Khảo sát thành phần hóa học và cô lập một hợp chất trong cây Mã Đề (Plantago Major L.), họ Mã Đề (Plantaginnaceae)

7/26/2019 Khảo sát thành phần hóa học và cô lập một hợp chất trong cây Mã Đề (Plantago Major L.), họ Mã Đề (Plantaginn…

http://slidepdf.com/reader/full/khao-sat-thanh-phan-hoa-hoc-va-co-lap-mot-hop-chat-trong 1/71

Cần Thơ,05/2013

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA SƯ PHẠM

Đề tài: KHẢO SÁT THÀNH PHẦN HÓA

HỌC VÀ CÔ LẬP MỘT HỢP CHẤT TRONG

CÂY MÃ ĐỀ (PLANTAGO MAJOR L.), HỌ

MÃ ĐỀ ( PLANTAGINACEAE)

Luận văn Tốt nghiệp

Ngành: SƯ PHẠM HÓA HỌC

GV hướng dẫn: Sinh viên: Nguyễn Hữu Danh

ThS.GVC. Nguyễn Văn Hùng Lớp: Sư phạm Hoá học K35

Mã số SV: 2091956

WW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COMóng góp PDF bở i GV. Nguy ễ n Thanh Tú



Luận văn tốt nghiệp

CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang i SVTH: Nguyễn Hữu Danh

LỜI CẢM ƠN

---------- ----------

Qua sáu tháng thực hiện đề tài luận văn tốt nghiệp “KHẢO SÁT THÀNH PHẦN

HÓA HỌC VÀ CÔ LẬP MỘT HỢP CHẤT TRONG CÂY MÃ ĐỀ (PLANTAGO

MAJOR L.), HỌ MÃ ĐỀ (PLANTAGINACEAE)”, chúng tôi đã thu thập được một số

kết quả ban đầu đáng khích lệ. Để có được thành quả như hôm nay, ngoài sự phấn đấu,

nổ lực của bản thân, tôi đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ, sự chỉ dẫn tận tình của các

Thầy, Cô; sự động viên, khích lệ to lớn từ gia đình và các bạn lớp sư phạm Hóa học K35.

Vì thế, trong những dòng đầu tiên của bài viết, tôi xin gởi lời cám ơn chân thành nhất của

mình đến:

* Thầy Nguyễn Văn Hùng, người thầy tận tụy, luôn theo sát tôi trong quá trìnhnghiên cứu, luôn đôn đốc, chỉ dẫn tận tình và luôn truyền đạt cho tôi nhiều kinh nghiệm,

kiến thức hữu ích.

* Cô Thái Thị Tuyết Nhung, cô Lê Thị Lộc, thầy Ngô Quốc Luân và các thầy cô

khác trong bộ môn đã luôn tận tình chỉ bảo, truyền đạt cho tôi những kinh nghiệm quý

báu trong suốt quá trình học tập tại trường và nghiên cứu luận văn.

* Cô Nguyễn Thị Thu Thủy- Phó trưởng Khoa Sư Phạm, Trường Đại Học Cần

Thơ đã luôn quan tâm, và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi cũng như tất cả các bạn sinh

viên trong quá trình thực hiện đề tài.

* Cô Phan Thị Ngọc Mai, trưởng Bộ môn Hóa học, Trường Đại Học Học Cần Thơ

đã luôn quan tâm và tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi có thể hoàn thành tốt đề tài.

* Cha mẹ, gia đình luôn ủng hộ, động viên, khích lệ về cả vật chất lẫn tinh thần

giúp tôi hoàn thành đề tài luận văn tốt nghiệp.

* Tập thể lớp sư phạm hóa học K35, những người bạn thân thiết luôn gắn bó, giúpđỡ tôi trong suốt thời gian học tập, và giúp tôi hoàn thành tốt luận văn.

Xin chân thành cảm ơ n






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang ii SVTH: Nguyễn Hữu Danh

NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN

---------- ----------

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

……………………………………………………………………………………………

…






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang iii SVTH: Nguyễn Hữu Danh

NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ PHẢN BIỆN

---------- ----------

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang iv SVTH: Nguyễn Hữu Danh

MỤC LỤC

---------- ----------

LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ i

NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN ............................................................... ii NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ PHẢN BIỆN ................................................................. iii

MỤC LỤC ................................................................................................................... iv

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT ....................................................... vii

PHỤ LỤC HÌNH ẢNH ........................................................................................... viii

PHỤ LỤC BẢNG, SƠ ĐỒ ....................................................................................... ix

TÓM TẮT NỘI DUNG ĐỀ TÀI .................................................................................. x

LỜI MỞ ĐẦU .............................................................................................................. xi

Phần một: TỔNG QUAN

I.TỔNG QUAN VỀ CÂY MÃ ĐỀ. ..................................................................................... 1

I.1 Giới thiệu về cây mã đề[1][2][4][5][9][13] ........................................................................... 1

I.2 Mô tả thực vật[1][2][4][5][9][13] ......................................................................................... 2

I.3 Phân bố sinh thái[1][2][4][5][9][13] ..................................................................................... 3

I.4 Công dụng y học của cây mã đề ................................................................................. 3 I.4.1 Y học dân gian[1][2][4][5][9][13] .................................................................................. 3

I.4.1.1 Y học dân gian Việt Nam ............................................................................... 3

I.4.1.2 Y học dân gian nước ngoài. ........................................................................... 4

I.4.2 Y học hiện đại[3][10][11][15][21][26] .............................................................................. 5

I.4.3 Tác dụng phụ của cây mã đề [1][2][4][5][9][13] ............................................................ 6

II. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CÂY MÃ ĐỀ .......................................................... 6

II.1 Những hợp chất đã được nghiên cứu từ cây mã đề[3][11][15][21] ................................... 7

II.2 Những công trình đã được nghiên cứu tại Việt Nam[19] ............................................ 7

II.3 Một số chất tiêu biểu đã được cô lập từ cây mã đề ( Plantago major L.)[3][11][15][21] .. 8

Phần hai: THỰC NGHIỆM

I. DỤ NG CỤ - HÓA CHẤT .............................................................................................. 19

I.1 Dụng cụ ..................................................................................................................... 19






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang v SVTH: Nguyễn Hữu Danh

I.2 Hóa chất .................................................................................................................... 19

II. NGUYÊN LIỆU. ........................................................................................................... 21

II.1 Quá trình thu hái và xử lí nguyên liệu ..................................................................... 21

II.1.1Quá trình thu hái ................................................................................................ 21

II.1.2 Xử lí nguyên liệu ............................................................................................... 21

II.2 Xác định độ ẩm của nguyên liệu ............................................................................. 21

III. QUY TRÌNH THỰC NGHIỆM .................................................................................. 22

III.1 Sơ đồ điều chế cao tổng quát[18] ............................................................................. 22

III.2 Các bước tiến hành[18] ............................................................................................ 23

IV. KHẢO SÁT SƠ BỘ THÀNH PHẦN HÓA HỌC TRÊN CAO METHANOL VÀ

CAO PETROLEUM ETHER CỦA CÂY MÃ ĐỀ.……………………………………..23 IV.1 Xác định sự hiện diện của alcaloid[18] .................................................................... 23

IV.2 Xác định sự hiện diện của flavonoid[18] ................................................................. 24

IV.3 Xác định sự hiện diện của steroid[18] ...................................................................... 26

IV.4 Xác định sự hiện diện của glycosid[18] ................................................................... 27

IV.5 Xác định sự hiện diện của saponin[18] .................................................................... 29

IV.6 Xác định sự hiện diện của tanin[18] ......................................................................... 30

V. QUÁ TRÌNH CÔ LẬP VÀ TINH CHẾ CÁC HỢP CHẤT TRONG CAO ETHYL

ACETATE. ........................................................................................................................ 32

V.1 Quá trình điều chế cao methanol. ............................................................................ 32

V.2 Quá trình đều chế cao petroleum ether .................................................................... 32

V.3 Quá trình điều chế cao ethyl acetate ……………………………………..……..32

V.4 Sắc ký lớp mỏng chọn dung môi giải ly. ................................................................. 32

V.5 Quá trình cô lập và tinh chế chất trong cao ethyl acetate[18][20][25][28]

...................... 33V.6 Xác định các tính chất vật lí, cấu trúc của hợp chất và nhận danh[17][27][29][31]…..37

Phần ba: KẾT LUẬN

I. KẾT LUẬN .................................................................................................................... 44

II. KIẾN NGHỊ…………………………………………………………………………..44

TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………………………………… 45






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang vi SVTH: Nguyễn Hữu Danh

PHỤ LỤC

Phụ lục 1. Phổ IR của hợp chất MDPETA91…….…………………………………...PL1

Phụ lục 2a. Phổ 1H- NMR của hợp chất MDPETA91…...……………………………PL2

Phụ lục 2b. Phổ 1H- NMR của hợp chất MDPETA91………………………………...PL3

Phụ lục 2c. Phổ 1H- NMR của hợp chất MDPETA91………………………………...PL4

Phụ lục 3a. Phổ 13C-CPD của hợp chất MDPETA91………………………………....PL5

Phụ lục 3b. Phổ 13C-CPD của hợp chất MDPETA91………………………………...PL6

Phụ lục 3c. Phổ 13C-CPD của hợp chất MDPETA91…………………………………PL7

Phụ lục 4a. Phổ DEPT kết hợp phổ 13C-CPD của hợp chất MDPETA91……………PL8

Phụ lục 4b. Phổ DEPT kết hợp phổ 13C-CPD của hợp chất MDPETA91……………PL9






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang vii SVTH: Nguyễn Hữu Danh

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT

---------- ----------

MeOH : Methanol

PE : Petroleum etherETAC : Ethyl acetate

Ace : Acetone

δ : Chemical shift (Độ chuyển dịch hóa học).

1H-NMR : Proton Nuclear Magnetic Resonance.

13C-NMR : Carbon (13) Nuclear Magnetic Resonance

ppm : Part per million.

STT : Số thứ tự.

R f : Retention factor.

DEPT : Distortionless Enhancement by Polarization Transfer.

t : Triplet (Mũi ba).

s : Singlet (Mũi đơn).

d : Doublet (Mũi đôi).

MeOD : MeOH đã thế hydro (H) bằng deuteri (D).

J : Hằng số ghép spin.

m : Multiplet (Mũi đa).

Hz : Hertz.

NMR : Nuclear Magnetic Resonance (Phổ cộng hưởng từ hạt nhân).

brs : Mũi đơn rộng.

g : Gam.

kg : Kilogam.

mg : Miligam.

