WUJ RECH CHABAL KICHE

UROX JUNAB

nor d s d

osterreichisches Nord-Sd institutfr Entwicklungszusammenarbeit

Cooperacin Austriaca

para el Desarrollo

KYAQBAL CHOLCHI IXKANUL JUN PA LE WOKOJ TZUK KIM POP

3ra. Calle 15-25 zona 2, Chwimiqina, Iximulew Telefax (502) 77661057

E-mail plsmsc@gmail.com

Ajchakib: Ri qas Xechakun che le uwokik we wuj ri Kamal Be: Kamal Be: Obispo Rosales Yax Obispo Rosales Yax Tzibanel Solinel xuquje xsukuman we wuj ri: Imelda Soledad Tax yax Timoteo Daniel Rosales Puc Ajilanel: Solinel che le chak: Santos Maria Lpez Cua Obispo Rosales Yax Ilol etamanik: Jos Viviano Batz Tzoc Timoteo Daniel Rosales Puc Angel Basilio Zapeta Tacam Etzukunelab xuquje ilol junam wachil: Consuelo Juarez P Incolaza Angelica Puac Pech Ilol wokonik: Lilia Angelica Juarez Batz

La publicacin del presente Libro de Texto se realiz gracias al financiamiento de la

Cooperacin Austriaca a travs del Instituto Norte Sur, quien colabor en su actualizacin.

Yatalik we kesax uwach wa we wuj ri, xaqxu kaya ubixik ri ubi ri xbanowik.

JEQBAL TZIJ

Le Kyaqbal Cholchi Ixkanul, kuqaxaj chi apan we jun wuj ri, xa rumal che ri rajawaxik uyaik uchuqab le qatzij kiche, xuquje le etamanik pa taq le ja tijobal jawje tajin kban jun chuqab che le etamanik pa keb chabal. Pa we jun wuj ri, kriqitaj kajib qat rech le etamanik, kuya ubixik pa jutzit tzijonem, le uwach taq etamanik ko pa taq le jujun taq qat. Nabe Qat Pa we nabe qat, kuya ubixik jas ri ri tzijonem, jas taq uwach tzijonem kolik xuquje jas kban che le uwokik le tzijonem. Le utzibaxik jun wuj kutbal chakunem, jastaq uwach wa we kutbal chakunem. Ukab Qat We ukab qat kriqitaj jun taq chomanik kchaw pwi taq unojibal mayab, jas ta ne le Kojbal, Cholbal Qij, Ik Cholbal Qij, Le Cholqij Rech Le Qij Rech Wajxaqlajkal Job, le Kaxlan Kojbal. Le kajawax che wa we ri are le uchobik rij le kinojibal le Mayab winaq kuk le tijoxelab, xuquje uchaik le uwach taq tzij re ukux tzij chupam le tzijonem. Urox Qat We jun qat chik ri are kutzijoj le uwach taq ubantajik ukux tzij, jas ubanik le tzaqat chomanik xuquje, le nukbal taq chomanik, nukbal keb tzij pa jun tzaqat chomanik, nukbal tzijonem, jas taq uwach le tzaqat chomanik kolik, uwach taq wuj chawel, Wuj re taq nimaqij, ukojik le nimajuch. Ukaj Qat We kisbal qat ri are kril le jelalaj taq tzijonem, jelalaj chawem chkiwach winaq, Bixonem, jelalaj chomanik, jelalaj tzijonem, xojowem xuquje etzanem, kutbal nojibal, ajtzibab rech wuj pa kiche. Ronojel wa we ko chupam we wuj ri, ko wa jujun taq chike rajawaxik uyaik uchuqab, xuquje rajawaxik uchobik rij, rumal che ri ki wa ri chomanik kraj na. Jas che wa ki kraj na? Jas ta che, are banowinaq chi le qachabal, maj jachin ri tajin qas kayow uchuqab, maj jachin ri qas kilow uchobik jas le ubantajik xuquje jas le qas ucholajil. Eko ajtzibab pa kiche, man che ri junam taj le uwach le kitzib, xa rumal che ri jalajoj wi le kichomanik pwi le qatzij xuquje le jujun taq wokoj le tajin ketow che le kiwuj man junam taj kichomanik chirij le chabal kiche.

Rumal kula rajawaxik chi ri ajtij junam kuk ri tijoxelab, kkichobo ronojel le chomanik ko chupam we wuj ri, rech junam kqanuk le qachomanik che usukumaxik le ucholik le utzibaxik le qatzij kiche.

NABE QAT

TZIJONEM KUK WINAQ (DISCURSO) ................................................................ 5

TZIJONEM CHIKIXOL KEB XUQUJE EK I WINAQ ................................... 9

UBIXIK CHAKUNEM............................................................................................... 9

TZIJONEM KUK WINAQ

Ri tzijonem ki taq uwach wa ri ubantajik, xa rumal che ri kuqaxaj apanoq utzijobexik jas taq ri

ubantajik ri chomanik xuquje ri ubixik ronojel taq ri chapowinaq.

Kambal noj: Re majbal tzijonem, ukux tzijonem, utzaqatisabal tzijonem, tzapibal tzijonem.

UCHOLAJIL TZIJONEM

MAJBAL TZIJONEM

Chiri kamajix ruk ri utzibaxik ri ubi ri tzijonem ruk nimaq taq retal tzib, kate kuri kmaj ri

utzibaxik ri tzaqat chomanik. Are jun tzaqat chomanik kuya ubixik jas ri kchobik xuquje jas

ktzijoxik.

Kambal noj:

RI KOMON

Ri uchobik rij ri qakomon, ki wa ri ubantajik, man che ri xaq xu wi rajawaxik kchob rij ri uwinaqirik

ri komon che we jun tzijonem ri, chiri kwaj chi onojel alaq kchob alaq rij we kintzijoj rech junam

kqasol rij ri uwinaqirik ri qakomon.

Rajawaxik ubixik chi ri majbal tzijonem kuyao kmaj ruk jun kotow chiaj, ruk jun maybal

chomanik.

Kambal noj:

RI KOMON

Jas qas uwinaqirik ri qakomon ojer?

! Ri ukulmatajem winaq pa we qakomon!

Ri ukojik wa we jun taq chomanik ri, rajawaxik retamaxik ukojik, man xaq ta ronojel kuya wi

kokisaxik.

LE UKUX TZIJONEM

Ri winaq kachawik, chiri kuya ubixik ronojel ri uchomanik, ronojel ri retamabal chirij ri kutzijobej,

man che ri rajawaxik utz kuban che ubixik, ri tzij kubij, rajawaxik chi ri e winaq kakichobo. Chiri

rajawaxik kretamaj jas kiwach ri winaq kutzijobej rech qas kchob ri kubij.

Kambal noj:

Kkibij ri ojer taq winaq chi waral man eko taj uwinaqil we loqalaj ulew, xane jun nimalaj saq, jawje

eko wi kim, che, waral kiyuqubal chij, rumal che ri ri eqatat qanan nabe, eare kekitik ri chij, are taq

ko kirajawaxik kkikayij ri kichij, kkisokaj ri kismal, ruk kuwa kkikem kiqu chech. Are taq ko

nimaqij kkibano, xa kkikamisaj jun, keb chikech ri kichij che kirikil.

Ri nabe maj kikulbat che taq ri kulew, konojel kewa choch, junam kechakunik xuquje junam kkilo ri

jastaq rajawaxik chikech. Jun qijal are taq ri musib xkichap ujachik ri ulew pa taq ri tinimit, xkibij chi

rajawaxik kkikoj kulbat chech. Chila xmajitaj wi jun choj pa uwi ri ulew. Xa rumal ri xkichomaj ri

qatat qanan chi rajawaxik kkichajij ri kulbat ri xuqat kan ri Qatal Tzij che kan ri junab ri pa ri

uqatbal tzij ri kamalbe re ri qatal tzij re ri Siwan Tinimit, tat Justo Rufino Barrios.

Che kuwa we junab ri xmajitaj loq ri utikitajik, uwinaqirik we qakomon, qachomaj mpe jas ri ujeqik,

uwokik jun komon winaq pa jun kolibal jawje maj wi ja, maj ja cho taq ja, maj tikon, maj be, maj ja

tijobal jas ri ko kamik, chomaj mpe alaq, chi chomaj mpe alabom, alitom, ri qatit qamam xkiriq kax

wa che ri ujeqik we qakomon. Qilampe kamik jas ri ubantajik ri qakomon, man che ri eki wa ri qatat

qanan ri xetob che usukumaxik ri qakomon. Rumal kula kwaj in chi rajawaxik kujchoman che ri

ukaslemal ri qakomon, la ko na qarajawaxik, la ko na kax kqariqo, la maj chik ri kqaban uj, rajawaxik

kujchoman chirij wa we ri. Ri kinchomaj in, ki wa we kaqaj na, ki wa ri kaxkolil, petinaq pa qawi

kumal ri qinomab, wene kubij jun, jas ta ne we kkiban chik, xmajtaj ya ri qulew, ronojel ri

qaqinomal, are utz kaqatzukuj ri qaqinomal chila chikaj, wene kujcha, man che ri, kinbij in chi

rajawaxik qas kujchoman che wa we kujriqitajik, chi man kqaya ta qib pa ri menketitajik tajin kokisax

pa taq ri chomanik. Rumal la kinbij in chech alaq, chi rajawaxik kqesaj ronojel uwach kaxkolil ri ko pa

taq ri qanima, xa qajunamaj qachomanik, xa qato qib, xa qawoko qib che rilik ri qarajawaxik pa ri

qakomon.

Pa wa we tzijonem ri rajawaxik xuquje ri ajtzij kuchomaj janipa uqab retabal qij ktzijonik, rech man

kkistaj taj kikux ri winaq, xuquje rech qas are ke kikux che ri kubij, rumal la utz chi ri ajtzij, ko

usukumal ri kubij, qilampe ri rajawaxik kubano:

Rajawxik retam ronojel ri ubantajik ri kutzijoj xuquje retam chi nikaj taq jastaq chik ri ko re

che ri kutzijoj, rumal la rajawaxik kusolij xuquje kutijoj na rib che ri kutzijobej, rech utz are taq

kkikot uchi che taq ri jastaq kubij, retam utzalixik uwach. Rajawaxik chi ri kubij retam, man

xaq ta kutzukuj kubij, we man retam jujun taq kotoj chiaj maj re che ri tajin kutzijoj, xane utz

we kuqalajisaj chi man are ta ri, ri tajin kutzijoj.

Rajawaxik kuchol ri utzijonem.

Ri uchabal ri ajtzij, rajawaxik man kukex ta pa ri utzijonem, rumal che ri man kumaj taj we

jewa kubano.

Rajawaxik ko kchawik rech ktataj ri kubij.

Utz we kukoj ri uqab pa ri utzijonem, utz we man tajinik kubano.

We takalik, utz we ksalab jubiq.

We tuyulik, utz utuyulem kubano.

Rajawaxik kukayej ri winaq ri tajin kutzijobej.

Rajawaxik man kuxij taj rib.

We ko uwuj kukojo, chukojo jun wuj tzaqat, man xaq taj chaqap, xuquje man karawaj ta

ukojik.

UCHIKIK TZIJONEM

Are taq wa ri chomanik kuya uchuqab ri xbitaj rumal, ruk ri ubixik ri upatan, ri nim ubantajik, ri

rajawaxik kaban ruk ri xtzijotajik. Chiri kubij wi chi rajawaxik uchobik rij ri xbitajik, xuquje jas

rajawaxik che uwokik uwinaqil kilow ri chak we jela rajawaxik.

Kambal noj:

Ri xinbij, man xaq ta in xinbinik, rajawaxik la we kchomaj alaq, ktzukuj alaq pa taq ri wuj, ri alabom, ri

alitom, kitzukuj pa taq ri wuj, kisolij uxe ri xbitajik, chila kichomaj we qas tzij ri xinbij, wene xaq in

xinbij. Chanim xaq kin nitz wa we xinbij, we rajawaxik ksol uxe ronojel ri petinaq, jas ta ne ri kbix

Tratado Libre Comercio TLC chech, ri Plan Puebla Panam PPP, ri tajin kbix chqe chi utz kuban

chqe, rech kujqinomar na. La qas tzij wa? are taq xok loq ri musib, la nim xujkilwi?, jas kibanom

chqech? Rumal la chomaj alaq we utz kqakam nukula, we man utz, kaqaqatej nukula, man kaqaya

ta qib la, kaqawok qib wa.

UTZAPIXIK UTZAM TZIJONEM

Are wa ri kisbal taq tzij rech utzapixik utzam ri tzijonem kuk ri winaq ri ketowik.

Kambal noj:

Kinkisbej re ri nutzij, chqe qonojel ko wi we xaq jae chqe kban ri kax chqe, kqaqatej wa we kaxkolil

ri, xaq xu la xinbij kuyutaj numak wene naj xinchawik.

Maltyox che nutaik.

Utz rilik we jun kambal nojibal chik ri.

NIMALAJ KIQIJ LE IXOQIB

Xeqij iwonojel ixkolik, kamik ba nukamom loq jun rutzil kiwach ri nan ri kinkitatabej che we qij

kamik, kinwayej chi kekikot konojel.

