 72 Mülakat No: 5, 17.02.2021, çevrimiçi. 73 Mülakat No: 5, 17.02.2021, çevrimiçi.
kadnlarn düzenledikleri “bar noktas” eylemleri.72 Bar noktas eylemleri, kadnlarn çeitli mahallelere gidip yuvarlak bir bez pankart etrafnda oturarak bar talebini dile getirdikleri bir etkinlik olarak ortaya çkt.
Bir dier eylem türü ise kadnlarn meydan gibi bir kamusal alanda toplanarak ve genelde sabahlayarak gerçekletirdikleri bar nöbetleri. Kürt kadnlar bölgede bar nöbeti tuttuklarnda, feminist kadnlar da stanbul’da e zamanl benzer bir eylem yapt.73 Bu ve benzeri eylem türleriyle, hem devlete hem de topluma savaa kar olduklarn anlatmann bir yolunu buldular. Yarattklar ezamanllkla, bu mesaj sadece savan yakc olduu yerde deil, Türkiye’nin batsnda da ilettiler.
“
Bar mücadelesinde sokak, görütüümüz kadn ve LGBT+ örgütleri için hep önemli bir yere sahip oldu. LGBT+ aktivisti iki katlmc, bar çalmalarndan bahsederken bara olan ihtiyac batya anlatmaya odaklanmay özellikle tercih ettiklerini
belirttiler. Bunun için stanbul’da stand kurma74 ve bölgeye giderek Newroz etkinliklerine katlma75 gibi faaliyetler düzenlediklerinden bahsettiler.
Kadn ve LGBT+ örgütleri, çatmaszln açt alann etkisiyle, bar taleplerini daha dinamik ve üretken bir ekilde ifade edebildiler. Bar dert edinen farkl örgütler, vicdani retten polisin yetkilerini düzenleyen
74 Mülakat No: 4, 14.02.2021, çevrimiçi. 75 Mülakat No: 8, 10.03.2021, çevrimiçi. 76 Mülakat No: 6, 15-18.02.2021, çevrimiçi. 77 Dila Gürses, Bar çin Kadn Giriimi “Kimin Hakikati” Dedi, Bianet, 28 Haziran 2014.
yasalarn reformuna,76 nasl alternatif sokak eylemi örgütlenebileceinden çatma sonras dönemde uygulanabilecek geçi dönemi adaleti mekanizmalarna77 uzanan geni bir yelpazede söylem ve eylem ortaya koydular.
Dolaysyla bu bölümde deindiimiz faaliyetler yalnzca biçimsel olarak çeitlenmekle kalmyor. Ayn zamanda eylemin kimi hedefledii (devlet, toplum ya da her ikisi) ile farkl araçlarn kullanlmas (örnein, kuma bir bezin zemin haline getirilmesi) gibi açlardan da çeitleniyor.
Daha da önemlisi, örgütlerin oluturduu bu yaratc eylem biçimleri,
Newroz, Diyarbakr, 2013 Kaynak: Kaos GL
bara dair söylemlerini topluma duyurmada yeni alanlar açt. Örnein kadn örgütleri; basn açklamas gibi geleneksel olarak kullanlan bir eylem çeidinin ötesine geçerek, ezamanllk oluturduklar, bar talebini yükselttikleri, kamusal alanlarda yoldan geçen insanlarn gelip sohbet edebilecei ve bar tartabilecei çadr eylemleri ve bar nöbetleri düzenlediler. Bu yeni eylem yöntemleri mahallelerde daha önce bar meselesiyle ilikilenmemi kadnlara ulamay salad. Bir yandan da bu kadnlarn yuvarlak bir bez parçasnn etrafna oturma gibi sade ve kolay bir ekilde bar talebine katlmalarn kolaylatrd. Böylece, militarist iddete kar durmann ve bar dillendirmenin repertuarn genileterek alternatif yollar kefettiler.