đvC : Đơn vị car bon

cm : Centimeter

EA : Echinocystic acid






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang viii SVTH: Nguyễn Hữu Danh

PHỤ LỤC HÌNH ẢNH

---------- ----------

Hình 1. Cây Mã Đề ( Plantago major L.), Họ Mã Đề (Plantaginaceae)…………………..1

Hình 2. Các bộ phận của cây Mã Đề ( Plantago major .L), Họ Mã Đề (Plantaginaceae)…2Hình 3. Cây Mã đề tươi………………………………………………………………….21

Hình 4. Cây Mã đề khô……………………………………………………………….….21

Hình 5. Sự hiện diện của alcaloid trong cao methanol của cây mã đề…………………..24

Hình 6. Sự hiện diện của flavonoid trong cao methanol của cây mã đề…………….…...25

Hình 7. Sự hiện diện của steroid trong mẫu khô của cây mã đề…………………………27

Hình 8. Sự có mặt của glycosid trong cao methanol của cây mã đề………………...…..28

Hình 9. Sự hiện diện của saponin trong cao methanol của cây mã đề…………………..30Hình 10. Sự hiện diện của tanin trong cao methanol của cây mã đề……..……………...31

Hình 11. Sắc ký lớp mỏng chọn hệ dung môi giải ly……………………………………33

Hình 12. Kết quả sắc ký lớp mỏng đối với chất MDPETA91 đã cô lập được từ cây mã đề

( Plantago major L.), Họ Mã Đề (Plantaginaceae)…………………………………….…37

Hình 13. Máy cô quay chân không……………………………………..…………… .…37

Hình 14. Bình chiết cao ethyl acetate…………………………………….………..…….37

Hình 15. Sắc ký cột silica gel…………………………………………………..………..37

Hình 16. Chất MDPETA91………………………………………………………… ..…37






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang ix SVTH: Nguyễn Hữu Danh

PHỤ LỤC BẢNG, SƠ ĐỒ

---------- ----------

Bảng 1. Bảng dụng cụ sử dụng…………………………………………………………..19

Bảng 2. Bảng hóa chất sử dụng trong quá trình cô lập cao……………………………...19 Bảng 3. Các hóa chất sử dụng trong quá trình khảo sát sơ bộ thành phần hóa học của cây

mã đề……………………………………………………………………………………..20

Bảng 4. Khối lượng mẫu tươi và mẫu khô của cây mã đề………………………...…….22

Bảng 5. Kết quả sắc ký cột, kết hợp sắc ký lớp mỏng cao ethyl acetate (7 gam) của cây

mã đề ( Plantago major L.)………………………………………………………..……33

Bảng 6 . Kết quả sắc ký cột lần 2, phân đoạn VII (1,353 gam)……………….………….35

Bảng 7 . Kết quả sắc ký cột silica gel lần 3 phân đoạn I (0,206g)………………………..36

Bảng 8. Kết quả đo nhiệt độ nóng chảy của hợp chất MDPETA91……………………..38

Bảng 9. Phổ hồng ngoại của hợp chất MDPETA91……………………………………..38

Bảng 10. Dữ liệu phổ 13C- NMR và DEPT của MDPETA91…………………...…...…..39

Bảng 11. Dữ liệu phổ 13C- NMR và phổ 1H- NMR, của chất MDPETA91………….….41

Bảng 12. Bảng so sánh dữ liệu phổ của MDPETA91 với tài liệu [23]………………….42

Sơ đồ 1. Sơ đồ điều chế cao tổng quát .........................................................................….22






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang x SVTH: Nguyễn Hữu Danh

TÓM TẮT NỘI DUNG ĐỀ TÀI

---------- ----------

Cây mã đề ( Plantago major L.), thuộc họ Mã Đề (Plantaginaceae) là một loại cây

thân thảo, rất phổ biến, dễ dàng được tìm thấy ở những bãi đất hoang, khu vườn trống,nơi có độ ẩm cao. Ở đồng bằng sông Cửu Long, cây mã đề thường rất dễ bắt gặp ở những

vùng nước nổi. Mã đề được tìm thấy ở nhiều tỉnh đồng bằng sông Cửu Long như Long

An, Đồng Tháp, Hậu Giang, Bến Tre…

Cây mã đề là một loài cây thuốc nam, có nhiều ứng dụng trong y học dân gian.

Cây mã đề có thể chữa được nhiều bệnh như bệnh về đường tiết niệu, cầm máu, phù

thủng, viêm gan... Tuy nhiên, hiện nay, chưa có nhiều công trình nghiên cứu về thành

phần hóa học của loài cây này.

Chính vì lẽ đó, đề tài luận văn tốt nghiệp “KHẢO SÁT THÀNH PHẦN HÓA

HỌC VÀ CÔ LẬP MỘT HỢP CHẤT TRONG CÂY MÃ ĐỀ (PLANTAGO MAJOR

L.), HỌ MÃ ĐỀ (PLANTAGINACEAE)” được thực hiện với mong muốn góp một

phần nhỏ vào việc nghiên cứu thành phần hóa học của loài cây quen thuộc này.

Do điều kiện về thời gian không cho phép, đề tài chỉ giới hạn khảo sát các hợp

chất trong cao ethyl acetate. Từ bột khô của toàn cây mã đề, tiến hành ngâm dầm vớ i

methanol, sau đó cô cạn thu hồi dung môi và chiết kiệt với petroleum ether (PE), và ethyl

acetate (ETAC), ta thu được cao PE, và cao ETAC.

Tiến hành khảo sát sơ bộ thành phần hóa học của cây mã đề trên bột khô, cao PE

và cao methanol bằng các phản ứng định tính một số chất hữu cơ thường gặp trong thực

vật. Qua khảo sát sơ bộ cho thấy, trong cây mã đề ( Plantago major L.) có một số hợp

chất như alcaloid, flavonoid, saponin, glycosid, coumarin, tanin, steroid.

Cao ETAC thu được, được tiến hành sắc ký cột kết hợp với sắc ký lớp mỏng đểxác định độ tinh khiết của hợp chất cô lập được. Sau đó, hợp chất được cô lập sẽ được

xác định cấu trúc bằng các phương pháp vật lý hiện đại.

Bằng phương pháp này, tôi đã xác định được hợp chất cô lập được là một chất

sạch và được định danh là 3, 16-Dihydroxy olean-12-ene-28-oic acid (Echinocystic

acid) .






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang xi SVTH: Nguyễn Hữu Danh

LỜI MỞ ĐẦU

---------- ----------

Ngày này, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kĩ thuật đã làm cho chất lượng

cuộc sống của con người ngày càng được nâng cao. Chính vì lẽ đó, con người ngày càng

có nhu cầu cao hơn về cuộc sống. Một trong những nhu cầu quan trọng nhất của con

người chính là sức khỏe. Bảo vệ sức khỏe đã trở thành nhu cầu quan trọng nhằm đảm bảo

cuộc sống tốt đẹp của con người.

Với sự tiến bộ của khoa học kĩ thuật, nhiều loại dược phẩm đã được bào chế, có

tác dụng chữa bệnh, góp phần hết sức to lớn trong việc bảo vệ sức khỏe con người. Tuy

nhiên, những sản phẩm được tổng hợp bằng con đường hóa học ngoài tác dụng chữa bệnh rất hữu ích, chúng còn gây ra những tác dụng phụ không mong muốn. Do đó, người

ta lại có xu hướng tìm về những loại dược thảo có mặt trong thiên nhiên, với mong muốn

tìm ra những loại hợp chất thiên nhiên vừa có tác dụng chữa bệnh, vừa hạn chế những tác

dụng phụ không mong muốn cho sức khỏe. Vì thế, ngày nay, vấn đề khảo sát thành phần

hóa học của các hợp chất tron thiên nhiên, đã trở thành vấn đề quan trọng cần làm.

Với tinh thần đó, đề tài luận văn tốt nghiệp “KHẢO SÁT THÀNH PHẦN HÓA

HỌC VÀ CÔ LẬP MỘT HỢP CHẤT TRONG CÂY MÃ ĐỀ (PLANTAGO MAJOR

L.), HỌ MÃ ĐỀ (PLANTAGINACEAE)” được thực hiện với mong muốn góp một

phần nhỏ vào việc nghiên cứu thành phần hóa học của loài cây quen thuộc này.





PHẦN MỘT

TÔNG QUAN






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng Trang 1 SVTH: Nguyễn Hữu Danh

I.TỔNG QUAN VỀ CÂY MÃ ĐỀ

I.1 Giới thiệu về cây mã đề[1][2][4][5][9][13]

- Tên khoa học: Plantago major L.

- Họ Mã Đề ( Plantaginaceae ). - Tên Việt Nam: Mã đề.

- Tên khác: Xa tiền, Bông mã đề, Suma (Tày), Nhả én dứt (Thái).

- Tên nước ngoài: Broad- leaved plantain, Ripple grass, Cart-tract plan, Plantain

ribwort, Great platain, Large Plantain (tiếng Anh). Plantain majeur, Plantain commun,

Grand Plantain, Plantain des oiseaux (tiếng Pháp).

* Phân loại thực vật :

- Giới: Thực vật ( Plantae).

- Ngành và phân ngành: Ngành Ngọc Lan ( Magnoliophyta).

- Lớp và phân lớp: Lớp Ngọc Lan ( Magnoliopsida).

- Bộ và phân bộ: Bộ hoa Mõm Chó (Scrophulariales).

- Họ và phân họ: Họ Mã Đề ( Plantaginaceae).

- Chi và phân chi: Chi Plantago.

- Loài và phân loài: Loài Plantago major L.

Hình 1. Cây mã đề ( Plantago major L.), Họ Mã Đề (Plantaginaceae)







I.2 Mô tả thực vật[1][2][4][5][9][13]

- Cây mã đề, có tên khoa học là Plantago major L. thuộc họ Mã Đề

(Plantaginaceae), là loài cây thân thảo mọc ở nhiều nơi, thường thấy ở các bãi hoang, nơi

có độ ẩm cao. Cây lâu năm cao từ 20 – 60 (cm), thân cây rất ngắn.

- Rễ, mọc thành chùm, to.

- Lá, lá đơn mọc từ gốc, có cuống dài, hình thìa, kích thước 10 - 15 x 5 - 7 (cm),

mép phiến lá có răng cưa nhỏ thưa, màu xanh lục đậm ở mặt trên, nhạt ở mặt dưới. Gân

lá hình cung với 5 gân chính nổi rõ ở mặt dưới. Cuống lá hình lồng máng màu xanh lục

nhạt, dài 9 - 12 (cm).

- Hoa, hoa nở theo trục, trục cụm hoa dài 28 – 46 (cm), xuất phát từ kẽ lá. Hoa

đều, lưỡng tính, không cuống. Lá đài đều, hình bầu dục, kích thước 2 x 1mm, ở giữa dàymàu xanh, 2 mép mỏng hơn màu vàng. Cánh hoa đều, dính nhau ở phía dưới tạo thành

ống cao 1,5 (mm), màu trắng xanh, phía trên chia 4 thùy hình tam giác mỏng, màu vàng

nhạt. Nhị đều rời đính trên ống tràng xen kẽ cánh hoa. Chỉ nhị dạng sợi màu trắng. Hạt

phấn hình quả trám màu vàng, rời, có 1- 2 rãnh dọc, kích thước từ 25 – 37,5 ( m ).

- Quả, nhỏ, hình bầu dục, dài 3,5 – 4,0 (mm), màu xanh khi non, màu hơi ngà khi

già, nở theo đường nứt ngang. Hạt hình thoi, dài 1,5 – 2 (mm), màu xanh khi non, màu

nâu đen bóng khi già. Hạt rất nhỏ, trên bề mặt hạt có những chấm nhỏ màu trắng.

- Mùa thu hái, nếu lấy lá thì thu hoạch từ tháng 5 – 7, nếu lấy hạt thì từ tháng 6 –

8.

Hình 2.Các bộ phận của cây mã đề ( Plantago major.L ), Họ Mã Đề (Plantaginaceae)







I.3 Phân bố sinh thái[1][2][4][5][9][13]

- Cây mã đề ( Plantago major L.), loài cây phổ biến được biết đến đầu tiên ở vùng

Bắc Âu, sau đó dần dần chúng được lan ra toàn châu Âu và toàn thế giới. Cây mã đề

thường phân bố ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Có thể tìm thấy cây mã đề ở nhiều

quốc gia như Thổ Nhĩ Kỳ, Malaysia, Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản và nhiều quốc gia

khác trên thế giới.

- Cây mã đề mọc ở khắp nơi trên đất nước ta, thường thấy ở các bãi đất hoang, khu

vườ n trống và những nơi có độ ẩm cao. Cây có thể mọc ở vùng đồi núi như ở vùng núi

của tỉnh Lâm Đồng... và cũng có thể thấy chúng ở những vùng trũng, ngập nước như ở

đồng bằng sông Cửu Long.

- Ở đồng bằng sông Cửu Long, cây mã đề được tìm thấy ở nhiều tỉnh như LongAn, Đồng Tháp, Bến Tre, Cà Mau, Kiên Giang, Hậu Giang...Cây mã đề mọc nhiều ở

những vùng nước nổi.

- Mã đề, loài cây thuốc nam với tính năng chữa nhiều loại bệnh, đã trở thành loài

cây được trồng ngày càng phổ biến ở trong các gia đình. Với tác dụng chữa bệnh, mã đề

ngày càng trở nên gần gũi với mỗi người. Có thể bắt gặp cây mã đề ở nhiều gia đình

người Việt.