Xinpe kamik xaba lo rumal kilinbij keb oxib nutzij chirij ri uqijol le ixoq. We jun qij ri nim

ubantajik chqawach, wa we jun qij ri are kikowisax pa ri qij wajxaqib rech le ik marzo, xa ba

kaqaya unim qij le ixoq, xa ne are yowinaq ri qakaslemal cho ri uwach ulew, rajawaxik ba kqilij, nim

kqil wi, nim kqata wi, pa qachoch xuquje pa ri qakomon.

Are taq xchapletaj loq rikowisaxik pa ri jun tinimit ubi Estados Unidos pa ri junab 1906, xa rumal

xekamisaxik nikaj ixoqib pa jun banbal jastaq (fbrica). Chila ba lo xmajitaj wi rikowisaxik ri qij.

Jas che xekamisaxik? Xa rumal che xkichojij chi rajawaxik nim keil wi, rech maj kax kban chikech,

xekwin kut, man che ri eko xekam chikech.

Rumal la in kinbij chech alaq che we jun keqijibal kinwayej chi kkikot alaq, kinwayej chi ko xkol bi

alaq,

Maltyox che nutatabexik.

CHAKUNEM

Ri at tijoxel utz we kaban jun tzukunem rech ri tzijonem kuban jun kamal be rech pa jun kulanem,

utaik xuquje utzibaxik jun tzijonem pa taq ri chich qaxabal tzij (radio, televisin), uchobik ri

tzijonem pa taq ri wuj.

UWACH TAQ TZIJONEM

Ri tzijonem, ri chawem ki taq uwach, are kbanow ri kolibal ri uwach taq kolem kokisax wi xuquje ri

uwinaqil tzij, ri ketow ri ajtzij. Ri uwach taq chawem kolik are taq wa: chawem re rukaxik tinimit,

chawem kuk nimaq ketamabal, chawem re kojbal, chawem re kulmatajem, chawem re

ukulmatajem winaq, chawem re nim etamanik, nikaj taq chik.

CHAWEM RE RUKAXIK TINIMIT

Wa we jun uwach tzijonem ri are wa ri kuya ubixik jas ri qas ubantajik, jas ri ukemik ri rukaxik ri

uwinaqil jun tinimit, jas ri ukulmam ri tinimit winaq, jas ri kaxkolil uriqom xuquje jas ri qas

banowinaq che. Chiri rajawaxik chi ri chawem kbanik are kuchap ri kaxkolil, ri kirajawaxik pa ri

kikaslemal ri winaq, xuquje rajawaxik chi ri usukumaxik ri jastaq qas ko pa usukumal, qas utz kuban

chikech ri winaq. Wa we tzij ri rajawaxik kukambik jun uchuqabil nojibal rech kexoj, rech utz

katkwin che ukexik kichomanik, ukexik kikux ri winaq, rech kkiwok kib che utaqexik jun be re

kexonik. Chiri rajawaxik kuchap ri winaq che ri kexoj rukam ri tzijonem.

CHAWEM KUK NIMAQ KETAMABAL

Pa we tzijonem ri, rajawaxik chi kkoj ri tzij ri kokisax chikixol ri winaq ri ko ketamabal, xuquje ri

kichawem. Wa we ri rajawaxik kokisaxik, rech qas kkichob ri kbixik, xa ne ri uchakuxik ri chawem

xaq junam la, xa are ri ubixik kaqaxaj pa ri kichawem.

CHAWEM RUK AJAW

Are wa ri uwach chawem kokisax pa ki taq uwach kojbal, are wa ri kkikoj ri kamal taq be rech ri

kojonik, jas ta ne ri ajqij, ri kamalbe rech kojbal katliko, ri kojbal evangliko, nikaj taq chik.

CHAWEM RE KULMAM TAQALBEM

Ri tzijonem kban chiri are ri ubixik jas ri kulmatajinaq, rech ketamaxik, xa ne ri ukux ri tzijonem are

ri uyaik ubixik jas ri kulmatajinaq, xuquje jas ri ubanik chanim, xa ne man rukam ta bik ri kexonik

jas ri rukam ri chawem re rukaxik tinimit, are ri kexonik.

CHAWEM RE USOLIK UXEAL RI WINAQ

We chawem ri are ri kubij jas ri uxeal ri winaq, jas upetik, jas ri kexonik xuban pa taq ri ukaslemal

(che ri ubaqilal xuquje pa ri uchomanik), xuquje ri uwach taq chomanik ko chirij ri ukolik ri winaq

cho uwach ulew.

CHAWEM RE NIM ETAMANIK

Pa we tzijonem ri rajawaxik chi ri winaq kchawik, man xaqxu taj kubij jas ri ubantajik ri kaxkolil, xa

ne kubij jas ri banowinaq xuquje kubij jas che jewa kubij, xa rumal chi ri are xretamaj ruk ri

tzukunik xubano pa taq ri wuj, pa taq ri komon winaq, ko kutakalebej ri tajin kubij.

TZIJONEM CHIKIXOL KEB XUQUJE EKI WINAQ

Are jun chawem kyataj kuk keb xuquje eki

winaq. Ri rajawaxik pa we tzijonem ri are ri

kechawik, man naj taj kechawik rech kechaw

konojel xuquje ri kichawem, rajawaxik are kkikoj ri

tzij ri kkichob konojel, man kkitzukuj taj uwach taq

tzij ri kax uchobik.

Ri ubantajik ri tzijonem:

Ri tzijonem rajawaxik je jas ri nikaj taq tzijonem kqabano. Pa jun tzij chik, rajawaxik chi ri

chawel kachaw ruk ri uchawem kubano, man kukex taj.

Ri chawem kbanik, rajawaxik kban aninaqil xuquje man kqatex taj ri winaq are taq tajin

kchawik.

We kqatex ri utzij ri winaq tajin kchawik, utz we kban ruk jun mekekem, rumal che ri utz we

kban ruk utzilal xuquje nim utaik ri kbixik.

UBIXIK CHAKUNEM

Are wa ri jun tzibanem ri kuya ubixik ronojel uwach taq chak ri kuban jun winaq pa utukel, juwok

winaq xuquje jun wokoj rech ri qatal tzij xuquje man rech taj. Ki uwach wa we ubixik chakunem,

rajawaxik are retamaxik jas ri ucholajil rech qas kchobotajik xuquje qas qalaj jas ri kutzijoj pa uwi ri

chak. Ri kjawataj che ri ubanik jun kutbal chakunem:

1 Ri kbanow ri kutbal chakunem are ri winaq ri xchakun chupam ri chak. Utz xuquje we jun chik kbanowik, xaqxu che we retam jas ri qas ubantajik ri chak.

2 Ri wuj rech taq natabal rech ronojel taq uwach chak.

3 Ri cholbal chak rech ri jujun taq alaj taq chak.

4 Ri nim cholbal chak rech chila kril wi jun, jas ri xbanik, xuquje jas ri man xban taj kwinem chech, jas che man xbantaj.

5 Ri wuj rech ri pajbal chakunem. UCHOLAJIL RI UBIXIK CHAKUNEM

1 Kutbal ib.

2 Majbal tzij.

3 Riqonem rech ri ubixik chakunem.

4 Riqonem rech ri cholbal chak.

5 Jas taq uwach chak xbanik.

6 Ubixik jas kkutuwik chi ri chak xbanik.

7 Ubixik jas rumal man xriqitaj taj ri bim pa ri wuj cholbal chak we kolik.

8 Ubixik joropa pwaq xsachik.

9 Jas kriqitaj ri kolibal.

0 Rajawaxik kjuch bik ri ubi ri ilol re.

KAMBAL NOJ RECH RI UBIXIK CHAKUNEM

KYAQBAL CHOLCHI IXKANUL

CHAK: KUTUNEM RE AJILANIK

IK: JOB IK RECH RI OQO OXIB JUNAB

ILOL RE: XWAN AJTZALAM

MAJBAL TZIJ

We jun ubixik chakunem ri are kubij jas ri xkulmataj pa taq ri kutunik rech ri ajilanik, kubij jas ri

xban che taq ri chak ri ko pa ri wuj re cholbal chak banom. Ri kajawax che wa we bixikal chakunem

ri are ri jastaq xkulmatajik, ri rutzilal xuquje ri ukaxkolil ri chak xbantajik.

Le kajawax che wa we ri are uchobik jasche xkulmataj ri jastaq xuquje jas che man xban taj ri jastaq

rech junam kilik jas kban che ubanik chech ri jun cholbal chak chik. Xuquje utz kya ubixik jas

ubanik ri pwaq xuquje ri uwinaqil ri wokoj.

RIQONEM Ubixik jas benaq ri kutunem pwi le ajilanik, kuk ri tijoxelab re ri ukab qat re ri ukab tanaj etamanik.

RIQONEM RECH RI CHOLBAL CHAK

1 Uchobik ri nimalaj etamanik ri ko chupam ri ajilabal Mayab.

2 Ukutik ri retal ajilabal.

JAS TAQ UWACH CHAK XBANIK

1 Tzijonem chirij le ukulmam ri tinimit mayab.

2 Ojer tzij Mayab.

3 Tzukunem chirij ri ubantajik ri Mayab tzij.

4 Uchobik ri ubantajik ri Mayab ajilabal.

5 Uyaik kichak ri tijoxelab che ri ajilanik.

6 Pajbal chak.

7 Rilik ri ketamanik ri tijoxelab.

UBIXIK JAS KKUTUWIK CHI RI CHAK XBANIK.

Are ba kqabij chi ri kutunem kuk ri tijoxelab man sibalaj utz taj benaq, man che ri xuquje man sibalaj kax taj benaq,

xane maj jun xutzaq chikech. Rumal la ko ri uwach ri kichak are la ri kkutuwik.

UBIXIK JAS RUMAL MAN XRIQITAJ TAJ RI BIM PA RI WUJ CHOLBAL CHAK WE

KOLIK.

Ri xraj jubiq uchobik rij pa ri chakunem, are ri uchobik ri jas kubij chqe ri retal ajilabal. Rajawaxik

uchobik na kuk ri tijoxelab wa we jun kulmatajem ri, rech qas nim kkilwi xuquje kkikoj kichuqab

che retamaxik ri nojibal Mayab.

UBIXIK JOROPA PWAQ XSACHIK.

Che taq wa we chakunem ri ko taq jastaq xloqik, rumal la kqaya ubixik ri pwaq xsach che taq ri

loqoj:

AJILABAL JASTAQ XLOQIL RAJIL PA JUJUNAL RAJIL RONOJEL

1 Jokal wuj Q0.20 Q 20.00

2 Kajibtzibabal Q 1.00 Q 4.00

3 Keb kolibal qbal Q7.00 Q 14.00

4 RONOJEL Q 8.20 Q 38.00

JAS KRIQITAJ RI KOLIBAL (PWAQ, KAMALTAQ BE, RI WOKOJ).

Ubixik jas kriqitaj ri qarajil:

Chanim ketamaj alaq chi ri pwaq utz ubanik, je benaq usachik jas le ko pa cholbal chak, rumal la

kqabij chi utz benaq.

Ri ajchakib utz xuquje ri kichakunem tajin kkibano.

Ri wokoj uj ko wi, utz xuquje ubantajik, wene utz uchobik, chi rajawaxik, uyaik uchuqab, rumal che ri rajawaxik utzukuxik pwaq rech yakbal re ri ja tijobal, xa ne ri qarajil kolik man kubana taj, xaq ku je la utz we kil wa we jun rajawaxik ri.

Juchbi ____________________________

Pedro Morales Kamal kibe ajtijab

Kuyao kbix bik jas rumal man xban ta jun chak, man xriq ta jun riqonem chomam ubanik, xuquje

ubixik jas kban che rilik na.

UWACH TAQ UBIXIK CHAKUNEM

Ri ubixik chakunem ki taq uwach la, chiri kut xaqxu kqil oxib uwach, are taq wa: Tzijonel,

Chobonel xuquje Kutbal.

UBIXIK CHAKUNEM TZIJONEL

Are wa ri jun uwach ubixik chakunem ri xa kutzijoj jas ri ubantajik ri chak ri xbanik. Ri tzijonem

kbanik are utz we kyaqal ubixik ri xkulmataj pa ri chak xuquje rajawaxik ko ucholajil ri tzijonem. Ri

utzibaxik pa ri wuj, utz we ktzukux ri tzij qas kumaj chech, man jun ta chi wi uchobik kban rumal ri

ksikinik.

UBIXIK CHAKUNEM CHOBONEL We jun uwach ubixik chakunem ri kuqalajisaj ri ubantajik. Jas che xkulmatajik, jas che man xkulmataj taj, kuchob rij le ukulmatajem ri chak xuquje ri ukux ri chapowinaq ri kaxkolil, ri utzilal xuquje ri xkulmataj pa ri chakunem. Wa we jun taq uwach kutbal ri sibalaj utz ukojik che usukumaxik ri chakunem.

UBIXIK CHAKUNEM KUTUNEL Wa we jun uwach ubixik chakunem ri, are wa ri kukut ri chak xbanik, qalaj jaw ko wi, kilitaj uwach ri chak. Kambal noj: Ri cholbal chak kubij chi ktzibax job raqan wuj rech ri kunabal. Pa ri kutbal chakunem man xaqxu ta kutzijoj, xane qas ko wi ri wuj, pune xa jun, man che ri kolik.