Görümelerden anlalyor ki, ar aksak da olsa devam eden çözüm süreci ve onun etrafnda gelien çalmalar bara çok yakn olunduu hissiyatn yaratt. Gerçekten de o dönemdeki çalmalar, hem çözüm sürecine kadnlarn taleplerinin nasl yanstlacann, hem de genel anlamda onurlu bir bar için yaplmas gerekenlerin uzun uzadya tartlabildii alanlar kapsad. Çatma sonrasnda kurulabilecek geçi dönemi adaleti mekanizmalarnn da tartlyor oluu, bar çalmas yapan kadn ve LGBT+ örgütlerinin uzun dönemli bir
78 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi. 79 Nazan Üstünda, Dünyada Bar Süreçleri ve Çözüme Giden Yolda AKP ve Kürt Hareketi’nin Çatan Toplumsal Tahayyülleri, Çatma Çözümleri ve Bar (der. Murat Akta), letiim, 2014. 80 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi.
bak açs benimsediini gösteriyor.
c. Sürecin üçüncü taraf olmaya aday kadnlar Bir dier öne çkan çalma ve tartma, feminist bir katlmcnn bahsettii “üçüncü göz” olma iddias ve buna yönelik giriimler.78 Müzakere döneminde, üçüncü taraf tartmalar -dier dünya deneyimlerinde de skça bavurulan üçüncü aktörün müzakereye dahiliyeti- yaplm olsa da devlet buna scak bakmad.79 Böylece kadnlar içeriden toplumsal bir aktör olarak hem süreci izleyen, hem de bir tür garantör olabilecek üçüncü göz olmay gündemlerine ald ve buna yönelik çalmalar yapt. Örnein feminist kadnlar, Dersim ve Lice’yi ziyaret ederek hem o dönemdeki krlgan atekes sürecine dair faaliyetleri gözlemlediler hem de zaman zaman gerillann çekilme faaliyetlerini izleyerek hazrladklar raporlar kamuoyuyla paylatlar.80
d. Kürt kadnlarn demokrasi ve kadn politikalaryla birlikte ilerleyen bar mücadelesi Yukarda açkland üzere, KKH için patriyarkayla mücadele, bar gündemi içerisinde hep önemli bir yere sahip oldu. Bar, demokrasi ve siyasete eit katlm arasndaki kurduklar sk ban kesiimsel bir yaklama dayand söylenebilir. Kadn haklar aktivisti bir katlmc, çözüm sürecinin balangc
olarak 2010’u iaret ederek, KKH’nin kadnlarn siyasete katlm ve yerel yönetimleri kadn özgürlüü çizgisinde dönütürmeleri gibi çalmalarndan bahsetti. Kürt kadnlarn mahalle mahalle örgütlenmeleri, kadnlar politik anlamda güçlendirirken Kürt sorununun çözümüne ve bara dair de sözlerinin daha görünür olmasna da yol açt.
Çözüm sürecinde bu çabalarn en somut olan, çözüm sürecinin bir aktörü olan HDP’nin kadn partisine dönütürülmesiydi.81 HDP’li kadnlar, eit kota, özerk kadn meclisleri ve
81 Mülakat No: 1, 30.01.2021, çevrimiçi.
ebakanlk uygulamasyla hem kadnlarn eit temsiliyetine dair önemli kazanmlar elde etti hem de kadn politikalarn Meclise tad. Bu ise, çözüm sürecinde HDP ana aktörlerden biri olunca kadnlarn hzl bir ekilde sürece müdahil olmalarn kolaylatrd. Hem heyete ilk günden bir kadn milletvekili katld, hem de TBMM çats altnda kurulan Çözüm Komisyonu’nda
HDP’li kadn vekiller de yer ald. Son olarak, sürecin en bandan beri aktif olan HDP’li kadnlar, çözüm sürecini sekteye uratan gelimeler olduunda hzl ve görünür bir ekilde tepkilerini
HDP’li kadnlar Meclis Genel Kurulunda iç güvenlik yasa tasarsn mor
puuyla protesto ediyorlar, Ankara,
2015 Kaynak: Pervin Buldan, Twitter
ortaya koydular. Bunlardan biri, çözüm sürecini baltalayan Güvenlik Yasa Tasars’na kar HDP’li kadn vekillerin Genel Kuruldaki günlere yaylan eylemleriydi.