I.4 Công dụng y học của cây mã đề

I.4.1 Y học dân gian[1][2][4][5][9][13]

I.4.1.1 Y học dân gian Việt Nam

- Theo y học cổ truyền, mã đề thường được gọi là xa tiền là loài cây thuốc nam có

tác dụng chữa một số bệnh về đường tiết niệu, cầm máu, phù thủng, ho lâu ngày, tiêu

chảy, chảy máu cam. Mã đề còn có tác dụng to lớn trong việc chữa sỏi niệu, nhiễm trùng

đường niệu, viêm kết mạc, viêm gan.- Cây mã đề (đặc biệt là phần lá) có tác dụng lợi tiểu, thải trừ ure, acid uric và

muối trong nước tiểu. Do đó, có thể dùng nó hỗ trợ điều trị chứng tăng huyết áp bên cạnh

các thuốc đặc hiệu.

- Lá: Trị phế nhiệt, đàm nhiệt, ho lâu ngày, viêm khí quản, viêm thận và bàng

quang, bí tiểu tiện, tiểu tiện đau rít ra máu hoặc ra sỏi, phù thủng, mắt đau nhặm sưng đỏ,

nôn ra máu, chảy máu cam.

- Hạt: Trị tiểu tiện, kiết lị, đau sưng mắt đỏ.

- Mã đề được sử dụng phối hợp với các loại cây thuốc khác để chữa một số bệnh.







* Các bài thuốc dân gian cụ thể:

- Lợi tiểu: Hạt mã đề 10 gam, cam thảo 2 gam, sắc lấy nước, chia 3 lần uống trong

ngày.

- Chữa tiểu ra máu: Lá mã đề, ích mẫu, mỗi vị 12 gam, giã nát, vắt lấy nước cố t

uống.

- Chữa viêm thận cầu cấp tính: Mã đề 16 gam, thạch cao 20 gam, ma hoàng, bạch

truật, đại táo, mỗi vị 12 gam, mộc thông 8 gam, gừng, cam thảo, quế chi, mỗi vị 6 gam,

sắc uống ngày một thang.

- Chữa viêm cầu thận mạn tính: Mã đề 20 gam, ý dĩ 16 gam, thương truật, phục

linh, trạch tả, mỗi vị 12 gam, quế chi, hậu phát mỗi vị 6 gam, xuyên tiêu 4 gam, sắc uống

ngày một thang.

- Chữa sỏi niệu: Hạt mã đề 12 – 40 gam, kim tiền thảo 40 gam, thạch vĩ 20 – 40

gam, hoạt thạch 20 – 40 gam, tam lăng, ý dĩ, ngưu tất, nga truật, mỗi vị 20 gam, chỉ xác,

hậu phát, gai bồ kết, hạ khô thảo, bạch chỉ, mỗi vị 12 gam, sắc uống ngày một thang.

- Chữa viêm bàng quang cấp tính: Mã đề 16 gam, hoàng bá, hoàng liên, phục linh,

rễ cỏ tranh, mỗi vị 12 gam, trư linh, mộc thông, hoạt thạch, bán hạ chế, mỗi vị 8 gam, sắc

uống ngày một thang.

- Chữa ho, tiêu đờm: Mã đề 10 gam, cát cánh, cam thảo mỗi vị 2 gam, sắc uống

ngày một thang.

- Chữa lỵ: Mã đề, dây mơ lông, cỏ seo gà mỗi vị 20 gam, sắc uống ngày một

thang.

- Chữa tiêu chảy: Mã đề tươi 1 - 2 nắm, rau má tươi 1 nắm, cỏ nhọ nồi tươi 1 nắm,

sắc đặc, uống ngày một thang.

- Chữa sốt xuất huyết: Mã đề tươi 50 gam, củ sắn dây 30 gam. Hai thứ trên rửasạch đun trong một lít nước, sắc kỹ còn một nửa, chia làm 2 lần uống lúc đói trong ngày.

Có thể cho thêm đường, uống liền trong 3 ngày.

- Chữa viêm gan siêu vi trùng: Mã đề 20 gam, nhân trần 40 gam, chi tử 20 gam, lá

mơ 20 gam. Tất cả thái nhỏ sấy khô, hãm như chè để uống, ngày uống 100 – 150 ml.

I.4.1.2 Y học dân gian nước ngoài

- Ở Trung Quốc, hạt mã đề uống chữa bệnh đái tháo đường, ho, vô sinh.







- Ở Ấn Độ, cây mã đề dùng cầm máu và trị vết thương, bỏng và viêm các mô. Lá

dùng làm mát, lợi tiểu, làm săn hàn vết thương, nước hãm lá điều trị tiêu chảy và trĩ. Rễ

mã đề có tác dụng làm săn, chữa sốt, ho. Hạt làm dịu viêm, lợi tiểu, bổ, trị lỵ và tr ị tiêu

chảy.

- Ở Nhật Bản, nước sắc của mã đề trị ho hen, bệnh tiết niệu, tiêu thủng, tiêu viêm.

- Ở Thái Lan, toàn cây mã đề hoặc lá dùng lợi tiểu, hạ sốt, nhuận tràng, chống

viêm và đầy hơi.

- Ở Triều Tiên, mã đề dược dùng để trị bệnh gan.

- Ở Haiti, nhân dân dùng mã đề chữa choáng thần kinh và đau mắt.

I.4.2 Y học hiện đại [3][10][11][15][21][26]

- Trong đề tài “Nghiên cứu sinh hóa trên Plantago major L. và Cyamopsis

tetragonoloba L.”, của các tác giả Mohamed I.Kobeasy, Osama M.Abdel-Fatah, Samiha

M. Abd El-Salam và Zahrat Ola M. Mhamed, bộ môn sinh hóa, khoa nông nghiệp,

trường đại học Cairo, Ai Cập, đã chứng minh được cây mã đề có tác dụng chống oxi hóa

rất cao, làm chết các tế bào khối u và có tác dụng chữa trị ung thư.

- Trong đề tài “Hepatoprotective và các hoạt động chống viêm của Plantago major

L.”, của các tác giả Idric Turel, Hanefi Ozbek, Remzi Erten,… Cục dược và độc chất học,

Đại Học YuZuncu Yil, Thổ Nhĩ Kì, đã xác định được cây mã đề có tác dụng rất lớ n trong

việc chống viêm.

- Trong đề tài “Loại bỏ các ion chì từ nước ô nhiễm bằng việc sử dụng cây mã đề”

của các tác giả Akram A. Ali và Ali A.Al-Homaidan, thuộc ban thực vật và vi sinh, khoa

Khoa học, trường Đại học King Saud, Ả Rập Saudi, đã chỉ ra rằng: Rễ, thân, cành, lá,

cũng như tất cả các bộ phận của cây mã đề đều có tác dụng lớn trong việc làm giảm hàm

lượng độc chì (Pb) có trong các nguồn nước bị ô nhiễm. Trong đó, rễ cây có khả năngloại bỏ được lượng độc chì cao nhất so với các bộ phận khác.

* Ngoài ra, trong rất nhiều nghiên cứu y học hiện đại đã chỉ ra được rất nhiều tác

dụng to lớn của cây mã đề.

+ Mã đề có tác dụng tốt trong việc chữa trị bệnh lao, chữa trị bệnh loét dạ dày.

+ Cao khô chiết từ lá mã đề có tác dụng kích thích sự tái sinh tất cả các lớp

của da, tác dụng lợi tiểu, làm tăng lượng nước tiểu, ure, acid uric và muối trong nước

tiểu.







+ Cao ethanol của cây mã đề có tác dụng bảo vệ gan rõ rệt đối với tổn thương

gan gây ra bởi CC4 trên động vật.

+ Hoạt chất aucubin phân lập từ hạt mã đề có tác dụng bảo vệ gan và chống

độc nấm Amanita.

+ Thuốc viên bào chế từ cao mã đề và terpin đã được áp dụng trên lâm sàn g,

đều trị hiệu quả các bệnh viêm cấp tính đường hô hấp, làm nhẹ quá trình cương tụ niêm

mạc hô hấp, chữa ho và phục hồi tiếng nói ở bệnh nhân viêm thanh quản cấp.

+ Cao mã đề đã được áp dụng cho bệnh nhân viêm amiđan cấp, hiệu quả khỏi

bệnh là 92%, 8% còn lại đỡ bệnh.

+ Mã đề cũng sử dụng trong các loại dược phẩm để trị mụn nhọt và bỏng.

Thuốc dạng dầu chế từ bột mã đề khi đắp lên mụn nhọt có thể làm mụn đở nung mũ vàviêm tấy.

+ Còn thuốc mở bào chế từ cao đặc mã đề đã được sử dụng để điều chế các ca

bỏng 2- 45% diện tích da, đạt kết quả tốt. Bệnh nhân cảm thấy mát, dễ chịu, không xót,

không nhức buốt, dễ thay bông và bóc gạc. Vết bỏng đỡ bị nhiễm trùng, ít mủ, giảm mùi

hôi thối, lên da non tốt, thịt phát triển đều, không sần sùi. Bệnh nhân giảm được lượng

thuốc kháng sinh dùng toàn thân.

+ Chất polysacharid trong hạt mã đề có tác dụng nhuận tràng, trị táo bón mạn

tính.

I.4.3 Tác dụng phụ của cây mã đề[1][2][4][5][9][13]

- Lá: Phụ nữ có thai phải cận trọng tr ong việc sử dụng mã đề trong việc chữa bệnh

vì nó có thể gây ra những tác dụng không tốt cho thai kì. Người già thận kém, tiểu đêm

nhiều cũng không nên dùng các loại thuốc từ cây mã đề.

- Hạt: Không phải thấp nhiệt nên thận trọng khi dùng mã đề.

II. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CÂY MÃ ĐỀ

Mặc dù có nhiều tác dụng chữa bệnh, nhưng qua tra cứu tài liệu, chúng tôi nhận

thấy chưa có nhiều công trình nghiên cứu về thành phần hóa học của loài cây hữu ích

này. Ở Việt Nam, các công trình nghiên cứu vê cây mã đề ( Plantago major L.) còn là

một đề tài khá mới.







II.1 Những hợp chất đã được nghiên cứu từ cây mã đề[3][11][15][21]

- Thành phần hóa học chính của cây mã đề là các chất nhày, hàm lượng trong lá có

thể đến 20%, trong hạt có thể đến 40%.

- Các nhà nghiên cứu người Nhật Bản đã chiết chất nhày từ Plantago major L.dưới dạng tinh khiết với tên “Plantasan” với hiệu suất 6,8%. Thành phần cấu tạo của

Plantasan gồm D-xylose, L- arabinose, acid D-galacturonic, L-rhamnose và D-galactose

theo tỉ lệ tương ứng là 15:3:4:2:0.4. Planteose là một oligosaccharid hàm lượng 1%, thủy

phân bằng acid thì cho 1 glactose, 1 glucose, 1 frutose. Ngoài chất nhày, hai thành phần

khác đáng chú ý trong cây là iridoid glycosid và flavonoid.

- Hai chất iridoid đã được xác định là aucubosid và catalpol.

- Nhiều hợp chất flavonoid đã đươc phân lập: apigenin, quercetin, scutellrein, baicalein, hispidulin (-5,7,4’ trihydroxy 6-methoxy flavon), luteolin-7-glucosid, luteolin-

7-glucuronid, homoplantaginin (7-O- -D-glucopyranosy-5,4’ dihidroxy-6-metoxy

flavon), nepitrin (7-O- -D-glucopyranosyl -5,3’,4’, trihydroxy-6-methoxyflavon), 7- O -

-L- rhamnopyranosy 5, 6, 4’ trihydroxy – 6 methoxyflavon, 7 – O- - D –

glucopyranosyl 5,6,3’,4’, tetrahydroxyflavon.