UKAB QAT

UKUX TZIJ .................................................................................................................. $

RI CHOLQIJ AB .............................................................................................................1

3 KAXLAN KOJBAL .........................................................................................................1

5

UKUX TZIJ

Are wa ri tzij kuya ubixik jas ri tajin kbanik, jas ri salabem kuban ri uwinaqil ri tzaqat chomanik. Keb uwach wa ri ukux tzij:

1 Ukux Tzij kqax chirij jun chik

2 Ukux tzij man kaqax taj chirij jun chik. Rech kanatajik ri xqil kan che ri keb junab rajawaxik kujtzibanik xuquje kaqasikij uwach wuj. Rumal

la che we jun qat ri man kqabij ta chik jas ri ubantajik, xa rumal che ri xqachob rij kanoq nabe.

Nataja chawe ri ukojik ri kexbi rech man katsach taj che ukojik.

Chawilampe pa ri jun juch kolibal:

KEXBI KOKISAX RUK UKUX TZIJ.

KQAXIK MAN KQAX TAJ

NABE WOKOJ UKAB WOKOJ UROX WOKOJ

W Aw R Q IW

K

IN A U

QA I

KI

IN AT -- UJ IX

E

KEXBI LAL Are wa ri jun tzij kokisax che uchabexik jun nima winaq, are jun akal, jun ali, jun winaq ri kamaja

junam ujunab ruk rajawaxik kukoj ri tzij lal are taq kutzijobej. Rajawaxik uqalajisaxik chi wa we tzij ri kutzaq ri kisbal retal tzib L are taq ketzabexik. Kambal noj: Ech la we wuj ri? Man utz taj ktatajik are taq kbix: Ech lal we wuj ri?

KEXBI ALAQ Are wa ri jun tzij kokisax che kichabexik enimaq taq winaq, xaq junam ukojik jas ri tzij lal, xbitaj kan ajsik. Ri kukexbej rib are taq ketzabexik, maj jun retal tzib kutzaqo. Kambal noj:

Ech alaq wa we ri?. CHAK

1 Chasikij uwach we jun tzibanem ri, kate kuri katzukuj ri keb uwach ukux tzij chupam (ukux tzij kaqax chirij jun chik xuquje ri ukux tzij ri man kaqax taj chirij jun chik).

2 Chatzukuj ri tzij ri rukambik ri chaqap taq tzij: X, M, NAQ, chupam we jun tzijonem ri.

KOJBAL Ri eqatat qanan ko jun kikojbal jalan wi cho ri

nikaj taq kojbal chik xkoj loq kumal ri e musib. Ri

eare xkijeq ri kikojonik pa uwi ri jastaq rech ri

uwach ulew ruk ri kuban ri winaq, ruk kuwa we

jastaq kkitzukuj uchobik ri kukulmaj ri winaq pa

ukaslemal. Ronojel ri usalabem, ubiririk ri

kichelaj, jyub, ri ixkanul, ronojel wa ko kubij

chikech.

Ri kojbal are keilow ri Chuch Qajaw xuquje kbix Ajqijab chikech. Ri eare nim ketamabal che

uchobik ri qij rech ri Cholbal Qij rech ralaxik

winaq, rumal kuwa we Cholbal Qij ri nim

xkiban pa ri kikaslemal, wa we ri man sachinaq taj uwach kamik pune ki ri xban che uchupik uwach

kumal taq ri e musib, xa ne man xekwin taj chech.

RI CHOLQIJ RE ALKWALIBAL

Ri xmajitaj retaxik ri jastaq pa ri uwach ulew,

xkulmataj ruk ri ukaslemal ri ixoq, rumal la

kbix cholqij re oxlajkal chech (260 das).

Utz uqalajisaxik, chi ri majbal retaxik ri

rikowibal qij, xmajtaj rilik, uchobik ri

kulmatajem chuwach ulew, are tq ri qatit

qamam xkilo chi ronojel jastaq ko cho uwach

ulew man xaq ta utukel kolik, xa ne

kixekelom kib, maj jun kolik pa utukel wi.

Rumal la ri uchobik kaslemal Mayab chi

ronojel kaslemal rukam rib xuquje junam nim ubantajik. Ri ukaslemal ri ulew junam

ruk ri ja, ruk ri kech ri awaj xuquje ruk ri

ukaslemal ri winaq. Ri ukaslemal jun, are ukaslemal chi ri jun chik. Pa uchomanik ri Mayab winaq, nabe chikiwach konojel winaq, cho uwach ulew xkichomaj chi ri ukaslemal ri che xuquje ri nikaj taq kaslemal chik, ukaslemal xuquje ri

winaq, wene utz unataxik chi ronojel kaslemal rukam rib. Rumal la ri ukaslemal ri che, ri awaj, ri

Cholqij, ri tyoxinik xuquje ri unojibal ri winaq, kunuk rib, kuxik ukux ri uchomanik xuquje ri Uchobik Ukaslem Mayab.

Pa ri ucholik ri qij, ri nabe Cholbal Qij xkulmatajik are ri jun kuchol oxlajkal qij (260 das) rech ukamul yakoj uwach tikon pa jun junab, kkibij ri ilol taq chumil, chi are jun nukajilanik kukut ki taq kikulmatajem chumil, ri ulew xuquje ri ukulmatajem ri winaq. Ronojel wa we ri kunuk rib pa ri oxlajkal qij, sibalaj nim ubantajik, xa rumal che ri kikowisax wa ruk nimaqij pa taq ri uqijol xuquje ruk ri upatan chi jujun che taq ri qij. Wa we Cholqij sibalaj kokisax na kamik pa taq le komon re ri Mayab tinimit. We oxlajkal qij jun uqat kaslemal uchapom rib jas ta ne ri nikaj taq jastaq chik rech ri etamanik, re

ukulmatajem ri jastaq pa ri kaj, ruk xuquje ri rikowem ri qij pa ri unikajil ri kaj pa jun kolibal rech ri ulew.

Ri kubij ri tata Girard: Ri Cholqij kajilab oxlajkal qij rech tikonijem kech ri Chorti winaq kamajtaj pa ri wajxaqib qij rech ri ukab ik rech ri junab, kkis pa ri juwinaq qij rech ri lajuj ik rech ri junab (cholqij kech musib), kunuk ri keb uwach tikon, kate kuri kya jokal lajuj qij re uxlanem ruk. Kjabin na kisbal taq re ri lajuj ik jela taqaj, xa ne ri tikon tajin kwachinik jela. Ruk wa we ri xkulmataj ukojikal ri Cholqij rech oxlajkal qij, jun cholqij rech uwach ulew, wene ko re che ri ukaslemal ri ixoq, ri nan, xuquje ri alkwalinik re ri ulew, re ri chuchu junam kuwa kkiyak kyeb uwach tikon pa ri jun junab. Nojimal we keb uwach tikon ri, we keb aj, xkiriq kib kuk ri keb alaxik eyox ktunun ketamabal ri Jun Ajpu Ixbalam kej, xaq jewa kut xkanaj kan junam kiwach ri jastaq rech ri kojbal xuquje ri Ukux Chobonik re kaslemal kkamow ube ri kulmatajem pa taq ri komon winaq. Are taq kuriq rib ri Cholqij rech oxlajkal qij ruk ri kibinem ri qij, ri ik, kech ri nikaj taq chumil chik xuquje rech ri ulew, chila xmajix wi uchobik chi are jun cholbal re ukux qijinik. Ruk wa we etamabal ri ri ajqijab kkichob rij pa taq ri komon winaq, ri usalabem ronojel ri jastaq pa ri kaj ko kubij pa ri ukaslemal ri winaq cho ri uwach ulew. Rumal kula ri Cholqij rech oxlajkal qij are jun chakubal rech uriqik ri jastaq kkulmataj pa ri ukaslemal ri winaq, chi man kujach ta rib ruk ri ukaslemal ri chumil. UBI TAQ RI QIJ RECH RI CHOLQIJ RE ALKWALIBAL Ri chojqij re alkwalibal kkoj juwinaq qij pa ri ajilabal, kmajtaj ruk ri Batz kkis ruk ri Tzi. Wa we jun chakubal ri are wa ri xkikoj ri ojer taq winaq che rilik ri uqijol taq ri xukulem pa taq ri kaxkolil xuquje re ri tyoxinik che taq ri utzilal kuriq ri tinimit. Ri cholqij are wa ri kril ronojel ri jastaq ri kriqitaj pa kaj xuquje cho uwach ulew, are wa ri kjawataj pa ri ukaslemal ri winaq. Kajib jastaq ri qas kyow kaslemal cho uwach ulew, are taq wa: Ri qaq , ri ulew, ri ja xuquje ri keqiq. Pa ri ukaslemal ri winaq mayab sibalaj nim ubantajik ri Ix (ixoq), ri Aqabal xuquje ri Kame. Wa we cholqij ri ko wajxaqlajkal qij chupam, juwinaq uwach taq qij. Are wa ri ubantajik. Are taq kokisax ri qij, krachilaj jun uwach ajilanik kumaj ruk jun, kkis pa oxlajuj qij, are taq kmaj chi jun qij

chik, kmajtaj chi jumul ruk nabe ajilanik, xaq ku jewa kban ruk ri juwinaq qij rech kuya ri ajilabal oxlajkal qij. Jewa kban chukojik:

Jun Batz keb Batz, oxib Batz,..., oxlajuj Batz; are taq kmaj chi rajilaxik ri jun qij chik, kmajtaj chi jumul pa ri nabe ajilanik: jun E, keb E, oxib E kajib E, ... oxlajuj

E. Xaq je kuwa kban che rajilaxik ronojel ri juwinaq qij.

Rech kuya we ajilabal re oxlajkal qij, utz we kban ri kiyarsanem oxlajuj ajilanik ruk juwinaq qij, kuya ri oxlajkal (multiplicar 13x20 = 260 das). Ri ubantajik wa we oxlajuj ajilanik kbanik, ri nabe taq winaq mayab xkesaj che ri oxlajuj usalabem ri ubaqil ri winaq, qilampe: Keb ko chuqul raqan, keb cho uchek, keb jawje kutiq wi rib ri raqan, keb che ri uqul uqab, keb pa uchuk, keb jawje kutiq wi rib ri uqab, jun ri uqul. Are ku ri juwinaq ajilanik xesax che ri lajuj uwi taq uqab xuquje ri lajuj uwi taq raqan. Wa we juwinaq qij ko taq ri kubij, rumal la kuya ubixik jas kubij chi jujunal:

Kkibij ri eqatit qamam chi wa we jun uwach qij ri are nabe qij rech ri ik maya

xuquje are kuya ukutik chi are ri jun batz ri kukam ri ube ri qakaslemal.

Uwach qij rech ri qasabal qij, yal kaslemal, yal nojibal xuquje nawem, are wa ri

majbal re etamanik. Ri winaq kkiy pa we qij ri, xtikitaj loq pa ri qij Aqabal, ri

petinaq choch are ri qij Kawoq, kuyao kban ajqij. Xuquje ri winaq kkiy pa we qij

ri are nim retamabal, chobonel, tobanel, ajchak, ajtij che taq ronojel uwach taq

chak xuquje are kuban kamal be chech utaik jun ali. Ri man utz taj kubano are ri man kkwin taj che

usukumaxik ri kaxkolil ri kriqitaj wi ri are, kunim rib pa taq kaxkolil kech nikaj winaq chik, kuriq

kax che animaaj. Pa we qij ri kuyao kuban tyoxinik che taq ri jastaq, utz xuquje kban ronojel uwach

taq nimaqij, jas ta ne ri kulanem xuquje kuya kichuqab ri ajkemab.

Are lo jun uwach qij ukab rech le ik maya, are lo kuya ukutik le ubinem xuquje le

ukaslemal na le jun winaq

Jun che ri uwach qij eqanel rech ri junab, are retal ri be, ri kiyem, are kamalbe

rech ri tinimit. Ri winaq xkiy pa we qij ri are xtikitaj loq pa ri qij Kat, ri petinaq

choch are ri qij Ajpu. Ri winaq xkiy pa we qij ri are utzalaj winaq, kuya ubixik ri

retamabal, loqanel winaq, ajchak, kamalbe pa utinimit. Ri man utz taj kubano

are ri man kkoji taj cho ja, xaq ajbinel wi, man aninaq taj kuqat tzij.

Are lo jun uwach qij urox rech le ik maya, kunatajisaj chqech chi are jun qayes

ubinam aj, che ri are xutik ri Wuqub Ajpu cho ri rachoch are taq maja ke pa

choj.

Uwach qij rech kexonik, chojchobesanik, kakarsanik, xuquje kubij ri kiyibal,

ri chakunem. Are wa ri qij xmajtaj ri utikik ri abix. Ri winaq xkiy pa wa we qij

ri xtikitaj pa ri qij Kan, ri petinaq choch are ri qij Imox. Ri rutzilal wa we qij ri

pa ri kikaslemal ri winaq: Utza taq winaq, nim kekil wi ri kitat kinan, nim keil wi xuquje pa ri kachoch.

