T.C.HACETTEPE NVERSTESFEN BLMLER ENSTTSJEOLOJ MHENDSL ANABLM DALI

KIBRIS-TROODOS OFYOLT VE KIBRIS TP MASF SLFT YATAKLARIDEV

HazrlayanHaim Eray YURTSEVEN

DanmanYrd.Do.Dr.Yurdal GEN

Ankara - 200147

indekiler1.GR22.GENEL JEOLOJ33.TROODOS OFYOLT44.CEVHERLEME65.KAYNAKLAR9

1. GR

1970'lerin son blmlerinde denizaltlarla yaplan oinografik aratrmalar sonucunda siyah-kara- ve bazen de beyaz duman kartan bacalar kefedilmitir. Kara duman ince metalik slfid paralar ieren scak hidrotermal akkanlardr; beyaz dumanlar ise kalsiyum ve baryum slfat ieren daha souk akkanlardan oluur. Dumanlar graben ilerinde ve okyanus ortassrtlarn kenarlarnda masif, cevher olarak kabul edilecek kadar yksek tenrl (cevher tenrl) slfid tepecikleri zerinde yer alr.

Siyah dumanlarn (black smokers) ve slfite zengin tepelerin okyanus tabannda kefi, Kbrsta, Trkiyenin dousunda ve baka blgelerdeki ofiyolitlere bal oluan bakr cevherlemeleri ile ilgili sorularn pek ouna cevap sunmutur. Kbrs Tipi (primitif) Masif slfit yataklar gnmzde Troodos Dalarn oluturan, ykselerek deniz seviyesi zerine km olan Troodos ofiyolitik kompleksinde yer alr. Bu kompleks masifin merkezinde anma ile ortaya kan ultramafikler, gabro ve levha dayklar, bazik yastk lavlar ve bunlar zerine gelen daha gen sedimanter birimlerden oluur. Kbrsta bakr M.. 3000 yllarndan bu yana iletilmekte hatta bakr isminin dahi adann isminden geldii dnlmektedir.2. GENEL JEOLOJ

Kbrs Adasnn jeolojik evrimi incelendiinde, adann Dou Akdenizde tektonik ynden karmak ve plakann kesitii bir alanda yer ald grlmektedir. Bu plakalar gneyde Afrika Plakas, kuzeyde Avrasya Plakas, douda ise Arap Plakasdr. Mesozoyik bandan beri,bu plakann birbirleriyle greceli olan hareketleri okyanussal basenlerin birbirlerinden koparak ayrlmasna ve da silsileleri (orojenez) gibi jeolojik oluumlara yol amtr. Jeolojik zaman ierisinde Afrika, Avrasya ve Arap Levhalarnn meydana getirdii bu hareketler sonuta blgede nemli jeolojik oluumlara yol amtr. Bunlar ise Kbrsn kendisi bata olmak zere (Trodos Ofiyoliti), batsnda Helen yay ve gneye doru olan uzants, yine Kbrsn gneyindeki Levant baseni ile Eros deniz da, kuzeybatsndaki Ege Graben sistemi, kuzeyde Anadolu mikrolevhas ile Anadolu mikrolevhasnn kuzeyi ve dousundaki Anadolu fay zonlar, gneyinde ise Kzl Deniz yarlm zonu ve gneydousundaki l Deniz Transform Faydr [10]. Kbrs Adas jeolojik birliktelik asndan incelendiinde ise, drt ana blgeden olumaktadr (ekil 2). Bunlar srasyla, Beparmak Dalar Blgesi (Kyrenia), Trodos Sedimanter stifi (Circum Trodos Sedimantery Succession), Trodos Ofiyoliti (Trodos Ophiolite) ve Mamonya (Mamonia) Blgesidir [10]. Trodos Blgesi ayrca, kendi iinde Olympos ekseni ve Arakapas istifi olmak zere iki ayr grupta incelenmektedir. Kbrs Adasnn jeolojik birliktelikleri