- Cây mã đề chứa nhiều các acid béo như acid arachidic, acid palmitic, acidstearic, acid oleic, acid linolenic…

- Trong mã đề còn có nhiều thành phần khác đã được khảo sát: các acid hữu cơ

như acid cinnamic, acid succinic, acid p-courmaric, acid ferulic, acid cafeic, acid

cholorigenic, neochlorogenic… carotenoid, vitamin K, vitamin C, một ít tanin, saponin,

vết alcaloid (plantagonin, indicalin), một lacton (liliolid), coumarin (esculetin)…

II.2 Những công trình đã được nghiên cứu tại Việt Nam[19]

Như đã đề cập ở trên, mặc dù có nhiều tác dụng trong việc chữa bệnh, tuy nhiên

hiện nay ở Việt Nam, vẫn chưa có nhiều công trình nghiên cứu về thành phần của cây mã

đề. Việc sử dụng cao mã đề trong các chế phẩm trị liệu còn nhiều hạn chế, một mặt do

cao mã đề chưa có nhiều tiêu chuẩn để định lượng. Mới đây trong đề tài “Xây dựng quy

trình định lượng polysacharid trong cao mã đề bằng phương pháp đo quang” của các tác

giả Lê Thị Lan Phương, Lâm Ngọc Thọ, Nguyễn Ngọc Khôi, thuộc khoa Y học Cổ

truyền và khoa Dược, trường Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh đã xác định đượ c







hàm lượng polysacharid có trong cao mã đề. Trong đề tài này, polysacharid được chiết từ

cao toàn phần bằng nước nóng sau đó làm kết tủa polysacharid bằng ethanol 95%. Kết

tủa này phản ứng với dung dịch anthron/H2SO4 đậm đặc. Sau đó, hòa tan trong ethanol

95%. Đo sản phẩm tạo thành bằng máy đo quang phổ UV-Vis ở cực đại hấp thu 422 nm.

Phản ứng được thực hiện song song với acid D (+) galacturonic chuẩn. Kết quả thẩm

định quy trình cho thấy có thể ứng dụng để định lượng polysacharid trong cao mã đề.

II.3 Một số chất tiêu biểu đã được cô lập từ cây mã đề (Plantago major L.)[3][11][15][21]

1. Apigenin

OHO

OH O

OH

- Tên gọi: 5,7-Dihydroxy-2-(4-hydroxyphenyl)-4 H -1-benzopyran-4-one,

apigenine; chamomile; apigenol; spigenin; versulin; 4',5,7-trihydroxyflavone.

2. Arabinose

C

C

C

C

CH2OH

HHO

OHH

OHH

H OC

C

C

CCH2OH

OHH

H

H

H O

HO

HO

D-(-)- Arabinose L-(+)-Arabinose

- Tên gọi : Arabinose, pectinose.







3. Catalpol

O

OH

HOHO

OH

O

OH

H

O

OH

H

HO

- Tên gọi: (1AS-(1aα,1bβ,2β,5aβ,6β,6aα-))1a,1b,2,5a,6,6a-Hexahydro-6-hydroxy-

1a-(hydroxymethyl)oxireno(4,5)cyclopenta(1,2-c)-pyran-2-yl-beta-D-glucopyranoside.

4. Quercetin

O

OH

OH

OH

HO

OH O

- Tên gọi: 2-(3,4-Dihydroxyphenyl)-3,5,7-trihydroxy-4 H -chromen-4-one.

5. Baicalein

O

OOH

HO

HO

- Tên gọi: 5,6,7-Trihydroxy-2-phenyl-chromen-4-one, 5,6,7-trihydroxyflavone.







6. D-xylose

O

HO

OH

OH

HO

- Tên gọi: D-Xylose

7. Acid D- galacturonic

OOH

COOH

OH

OH

OH

- Tên gọi: (2S,3R,4S,5R)-2,3,4,5-Tetrahydroxy-6-oxo-hexanoic acid.

8. L -rhamnose

OOH

OH

CH3

OH

OH

- Tên gọi: (2R,3R,4R,5R,6S )-6-Methyloxane-2,3,4,5-tetrol, isodulcit, alpha-

L-Rhamnose, L-rhamnose, L-mannomethylose,alpha-L-Rha, alpha-L-Rhamnoside,

alpha-L-rhamnosides, alpha-L-Mannomethylose, 6-deoxy-L-mannose.







9. D-Galactose

OOH

OHH

H

H

CH2OH

OH

H

OHH

- Tên gọi: D- galactose.

10. Scutellarein

HO

HO

O

OH O

OH

- Tên gọi: 5,6,7,4'-Tetrahydroxyflavone, 6-hydroxyapigenin; 5,6,7,4'-

tetrahydroxyflavone.

11. H ispidulin

OH

HO

MeOOH

O

O

- Tên gọi: 5,7,4’Trihidroxy 6-methoxy flavon.







12.

Luteolin-7-glucosid

O

OH

HO

OH

O

HO

O

O

OH

OH

OH

- Tên gọi: 2-(3,4-Dihydroxyphenyl)-5-hydroxy-7-[(2S,3R,4S,5S,6R)-3,4,5-

trihydroxy-6-(hydroxymethyl)oxan-2-yl]oxychromen-4-one, glucoluteolin, luteoloside,

cinaroside, 7-glucoluteolin, 7-glucosylluteolin, luteolin, 7-glucoside, luteolin-7-

glucoside, luteolin 7-O-glucoside, luteolin-7-O-glucoside.

13.

Homoplantaginin

O

HO O

HO

OH

HO

O

OH

O

O

OH

- Tên gọi: 7-Glucoside;7-(beta-D-glucopyranosyloxy)-5-hydroxy-2-(4-

hydroxyphenyl)-6-methoxy-4H-1-benzopyran-4-one.

14. Luteolin-7-glucuronid

O

HO

OH

O

HO

O

OH

OH

O

O

OH

OH







- Tên gọi: Luteolin-7-glucuronid; quercetin 7-glucuronide; quercetin-7-O-

glucuronide; quercetin 7-O-β-D-glucuronide; 3',4',5-trihydroxy-7-(β-D-

glucopyranuronosyloxy) flavone; 3',4',5-trihydroxy-7-[(β-D-glucopyranuronosyl)oxy]

flavone; 7-(6-Oxo-β-D-glucopyranosyloxy)-3',4',5-trihydroxyflavone; 3',4',5-

Trihydroxyflavone-7-yl β-D-glucopyranosiduronic acid; 2-(3,4-dihydroxyphenyl)-3,5-

dihydroxy-4-oxo-4H-1-benzopyran-7-yl β-D-glucopyranosiduronic acid.

15. Acid cinnamic

OH

O

- Tên gọi: (E)-3-Phenylprop-2-enoic acid, cinnamic acid, trans-cinnamic acid,

phenylacrylic acid, cinnamylic acid, 3-phenylacrylic acid, (E)-cinnamic acid,

benzenepropenoic acid, isocinnamic acid.

16. Nepitr in

O

HO O

HO

OH

HO

O

OH

O

O

OH

OH

- Tên gọi: Nepitrin; nepetin-7-glucoside; eupafolin 7-O-beta-glucoside; 6-

methoxyluteolin 7-glucoside; 6-methoxyluteolin 7-O-glucoside; eupafolin 7-O-beta-D-

glucopyranoside; 3'-hydroxy-6-O-methylscutellarein 7-O-β-glucopyranoside; 5-Hydroxy-

6-methoxy-2-(3,4-dihydroxyphenyl)-7-(β-D-glucopyranosyloxy)-4H-1-benzopyran-4-

one; 2-(3,4-Dihydroxyphenyl)-7-(β-D-glucopyranosyloxy)-5-hydroxy-6-methoxy-4H-1-

benzopyran-4-one;2-(3,4-Dihydroxyphenyl)-5-hydroxy-6-methoxy-7-(β-D

glucopyranosyloxy)-4H-1-benzopyran-4-one.







17. Vitamin K

O

O

CH3

CH2 CH CCH3

(CH2)3 CHCH3

(CH2)3 CHCH3

(CH2)3 CH CH3

CH3

(Vitamin K 1)

O

O

CH3

(CH2 CH C

CH3

CH2)nH (Vitamin K 2)

18. Vitamin C

O

HO

HO

H

HO OH

O

- Tên gọi: Acid ascobric, 2-oxo-L-threo-hexono-1,4- lactone-2,3-enediol, ( R)-3,4-

dihydroxy-5-((S )- 1,2-dihydroxyethyl)furan-2(5 H )-one, ascobric acid.







19. Acid p. coumar ic

HO

OH

O

- Tên gọi: (E)-3-(4-Hydroxyphenyl)-2-propenoic acid, para-coumaric acid, 4-

hydroxycinnamic acid, β-(4-hydroxyphenyl)acrylic acid.

20. Acid feruli c

OH

H3CO O

OH

Tên gọi: (E)-3-(4-Hydroxy-3-methoxy-phenyl)prop-2-enoic acid,2-propenoic

acid, 3-(4-hydroxy-3-methoxyphenyl)-ferulic acid, 3-(4-hydroxy-3-methoxyphenyl)-2-

propenoic acid, 3-(4-hydroxy-3-methoxyphenyl) acrylic acid, 3-methoxy-4-

hydroxycinnamic acid, 4-hydroxy-3-methoxycinnamic acid, (2E)-3-(4-hydroxy-3-

methoxyphenyl)-2-propenoic acid.

21. Acid cafeic

HO

HO

OH

O

- Tên gọi: 3-(3,4-Dihydroxyphenyl 2-propenoic acid, 3,4-dihydroxy-cinnamic acid, 3,4-

dihydroxy-trans-cinnamate, (E) 3 (3,4-dihydroxyphenyl)-2-propenoic acid, 3,4-

dihydroxybenzeneacrylicacid, 3-(3,4-dihydroxyphenyl)-2-propenoic acid.







22. Acid chlorogenic

HO

HO

O

O

HO

HO

OH

OH

O

- Tên gọi: (1S,3R,4R,5R)-3-{[(2Z)-3-(3,4-Dihydroxyphenyl)prop-2-enoyl]oxy}-

1,4,5-trihydroxycyclohexanecarboxylic acid, 3-(3,4-dihydroxycinnamoyl)quinate, 3-(3,4-

dihydroxycinnamoyl) quinic acid, 3-caffeoylquinate, 3-caffeoylquinate, 3-O-

caffeoylquinic acid, -trans-caffeoylquinic acid, chlorogenate, chlorogenic acid.

23. Neochlorogenic

HO

OH

O

O

HO

OH

O

OH

OH

-Tên gọi: (1R,3R,4S,5R)-3-{[(2E)-3-(3,4-Dihydroxyphenyl)prop-2-enoyl]oxy}-

1,4,5-trihydroxycyclohexanecarboxylic acid.

24. Acid succin ic

HO

OH

O

O

- Tên gọi: Butanedioic acid, ethane-1,2-dicarboxylic acid.







25. Acid arachidic

O

OH

- Tên gọi: Icosanoic acid, eicosanoic acid, n-eicosanoic acid, arachidic acid, arachic acid.

26. Acid oleic

OH

O

- Tên gọi: (9 Z )-Octadec-9-enoic acid, 9 Z )-octadecenoic acid, ( Z )-octadec-9-enoic

acid, cis-9-octadecenoic acid , cis-Δ9-octadecenoic acid, oleic acid.

27. Acid steari c

OH

O

- Tên gọi: Octadecanoic acid, stearic acid.







28. Acid linolenic

OH

O

- Tên gọi: Linolenic acid; cis,cis,cis-9,12,15-octadecatrienoic acid; (9Z,12Z,15Z)-

9,12,15-octadecatrienoic acid; (9Z,12Z,15Z)-octadeca-9,12,15-trienoic acid.

29. Acid palmi tic

OH

O

- Tên gọi: Hexadecanoic acid, acid palmitic

30. Aucubin

O

HO

HO

H

H

OH

H

H

OHH

O

O

H

H OH

OH

- Tên gọi: (2S,3R,4S,5S,6R)-2-[-(1S,4aR,5S,7aS-5-Hydroxy-7-(hydroxymethyl-

1,4a,5,7a-tetrahydrocyclopenta-[c]-pyran-1-yl]-oxy]-6-(hydroxymethyl)-oxane-3,4,5-

triol.