Raporun III. bölümü, kadn ve LGBT+ örgütlerinin bar talebinde bulumalarna alan açan politik zeminlerin çerçevesini sunmutu. Bu bölüm, aratrma kapsamnda görüülen örgütlerin bar talebi etrafnda kurduklar ortaklklar ve ayrtklar noktalarn pratik yansmalarna dair önemli bulgulara odaklanyor. lk olarak, çeitli kimlik ve politik görüten kadn ve LGBT+’lar bar etrafnda bir araya getiren platformlar, bar talebinde ortaklama ve bu talep etrafnda bir ba kurulmasnda önemli bir deneyime iaret ediyor. Ancak bar talebinin temellendirilmesine dair uzlama salansa da yöntem konusunda görü ayrlklar söz konusu olabiliyor. laveten kadn örgütleri bar talebinin ortak politik çerçevesini kurarken, bu ortakln etkilenmemesi için benimsedikleri toplumsal cinsiyet politikalarn tartmaya açmaktan imtina edebiliyorlar. Bu durum
LGBT+’larn bar mücadelesine anlaml katlmn etkileyen bir faktör olarak ortaya çkyor. Bununla birlikte Kürt LGBT+’lar da batdaki örgüt ve aktivistlere politika ve eylemlerinde Kürt lubunyalarn özgül konumunu yeterince dikkate almadklar eletirisi getiriyor. Bunlar aada srayla ele alyoruz.
A. Bar Talebinde Ortaklamada Öne Çkan ki Örgütlenme Deneyimi
Kadnlarn bar talebine sahip çkmasnda ortak bir zemin yaratan BKG, farkl kesimlerden kadnlar bir araya getirmede öne çkyor. Bu ortaklkta, savan sonlanmasnn neden batdaki kadnlarn da meselesi olduunun tartlmas ve savatan kadnlarn farkl biçimlerde etkilendiklerini gösteren bir politik yaklam kurmalar etkili oldu. Bunun çarpc bir örnei, BKG’deki kadnlarn sava bütçesinin tüm kadnlarn
V. Bar için Ortak Mücadele: ttifaklar ve Ayrlklar
hayatlarndan çald tespitine yönelik çalmalar yürütmeleri, savaa ayrlan bütçe ile toplumsal cinsiyet eitliinin salanmas için neler yaplabileceini gösteren analizler gerçekletirmeleri ve bunlar tarttklar forumlar düzenlemeleri.82 Böylece sava bütçesi üzerinden yaplan bu tartmalarla BKG, batdaki kadnlarn da bu savan etkileneni olduuna dikkat çekti, ayn dolaymla onlarn bar talep etmenin de öznesi olduunu hatrlatt.
Sokak eyleminden çatmadan etkilenenler için ped toplama kampanyasna kadar her tür faaliyet için bu politik çerçevenin korunmasnn, BKG ile KKH arasnda güçlü bir ban kurulmasnda da rol oynad anlalyor. Bu ilikinin güçlenmesinde batda yaayan feminist kadnlarn
82 Bar için Kadn Giriimi, Çözüm Süreci Raporu, 2013. 83 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi.
defalarca bölgeyi ziyaret etmesinin de etkisi var. Bar için politika yapan feminist bir katlmc, bu ziyaretlerin sava bölgesine günübirlik bir eylem için gidip gelmekten farkl olduuna dikkat çekiyor; kadnlarn evlerinde birlikte günlerce kalp gönüllü çalmalar yürüterek anlaml bir ba örmek amaçlanyor.83
Ortaklklarn kurulmasnda baka bir boyut, bu bar platformunun esnek,
dinamik ve kaps herkese açk bir hareket olarak ekillenmesi. Platform kendini feminist olarak tanmlamasa da hem kullanlan dilde ve hem de yatay ve esnek olan örgütlenme yapsnda feminist çizgi belirgin gözüküyor. Böylece ilerin ilerleyiinde sürdürülen feminist politik hat ve benimsenen
BKG’in çarsyla düzenlenen ziyaret,
Cizre, 2015 Fotoraf: Evrim
kesiimsel yaklamn, ittifaklarn kurulmasn kolaylatrd anlalyor.