Ri man utz taj pa ri ukaslemal ri winaq: kaxkolil pa ri ukulanem, kax kuriq che uchobik ri jastaq,

man ksuki taj pa rachoch.

Are lo jun uwach qij ukaj rech le ik maya, are kuya ubixik ri uwach ulew, ri e

awajib, nimaq taq jyub xuquje le e nima.

Uwach qij re ri uchuqabil ri kiysanik re ri jastaq ko cho kaj xuquje kbix

Balam chech, uqijol re ri utikitajik ri jyub, ri ja xuquje ri ulew kolibal. Ri

winaq xkiy pa we qij ri xtikitaj pa ri qij Kame, ri petinaq choch are ri qij Iq. Ri

rutzilal rukam loq are taq wa: etamanel, kwinel, ixkyaqat, utzalaj qatal tzij,

ajchak. Ri man utz taj kubano are taq wa: Sibalaj kan, taqanel, kutzukuj

kaxkolil, kutzukuj nim kil wi kumal ri winaq.

Are lo jun uwach qij uro rech le ik maya, are lo kuya ukutik ri ko ubanik ruk le

Ajaw ruk le qakaslemal.

Uwach qij rech ri awaj krapinik, rech ri xriqow ri loqalaj ixim, are wa ri ukaninaq

ri utzilal pa kaslemal. Uqijol ri utzilal pa kaslemal, ri qinomal, ri nojibal, ri

etamanik. Uqijol xuquje ri chawem ruk ri Ukux Kaj, Ukux Ulew yal kaslemal.

Ri winaq xkiy pa we qij ri xtikitaj loq pa ri qij Kej, ri petinaq choch are ri qij

Aqabal. Ri winaq ri maj kaxkolil kuriqo, ko uqinomal, utz kel ri utikon. Ri rutzilal we qij ri are ri:

utzalaj winaq, sakaj ujolom, ajkay, chobonel, etamanel, kuna ri kkulmataj na, kutij uqij rech kuriq ri

kraj. Ri kaxkolil rukam uloq are taq wa: kqaj pa jiqjatik che taq ri jastaq, titik, ajlajab.

Are lo jun uwach qij uwaq rech le ik maya, are kuya ukutik ri makaj banatalik

xuquje le kuyutajem.

Uwach qij re ri kulmatajinaq, ri ukulmam ri atit mam pa majbal re uwinaqirik

uwach ulew. Ri ajmaq are retamabal ojer winaq, chobonem, pajbal, sipanem,

uchuqabil kaj. Ri rutzilal rukam loq are taq wa: Etamanel, chobonel, sakaj

ujolom, nimanel, kuqi kax, ajchuqab. Ri kaxkolil rukam loq are taq wa: man

kax taj ktzaq pa makaj, makunel, banal tzij, ajoyowal. Ri winaq xkiy pa we qij ri xtikitaj loq pa ri qij

Qanil, ri petinaq choch, are ri qij kat.

Are lo jun uwach qij uwuq rech le ik maya, are lo kuya ukutik ri nimalaj retamabal jun winaq. Uwach qij re nawinem, jun che taq ri nawal eqanel rech junab, ubi ri chomanik xuquje ri qanojibal. Are wa ri kubij ri uchuqabalil ri ujolom ri winaq xuquje ri noj, junam kubij ruk ri chomanik. Ri winaq xkiy pa we qij ri, xtikitaj pa ri qij Toj, ri petinaq choch, are ri qij Kan. Ri rutzilal ukamom loq are taq wa: nawel che uchobik rij ri jastaq, ajnoj, nim retamabal. Ri man utz taj ukamom loq are taq

wa: Man xaq ta jun kkoji wi, nimal che, maj jun je kunao, taqanel.

Are lo jun uwach qij rech uwajxaq rech le ik maya, are kuya ukutik jun kuchil keb upuchi. Are wa ri uwach qij rech ri kunanik, retal chuqab, tobanik, loqanem, achilanem. Ri winaq xkiy pa ri qij ri xtikitaj loq pa ri qij Tzi, re petinaq choch are ri qij Kame. Ri utzilal ukamom loq are taq wa: Nawem che chawem chikiwach winaq, ajkunanel, sibalaj knaw chech kikunaxik le winaq xuquje ri eawajib. Ri kaxkolil rukam loq are taq wa: Kaxkolil, bisobal, banal tzij, chojinel, rax kamik, kan,

kutzalij ukexel ri kax kban che, ajoyowal, kax ranima.

Are lo jun uwach qij rech ubelej rech le ik maya, kuya ukutik ri mulin ib pa taq ri wok ja xuquje are jun qij nim ubanik rech ri ixoq. Uwach qij rech ri jab, chajinel, uqijol ri ajchamiy, ri taqanel, ri qaq xuquje ri chabal. Uwach qij ri ixoq, uloqanik nanixel, umiqinal upaja. Are nawal re ri tikonijik, ri kexonik, ri qojomanik, qonik xuquje ri chobonik. Ri rutzilal ukamom loq are taq wa: tzaqat uchomanik, mochocholaj winaq, ajloq, ajuwoja, kuyao kuban ajqij, iyom, nan, tat aj il. Ri kaxkolil ukamom loq are taq wa: Ajmak, ajchoj, banal kax, ajoyowal, are keqan ronojel kaxkolil kkulmatajik. Ri

winaq xkiy pa we qij ri xtikitaj loq pa ri qij Batz, ri petinaq choch, are ri qij Kej.

Are lo jun uwach qij rech ulajuj rech le ik maya, are lo kuya ukutik ri Qatar qij xuquje ri e yox winaq ri Jun Ajpu xuquje ri Jun Ixbalm Kej. Uwach qij re ri ajkyaq, kyaqanel, ajbe, ri tat kukut be xuquje ajqojom, ajchakib, ilonel, ajchawel, ajtzib. Ri rutzilal we qij ri are taq wa: chomanel, ajchuqab, utza winaq, loqanel, kwinel, ajbe, nim retamabal, tajinel. Ri kaxkolil ukamom loq are taq wa: Kan, kutzalij uwach kaxkolil, chuj. Ri kaxkolil

ukamomj loq are taq wa: ajoyowal, tzalil uwach kax, banal kax. Ri winaq xkiy pa we qij ri xtikitaj pa ri qij E, ri petinaq choch, are ri qij Qanil.

Are lo jun uwach qij rech ujulajuj rech le ik maya, are lo kuya ukutik ri retamabal ri jun winaq xuquje ri chweq kabij.

Uwach qij re ri ja, ri plo, ri salabem, moxil, choj. Kubij chuqabil pa nawalil,

kubij xuquje ri moxiqab tol re wiqiqab. Ri rutzilal we qij ri are taq wa: ajchak,

ajnoj, chomanel, man kax taj kuban che uchakuxik pas taq uwach chak. Ri winaq

xkiy pa we qij ri xtikitaj pa ri qij Aj, ri petinaq choch, are ri qij Toj.

Are lo jun uwach qij rech ukabaljuj rech le ik maya, are lo kuya ukutik le keqiq,

le nima keqiq xuquje le kayapa.

Uwacj qij re Ukux Kaj, Ukux Ulew, are jun che taq ri qij eqanel re junab. Are wa ri uchuqab

chomanik, jeqbal kaslem, nima chomanel, uqijal taq ri tabal tzij, are ri tew, keqiq, uxlabal re kaslemal.

Ri rutzilal ukamom loq are taq wa: ajchuqab, chobonel, kaslemal, ajkay. Ri man utz taj ukamom

loq are taq wa: kan, man saq ta re, taqanel, man tal ta tzij. Ri winaq xkiy pa we qij ri xtikitaj pa ri qij

Ix, ri petinaq choch, are ri qij Tzi.

Are lo jun uwach qij rech uroxlajuj rech le ik maya, are lo kuya ukutik le kqaj qij xuquje le aqabibal. Uwach qij re saqirem, kak qij, kexonik pa taq ri kaslemal. Ri utunanik ri qij

naqaj chik ko wi. Are kukutbej re chi ri utunanik qij xel loq pa relebal qij

roqotam ri qequmal ri chaqabil. Ri rutzilal ukamom loq are taq wa: sakaj,

kubsal kux, ajchuqab, utzilal, ajnoj, binel. Ri man utz taj are taq wa: Kaxkolil,

ri winaq wene keleqax jastaq re, ajoyowal, qabal tzij, kanal, banal tzij. Ri winaq

xkiy pa we qij ri xtikitaj loq pa ri qij Tzikin, ri petinaq choch are ri qij Batz.

Are lo jun uwach qij rech ukajlajuj rech le ik maya, are kuya ukutik le kat, le chim xuquje le kemenik. Uwach qij re ri qaq, kat, kaxkolil, tzapinem, ukuxal ri kolem. Are wa ri

chuqabalil, ri umiqinal ri animaaj, are wa ri kubij kat, tikitajem, tur, kakal, uxe,

majbal re utzilal xuquje pa nawem. Ri rutzilal ukamom loq are taq wa: nawel,

ajqojom, ajkay, ajqij. Ri kaxkolil ukamom loq are taq wa: kanal, man aj il taj,

riqol kax. Ri winaq ri kiyinaq pa we qij ri, xtikitaj loq pa ri qij Ajmaq, ri petinaq choch are ri qij E.

Are lo jun uwach qij rech urolajuj rech le ik maya, are kuya ubixik ri nima laj kumatz Kukulkan, Kuku Qukumatz, Ketza Qukumatz, che ri kusot rib pa le keqiq ruk le ujolom ikim, le uje chikaj. Uwach qij rech ri uchuqabalil ri upakaj, are wa ri kubij jamaril, saqil, ri utzilal

xuquje ri qinomal yal taq utzalaj taq jastaq. Kubij xuquje sakajil, nawem rech

nima winaq, riqoj ib, nukuj ib. kukutbej re ri saq tzij, ri pajbal, qatoj tzij. Ri

rutzilal ukamom loq are taq wa: nawel, saq re, etamanel, kamalbe, ajqij. Ri

kaxkolil ukamom loq are taq wa: Kanal, kax ranima, man saq ta re. Ri winaq xkiy pa we qij ri

xtikitaj pa ri qij Noj, ri petinaq choch, are ri qij Aj.

Are lo jun uwach qij rech uwaqlajuj rech le ik maya, are kuya ukutik ri kiqij ri eqatit qamam che ri man eko ta chik quk xuquje kuaya ukutik ri kikolem quk pa uxlabal.

Uwach qij rech ri kisbal re ronojel ri jastaq, ri utz ri man utz taj. Ri kame are wa ri

majbal, ri kikotemal, ri petinaq, ri xkyaqatil xuquje ri chomanik. Ri rutzilal

ukamom loq are taq wa: ajchuqab, ko laj winaq, man riqol taj kax, nimanel, aninaq

kchakunik, kunabej ri utzilal xuquje ri kaxkolil petinaq. Ri kaxkolil ukamom loq

are taq wa: Banal kax, kutzalij ukaxel ri kax kban che, oyowal, ktzaq uchuqab. Ri winaq ri xkiy pa

ri qij ri xtikitaj pa ri qij Tijax, ri petinaq choch are ri qij Ix.

Are lo jun uwach qij rech uwuqlajuj rech le ik maya, are kuya ukutik jun awaj ri masat are ri kamal be rech ri jun komon.

Uwach qij rech qatoj tzij, kamalbe re ri tinimit, uqijol ri chuqabil xuquje ri

taqanem. Are kubij ri kajib telebal re ri ulew, ri kajib uxukutil ri ulew. Are

kukutbej uwach ri kej ri kajib ubinibal, ri chuqabil pa ri uwach ulew, uchuqabil

ri ik xuquje ri chumil. Are wa ri nawal eqanel rech ri junab xuquje rech ri

qasabal qij. Ri rutzilal ukamom loq are taq wa: Ri winaq ekiyinaq pa we qij ri

sibalaj ajchuqab, je xuquje pa nawalil, esakaj, aj il xuquje nimaq taq ketamabal, etobanelab, kuyao

kkiban ajqijab. Ri kaxkolil ukamom loq are taq wa: Ekana taq winaq, man kkita ta tzij, ebanal taq

kax. Ri winaq ri kiyinaq pa we qij ri xtikitaj pa ri qij Kawoq, ri petinaq choch are ri qij Tzikin.

Are lo jun uwach qij rech uwajxaqlajuj rech le ik maya, are kuya ukutik ri ija, ukamal, le imul xuquje le jun bolobik cho chokaj ubinam Venus. Uwach qij re ri kaslemal, ri utuxanik ri ulew, utzukik ri ija, ri kaslem xuquje ri loqanik. Kukexwachij ri kaslemal, ronojel uwach taq che. Ri rutzilal ukamom loq are taq wa: Utz ke, ajchakib, aj il, man ekan taj, ajtikon, sakaj kichomanik, alkwalinelab. Ri kaxkolil ukamom loq are taq wa: xaq yawab winaq, kuriq kax pa

taq ri chawem, maj uchuqab. Ri winaq xkiy pa we qij ri xtikitaj pa ri qij Ajpu, ri petinaq choch, are ri qij Ajmaq.