PHẦN HAI

THƯC NGHIÊM







I. DỤNG CỤ - HÓA CHẤT

I.1 Dụng cụ

B ảng 1 . Các dụng cụ sử dụng

Stt Tên dụng cụ Stt Tên dụng cụ

1 Becher các loại 15 Lướ i Amiăng

2 Bếp điện 16 Máy đo nhiệt độ nóng chảy Melting

Point Apparatus SMP3

3 Bình sắc ký 17 Máy cô quay chân không R-210

4 Cân kỹ thuật GM 612

18 Máy phổ cộng hưở ng từ hạt nhân

Bruker Avance 500

5 Cân phân tích GR-200 19 Máy làm lạnh RW-1025G

6 Chai thủy tinh 50ml 20 Máy sấy

7 Cột sắc ký 3 cm x 70 cm 21 Ống đong các loại

8 Cột sắc ký 2 cm x 50 cm 22 Ống nghiệm

9 Cột sắc ký 1 cm x 40 cm 23 Phễu lọc

10 Erlen các loại 24 Tủ hút

11 Ống phun sắc ký 25 Tủ sấy

12 Lọ thủy tinh 50 ml 26 Vi quản

13 Giấy lọc 27 Giá đở

14 Pipet các loại 28 Ống nhỏ giọt

I.2 Ha chất

B ảng 2. Các hóa chất sử dụng trong việc cô lập cao

Stt Tên ha chất Nhà sản xuất

1 Petroleum ether Chemsol Việt Nam

2 Ethyl acetate Chemsol Việt Nam

3 Methanol Chemsol Việt Nam

4 Chloroform Chemsol Việt Nam







5 Acetone Chemsol Việt Nam

6 Ethanol Chemsol Việt Nam

7 Thuốc thử sắc k ý Photphomolybdic Trung Quốc

8 Silica gel 200-400 mesh Ấn Độ

9 Thuốc thử sắc ký H2SO4 20% Trung Quốc

Bảng 3. Các ha chất sử dụng trong quá trình khảo sát sơ bộ thành phần ha

học của cây mã đề

Stt Tên ha chất Stt Tên ha chất

1 Acetone 14 Acol iso tert-butyl

2 Acid HCl đậm đặc 15 Nước cất

3 Acid H2SO4 đậm đặc 16 Petroleum ether

4 Acid H2SO4 loãng 17 Pyridin

5 Chloroform 20 Thuốc thử Dragendorff

6 Dichloromethane 21 Thuốc thử Bouchardat

7 Dung dịch acetate chì bão hòa 22 Thuốc thử Liebermann - Burchard

8 Dung dịch AlCl3/ethanol 23 Thuốc thử Molish

9 Dung dịch NaOH 24 Thuốc thử Tollens

10 Dung dịch FeCl3 1% 25 Thuốc thử Salkowski

11 Ethyl acetate 26 Thuốc thử Shibata

12 Ethanol 27 Thuốc thử Stiasny

13 Methanol 28 Thuốc thử Wagner







II. NGUYÊN LIỆU

II.1 Quá trình thu hái và xử lí nguyên liệu

I I .1.1 Quá trình thu hái

- Cây mã đề được lựa chọn thu hái là những cây tươi tốt, không bị sâu bệnh,

không quá non cũng không quá già. Cây mã đề được thu hái tất cả các bộ phận, kể cả

phần rễ cây, địa điểm thu hái là tại ấp Thanh Phong, xã Bình Lãng, huyện Tân Trụ, tỉnh

Long An. Mẫu đượ c thu hái vào tháng 7 năm 2012 tại nhà dân, nơi trồng nhiều mã đề.

II.1.2 Xử lí nguyên liệu

- Mã đề sau khi thu hái tại địa điểm trên, được mang về rửa sạch nhiều lần bằng

nước, loại bỏ những phần sâu bệnh, nấm mốc, những phần đất cát còn bám ở rễ. Tiếp

theo, cây mã đề được làm khô bằng tủ sấy ở nhiệt độ 500C trong khoảng 2 ngày. Trong

quá trình sấy, mẫu được cân lại nhiều lần đến khi khối lượng thay đổi không đáng kể. Sau

đó, mẫu được xay nghiền thành bột.

Hình 3. Cây mã để tươi Hình 4. Cây mã đề khô

II.2 Xác định độ ẩm của nguyên liệu

- Mẫu sau khi được thu hái sẽ đem kiểm tra độ ẩm. Lấy 3 mẫu tươi gồm tất cả các

bộ phận của cây mã đề, mỗi mẫu có khối lượng là 100 gam, đem sấy ở 500C đến khi thu

được khối lượng không thay đổi. Tiến hành cân mẫu khô và xác định độ ẩm.







- Công thức tính độ ẩm:

Với: - mk : khối lượng mẫu khô (g)

- mt: khối lượng mẫu tươi (g)

Bảng 4 . Khối lượng mẫu tươi và mẫu khô của cây mã đề

Khối lượng mẫu tươi (g) Khối lượng mẫu khô (g)

Mẫu 1

Mẫu 2 Mẫu 3

100

100100

12,5

12,312,4

Khối lượng

trung bình100 12,5

- Dựa vào công thức tính độ ẩm ta có thể tính được độ ẩm nguyên liệu là 8 7,5%.

III. QUY TRÌNH THỰC NGHIỆM

III.1 Sơ đồ điều chế cao tổng quát[18]

Sơ đồ 1. Sơ đồ điều chế cao tổng quát

Độ ẩm = t k

t

(m - m ).100

m

Bột khô (4,2 kg)

1. Ngâm dầm với methanol (MeOH)

2. Cô cạn thu hồi dung môi

Cao methanol(416 gam)

Cao petroleum (PE)ether (30 gam)

Cao ethyl acetate(ETAC) (15 gam)

1. Chiết kiệt với petroleum ether

2. Cô cạn thu hồi dung môi 1.Chiết kiệt với ethyl acetate

2. Cô cạn thu hồi dung môi







III.2 Các bước tiến hành[18]

- Bước 1: Mã đề ở dạng bột khô được tiến hành ngâm dầm với methanol trong

một khoảng thời gian, sau đó tiến hành cô cạn thu hồi dung môi dưới áp suất thấp thu

được cao methanol.

- Bước 2: Từ cao methanol tiến hành chiết kiệt với petroleum ether, sau đó cô

cạn thu hồi dung môi được cao petroleum ether.

- Bước 3: Từ cao methanol tiếp tục tiến hành chiết kiệt với ethyl acetate, sau đó

cô cạn thu hồi dung môi được cao ethyl acetate.

- Bước 4: Tiến hành sắc ký cột kết hợp với sắc ký lớp mỏng trên cao ethyl

acetate, kết quả cô lập được một hợp chất tương đối sạch.

- Bước 5: Sử dụng các phương pháp vật lý, xác định cấu trúc của chất được côlập, từ đó tìm hiểu những ứng dụng cơ bản của hợp chất cô lập được.

IV. KHẢO SÁT SƠ BỘ THÀNH PHẦN HÓA HỌC TRÊN CAO

METHANOL VÀ CAO PETROLEUM ETHER CỦA CÂY MÃ ĐỀ

IV.1 Xác định sự hiện diện của alcaloid[18]

Alcaloid là nhóm hợp chất tự nhiên hiện diện khá nhiều trong các họ thực vật với

cấu trúc hóa học và hoạt tính sinh học rất đa dạng. Trên thực tế có rất nhiều loài thực vật

có alcaloid nhưng ở mức độ vết hoặc tỉ lệ phần vạn.

Có rất nhiều thuốc thử cho phản ứng màu hoặc tạo kết tủa với alcaloid, nhưng các

thuốc thử này cũng có thể cho kết quả dương tính với các hợp chất như: coumarin,

polyphenol, purin, amino acid... Ở đây, để xác định alcaloid chúng tôi thực hiện theo 2

quy trình sau:

Ngâm nguyên liệu (bột khô, cao PE, cao methanol) trong dung dịch H2SO4 3%.

Đun nhẹ ở 80o

C trong 6 giờ. Lọc lấy dung dịch để thử với các thuốc thử. a. Thuốc thử Dragendorff

- Dung dịch 1: Hòa tan 8,0 gam nitrat bismuth Bi(NO3)3.H2O trong 25 ml HNO3

30%.

- Dung dịch 2: Hòa tan 28 gam KI và 1 ml HCl 6N, trong 5 ml nước cất.

- Trộn hai dung dịch lại với nhau, theo cùng một tỉ lệ thể tích, ta được thuốc thử

Dragendorff. Cho 2 ml mẫu thử vào hai ống nghiệm, rồi nhỏ vài giọt thuốc thử

Dragendorff và quan sát hiện tượng, nếu có alcaloid sẽ xuất hiện kết tủa từ vàng đến đỏ.







b. Thuốc thử Wagner

- Hòa tan 1,27 gam I2 và 2 gam KI trong 20 ml nước cất. Thêm nướ c cho đủ 100

ml ta được thuốc thử Wagner. Cho vài giọt thuốc thử này vào mẫu thử, nếu có alcaloid

thì sẽ xuất hiện kết tủa màu nâu.

Kết quả thí nghiệm

Thuốc thử Dragendorff Wagner

Bột khô - -Cao PE - -Cao methanol + +

- Hình ảnh thí nghiệm

Hình 5. Sự hiện diện của alcaloid trong cao methanol của cây mã đề

Nhận xét: - Bột khô và cao PE của cây mã đề cho phản ứng âm tính với thuốc thử

Dragendorff và thuốc thử Wagner.

- Cao methanol cho phản ứng dương tính với thuốc thử Dragendorff và thuốc

thử Wagner. Vậy trong thành phần của cây mã đề có chứa alcaloid.

IV.2 Xác định sự hiện diện của flavonoid[18]

Flavonoid là những hợp chất màu phenol thực vật, tạo nên màu cho rất nhiều loại

rau, quả hoa... Phần lớn flavonoid có màu vàng; tuy vậy, một số sắc tố có màu xanh, tím,đỏ, không màu, cũng được xếp vào nhóm này.

Với Wagner Với Dragendorff







Để định tính flavonoid chúng tôi thực hiện theo hai quy trình sau:

a. Phản ứng với Cyanidin của Wilstatter hay con gọi là phản ứng Shibata

Đây là phản ứng khử bằng bột Mg trong HCl/ethanol trên các dẫn xuất flavonoid

Cách thực hiện: Chuẩn bị hai ống nghiệm, cho vào mỗi ống 2 ml cao chiết đã

được hòa tan hoàn toàn trong ethanol 95%. Ống 1 dùng làm đối chứng. Cho vào ống 2

thêm 1ml ancol tert- butil hoặc ancol isoamyl, 0,5 ml HCl đậm đặc, 3-5 hạt Mg. Đun nhẹ

trong vài phút, sẽ xuất hiện màu ở lớp ancol phía trên.

Nếu cao chiết có chứa flavon, flavanon, flavonol, flavanonol, xanthon dung dịch

trong ống 2 sẽ có màu cam, đỏ hoặc tím. Nếu cao chiết có chứa isoflavon, isolavanol,

auron thì dung dịch sẽ không đổi màu.

b. Phản ứng với dung dịch chì acetate: dung dịch tạo kết tủa vàng nếu chứaflavonoid.


Thuốc thử Shibata Chì acetate

Cao PE - -

Cao methanol + +


Hình 6. Sự hiện diện của flavonoid trong cao methanol của cây mã đề

Mẫu đối chứng Với Shibata Với chì acetate







Nhận xét:

- Cao PE phản ứng âm tính với thuốc thử Shibata, và phản ứng âm

tính với dung dịch chì acetate.

- Cao methanol cho phản ứng dương tính với thuốc thử Shibata và

phản ứng dương tính với dung dịch chì acetate.

- Vậy trong thành phần của cây mã đề có chứa flavonoid.

IV.3 Xác định sự hiện diện của steroid[18]

Steroid là nhóm hợp chất tự nhiên phân bố rộng rãi trong giới động vật và thực

vật, với cấu trúc tổng quát là hệ thống vòng cyclopentannoperhydrophenantren hoặc một

vài trường hợp hiếm gặp là dạng biến đổi của hệ thống vòng nói trên.