3. TROODOS OFYOLT

Troodos ofiyolitinin geliimi, derin denizde 90 milyon yl ncesine uzanr. 1968 (Goss) ve 1971 (Moores ve Vine)n almalar ile Troodos ofiyoliti okyanusal kabuun bir kesiti olarak deerlendirilmitir. Troodos D-B uzanml bir antiklinal domu eklinde gelimitir. Yastk lavlar kesen levha dayk kompleksi incelendiinde, yaylma ekseninin K-G olduu anlalmaktadr. Masifin gney kenarna yakn, D-B dorultulu ana transform fay zonu uzanr.(Arakapas Fay) Bu ana fayn kuzeyinde Troodos ofiyoliti tipik istifle gzlenir. (ultramafik>levha dayk kompleksi>yastk lavlar>derin deniz sedimanlar) Troodos ofiyolitinde, pltonik kayalar (gabro,ultrabazikler) istifin ortasnda snrl bir alanda grebiliriz. Arakapas faynn gneyinde, muhtemelen bu fayla ilikili olarak genilemeli tektonizma etkili olmutur. Bu tektonizma etkisi ile ofiyolite ait plutonikler yzeye kmtr.Arakapas Fay

Jeokimya ve Petroloji almalar gsteriyorki Troodos masifi bir dalma-batma ile mutlak ilikide olumu bir supra-subduction zonu rndr. Ancak ofiyolitin zerine gelen sedimanlarn pelajik (derin deniz) oluu ve bilinen bir kta,yay volkanizmasnn olmay bu hipotezin kantn gletirir. Ofiyolitin oluumundan 20 milyon yl sonra muhtemelen baka bir tektonik rejim etkisiyle, masifin zerinde yay volkanizmas gelimitir.Troodos lav bileimleri tipik MORB (okyanus ortas srt) bazaltlarndan farkl oalrak daha fazla uucu bileen (%2-3) ve SiO2 ierir(bazaltik andezit-dasitik karakterli). Bu farkllklar sebebiyle Troodos volkanikleri daha fazla vesikler gaz boluu ierir ve daha yksek viskoziteye sahiptir.Troodos masifinin volkanik birimleri 600-1200 m arasnda kalnlkta ve farkl litolojideki lav akntlar eklinde yerlemitir. Bu lavlar byk ounlukla yastk lav akntlar eklindedir. Yastk yaplar ortalama 1m.ye kadar boyutta ve bu yaplarn birleiminden oluan byk yastklar eklindedir. Oluumunda olduka poroz olan bu yaplarn aras ve kesiimleri cams malzeme, rt ve breik malzeme ile dolmutur.

Troodos volkanik sekans ok sayda fayla kesilmitir. Bu kesimlerde volkaniklerde oksidasyon youndur. Bunun sebebi krk zonlarndan dk scaklktaki akkanlarn ilerleyerek alterasyon oluturmasdr. Levha dayk kopleksi ksmen paralel ve birbirini kesen dayklardan olumutur. st kesiminde dayklar ile lav mercekleri birliktelii birka yz metre kalnla ular. Levha dayk kopmleksi, okyanusal kabuun daha derinindeki gabro sokulumuna bal gelien dakylardan olumutur. Levha dayk kompleksinde nadiren dissemine tip cevherlemeler (Cu) geliebilmektedir. Buna rnek eitli antik iletmelere literatrde rastlanr.4. CEVHERLEME