Bara özgülenmi ilk LGBT+ oluumu olan LGBT Bar Giriimi de ortak zeminde buluma alan yaratan platformlarn önemli bir örnei. “Ne zaman ki iddet daha yakc bir ekilde gündemimize girdi; o zaman harekete geçtik. Çözüm sürecinde bar mücadelesine yeteri kadar katk salayamadmz için özeletiri vererek yola devam etmemiz gerekiyor” diyerek Austos 2015’te kurulan LGBT Bar Giriimi, HDP, CHP, LGBT+ ve vicdani ret derneklerinden temsilciler, örenci topluluklar ve bamsz aktivistleri tarafndan kuruldu.84 Suruç Katliam’n anarak balayan kurulu deklarasyonu, Kürt sorununun demokratik çözümü zeminine geri dönülmesini talep ediyor ve “LGBT toplumunun ve bartan yana olan tüm kesimlerin ortak bar çl[nn] … bar ina edebil[eceini]” ifade ediyor.85
LGBT Bar Giriimi’nin farkl illerden LGBT+ öznelerin ve örgütlerin bar mücadelesinde ortak söz kurmasnda önemli bir rol oynad anlalyor. Bu ortak sözün çerçevesi, kurulu deklarasyonunda “Sarayn sava ve iddeti, ayn zamanda ataerkil zihniyetle,
84 Yldz Tar, ‘Bar imdi deilse ne zaman?’, Kaos GL, 4 Ekim 2015. 85 LGBT Bar Giriimi yola çkyor, Kaos GL, 24 Austos 2015. 86 Ibid. 87 LGBT’ler bar için buluuyor!, Kaos GL, 19 Austos 2015. 88 Tar, supra n. 84. 89 18 LGBT örgütünden açklama: Bar srarndan vazgeçmeyeceiz!, Kaos GL, 13 Ekim 2015. 90 Yldz Tar, ‘Yaam için oksijen neyse bar da odur’, Kaos GL, 21 Haziran 2016. 91 Webiztv, Kadnlardan Bara Çok Ses’in konuu; LGBT Bar Giriimi’nden Esra Ece Kutlu, YouTube, 28 ubat 2017. 92 Yeim Tuba Baaran, Barn Öznesi Olmak Paneli [bildiri], LGBT Bar Giriimi, YouTube, 2015.
militarizmle beslenir, erkeklii kutsar, nefret söylemini güçlendirir” eklinde belirtiliyor.86 Giriimin bu zeminde koalisyonlar kurmaya yönelik faaliyetleri çeitli. Örnein giriim, “örgütlü ya da örgütsüz; evde, okulda, iyerinde, sokakta ve hayatn her alannda sava koullarnda yaamay deneyimlemekte olan tüm LGBT’leri” bar konumaya ve bar talebini sahiplenmeye çard,87 CHP ve HDP milletvekillerinin de katld, Barn Öznesi Olmak balkl bir sempozyum düzenledi,88 10 Ekim Katliam’nn ardndan bar mücadelesinin devam edeceini vurgulayan ve 18 LGBT+ örgütünün dahil olduu bir açklamaya öncülük etti,89 Onur Haftas’nda bar mücadelesi tartt,90 Bar Bloku’na üye oldu ve BKG’le ortak eylemler yapt.91 Yani Giriim bir yandan LGBT+’lar bar etrafnda örgütlemeyi, dier yandan bar mücadelesinin aktörleriyle LGBT+’lar arasnda köprü kurmay hedefledi. Bunu yaparken farkl kesimlerden LGBT+’larn dahil olduu bir platform olmann bilinciyle yatay ö

Documents

Kesişen Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadın ve