Are lo jun uwach qij rech ubelejlajuj rech le ik maya, are kuya ukutik ri uyaik jastaq, tojoninik xuquje jab. Uwach qij re yabilal, kaxkolil, tojonijik. Are kukexwachij uwach ri toj, pajbal

rech ri utzilal, ri loqanik, ri tzijonem xuquje ri riqoj ib. Ri rutzilal ukamom loq

are taq wa: ajchuqab, sakaj ujolom, tobanel, chomanel, saq re, chobonel,

nojinel, utz ri unoj. Ri man utz taj ukamom loq are taq wa: Ajmak, ajoyowal,

banal kax, xaq yawajik krilij, qoxomal xuquje kaxkolil. Ri winaq xkiy pa we qij ri xtikitaj loq pa ri qij

Imox, ri petinaq choch are ri qij Noj.

Are lo jun uwach qij rech ujuwinaq rech le ik maya, are kuya ukutik ri tzi xuquje ri tzij. Uwach qij re ri qatoj tzij, ri taqanik, ri utzilal, ri saqil. Ri rutzilal ukamom loq are

taq wa: utza winaq, nimanel, ajchuqab, banal utzilal, tobanel xuquje qatol tzij.

Ri man utz taj ukamom loq are taq wa: ajmak, kayil rachil, kajiqjatik, kutzukuj

ukulel. Ri winaq ri xkiy pa we qij ri xtikitaj pa ri qij Iq, ri petinaq choch, are ri

qij Tijax. Wa we jun uwach qij ri eko jujun taq ajqijab kkibij chi wa we qij ri

man je ta la ubi, xane Tzij wa ri qas ubi, xa xban sachem chech ri ubixik kecha. Xane utz la, we

ketamax ri keb uwach ubi, ri sibalaj utz retamaxik are ri kubij ri uwach qij ri.

Are taq wa ri qij ri kokisax pa ri ki taq uwach cholqij, jas ta ne ri chojqij rech Alkwalibal, Cholqij re Ik xuquje ri cholqij rech jun Ab. Ri uchuqabil ri rutzilal xuquje ri kaxkolil rukam loq ronojel taq ri qij rech ri cholqij, are kbin ri rajilabalil. Ri rajawaxik retamaxik chi ri wuqub ajilabal pa ri cholqij re alkwalibal, are jun pajbal maj ujech ri utzilal xuquje ri etzalal rech ri qij. Ri ajilabal ri ko chuxe wa we wuqub ajilabal ri, maj uchuqab, ri ajilabal ri ko pa uwi we ajilabal ri, ko uchuqab. Rumal la rajawaxik retamaxik ri uwach uqij jun rech utz kban ri kubij ri unawal ri winaq xuquje rajawaxik ubanik ri toj rech man kuriq ta kax.

CHAK

1 Chasikij nojimal we jun tzibanem ri, kate kuri katzukuj ri tzij ri ukamom bik le chaqap taq tzij: tajik, nik, wik.

2 Chatzukuj ri ukux tzij ri kkis ruk ri chaqap taq tzij: ik.

3 Chachobo rij we jun tzibanem ri junam ruk ri ajtij.

RI CHOLQIJ IK

Ri ukiyik we cholqij ri, xa rumal ri kojonik xuquje rumal ri ko pa taq ri wuj rech kojbal, are jun chikech ri keb Cholqij, wene are ukab che ronojel ri echolqij eko pa ri Mayab tinimit. We cholbal qij ri, junam ruk ri jun rech oxlajkal qij kril xuquje ronojel ri ukaslemal ri ixoq. Utz unataxik pa we jun tzibanik ri, chi ri ixoq nim ubanik pa ri ukaslemal ri Mayab tinimit, pa keb uwach jastaq pa ri chakunem, ri jun, are ri nan ukux ri ja winaq xuquje pa ri tikonijem rech ri mukun xuquje ri kinaq; pa ri tinimit, jumul atit, jumul nan, kukutbej re ri Ixmukane xuquje ri Ixkik pa ri Mayab kojbal.

We jun cholqij ri, man xaq ta xwinaqirik pa utukel wi, xane junam utikitajik ruk ri jun cholqij re oxlajkal qij. Ri ilol taq chumil re ri Mayab tinimit xkichap utzukuxik ri jastaq pa ri kaj, chila kut xkil wi chi ri jastaq rech ri kjunumataj ruk ri jastaq ko cho uwach ulew, ri jastaq rech ri ik xuquje ri qij. Ri ralkwalinik ri ulew kjunumataj ruk ri ralkwalinik ri ixoq, xuquje ri ajilabal qij kunuk ri ixoq ruk ri ik. Ri belejeb ajilabal are kukut ri kiyarem, belejeb ri ukya xuban ri Ixmuqane ri xok che utyojil ri ixim winaq, belejeb xuquje ri uchuqabalil ri ulew ri kkisan ronojel che cho uwach ulew.

Pa belejeb qij xmuq ri Jun Ajpu Ixbalam Kej pa ri Xibalba, chila xcheketaj ri uchuqabalil ri qequmal ruk ri uchakik ri retzabexik ri potz. Rumal la kaya kinim ri kaminaqib pa belejeb qij, pa

wa we ajilabal qij ri xrikowisaj ri kaxkolil ri xuya ri xibalba pa taq kibe, kate kuri xux Tunanik taq Chuqab. Wa we uyaik unim kiqij ri kaminaqib kkulmataj pa taq ri tinimit pa ri Abya Yala. Ri jun chik kaqabij chi ri ixoq kalan chi belejeb ik. Ruk wa we ri kqabij, chi ri uqaxem ri ik ruk ri ralanik ri ixoq, kajunumataj pa ri uqaxem ri Cholqij rech oxlajkal qij. Ebelejeb kolibal eko pa ri kaj kesutin chirij ri qij. Are ku wa we belejeb ri, ewuqub kukexwachij ri ajpakaj, ri keb kukexwachij ri ulew junam ruk ri ik. Ri wuqub are Kajolom, ri keb are Alom are taq kkiriq kib kuya ri belejeb. Ewuqub chikech ri chumil sibalaj kechupuwik jas ta ne ri: Ik, Saturno, Marte, Jpiter, Venus y Mercurio. Xuquje wuqub jul ko che ri ujolom ri winaq. Ri Balam are kukexwachij le Ajaw. Ri enabe taq tat nan: Balam Kitze, Balam Akab, Iki Balam Majukuta ri xeban che uqoral ixim rumal ri atit Ixmuqane ri kubij le Pop Wuj. Ri balam junam ruk ri chaqabil are taq kechupuw le echumil pa le kaj. Ri Ix are ixoq, ri ik ukexwach ri ixoq, ruk ri uqaxem karetaj ri uqaxabal qij. Ri qij are nabe etabal re ri qaxabal qij, ri ik, kate kuri ri junab rech oxlajkal qij. Ri kablajuj mul katunan ri ik, kablajuj mul kamuqi ri ik junam ruk ri usalabem ri qij kuya pa ri jun junab, xuquje ri kukulmaj ri jastaq cho uwach ulew. Pa we jun junab ri kkulmataj keb uwach jastaq, are wa ri kbix kulaj Tyox chech, chi man kakitzaqapij ta kib: waqib ik ko jab qeqmuj cho ri kaj, waqib ik ko saqij xuquje katunan ri qij. Chila xmajix wi uchomaxik ri cholbal qij ruk ri etamanik rech ri uqaxem ri ik xuquje ri qij.

Ri kiqaxem ri chumil pa ri kaj, ri aj ilol taq chumil rech ri Mayab tinimit ruk ri kilbal chirij ri jastaq,

xkichobo chi kunuk rib ri kiqaxem ri chumil ruk ri jab, ri ik, rumal la xqalajin chi kiwach chi

ronojel ri jastaq kkulmatajik junam kebinik pa taq ri qij, pa taq ri kolibal rech taq ri chumil xuquje

rech ronojel ri uwokaj.

Ri resaxik ri ujolom ri Jun Junajpu, utat ri Jun Ajpu Ixbalam Kej kuya ubixik ri chaqijal rech ri ulew.

Pa jun tzij chik, ri ukamikal ri Jun Junajpu are ukamikal rech ri ulew. Ri ujolom xesaxik are ri Qij

ktunan utukel, maj chi ri unimal ubaqil. Kate kuri, ruk ri jab raxarik, xuquje xwachin ri che jawje

xtzayabax wi kan ri ujolom, ruk kut jutzit uchub (ri jab) xux yawab ixoq ri Ixkik (ri ulew) ruk ekeb

ral ri ixim rachil ri kinaq.

CHAK

1 Chatzukuj pa we sikin wuj kabano, we nikaj taq tzij rech kutunik: Wi, loq, bik xuquje ri tzij:

Bal, Em, Aj, ruk we tzibanem ri.

2 Junam kuk ri awachil chi chobo xuquje chitzibaj jas ri xichob chech che ri sikinem xibano

pa ijujunal.

RI CHOLQIJ AB

Ruk ri ukiyik ri ixim, ubixik pa ri unojibal mayab, ri

qij are nim ubanik chikiwach ri nikaj taq jastaq pa ri

kaj, pa ri uchomanik ri Mayab winaq. Ri qij, ri ixim

xuquje ri winaq xaq junam kichobik kbanik. Wa we

cholqij ri ko wajxaqlajkal job qij chupam (365 das).

Ri uchobik rij ri ixim, are ukux ri uwa ri Mayab

tinimit, xkulmatajik are taq xriqitaj pa ri utikon ri ixoq

cho ja, tzaqatsabal wa. Chila kut ri ixoq xutzaq kan

wa we chak ri, tzukul utzaqat wa kech ri ajupaja. Man

che ri cho ja kut junam ruk ri Ixkik xkiy wi ri ixim.

Chila kut xmajitaj wi uchobik chi ri ukolibal ri ixim ri xkoj che utyojilal ri Mayab winaq, rech ri ulew kolibal Paxil xuquje ri Kayala, jewa kubij ri Pop Wuj chqe, chi are jun kolibal rech ronojel taq uwach che ri kuya uwach tijowik rij, ko chirij taq ja, are kilow ri ixoq, ko pa jun ulew sibalaj ko umesal. Ri jela taq uwach ri che are kyow ri Ixmukane, are wa ri ixoq, ri nan ulew.

Xekikot kut are taq xkiriq ri jun jelalaj ulew, jawje kriqitaj wi jela taq che, qayes, ichaj xuquje nikaj taq jastaq chik, jas ta ne ri saqajal, qanajal, tzar, kakao, tulul, tapal, kawex, qinom, ajache xuquje ri raxkab. Sibalaj ki ri ktijowik ko pa ri etinimit kibi Paxil, kayala. Chila ko wi ronojel uwach jastaq tijowik rij.

Are taq xepoqorik ri winaq (xekiyarik) pa ri Tinimit, man kubana ta chik ri jastaq katijowik, xa rumal che ri winaq xkikoj ri nan ixim che ukux kiwa, rumal ku la man kubana ta chik ri uwoja che kitikonijebal. Xa ku rumal la ri achi xumajij uchakuxik ri nimaq taq ulew ko naj che ri kachoch, rech utz ko kkitij ri tinimit winaq.

Ri ujamik ri uwach ri ulew, jas ta ne ri uporoxik, ri qayes, uqasaxik ri che, ri ulew kaqitajik we xaq je wi ronojel junab ktikik, rumal la rajawaxik ruxlanisaxik jun keb junab rech utz, are taq katik chi jumul, kuya jela taq uwach. Rumal la ko jun taq mul rajawaxik kbinibexik jun, keb retabal qij, chila kula xaq xu wi ri achi kbe pa chak, ri ixoq man kkowin taj kbe pa ri tikonijik, rumal ri eral, ri nikaj taq uchak chik ko cho ja, jas ta ne ri ukem, ri kilik ri eral. Ri achi are xok che rilik le tikon. Ri ajupaja

xkexetaj ri ki chak, are chi ri achi kilow ri tikon, man che ri, ri ixoq man xutzaq ta ri alaj utikon re uwo ja, jas ta ne ri ichaj, ri qoq, xuquje nikaj taq jastaq chik.

Chiri kut, pa we jun uqat qij ri, xjeqetaj wi uloq ri Cholqij rech ri qij. Ri qij, ri achi xuquje ri ixim xaq junam kibantajik. Ri ixoq are ri Ik xuquje ulew, ri kinaq xuquje ri qoq ri mukun. Ri ulew, ri Ik xuquje ri Qij, eare oxib ajupakaj. Ri ixim, ri kinaq xuquje ri qoq eare oxib ajuwachulew. Ri kak Cholqij kubij chaqe, le kichakunem ri ixoq rachil ri achi pa ri tinimit.

Wa we kak kolem ri, we junam kibantajik ri ixoq ruk ri achi, kjunumataj ruk ri kulaj TEPEW QUQKUMATZ, ekeb, man che ri xa ejun xuquje, kqalajin wa pa ri utikitajik ri Cholqij rech oxlajkal qij kuchol ri ukaslemal ri ixoq, xuquje ri Cholqij rech wajxaqlajkal job, kuchol ri ukaslemal ri achi ajtikonijel.