Để xác định sự hiện diện của steroid, chúng tôi thực hiện theo 2 phương pháp phổ biến sau đây:

a.

Phản ứng với Liebermann-Burchard

- Cho vào ống nghiệm 1ml anhidrid acetic, 1ml chloroform. Làm lạnh ống

nghiệm rồi thêm 1 giọt H2SO4 đậm đặc. Cho mẫu thử ở dạng rắn hoặc pha chloroform.

Phản ứng dương tính là dung dịch đổi màu thành xanh dương, lục, cam hoặc đỏ, màu này

bền không đổi.

b. Phản ứng với Salkowsky

- Hòa tan mẫu thử trong 1 ml chloroformvà nhỏ thêm vào khoảng 1 ml H2SO4

đậm đặc. Phản ứng dương tính là dung dịch đổi màu thành đỏ đậm, xanh, xanh-tím.


Thuốc thử Liebermann-

Burchard Salkowsky

Cao PE + +Cao methanol - -

Mẫu khô + +








Hình 7. Sự hiện diện của steroid trong mẫu khô của cây mã đề

Nhận xét :

- Cao PE phản ứng dương tính với thuốc thử Liebermann- Burchard

và phản ứng dương tính với thuốc thử Salkowsky.

- Cao methanol phản ứng âm tính với thuốc thử Liebermann-

Burchard và phản ứng âm tính với thuốc thử Salkowsky.

- Mẫu khô phản ứng dương tính với thuốc thử Liebermann- Burchard

và phản ứng dương tính với thuốc thử Salkowsky.

- Vậy trong thành phần của cây mã đề có chứa steroid.

IV.4 Xác định sự hiện diện của glycosid[18]

Các glycosid hiện diện rất nhiều trong họ thực vật và tất cả các bộ phận cây: lá, vỏ,

hạt…Các glycosid thường kết tinh và có vị đắng.

Glycosid là hợp chất mà cấu trúc hóa học gồm 2 thành phần: phần đường và phần

không đường thường gọi là aglycon. Dưới tác dụng của enzym thực vật hoặc dung dịch

acid hoặc kiềm, glycosid bị thủy phân thành aglycon và đường.

Để xác định sự có mặt của glycosid, chúng tôi thực hiện theo 2 phương pháp sau:

a. Phản ứng với thuốc thử Tollens: Phản ứng của đường khử

- Chuẩn bị thuốc thử Tollens: Lấy khoảng 0,5 ml dung dịch AgNO3 10 % . Sau đó

cho vào khoảng 0,5 ml dung dịch NaOH 10%, thêm từng giọt NH4OH đến khi tan hết kết

tủa.

Mẫu đối chứng Với Liebermann

Burchard

Với Salkowsky







- Cách thử: Trong một ống nghiệm chứa mẫu thử, thêm 5 giọt pyridin và 4 giọt

thuốc thử Tollens. Phản ứng dương tính nếu có xuất hiện gương bạc bám trên thành ống

nghiệm hoặc có tủa màu trắng bạc của Ag kim loại.

b. Phản ứng với thuốc thử Fehling

- Thuốc thử Fehling được pha chế bằng cách trộn hai thể tích tương đương của hai

dung dịch sau:

+ Dung dịch 1: Hòa tan 63,9 gam CuSO4.5H2O tinh khiết trong nước.

Acid hóa dung dịch thu được bằng dung dịch H2SO4 loãng. Thêm nước cất đến 1 lit.

Dung dịch thu được có màu xanh da trời.

+ Dung dịch 2: Hòa tan 346 gam tartrat kép kali natr i (muối Seignette)

và 120 gam NaOH trong nước sau đó thêm nước cất đến thể tích 1 lit. Dung dịchnày không màu.

+ Trộn 2 dung dịch theo tỉ lệ 1:1 ngay trước khi sử dụng. Khi bảo

quản lâu phải để riêng 2 dung dịch.

- Hòa tan mẫu thử vào thuốc thử Fehling và quan sát hiện tượng. Nếu thấy có kết

tủa đỏ xuất hiện thì có sự có mặt của glycosid.


Thuốc thử Tollens Fehling

Cao PE + +

Cao methanol + +

Hình ảnh thí nghiệm

Mẫu đối chứng Thuốc thử Fehling Thuốc thử Tollens







Hình 8. Sự có mặt của glycosid trong cao methanol của cây mã đề.

Nhận xét:

- Cao PE và cao methanol đều phản ứng dương tính với thuốc thử

Tollens và thuốc thử Fehling. - Vậy trong thành phần của cây mã đề có chứa glycosid.

IV.5 Xác định sự hiện diện của saponin[18]

Tạo bọt là một đặc trưng của saponin, nên đây là một trong những phương pháp

chính để xác định sự hiện diện của saponin.

a. Xác định sự hiện diện của saponin bằng cách tạo bọt

Cho 1g nguyên liệu vào trong bình cầu 250ml, thêm 100ml nước cất. Đun sôi 30

phút, lọc, để nguội, thêm nước cất cho đủ 100ml thu được dung dịch làm mẫu thử.

Thực hành: Lấy 10 ống nghiệm kích thước 16x16mm. Cho vào các ống nghiệm

đánh số từ 1 đến 10 lần lượt 10ml dịch mẫu thử. Bịt miệng ống nghiệm rồi lắc theo chiều

dọc ống nghiệm trong 15 giây (mỗi giây lắc 2 lần) rồi để yên 15 phút. Đo chiều cao các

cột bọt để tìm xem ống nghiệm nào có cột bọt cao 1 cm. Thí dụ ống nghiệm số 4 có cột

bọt cao 1 cm, chỉ số bọt của nguyên liệu khảo sát sẽ là:

Nếu cột bọt trong tất cả các ống nghiệm đều dưới 1 cm, chỉ số bọt dưới 100 nghĩa

là không có saponin.

b.

Thuốc thử Liebermann - Burchard

- Hòa tan cao chiết bằng chloroform.

Thực hành: Hòa tan mẫu bằng 1ml anhydric acetic, thêm từ từ 0,3 - 0,5ml H2SO4

thấy xuất hiện mặt phân cách giữa 2 dung dịch trong ống nghiệm:

Nếu có màu hồng đến đỏ hoặc tím thì nhận định sơ bộ có saponin triterpen.

Nếu có màu xanh lá cây thì nhận định sơ bộ có saponin steroid.

10 x 1

0,04 = 250








Thuốc thử Tạo bọt L iebermann - Burchard

Cao PE - -

Cao methanol + +


Hình 9. Sự hiện diện củasaponin trong cao

methanol của cây mã đề

Nhận xét:

- Cao PE không có sự tạo bọt và cho phản ứng âm tính với thuốc thử

Liebermann – Burchard.

- Cao methanol có sự tạo bọt và cho phản ứng dương tính với thuốc

thử Liebermann – Burchard.

- Vậy trong thành phần của cây mã đề có chứa saponin.

IV.6 Xác định sự hiện diện của tanin[18]

Tanin hiện diện với hàm lượng cao trong thực vật. Để xác định sự hiện diện của

tanin ta có thể thực hiện bằng 2 cách:

- Hòa tan cao chiết bằng ethanol.

a . Thuốc thử Stiasny: Formol 36% 20ml, HCl đậm đặc 10ml.

Thực hành: Cho vào ống nghiệm 2ml mẫu thử, thêm 0,5ml thuốc thử Stiasny, đun

nóng. Trầm hiện màu đỏ cho biết sự hiện diện của tanin.







b. Dung dịch chì acetate bão hòa:

Thực hành: Lấy 2ml mẫu thử cho vào ống nghiệm, thêm 4 giọt chì acetate . Trầm

hiện màu vàng cho biết sự hiện diện của tanin.


Thuốc thử Stiasny Chì acetate

Cao PE - -

Cao methanol + +


Hình 10.Sự hiện diện của tanin trong cao methanol của cây mã đề

Nhận xét:

- Cao PE cho phản ứng âm tính với thuốc thử Stasny và chì acetate

- Cao methanol cho phản ứng dương tính với thuốc thử Stasny và chì

acetate .

- Vậy trong thành phần của cây mã đề có chứa tanin.

Mẫu đối chứng Thuốc thửStiasny

Thuốc thử chìacetate







V. QUÁ TRÌNH CÔ LẬP VÀ TINH CHẾ CÁC HỢP CHẤT TRONG CAO

ETHYL ACETATE

V.1 Quá trình điều chế cao methanol

Từ nguyên liệu là mẫu khô đã được thu hái và rửa sạch, tiến hành ngâm dầm

trong methanol trong một khoảng thời gian nhất định. Từ khối lượng bột ban đầu là 4,2

kg được ngâm dầm trong 19 lít methanol, sau khi cô cạn thu hồi dung môi dưới áp suất

thấp, thu được cao methanol. Cao methanol thu được mang đun trên bếp cách thủy ở

nhiệt độ 95,5 0C để dung môi bay hơi hết. Tổng khối lượng cao methanol thu được là 316

gam.

V.2 Quá trình đều chế cao petroleum ether

Cao methanol thu được tiến hành chiết kiệt với dung môi petroleum ether, quá

trình chiết được thực hiện cho đến khi cao methanol không còn tan trong dung môi chiết.

Tiến hành cô cạn thu hồi dung môi dưới áp suất thấp thu được cao petroleum ether. Cao

petroleum ether thu được đem đun trên bếp cách thủy ở nhiệt độ 95,5 0C để dung môi bay

hơi hết. Khối lượng cao petroleum ether thu được là 30 gam.

V.3 Quá trình điều chế cao ethyl acetate

Cao methanol sau khi chiết với petroleum ether được tiến hành chiết kiệt với

dung môi etyl acetate, quá trình điều chế cao được tiến hành tương tự với với quá trình

điều chế cao petroleum ether. Khối lượng cao ethyl acetate thu được là 14 gam.

V.4 Sắc ký lớp mỏng chọn dung môi giải ly

Cao ethyl acetate thu được tiến hành sắc ký lớp mỏng với nhiều dung môi giải ly

khác nhau để tìm dung môi giải ly thích hợp. Kết quả sắc ký lớp mỏng cho thấy, các dung

môi giải ly thích hợp là petroleum ether, acetone, chloroform, ethyl acetate, methanol.







Hình 11. Sắc ký lớp mỏng chọn hệ dung môi giải ly

V.5 Quá trình cô lập và tinh chế chất trong cao ethyl acetate[18][20][25][28]

Cao ethyl acetate thu được tiến hành sắc ký cột silica gel với các dung môi giải ly

là: petroleum ether, acetone, chloroform, ethyl acetate, methanol.

Cột sắc ký: + Chiều cao 70 cm

+ Đường kính. 3 cm

Khối lượng silica gel sử dụng: 175 gam

Khối lượng cao ethyl acetate sử dụng: 7 gam.

Quá trình chạy cột sắc ký được tiến hành qua 10 phân đoạn chính, các chất thu

được sẽ được tiến hành sắc ký lớp mỏng. Kết quả sắc ký được trình bày trong bảng sau:

Bảng 5 . Kết quả sắc ký cột, kết hợp sắc ký lớp mỏng cao ethyl acetate (7 gam)

của cây mã đề ( Plantago major L.)

Phân

đoạn

Thể tích

phân

đoạn (ml)

Hệ dung môi

giải ly cột

PE:CHCl3

Hệ dung môi sắc

ký lớp mỏng

Kết quả sắc

ký lớp mỏng

Khối

lượ ng

(g)

I 1100 100:0PE: CHCl3 (50: 50)

Không vệt <0,01

II 800 90: 10PE: CHCl3 (50: 50)

Không vệt <0,01

III 500 80: 20PE: CHCl3 (50: 50)

Nhiều vệt mờ <0,01

PET: CHCl3

(5:5)

PET: ETAC

( 6:4)

PET: ACE

(5:5)







IV 500 50: 50PE:CHCl3 (20:80)

Nhiều vệt mờ 0,412 g

V 800 30: 70PE: CHCl3 (20:80)

Nhiều vết mờ 0,957 g

VI 1000 20: 80CHCl3

Vết xanh đậm 0,322 g

VII 1000 10: 90CHCl3 Vệt xanh

nhạt, tím1,353 g

VIII 500 0: 100CHCl3

Vệt kéo dài 0,516 g

IX 300 ETAC CH3OH Vệt mờ kéodài

1,114 g

X 300 CH3OHCH3OH

Vệt kéo dài 0,894 g

Tổng cộng 5,658 g

Hiệu suất thu hồi của cột sắc ký: 80,82%.