Troodos ofiyolitinde uana dek madencilik faaliyetinde bulunulan veya potansiyel kaynak olarak tespit edilen 30dan fazla masif slfit yata bulunur. Birka yz bin tondan, 14-15 milyon tonluk yataklara varan deiik boyutlardaki bu yataklar ada genelinde toplamda 50 milyon tonluk rakama ular. Kbrs tipi bakr yataklarnn jenezine ynelik olarak birok alma yaplmtr. Bu almalarda iki gr ortaya koyulmutur.Cullis ve Edge; cevher oluumunun cevherli solsyonlarn yastk lavlarn iinden yukarya doru k esnasnda lavlarn zerinde bulunan geirimsiz tortul kayalar, marn ve unber (okr) rastlamas sonucu cevherin lavlarn iine yerlemesi eklinde olutuunu ifade ederler. (Epijenetik oluum)Lespineux ve De Magne ise yaptklar almalarda cevher oluumunun tortul kayalarn oluumundan nce gerekletiini ileri srerler. (Sinjenetik oluum)Daha sonra yaplan almalarda sinjenetik cevher oluumunun daha gereki olduu ileri srlmtr.Dr. Ingham, alttan gelen hidrotermal solsyonlarn, souma halindeki yastk lavlarn arasna, atlaklar boyunca ve lavlarn iine yerletiini ileri srmtr.Cevherleme yastk lavlar ierisinde, alt-st yastk lavlar arasnda veya zerinde farkl seviyelerde geliebilir. Genelde masif ktle geliiminden sonra, cevheri rten volkanizma gelimektedir, ancak Kbrs Rum Kesiminde yer alan Skouriotissa yatanda cevherleme st yastk lavlarn st seviyesindedir ve zerinde herhangi bir lav aknts gelimemi, dorudan tortul fasiyesler kelmitir. Cevherleme tektonizma ile dorudan ilikilidir ve dike yakn eimli normal faylarn yannda oluur. Cevherlemede slfitli seviye manganezce fakir, demirce zengin okr/okra ad verilen sedimanlar ile tipik olarak zerlenir. Yer yer bu okr seviyesine tf, tabakal rt, kireta elik eder. Bunun yannda baz kesitlerde slfitler ile okr arasna ince bir yastk lav seviyesi girebilir. Volkanizma sonras gelien ilk sedimanter birim amberler (umber) olarak baz kesimlerde gzlenir. Amberler Mn ve Fece zengin sedimanlardr. Bu istifi derin deniz karbonatlar takip eder.

Kbrstaki masif slfit yataklar benzer karakterdedir. Masif cevher %40dan fazla slfr ierii ile konglomeratik ve kompakt yapda grlr. Cevher youn jel pirit ierii ile beraber atlaklarda bakr slfitler, sfalerit, kuvars, jips ve dier slfatlar ierir. Baz yataklarda masif cevher bir kuvars-pirit zonu ile (%1-2 Cu ieriiyle) derine devam eder. Slfr ierii derine indike azalr. Bu kuvars-pirit zonunda slfitlerle beraber beyaz kuvars ve krmz jasplar birlikte bulunur. Masif ve kuvarsl cevherde kalkopirit ve sfalerit pirit ierisinde atlaklarda ve nadiren kapanm halinde yer alr. Bunun yannda kalkopirit kuvarslar ierisinde dissemine haldede bulunabilir. Stockwork zonda ise % 30dan az slfr ierii ve piritin lavlar ierisinde atlaklarda ve dissemine halde bulunmas ile temsil edilir. Stockwork zonu, Genellikle %0,1-0,2 seviyelerinde Cu ihtiva ederken, %2-2,5 Cu tenrne ulaan yatakta vardr. Oksitli zon, masif cevherin zerinde bulunur ve en st zondur . Kuvars, gtit ve az oranda illit ierir . Bu zon slfrl cevherin deniz suyuyla oksitlenmesiyle gelimitir.

5.KAYNAKLAR

1973, G. CONSTANTINOU AND G. J. S. GOVETT Geology, Geochemistry, and Genesis of Cyprus Sulfide Deposits Econ. Geol. JOE CANN AND KATHRYN GILLIS Hydrothermal insights from the Troodos ophiolite, Cypruseviri: T. Ustamer ve B. pekolu Cevherler ve Volkanik KayalarAral I. Okay, Dou Akdeniz ve Kbrs T Eitim NotlarMira Akay, Masif Slfit Yataklar KT Ders NotlarYavuz Hakyemez, Necati Turhan, lhan Snmez, 2012 KKTCnin Jeolojisi