Ri aj etamanel rech ri Mayab tinimit xketaj ri ubinem ri echumil pa kaj. Nabe taq mul, xkichol rij ri

kichomanik, ri kichobonik chirij taq ri echumil, pa ri ukulmatajem ri winaq, jas ri utikitajik ri

echumilal pa kaj. Ketam chi toyotik ri ulew. Wa we tzij ri are kabin ri Pop Wuj qata mpe jas kubij:

Xyataj ketamabal, naj xopan wi ri kilbal, xketamaj ronojel uwach jastaq ko chuwach ulew. Are taq

xekayik, aninaq xkil pa taq kixukut xkil ri uxukut ri kaj xuquje xkilo chi toyotik ri ubantajik ri ulew.

Xkil ri jastaq ri ko naj, ri jastaq ri man kilitaj taj rumal che ri naj ko wi, ri eare xkilo, man xesalab ta

che rilik, xuquje xkilo jawje eko wi.

Xketamaj chi toyotik ri ulew, xuquje ri unukik rib ri jastaq pa ri kaj. Wene maj kichakubal sibalaj

nimaq taq ubantajik jas ri kokisax kamik xkikojo. Ri ketamabal xkiriqo ruk ri ukojik ri kichomanik

che uchobik ri uchuqabalil ri jastaq ko pa kaj. Are wa ri kichak ri qas xemajow loq.

Ri etamanik ruk kutbal, kolik pa ri kikaslemal ri Mayab tinimit. Xkiban ri Cholqij rech

wajxaqlajkal job qij, ri etanik sibalaj tzaqat.

Wa we jun cholqij Ab, are jun etabal qij ri ko xuquje wajxaqlajuj rikilal, chi jujunal che taq wa we ik

ri, ko juwinaq qij chupam, are taq wa ri xil kan nabe. Ruk kuwa we ri, we kban ri kiyarsanem

juwinaq qij ruk ri wajxaqlajuj ik kuya le wajxaqlajkal ajilabal qij (multiplicar 18x20 = 360). Rech

ktzaqat ri ajilabal qij, ko chi jun ik xa job qij ko chupam, xane chi we ik ri maj uqijol chik, xa

chajibal qij, xa jun qaxaqbal rech jun junab chik, chiri kban tyoxinik chech ri ajaw, maltyoxibal che

kaslemal xikow kanoq, xuquje utaik chech ri utzilal pa taq ri qij ri maja kqaxik, ri kpetinaq na.

UBI RI IK RI KUBIJ

Takaxepwal Tikbal ri abix. Nabe ik rech ri junab.

Qibapop Jabinik re kawinaq qij. Alaj taq awaj maj ubaqil.

Saq Saqa kotzij. Jab. Alaj tq awaj maj ubaqil.

Chab Tikonijem. Xqol ulew.

Jun Bix Qi Nabe bix che ri qij.

Nabe Mam Nabe ojer winaq, kaxkolil che ri tikonijem.

Ukab Pach Ukab ojer winaq, kaxkolil che ri tikonijem.

Nabe Likin ka Chaqchoj ulew.

Ukab Likin Ka Chaqchoj ulew

Nabe Pach Uqijol ri ukojik ri ikaj, banbal si.

Ukab Pach Uqijol ri ukojik ri ikaj, banbal si.

Tzisi Laqam Tuxaj para taq ri qij tew.

Tzikin Kij Kijupulem ri etzikin, xuquje kkiyik ri konojel kiwach tzikin.

Kaqam Qaqarem, ukyaqarik ri sutz.

Nabe Sij Chaqijal cho uwach ulew, katitajem, upetem saqa taq kotzij.

Ukab Sij Chaqijal cho uwach ulew, katitajem, upetem saqa taq kotzij. Tikonijem chuxe taq ri kachelaj, pa taq joron taq ulew.

Urox Sij Junam jas ri nabe kanoq. Umajik ri nabe tq tikonijem.

Che Utuxem tq ri che, kisbal taq ri tew.

Batam Job qij rech qipoj waim.

KAXLAN KOJBAL

Are taq xul ri musib, ki kiwach winaq xepe kuk, jas ta ne: Kamal taq be rech kojonik, ekamisanelab,

eloqomab, pa jun tzij konojel ebanal taq kax ri xulik.

Are taq xulik, xkibij chikech ri qatit qamam, chi ejunam kuk ri kitaq awaj, rumal che ri jun wi ri

kichabal, jun wi ri kinojibal, rumal la xkibij chi rajawaxik kkikoj ri Ajaw ri kech eare, ubi (Kristo)

rumal la e Kristyan kibi.

Are taq xulik ri kristyan taq winaq xmajitaj ronojel uwach kaxkolil jas ta ne we ri:

Are taq xul ri winaq ruk jun Ajaw ri qas are na, chila xmajtaj wi ri kaxkolil.

Kubij ri uchuch wuj Chilam Balam: Xa rumal che ri enitz taq winaq, maj xkibij, xaq xkinao ri kax

xban chikech kumal ri ebanal taq kax, are kuwa ri kabix Rajaw Xibalba ko cho uwach ulew, etijol

taq ukikel ri Mayab winaq, ebalam rech ri Tinimit. Kuriqa ku na jun qijal wa, are taq kopan ri uwal

kiwach ri winaq cho ri Ajaw, kape ku na ri uqatbal tzij ri Ajaw cho uwach ulew pa ki wi ri ebanal

taq kax.

Ri xuban ri kojbal chikech ri Tinimit Mayab: Pa ronojel ri choj xbanik, ri musib xkikoj ri uchuqab

ri kojbal xuquje uchuqab chayanik rech xekowin che ubanik ri xkaj xkibano chikech ri Mayab

winaq.

Are taq xban ri choj, ri musib man xekowin taj chuchekik ri choj ruk qaq, are xekikoj ri kamal taq

be rech kojonik che kichekik ruk ri kikojbal ri kkibij ri eare. Wa we ri xkulmataj pa taq ki tinimit

jas t a ne r i x k u l m a t a j p a r i t i n i m i t Qe q c h i, a re t a q m a n

xecheken taj ri ebanal taq kax, xane are xe ri Fray Bartolom de las Casas jun Kamalbe pa kojbal,

ruk bix, ruk chabal rech Ajaw xuchek ri winaq, xaq ku jewa xechakataj ri tinimit Qeqchi.

Are taq xecheken ri musib che ri choj chikech ewinaq rech ri tinimit Itza, xutaq bik jun wuj ri Vicario

rech Itza chikech ri Ursa y Arismendi chi xqasataj ja pa uwi ri kamalbe rech ri tinimit Itza. Ri wuj

kubij chi sibalaj kax xkiriq che ri chekenem. Pa we chekenem xekikoj chuqab rech ri ekamisanelab

xuquje ri ekojonelab che kichekik ri ekijal ri Mayab Winaq xcha.

Ri ukojik ri ukojbal mus chikech ri Mayab winaq are xupatanij chi ri ekamal taq be kkikakalej chech

ri kichomanik, chech ri kichak xuquje rech kkil ri kisalabem pa taq ri kitinimit rech man kekowin taj jas

ri kkibano churesaxik kib pa kiqab. We kojbal ri man qas ta tzij chi are ktzukuj ri utzilal jas ri kubij

ri Ajaw, xane are kkitzukuj ri kiqinomal chech taq ri jastaq ko cho taq ri ulew jas ta ne ri: rulewal ri

qana pwaq, saqa pwaq, xuquje ri ulew. Qila mpe konojel ri tyox taq ja sibalaj nim kulew kolik, ri

tyox ja are xebanow ri Mayab tinimit xuquje ri kityox xkiban chila jawje ko wi ri Tabal Tzij (Altar

Maya), qila mpe we tzij wa we ri, jas ta ne ri jun laj tinimit Chichicastenango chila ko wi jun Tabal

Tzij, pa uwi xban wi ri kityox ja rech kkisach ri kikojonik ri Mayab Winaq. We kichomanik ri man je

ta xel wi, xa rumal che ri winaq nim ubanik ri kikojbal, rumal ku la man tzaqom ta kamik.

Ri musib man xkubi ta kikux ruk ri elaq xuquje ri kamisanik xkiban chikech ri etat nan mayab,

xane xekanaj kanoq choch ri ulew xkiban kech chech, xaq jubiq xraj man tzaqat jolaj kal junab

xekojik (casi 300 aos) ri kabix Colonia chech. Pa we colonia ri, jun nimalaj qoxomal chikech ri

tinimit, rumal che ri musib are taq xkilo chi man qas ta ko ri qana pwaq (oro), pa kikux ri eare chi

xaq ksikik, jas ta ne ri abaj, rumal la xkijach ri ulew chi kiwach.

Ri winaq ri eko choch ri ulew xok che kajchakib, xane man etojom taj. Pa taq we chak ri eki xekam rumal ri kaxkolil kban chikech, qila mpe jas ri ri kaxkolil xkiriq ri Mayab:

Ri Mayab winaq ri eko pa ri ulew, xok che rajchak ri mus rech kkibano ronojel ri uchak pa ri nimalaj ulew (kulew ri Mayab xkimaj kanoq) ko pa uqab, man che ri etojom taj.

Xya jun Kamalbe re kojonik, rech kkut ri kojbal chi kiwach, wa we ri xkibano rech man kkito ta kib pa kiqab ri musib.

Ri Tyox taq ja are ri Mayab xebanowik. Ri ajchaqe ri ulew xukamisaj ri winaq ri man kkiya ta kib, kuban kax chikech. Yatal che kuchap ri ejelataq ixoqib. Xkitoj qana pwaq (oro) pa uqab ri mus.

Xkitoj pwaq (Diezmo) pa uqab ri Kamal be (pare) rech kojonik. We kaxkolil ri xchomax ubanik ruk ri ujachik uwach ri Tinimit Mayab pa chomanik, xuquje, pa taq wokoj rech ri Tinimit, xuquje xban kax chikech ri ewinaq ri man xkikoj ta ri utaqanik ri mus.

Eki qatat qanan xekamisaxik rumal ri kojbal, wene ri kojonelab (pareyib) ko jun kichomanik junam kuk ri echayanelab, kekil ri ewinaq ri kkichomaj utoik kib pa kiqab ri musib, ketzujuxik rech kban kax chikech chi kiwach ri tinimit rech man kkiban ta ke ri nikaj chik. Ri epareyib xekichay ri tat nan we man kokisax kitzij, xuquje xkibij chikech, chi makaj ri, we man kekojon chikech ri ketaqow pa ri chak, we kkiriq kax, we kekamik, we maj kiwa, xane utz ke, rumal che ri jeri kubij ri uchuch wuj (biblia katlika). We kkikocho kkiriq ku na ri jun nimalaj utzilal chila chi kaj, are ku ri qinomab chuwach ulew kkiriq ku na kaxkolil rumal che ri man xkiriq ta kaxkolil chuwach ulew. Konojel ri kkiriq kax chuwach ulew kakiriq ku na jun nimalaj utzilal jawje maj wi jab, oqej, numik, yawajik, kamikal, qoxom, xane ronojel utzilal kolik, jewa kbix chikech ri Mayab winaq. Are kut, we man kuriq kax jun waral, kuriq ku na ri qututem ware pa ri Xibalba (infierno), rumal wa rajawaxik man kutzalij ta ukaxel jun, ri kaxkolil kban che, xane we keleqax ri jas jun awe, xa chaya chi ubik ri nikaj chik, we katchay che jun uxukut apalaj, chaya chi ri jun uxukut apalaj chik. Are wa ri kipixab ri ekojonelab taq winaq chikech ri Tinimit, ruk ku wa we ri xekowin chi kimenketixik ri Tinimit winaq, xaq ku jela kojom loq ri jun itzel nojibal pa ri ujolom ri winaq. Rumal la man maybal ta utaik are taq kkibij ri kojonelab: Maj qe uj che ri jastaq rech uwach ulew, xane ri qe uj, xaqxu wi kqatzukuj ri qakojbal ruk ri Ajaw rech kujkolotajik kecha eki winaq. Wa we chomanik ri are wa ri xkibij ri musib chaqe man che ri, man je ta wa ri kkiban ri eare. Pa ri kajqo oxlajkal julajuj junab (1,871) are taq xok ri jun tata Justo Rufino Barrios, kamalbe kech kamisanelab chech kamalbe rech qatal tzij re ri tinimit, are taq xrilo chi ri ewinaq man jachaninaq ta kiwach, rumal ri kaxlan kojbal (iglesia katlika), rumal che ri xa jun uwach, rumal ku la man kowininaq ta chujachik kiwach ri Mayab winaq, rumal ku la xukam chi uloq jun uwach kojbal chik (iglesia evanglika). Ruk kuwa we jachoj uwach kojbal ri, xuya jun qatenik chikech ri tat nan rech man xkito ta chi kib. Kamik kako na wa we kaxkolil ri, rajawaxik uchomaxik, uchobik jas ri kriqitaj ri tinimit, we utz xuquje we man utz taj. Kax uchobik wa, xa rumal che ri uj xujkiy chupam ri kichomanik ri musib, rumal la eki winaq man junam ta chik kechoman kuk ri tat nan xane uchomanik mus chik kkikojo. Eki kkitzaq ri qanojibal, rumal wa we kexchomal (alienacin) ri. CHAK

1 Chatzukuj ronojel taq uwach ri ubantajik biaj rachil ri ubantajik ri ukux tzij, chaqata pa taq wokoj, ri kariq chupam we jun tzibanem ri.