Kết quả sắc ký cột lần 1 cho thấy, ở phân đoạn PE:CHCl3 (10: 90) xuất hiện vệt

xanh nhạt, tím, nhưng không đều và hơi kéo dài. Nhận định, đây là hợp chất chưa sạch

nhưng có thể cô lập được. Tổng khối lượng cao thu được là 1,353 gam. Phân đoạn này

được tiến hành sắc ký cột lần 2.

- Từ khối lượng cao thu được là 1,353 gam ở phân đoạn VII ở lần sắc ký thứ nhất,

tiến hành sắc ký cột lần 2 với các dung môi giải ly là p etroleum ether, chloroform, ethyl

acetate, methanol.

- Cột sắc ký: + Chiều cao 50 cm

+ Đường kính 2 cm

- Khối lượng silica gel sử dụng: 30 gam

- Tiến hành sắc ký cột qua 8 phân đoạn chính kết quả thu được như sau:







Bảng 6 . Kết quả sắc ký cột lần 2, phân đoạn VII (1,353 gam)

Phân

đoạn

Thể tích

phân

đoạn (ml)

Hệ dung môi

giải ly cột

PE:CHCl3

Hệ dung môi sắc

ký lớp mỏng

Kết quả sắc

ký lớp mỏng

Khối

lượng

(g)

I 800 50: 50CH3OH: CHCl3

(50: 50)Vệt xanh tím 0,206

II 500 40: 60CH3OH: CHCl3

(50: 50)Vệt kéo dài 0,035

III 300 30: 70CH3OH: CHCl3

(50: 50)Vệt kéo dài 0,027

IV 300 20: 80CH3OH: CHCl3

(50: 50) Nhiều vệt mờ 0,145

V 500 10: 90CH3OH: CHCl3

(50: 50)

Nhiều vệt đen

kéo dài0,156

VI 300 0: 100CH3OH

Vệt đen đậm 0,073

VII 200 ETAC

CH3OH

Vệt đen đậm 0,234

VIII 100 CH3OH CH3OHVệt đen kéo

dài0,125

Tổng cộng 1,001 g

- Hiệu suất thu hồi của cột sắc ký: 73,98%Kết quả sắc ký cột lần 2 cho thấy ở phân đoạn I, xuất hiện một vệt xanh tím nhưng

còn hơi kéo dài. Đây là chất có thể cô lập được. Tổng khối lượng của phân đoạn này là

0,206g. Phân đoạn này được tiến hành sắc ký cột lần 3 với hệ dung môi petroleum ether

và acetone.

- Cột sắc ký: + Chiều cao 40 cm

+ Đường kính 1 cm







Bảng 7 . Kết quả sắc ký cột silica gel lần 3 phân đoạn I (0 ,206g)

Phân

đoạn

Thể tích

phânđoạn (ml)

Hệ dung môi

giải ly cột

PE:Ace

Hệ dung môi sắc ký lớp

mỏng

Kết quả sắc

ký lớp mỏng

Khối

lượng

(mg)

I 300 100:0CHCl3: CH3OH (96: 4)

Không hiện

vết <0,1

II 300 98:2CHCl3: CH3OH (96: 4)

Nhiều vết

mờ 13

III 800 95: 5CHCl3: CH3OH (96: 4)

Nhiều vết

mờ 22

IV 1000 90: 10CHCl3: CH3OH (96: 4)

Vệt tròn

màu tím 104

V 300 80: 20CHCl3: CH3OH (96: 4)

Vết tròn

nhạt, kéo dài 31

Tổng 170

- Hiệu suất thu hồi của cột sắc ký: 82,5%.

- Ở phân đoạn 4, với hệ dung môi sắc ký lớp mỏng là CHCl3:CH3OH, kết quả sắc

ký lớp mỏng với thuốc thử hiện hình là H2SO4 20%, thu được một vết tròn, màu tím rõ,

đẹp. Nhận thấy đây có thể là chất sạch tính khiết nên chất được tiến hành sắc ký lớp

mỏng với 3 hệ dung môi khác nhau, với thuốc thử hiện hình là H 2SO4. Kết quả sắc ký lớp

mỏng với 3 hệ dung môi đều cho vết tròn màu tím. Kết luận đây là chất sạch, kí hiệu

MDPETA91.

- Kết quả sắc ký lớp mỏng đối với chất MDPETA91

a. Dung môi chloroform 100% : R f = 0,3

b. Hệ dung môi acetone: petroleum ether (3: 7): R f = 0,6

c. Hệ dung môi methanol: chloroform (1:9): R f = 0,7







a b c

Hình 12.Kết quả sắc ký lớp mỏng đối với chất MDPETA91 đã cô lập được từ cây

mã đề ( Plantago major L.), Họ Mã Đề (Plantaginaceae)

Một số hình ảnh minh họa

Hinh 13. Máy cô quay chân không Hình 14.Bình chiết cao ethyl acetate

Hình 15. Sắc ký cột silica gel. Hình 16. Chất MDPETA91

V.6 Xác định các tính chất vật lí, cấu trúc của hợp chất và nhận danh[17][27][29][31]

- Hợp chất MDPETA91 thu được là một chất bột màu trắng, kết tinh trong phân

trong hệ dung môi petroleum ether: acetone (9:1). Kết quả sắc ký lớp mỏng với hệ dung

môi CH3OH:CHCl3 (1:9) thu được một vết tròn có R f = 0,7.







- Kết quả đo nhiệt độ nóng chảy của hợp chất MDPETA91 như sau:

Bảng 8 . Kết quả đo nhiệt độ nng chảy của hợp chất MDPETA91

Điểm nng chảy của hợp chất MDPETA91 Echinocystic acid

Lần 1 Lần 2 Lần 3

279- 2810C273,30C 273,80C 273,30C

Trung bình: 273,40C

Biện luận cấu trúc:

- Phổ IR xuất hiện tín hiệu thuộc nhóm OH của chức acid carboxylic ( ν = 3430,28

cm-1), tín hiệu thuộc nhóm C-H ( ν = 2929,26 cm-1, ν = 2870,60 cm-1), tín hiệu thuộc

nhóm C=O của chức acid carboxylic ( ν =1691,47 cm-1), tín hiệu thuộc nhóm C-O ( ν=

1000 -1300 cm-1).

Bảng 9. Phổ hồng ngoại của hợp chất MDPETA91

νmax , (cm-1) Chú thích

3430,28 νOH axit

2929,26 νC-H

2870,60 νC-H

1691,47 νC=O axit

1000 - 1300 νC-O

- Phổ 13C – NMR (MeOD, ppm) xuất hiện tín hiệu của 30 carbon kết hợp phổ

DEPT cho thấy MDPETA91 có: 1 nhóm >C=O, 6 carbon >C<, 1 carbon >C=, 1 carbon

=CH-, 3 carbon – CH – , 2 carbon – CH – O, 9 carbon – CH2- , 7 carbon – CH3. (Bảng 10)







Bảng 10 . Dữ liệu phổ 13C-NMR và DEPT của MDPETA91

13C-NMR

( ppm)

DEPT 90 DEPT 135

Kết

luận

16,01 Biến mất Mũi dương

– CH3


– CH3


– CH3

19,50 Biến mất Mũi âm – CH2 –



– CH3


– CH3



– CH3

30,73 Biến mất Biến mất >C<




– CH3







40,64

Biến mất Biến mất >C<







42,08 Mũi dương Mũi dương – CH –





75,27 Mũi dương Mũi dương – CH – O

79,73 Mũi dương Mũi dương – CH – O

123,43 Mũi dương Mũi dương =CH –

145,07 Biến mất Biến mất =C<

181,16 Biến mất Biến mất >C=O

− Phổ 1H- NMR (MeOD, ppm) cho thấy:

+ Tín hiệu một mũi ba ở 5,31 (1H, t, J = 4 Hz) là proton của liên kết đôi (CH=).

+ 7 mũi đơn ở các vị trí 0,9; 0,97; 1,39; 0,99; 0,8; 1,00; 0,82 là tín hiệu proton

của 7 nhóm CH3 trong khung triterpene.

+ 2 mũi ở 3,16 và 4,48 (1H, s) là tín hiệu của 2 nhóm CH kề O (CH-O)

+ 3 mũi ở 0,76; 1,68 và 3,02 là tín hiệu của các proton của nhóm – CH – .

+ 9 mũi ở 1,57; 1,67; 1,43; 1,86; 1,91; 1,35; 1,05 (2,3) ; 1,17;1,30 là tín hiệu các

proton của nhóm – CH2-.

− Phổ 13C- NMR kết hợp với DEPT (MeOD, ppm) cho thấy chất MDPETA91 có

30 carbon, trong đó:

+1 nhóm C=O ở 181,16.

+ 1 nhóm =C< ở 145,07.

+1 nhóm CH= ở 123,43.

+ 6 C tứ cấp ở 39,91; 40,64; 38,17 ; 42,62; 30,73 và 31,39.







+ 7 nhóm CH3 ở các vị trí 28,75; 16,33; 16,01; 17,76; 27,26; 33,42 và 24,92.

+ 2 nhóm CH kề O ( – CH – O) ở 79,73 và 75,27.

Ngoài ra, còn có:

+ 9 nhóm – CH2 – ở các vị trí 34,29; 27,89; 19,50; 32,70; 24,46; 39,83; 47,70;36,55 và 36,22.

+ 3 nhóm – CH – ở 56,86; 48,18 và 42,08.

Tóm lại, dựa vào các kết quả phổ cộng hưởng từ hạt nhân, các đặc trưng vật lý và

so sánh với các tài liệu đã công bố [23] chúng tôi nhận danh chất MDPETA91 là 3,16-

Dihydroxy olean-12-ene-28-oic acid (Echinocystic acid).

Cấu trúc hóa học của MDPETA91:

1

2

3

4

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

1920

21

22

OH

O

OH

28

29 30

23 24

25 26

27

HO5

3, 16-Dihydroxy olean-12-ene-28-oic acid (Echinocystic acid)

Phổ 13C-NMR,1H-NMR của hợp chất MDPETA91 được biểu thị trong bảng 11.