2 Chachobo rij we sikinem ri, kate kuri rajawaxik kixqaj chuchobik junam ruk ri ajtij.

3 Chatzibaj jas ri ichomanik xixopan wi.

UROX QAT

UBANTAJIK UKUX TZIJ ................................................................................. 1

0

TZAQAT CHOMANIK ........................................................................................ 1

NUKBAL ................................................................................................................ 1

&

NUKBAL TZIJONEM ........................................................................................ 2

2

RI KIYAL ............................................................................................................... 2

4

WUJ QAXAL TZIJ ............................................................................................... 2

6 WUJ QAXAL JUBIQ TZIJ ................................................................................. 2

0 UKOJIK RI NIMAJUCH .................................................................................... 2

!

UBANTAJIK UKUX TZIJ Ri ubantajik ukux tzij, are wa ri kbinik jas ri ubanik ri ukux tzij ri ubantajik ri biaj, ri ubantajik jun ubantajik jun ukux tzij chik. Ki uwach wa we ubantajik ukux tzij: UBANTAJIK UKUX TZIJ RECH KOLIBAL Are wa ri kubij jawje ko wi ri uwinaqil ri tzaqat chomanik.

Chi, chiri Waral Cha le Chi le Ja le Je le le

Je la

Je wa Chi kaj Ajsik

Chuchi Cho, choch, chuwach

Chuxe

Naj

Naqaj Chirij

Chupam Apanoq

Chuxukut Kanoq

Ri tzij kanoq, kubij chi ri winaq kkanaj che ukaxel r i jun chik. Jas ta ne we ri: Kinban kanoq, utz la

jat.

UBANTAJIK UKUX TZIJ RE NOJIBAL Are wa ri kubij jas ri ubantajik ri jastaq, jas knojin ri uwinaqil ri tzaqat chomanik.

itzel jeri man utz taj je le ri xaq xu wi je la le na utz xane Chanim pune nojimal

UBANTAJIK UKUX TZIJ RE KIYAL Are wa ri kubij janipa ri chakunem kuban ri uwinaqil ri tzaqat chomanik.

Ki kin nitz kya juchin sibalaj jumuq tzibalaj nuch nim nitz kokoj junam ruk kol jutzit maj jubiq jupuq ronojel

UBANTAJIK UKUX TZIJ RE QIJOL Are wa ri kubij jampa xkulmataj ri salabem, ri chakunem ri kuban ri uwinaqil tzaqat chomanik. Are tq wa we tzij ri:

kabij oxij kate kuri (kate kt ri) te ku ri, ameqel chaqab natam atam mer aqabil pa jubiq

UBANTAJIK UKUX TZIJ RI KUBIJ CHI TZIJ RI KBIXIK Are wa ri kubij chi jela ri ubantajik ri jastaq, tzij ri tajin kubij ri uwinaqil ri tzaqat chomanik.

Je, ye, je xuquje jeri jekut qas tzij.

UBANTAJIK UKUX TZIJ KUBIJ CHI MAN TZIJ TAJ RI KBIXIK Are wa ri kubij chi man tzij taj ri tajin kubij ri uwinaqil ri tzaqat chomanik. Are taq wa:

Man ...taj, Man are taj man je taj jai Ko taj UBANTAJIK UKUX TZIJ RI MAN KUQALAJISAJ TA UBIXIK LA JE, LA JAI Are wa ri man kubij taj la jela, la man jela, ri tajin kubij ri uwinaqil ri tzaqat chomanik. Je ne lo karaj ne matalo wene we ta karaj ne

UBANTAJIK UKUX TZIJ RI KUKOT CHIAJ Wa we ri are ri kuban jun tanik xuquje kukot chiaj ri uwinaqil tzaqat tzij.

Joropa? jas che jas la Janipa su che jasach-jas uwach jampa jas ruk jachinaq. jawje chi jachin ruk

TZAQAT CHOMANIK Ri tzaqat chomanik, are la ri kubij ronojel jun chomanik jawje ko wi ri uwinaqil, ri ukux tzij xuquje

ri utzaqatsabal. Are taq wa ri uwach taq tzaqat chomanik. TZAQAT CHOMANIK MAJ UWINAQIL Are wa ri tzaqat chomanik ri maj uwinaqil. Ri rajawaxik chi man ksach ta ruk taq nikaj taq tzaqat

chomanik chik, jas ta ne we ri maj uwinaqil, rumal che ri man kax taj uchobik jachin ri uwinaqil.

Kambal noj:

Ko kchaw chuchi le ja. Xpetik. Maj xukam loq. Maj xubij chwe.

TZAQAT CHOMANIK KAQAX CHIRIJ JUN

Wa we tzaqat chomanik ri are kkutuwik chi ri ukuxaj ri utzaqat chomanik, ri salabem kaqaj chirij jun jas uwach, jun winaq chik. Kambal noj:

Ri ali Mariy kutzukuj le kotzij. Ri a Wel kutij kilim kar.

Ri ubantajik ri tzaqat chomanik kanoq: Jas xuban ri ali Mariy? Tajin kutzukuj kotzij, ri kbix

utzaqatsabal chomanik chech (objeto directo). Jas xuban ri a Wel? Tajin kutij bolom kar.

TZAQAT CHOMANIK MAN KQAX TA CHIRIJ JUN CHIK

Are taq wa ri tzaqat chomanik, chi ri ukuxal ri utzaqat chomanik kubij chi ri salabem kqaj chirij ri

uwinaqil tajin kachawik.

Kambal noj:

Xujuxlan chuchi le ja.

Xintzen jubiq iwir.

Utz rilik chik ri nikaj tzaqat chomanik: Jachin xuxlan chuchi le ja? Ri tajin kechawik. Jachin xtzen iwir? Are le tajin kachawik.

RI SALABEM KAQAJ WI CHIRIJ RI WINAQ RI KACHAW PA RI TZAQAT CHOMANIK

Are wa ri tzaqat chomanik jawje kqaj wi chirij ri winaq ri usalabem, uchakunem, xaq nimalaj junam

ruk ri nabe xqabij kanoq. Ri kukexbej rib are chi ri salabem are ri winaq kbanow chubil rib, man

che ri, man je ta ri jun nabe wene xa ko jas tajin kbanow chech. Kambal noj:

Le a Xwan kuchaj upalaj. Le ali kuqo le uchi. Le akal kuchay rib. Le ala kujitzaj rib. Le alaj akal kkowin chik kratinisaj rib.

RI SALABEM KAQAJ CHIKIJ RI KEB UWINAQIL PA RI TZAQAT CHOMANIK

Are taq wa ri tzaqat chomanik xaq laj kajunumataj ruk ri nabe, man che ri, ri nabe kqaj chirij ri winaq

ri tajin kbanow ri salabem, ri chak, man je ta wa we nikaj taq tzaqat chomanik ri, rumal che ri

salabem kqaj chirij ri keb uwinaqil ri kechaw pa ri tzaqat chomanik.

Kambal noj:

Ri alu rachil ri ali Xwan kiloq kib. Ri ali Xwan rachil ri a Lu kkichay kib Le keb moch kkitoq kib.

Ri rajawaxik retamaxik are ri tzij ri qas kkutuwik chi man junam ta ruk ri nikaj tzaqat taq chomanik

are ri jun tzij IB kubij pa utukel wi, pa kitukel wi. Wa we ib are karachilaj ri kexbi re ri

ukux tzij kaqaj chirij jun: W, AW, R, Q, IW, K.

KEB TZAQAT CHOMANIK PA JUN NIMA CHOMANIK

Are taq wa ri jawje kariqitaj wi keb utzaqatsabal chomanik, xuquje ruk uwinaqil keyow jun nima

chomanik ko ucholajil. Kambal noj:

Xqil uj chi ri masat uriqom kax.

Xqil uj, are jun tzaqat chomanik.

Chi ri masat uriqom kax, are jun tzaqat chomanik chik.

Ri keb tzaqat chomanik pa jun tzaqat chomanik keb oxib uwach.

TZAQAT CHOMANIK RUK NUKBAL

Are wa ri jawje kok wi ri nukbal chomanik (Xuquje man che ri, xane jun kambal noj:

Ri in xinpe iwir pa tinimit xuquje ri wixoqil.

Traduccin: Yo vine del pueblo y mi esposa.

Iwir xinel bik pa wakatem xane natam xintzalij loq.

Traduccin: Ayer sal de paseo pero regres tarde.

Iwir man xine ta pa chabal xuquje pa chomanik.

Kamik kinbe pa ja tijobal, man che ri kinpe aninaq.

Traduccin: Hoy me voy a la escuela pero vendr pronto. TZAQAT CHOMANIK KUBIJ KEB CHOMANIK MAN JUNAM TAJ Are taq wa ri tzaqat chomanik kubij keb uwach chomanik, kanuk ruk ri nukbal chomanik: wene, karachilaj ri nikaj taq tzij chik: karaj, kawaj, taj, utz, nikaj chik. Kambal noj:

Kaya ri pwaq o are ri akaslemal. Kawaj, la man kawaj, Chweq kate pa kayibal. Kawaj, la man kawaj katkulik, xa chi katkuli wi. Ko arajil, la man ko arajil, xa chi kaloq wi nuxajab.

KEB TZAQAT CHOMANIK, KEB KUBIJ

Are wa keb tzaqat chomanik pa jun tzaqat chomanik kubij keb uwach ri chomanik, ri jun kubij ri

ubantajik, man che ri, che chi ri jun kukubisaj kux. Wa we ri are taq kukoj ri tzij: man che ri, wene,

lo wa, ma ta lo. Kambal noj:

Man kinkowin taj, man che ri, kinban ri nuchuqab kinbek.

Nuchomanik chi kinbe che jun nube, wene man kinbek, in retal awuk.

Xinchomaj chi man kinbe ta wi, man che ri, kinbe lo wa.

Xinbij ya che, ma ta lo, kapetik.

KEB TZAQAT CHOMANIK KANUK RUK ETAL Are taq wa ri tzaqat chomanik jawje kokisax wi ri retal nukbal chomanik, jas ta ne ri nak ko uje (;), ri nak rachil ri nak ko uje (;). Kambal noj:

Le ixoq ketzanik; le achi xaq kolik.

Ri ewinaq xa kekamik; ri ketamabal maj usachik.

Ri jun tata ri, jun ajchoj xibibal uwach, eki kukamisaj; eki xuquje keutoo.

TZIJ NUKBAL TAQ CHOMANIK

Wa we uwach taq tzij ri are wa ri kunuk taq chomanik pa taq ri tzaqat chomanik, man che ri ki taq

uwach ri tzijonem kbanik, rumal che ri ki xuquje uwach taq ri nukbal kolik.

NUKBAL Are wa we jun uwach nukbal chomanik pa jun chabal ri ktob che unukik ri tzaqat chomanik. Pa we chabal kiche, kkulmatajik are taq ri tzijonem man kukulajij ta rib ri chomanik pa ri tzijonem, are taq kukulajij rib ri chomanik pa ri tzijonem xuquje are taq ri chomanik keb kubij. We tzij nukbal chomanik, man ko ta jujun taq tzij pa utukel wi jas ta ne pa ri tzijobal kastiy (jas ta ne ri: y, ni, o, pero) xane kriqitaj ri kubij ri chomanik. Ri ki taq uwach taq chomanik man kukulajij ta rib, rumal la rajawaxik unukik rumal jujun taq alaj taq uxlanem kbanik pa taq ri usikixik. Kambal noj: Ri ekaminaqib xeriqitajik echu chik, xemuq ku na.

1 Etikilik, eremelik ri qatat qanan chanim.

2 Emuqutal pa quq, pa raxn; are ubinam wi ri quq kumatz.

3 Enimaq etamanel, enimaq taq ajnoj chi kikojeik.

4 Man eyawab taj, man kejilow taj, man kepolow taj.

TZIJ KUT Are wa jun chikech ri tzij nukbal chomanik pa ri tzaqat chomanik. Jewa ri ukojik:

1 Cha tuxoq Xecha kut.

2 Xe che utzukuxik ri wuj, man xuriq ta kut.

3 Xqato ri xkulmaj alaq, xane kate kut xujpe kamik.

TZIJ MAN CHE RI Wa we jun uwach tzij nukbal chomanik kokisax che unukik ri chomanik are ri keb, oxib chomanik

man junam ta kubij, kokisax wa we nukbal ri. Kambal noj:

1 Xinbij che, chi man utz ta ri kubano, man che ri man kuta ta wi chabexik.

2 Kinbek, man che ri chanim taj, ka pa jubiq na.

3 Katintojo xa ta ma ta katintojo, man che ri kchweq.

TZIJ PUNE Are wa we jun tzij rech nukbal kubij jun chomanik man kkulajij ta rib pa ri tzaqat chomanik (kukexwachij ri tzij rech ri kasteyano: aunque, an, cundo). Kambal noj:

1 Kamik kine pa qojom, pune kinyajik.

2 Pune maj kintijo, man che ri kinok pa etamanik pa tijobal.

3 Kintzijon chi na jubiq chik awuk, pune kinyajik.

NUKBAL RE TZAQATSABAL CHOMANIK Ki uwach taq wa we tzij kokisax che taq nukbal tzij pa taq ri tzaqat chomanik. Wa we tzij taq ri kuyao kokisaxik, xuquje man kokisax taj. Ki uwach taq wa we tzij ri.