Bảng 11 . Dữ liệu phổ 13C-NMR và phổ 1H-NMR, của chất MDPETA91

Vị trí C/H

13C

(ppm)

1H

(ppm), J (Hz)

1

34,29

1,67 (1H, m)

2 27,89 1,57 (1H, m)

3 79,73 3,16 (1H, dd,11,5; 4,5)

4

30,73

5 56,86 0,76 (1H, s)

6 19,50 1,43 (1H, s)

7

32,70

1,86 (1H, d, 3,5)

8 39,91







9 48,18 1,68 (1H, m)

10

38,17

11 24,46 1,91 (1H, d, 3,5)

12 123,43 5,31 (1H, t, 4,0)

13

145,07

14

40,64

15 39,83 1,35 (1H, m)

16

75,27

4,48 (1H, s)

17

42,62

18 42,08 3,02 (1H, dd, 14; 4,5)

19 47,70 1,05 (1H, m)

2,3 (1H, t, 14)

20

31,39

21

36,55

1,30 (1H, s)

22 36,22 1,17 (1H, m)

23 28,75 1,00 (3H, d, 3)

24

16,33

0,82 (3H, s)

25

16,01

0,99 (3H, s)

26 17,76 0,80 (3H, s)

27

27,26

1,39 (3H, s)

28

181,16

29 33,42 0,90 (3H, s)

30

24,92 0,97 (3H, s)

Bảng 12 . Bảng so sánh dữ liệu phổ của MDPETA91 với tài liệu [23]

MDPETA91 Echinocystic acid

Đặcđiểm

Tinh thể vảy trắng. Tinh thể vảy trắng.

mp(oC)

274 – 274,5 279 – 281

Vị trí

C/H

13C-NMR(500 MHz,MeOD,ppm)

1H-NMR (500 MHz,MeOD, ppm, J=Hz)

13C-NMR

(400 MHz,

Pyridine-d 5, ppm)

1H-NMR

(400 MHz, Pyridine-d 5, ppm, J=Hz)

1 34,29 1,67 (1H, m) 39,0

2 27,89 1,57 (1H, m) 27,2

3

79,73

3,16 (1H, dd,11,5; 4,5) 70,8 3,47 (1H, dd, 5,9; 10,3)

4

30,73 39,4

5

56,86

0,76 (1H, s) 55,9

6 19,50 1,43 (1H, s)

18,9

7 32,70 1,86 (1H, d, 3,5) 33,4







8 39,91 39,9

9 48,18 1,68 (1H, m) 47,3

10 38,17 37,4

11

24,46

1,91 (1H, d, 3,5)

23,9

12

123,43

5,31 (1H, t, 4,0) 122,4 5,68 (1H, brs)

13 145,07 145,1

14 40,64 42,1

15

39,83

1,35 (1H, m) 36,2

16

75,27

4,48 (1H, s) 74,6 5,26 (1H, brs)

17

42,62 48,9

18

42,08

3,02 (1H, dd, 14; 4,5) 41,5

19 47,70 1,05 (1H, m)2,3 (1H, t, 14)

47,3

20 31,39 30,0

21

36,55

1,30 (1H, s) 36,2

22

36,22

1,17 (1H, m) 32,8

23

28,75

1,00 (3H, d, 3) 28,8 0,95 (3H, s)

24

16,33

0,82 (3H, s)

16,6

1,04 (3H, s)

25 16,01 0,99 (3H, s) 15,7

1,07 (3H, s)

26

17,76

0,80 (3H, s) 17,5 1,08 (3H, s)

27

27,26

1,39 (3H, s) 28,1 1,19 (3H, s)

28 181,16 180,0

29 33,42 0,90 (3H, s) 33,6

1,24 (3H, s)

30 24,92 0,97 (3H, s) 24,7

1,85 (3H, s)

Hợp chất 3, 16-Dihydroxy olean-12-ene-28-oic acid (Echinocystic acid) có

công thức phân tử là C30H48O4, phân tử khối là 472 đvC là một chất có vai trò quan trọng

trong việc cải thiện tình trạng viêm phổi và các đại thực bào phế nang ở chuột.

Echinocystic acid (EA) còn là một triterpene tự nhiên phong phú trong các loại thảo mộc

khác nhau và sử dụng cho mục đích làm thuốc ở nhiều nước châu Á. Các hoạt tính và

ứng dụng của hợp chất này sẽ được chúng tôi tiếp tục tìm hiểu và nghiên cứu.





PHẦN BA

KẾT LUẬN







I. KẾT LUẬN

Đề tài “KHẢO SÁT THÀNH PHẦN HÓA HỌC VÀ CÔ LẬP MỘT HỢP

CHẤT TRONG CÂY MÃ ĐỀ (PLANTAGO MAJOR L.), HỌ MÃ ĐỀ

(PLANTAGINACEAE)” được thực hiện tại phòng thí nghiệm Hóa Hữu Cơ, Bộ Môn

Hóa, Khoa Sư Phạm, Trường Đại Học Cần Thơ. Qua hơn sáu tháng thực hiện đề tài,

chúng tôi đã thu được một số kết quả ban đầu như sau:

- Qua khảo sát sơ bộ về thành phần hóa học của cây mã đề ( Plantago major L.)

nhận thấy trong cây có nhiều hợp chất như tanin, alcaloid , flavonoid, steroid, glycosid,

saponin.

- Từ kết quả của cột sắc ký đối với cao ethyl acetate cho thấy trong thành phần

của cây mã đề ( Plantago major L.) có nhiều loại hợp chất khác nhau.

- Bước đầu đã cô lập được một chất sạch từ cao ethyl acetate. Đó là chất bột

màu trắng kết tinh trong hệ dung môi petroleum ether: acetone (9:1), kí hiệu là

MDPETA91. Bằng phương pháp vật lý, chúng tôi đã xác định đây chính là 3, 16-

Dihydroxy olean-12-ene-28-oic acid (Echinocystic acid) có công thức cấu tạo là:

1

2

3

4

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

1920

21

22

OH

O

OH

28

29 30

23 24

25 26

27

HO5

Đây là chất lần đầu tiên được cô lập từ cây mã đề.

II. KIẾN NGHỊ

Do thực hiện đề tài trong thời gian tương đối ngắn, nên chúng tôi chỉ khảo sát

trên cao ethyl acetate cây mã đề ( Plantago major L.), trong tương lai nếu điều kiện cho

phép sẽ tiếp tục nghiên cứu về loài cây này sâu hơn như là tiếp tục khảo sát, nghiên cứu

cây mã đề ( Plantago major L.) trên các loại cao khác như cao chloroforrm, cao acetone,

cao methanol…







TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]. Võ Văn Chi, Cây thuốc An Giang , Nhà xuất bản Khoa học kỹ thuật, 1991.

[2]. Võ Văn Chi, T ừ điển Cây thuốc Việt Nam, Nhà xuất bản Y học, 1997.

[3]. Chiang L.C., Chiang W., Chang M.Y., Ng. L.T., Lin. C.C., Antiviral activity

of Plantago major extracts and related compounds in vitro, Antiviral Researc, 2002

[4]. Nguyễn Văn Đàn và Nguyễn Viết Tựu, Phương pháp nghiên cứu hoá học cây

thuốc, NXB Y học, 1985.

[5]. Lê Trần Đức, Cây thuốc Việt Nam, Nhà xuất bản Nông Nghiệp, 1997.

[6]. Markus Ganzera Ernst P.Eller - Muller and Hermann Stuppner, Phytochemisstry,

1998.

[7]. T.W.Goodwin, Chemistry and biochemistry of plant pigments, 2nd edition, vol.2.

Academic Press London – NewYork San Francisco, 1976.

[8]. Harborn J.B, Phytochemistry method , L.Charman and Hall, 1973.

[9]. Trần Hợp, Tài nguyên cây cỏ Việt Nam, NXB. NN Tp. Hồ Chí Minh, 2002.

[10]. Mohamed I.Kobeasy, Osama M.Abdel-Fatah, Samiha M. Abd El-Salam vàZahrat Ola M. Mhamed, bộ môn sinh hóa, khoa nông nghiệp, trường đại học Cairo, Ai

Cập, Nghiên cứu sinh hóa trên Plantago major L. và Cyamopsis tetragonoloba L.

[11]. Lezama R.V., Aguilar R. T., Ramos R. R., Avila E. V., Gutiérrez M. P, Effect

of Plantago major on cell proliferation in vitro, Journal of Ethnopharmacology, 2006

[12]. Trần Văn Lộc, Phạm Đức Thắng, Đỗ Thị Thu Thảo, Trần Văn Sung, Các hợp

chất Sterol và Triterpen phân lập từ cây cọ Hạ long, Tạp chí hóa học, 2010.

[13]. Đỗ Tất Lợi, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, 2004.

[14]. Stang Mongkolsuk, F.M. Dean and L.E. Houghton, J.Chem.Soc.C , 1996.

[15] Olennikov D.N., Tankhaeva L. M. and Samuelsen A. B , Quantitative analysis

of polysaccharides from Plantago major leaves using the Dreywood method, Chemisty

of Natural Compounds, 42, No. 3, pp, 2006..

[16]. Karl H.Pegel and Colin B.Rogers, J.Chem.Soc.Perkin Trarn.1, 1985.







[17]. Nguyễn Kim Phi Phụng, Phổ NMR sử dụng trong phân tích hữu cơ, NXB.

ĐHQG Tp. Hồ Chí Minh, 2005.

[18]. Nguyễn Kim Phi Phụng, Phương pháp cô lập hợp chất hữu cơ , NXB. ĐHQG

Tp. Hồ Chí Minh, 2007.

[19]. Lê Thị Lan Phương, Lâm Ngọc Thọ, Nguyễn Ngọc Khôi, thuộc khoa Y học Cổ

truyền và khoa Dược, trường Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh, Xây dựng quy

trình định lượng polysachrid trong cao mã đề bằng phương pháp đo quang.

[20]. Nguyễn Minh Quân, Cô lập một hợp chất trong cao Petroleum ether 1 (PE1)

từ vỏ quả của cây Hoàng hậu Cassia fistula L., họ Đậu (Fabaceae) , Luận văn tốt nghiệp,

Khoa Sư Phạm, Trường Đại học Cần Thơ , 2012.

[21]. Samuelsen A.B, The traditional uses, chemical constituents and biological

activitives of Plantago major L. A review, Journal of Ethnopharmacolog, 2000.

[22]. Harold Sterol. John, Pacific Science, 1959.

[23]. Trần Vũ Thiên, Phùng Văn Chung, Nguyễn Ngọc Hạnh, Phân lập Echinocystic

acid và Eclalbasaponin II từ cây cỏ mực, Eclipta prostrata L. Họ cúc (asteraceae), 2009.

[24]. Nguyễn Thị Thu Thủy, Góp phần tìm hiểu thành phần hóa học của cây Cúc

áo,, Spilanthes acmella L.Murr Họ Cúc Asteraceae, Luận án Thạc sĩ khoa học, Trường

Đại Học Khoa Học Tự Nhiên, Thành Phố Hồ Chí Minh.

[25]. Phan Nhật Trường,Tìm hiểu sơ bộ thành phần hoá học của lá cây trâm bầu –

Combretum qualrangulare Kurz ”, Luận văn tốt nghiệp, Khoa Sư Phạm, Trường Đại học

Cần Thơ , 2012.

[26]. Idric Turel, Hanefi Ozbek, Remzi Erten.., Hepatoprotective và các hoạt động

chống viêm của Plantago major L., Cục dược và độc chất học, Đại Học YuZuncu Yil,Thổ Nhĩ Kì

[27]. Amalia G.Valesi, Phytochemistry, 1972.

[28]. Hồ Hoàng Việt, Cô lập một hợp chất trong cao PE2 của quả cây bần chua

Sonneratia caseolaris, (L.) Engl, Họ bần (Lythraceae), Luận văn tốt nghiệp, Khoa Sư

Phạm, Trường Đại học Cần Thơ.

[29]. Bernard Voirin, Phytochemistry, 1983.







[30]. Lê Minh Xuân, Bùi Chí Hiếu, Phan Văn Minh, Bùi Khiết, Ngô Thị Long, Đặng

Thị Thu Hằng, Trương Thị Xuân Lan, Đỗ Tường Trị, Nguyễn Văn Đậu, Tập san Dược

học, 1978.

[31]. Journal of Chemical and Pharmaceutical Research, 2012.

[32] Viện Dược liệu, Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam, tập 1,NXB Khoa

học kỹ thuật, Hà Nội, 2004.






CBHD. Th.S Nguyễn Văn Hùng PL1 SVTH: Nguyễn Hữu Danh

Phụ lục 1. Phổ IR của hợp chất MDPETA91







Phụ lục 2a. Phổ 1H-NMR của hợp chất MDPETA91







Phụ lục 2b. Phổ 1H-NMR của hợp chất MDPETA91







Phụ lục 2c. Phổ1

H-NMR của hợp chất MDPETA91







Phụ lục 3a. Phổ 13C-CPD của hợp chất MDPETA91







Phụ lục 3b. Phổ13

C-CPD của hợp chất MDPETA91







Phụ lục 3c. Phổ 13C-CPD của hợp chất MDPETA91







Phụ lục 4a. Phổ DEPT kết hợp phổ 13C-CPD của hợp chất MDPETA91







Documents

Khảo sát thành phần hóa học và cô lập một hợp chất trong cây Mã Đề (Plantago Major L.), họ Mã Đề (Plantaginnaceae)