RI UKOJIK RI TZIJ KUT Utz ubixik chi ri tzij kut are jun tzij tzaqatsabal chomanik, xuquje kokisaxik are taq man kukulajij ta rib ri chomanik pa taq ri tzaqat chomanik. Kambal noj:

1 Xa kut xekam job winaq are taq xbalkatij ri chich chi kixe.

2 Kita kut chi man kinikunaj ta chik.

3 Jas kut kawaj kinbij chech?

RI UKOJIK RI TZIJ BA Ri tzij ba kukexbej rib ruk ri kut, xaqxu che ri rukam bik jun chomanik rech chi kukam uqab ri chomanik. Ri ukojik we tzij ri ko jumul tzaqat utzibaxik kbanik, jun taq mul man tzaqat taj kban che utzibaxik, rumal che jujun taq mul, xaq nojim kbixik. Kambal noj:

Tzij ba ri xabij iwir. Kuje ba wa kamik pa chak. Utz ba ri, uj retal apanoq.

Utz ba xanataj kanoq, xane man natal ta chi chwe.

NUKBAL RECH PIXABAL

RI UKOJIK RI TZIJ WE TA Are wa we jun tzij rech nukbal kubij chi ma ta xkulmataj le xkulmatajik, xban jas jun chakunem nabe, jun salabem ri qas ko usukumal. Kambal noj:

1 We ta xakojo jas ri xinbij chawe, ma ta xakulmaj la lele.

2 We ta ma ta xakojo jas ri xinbij chawe, at ta la xatriqow ri kaxkolil le.

3 We ta xatkuli ruk le ala le, at ta la tajin katchayik.

4 We ta man ta xatchakunik mata ko awa.

NUKBAL KEB TZIJ PA JUN TZAQAT CHOMANIK

Are taq wa ronojel taq uwach tzij kunuk keb tzij pa jun tzaqat chomanik. Wa we tzij taq ri, maj

kubij pa utukel wi. We tzij taq ri pa kiche ronojel laj ktaqik echatalik.

TZIJ NUKBAL ECHATALIK Wa we tzij taq ri, are wa ri kqaj chirij jun winaq ri tajin kasalab pa ri tzijonem, kujach rib pa keb: Ri jun echatalik, ri jun man echatal taj. TZIJ NUKBAL ECHATALIK RI KUKOJ RI KEXBI RE NABE QAT (serie A). Kambal noj ruk ri tzij ECH:

Chech wa we jun tzij ri rech echanik kel ri jujun taq nukbal keb tzij kukexbej rib ruk ri: a, de, para.

Are taq kokisax wa we tzij taq ri, ksach kan ri tzij ch, xaqxu kkanaj kan ri ukux E krachilaj kan ri kexbi. Ri jun chik, are taq je ubanom wa we ri, kuyao kanabejisax chi ri chaqab tzij choch kubij kutunik, are wa we kukexbej rib ruk ri de. Kambal noj: W we Aw awe 0 re Ch che Q qe Iw iwe K ke La ech la Alaq ech alaq

1. Xkam jun winaq che wijal.

2. Ri jun akal xuban retzabal che ri uwuj.

3. Kinsipaj we ri chawe, we utz kawilo

4. Chabana jun toqob chawe, kinjal jun arajil.

TZIJ IJ Are wa jun biaj, kukoj ri kexbi ri kukexbej rib ruk ri A, xuquje ri chaqap tzij CH, kanabejik are kubij chirij le. Kambal noj: W wij Aw awij 0 Rij

W Wech Aw Awech R Rech Q Qech K Kech La Ech la

Alaq Ech alaq

Ch chirij Q qij Iw iwij K kij La ij la Alaq ij alaq

TZIJ UK Are wa ri tzij ri kubij achilanik, naqaj ko wi chech ri winaq. Kambal noj: W wuk Aw awuk R Ruk Q Quk Iw Iwuk K kuk La uk la Alaq uk alaq

TZIJ UMAL Are wa we jun tzij ri kubij jas xbanowik, jas che xkulmatajik, jachin ajchaq mak che ri xkulmatajik, katerik chirij ri kexbi. Kambal noj: W wumal Aw Awumal R Rumal Q Qumal Iw iwumal K Kumal La Umal la Alaq umal alaq

NUKBAL KEB TZIJ KUKOJ RI KEXBI RE UKAB QAT (SERIE B)

TZIJ NAQAJ

Are wa jun tzij ubantajik ukux tzij, kubij chi man naj ta ko wi, xaq chuxukut ko wi, kanabej ri retal

tzij CH choch kukexbej ri jun tzij chxukut. Kambal noj:

N Chnunaqaj A Chanaqaj

1. Ko qaq chwij, xa kinriq nuyab wa. 2. Xpoq wij rumal ri eqan xinbano.

1. La kakam bik le akal awuk? 2. Kinbek uk la.

1. Xkam ri tzi rumal jun yabil. 2. Umal la, xanimaj bik ri ali.

U Chunaqaj I Chinaqaj Ki chkinaqaj La Chnaqaj la Alaq Chnaqaj alaq

TZIJ PAM

Are wa jun biaj, kubij chi ko chi jun jasach, jas ta ne jun winaq, jun awaj, jun jastaq pas ta ne uwach.

Junam ukojik jas ri tzij NAQAJ kkam bik ri kexbi rech ri ukaqat (serie B) xuquje knabej ri chaqap

tzij CH choch. Kambal noj: Ri upam ri chij xchirchitik. Nikaj tq kambal noj chik:

N Chnupam A Chapam U Chupam Q Chqapam I Chipam Ki Chkipam La Chpam la Alaq Chpam alaq

TZIJ WACH Are wa jun biaj ki taq kubij, rajawaxik rilik ri sibalaj kokisaxik:

1 Utzilal, kikotemal (como apariencia): Kokisax chutaik jas kriqitaj jun winaq.

2 Kokisax che ubixik ri kuya taq ri che (como fruta). Kambal noj:

a. La man xch aq aj le uwach le che? b. Sibalaj ki le uwach le jun che le

3 Kokisax che taq uqatik ri jastaq, rumal ri ubantajik, ri kkayik (como clasificacin). Kambal noj:

1. Chnaqaj le wachoch kel wi ri ali, xkamik.

2. Kwaj kinekulan chnaqaj at.

1. Ko ja chupam ri qebal. 2. Jas xaya chkipam ri koxtar.

a. La utz wach la? b. Utz nuwach maltyox? c. Ku ri at ali la utz awach?

a. Ki uwach le awatzyaq at, kakojo pa? b. Jas uwach jastaq kukayij at kamik ali? c. Ri alitomab ki uwach ri katzyaq kikojom.

4 Kokisax che ubixik jas kbantaj le jastaq (calificativo). Kambal noj:

Wa we tzij ri kukoj xuquje ri chaqab tzij CH, are taq kubij choch, nabe. Kambal noj: N Chnuwach A Chwach Q Chqawach I Chiwach Ki Chkiwach La Chwach la Alaq Chwach alaq

TZIJ XE Are jun tzij nukbal keb tzij kubij ikim che ri jun chik, xuquje kubij kisbal re jun jasach, kukoj xuquje ri chaqap tzij CH. Kambal noj: N Chnuxe A Chaxe U Chuxe Q Chqaxe I Chikixe Ki Chkixe La Chxe la Alaq Chxe alaq

1. Chuxe ri tem ko wi uxajaq ri akal. 2. Ri nukape ko uxe.

TZIJ XUKUT (XKUT)

Jun biaj kubij ri kisbal re jun jastaq, xuquje kkoj ri CH. Kambal noj:

N Chnuxukut A Chaxukut U Chunuxukut Q Chqaxukut

a. Kwaj jun nutzalam in, xane nim uwach kwaj. b.La utz ku la le jun awaqen le, sibalaj laqalik uwach kin wil in?

1. Ma takalej le jun kix ko chawach ali. 2. Chunuwach in, xtzaq bik ri chich pa ri siwan. 3. Chuwach jun ali, xin tzaq qaj pa ri xaqol.

I Chikixukut Ki Chkixukut La Chxukut la Alaq Chxukut alaq

TZIJ WI

Are wa ri jun tzij ri kubij pa uwi, chi kaj, tzijtzik, jarisaxik, kisbal re chi kaj chech jun jasuch, xuquje

je ubi ri ismal re ujolom winaq. Wa we tzij ri kukoj xuquje nikaj chaqap taq tzij re kexbi.

Kambal noj:

1 Utz ya xkanaj kan le uwi le awachoch le ala.

2 Saqir aninaq le awi ali.

3 Chabana uwi le toqobal (estaca) rech man kax ta ubajixik.

4 Chayaka kan we nupwi puwi le kaxa.

5 Xa tajin kinyak uwi we wikaj.

QALAJISABAL

Utz uqalajisaxik ri tzij puwi, are wa jun tzij nukum (pa uwi ri qas ubixik), man che ri utz we kban

nuktzij che. Are taq knuk ri tzij, ktzaq jujun taq retal tzib kisbal che ri nabe tzij, xuquje jun taq

mul che ri kisbal tzij. Nuktzij = contraccin.

UKOJIK RI TZIJ PA We jun tzij ri are kubij chila, chupam, jelele. Kambal noj che ukojik:

1 In retal chweq pa nikaj qij.

2 Chatok pa ja ali.

3 Ri echij xebek pa ri qatikon.

4 Ri ali ko ruk ri ala pa ri be.

5 Ri nutat benaq pa ri be.

6 Ri ala utz benaq pa ri uchak.

UKOJIK LE TZIJ K Jun chaqap tzij kbij chi le salabem kkulmataj na. Kamabal noj:

1 Kchweq

2 Kkamik.

3 Kpaqij

4 Katam na

1. Chattuyul qajoq chuxukut le chat. 2. Chatmochol qaj chnuxukut.

5 Kmaja na

6 Kkabij kinbeek.

NUKBAL TZIJONEM

Are wa jun che taq ri chomanik re ri kembal tzij rech ri chabal kiche, ri kilow ucholik xuquje unukik taq ri tzij pa taq ri tzaqat chomanik rech qas je usukumal ri tzijonem kbanik. Ri tzij ser, estar rech le chabal kastiy, man kriqitaj taj pa ri kiche, xa rumal che ri ronojel ri jastaq ko cho uwach ulew, man junam taj, xane ko ubanik chi jujunal. Rech kchobotaj ri ucholajil ri chabal kiche, rumal la kchol taq ri tzij chirij ri tzij ri kyow usukumalil.

UKUX TZIJ Are wa ri tzij, jas ta ne ri bim kanoq, are taq kokisaxik krachilaj ri qijbal, ri kexbi xuquje jun ukux tzij chik. Pa nikaj taq tzij chik, ri ukux tzij ko ucholajil, ko usukumal ri ukojik. Kambal noj:

1 Ri laj tzaqat chomanik (oracin comn), kujach rib pa oxib: Ukux tzij, kutbal, biaj.

Kambal noj:

2 Nima tzaqat chomanik (oracin compleja), knukutaj rumal taq we uwach taq tzij ri: Biaj, ukux tzij, nukbal keb tzij pa tzaqat chomanik, tzaqatsabal chomanik. Kambal noj:

Ri a Xwan man xul ta iwir. Ri = Kutbal A = Kutbal re jas uwach ri biaj kchawik. Xwan = Biaj. Man = Chaqap tzij kubij chi ri salabem man xkulmataj taj. Xul = Ukux tzij re ulik Ta = Tzaqatsabal chomanik. Iwir = Ubantajik ukux tzij re qijol.

RI UKOJIK RI UBANTAJIK UKUX TZIJ RUK RI UKUX TZIJ

Ri ubantajik ukux tzij are kilow ri ukux tzij, rumal che ri ko jun taq mul knabejik, xuquje kterik.

Kambal noj:

Katbek chweq.

Katbe = Ukux tzij Chweq = Ubantajik ukux tzij

Xpe le sutz. Xkam ri wakax.

Jun kambal nojibal chik:

Chweq katbek.

Chweq = Ubantajik ukux tzij Katbek = Ukux tzij

BIAJ RUK BIAJ

Pa jun laj tzaqat chomanik: Ri biaj knabej cho ri tzij kutbal, kateri kterik chi ri jun biaj chik.

Kambal noj:

Ri uwakax ri tat Xwan.

Ri = kutbal Uwakax = Biaj Ri tat Xwan = Tzaqatsabal.

UBANTAJIK BIAJ RUK BIAJ

Are ri ubantajik biaj knabej cho ri biaj, xane kubij jas ri kriqitajik. Rumal la maj ri tzij re kastiy: ser,

estar. Wa we tzaqat chomanik ri maj ukux tzij chupam.

Kambal noj:

Qeq ri kej.

Qeq = Ubantajik biaj Ri = Kutbal Kej = Biaj UBANTAJIK UKUX TZIJ RUK UBANTAJIK BIAJ XUQUJE BIAJ Che wa we jun uwach tzaqat chomanik ri, ri ubantajik ukux tzij kuya uchuqab ri salabem kban pa ri

chomanik. Kambal noj: Qajinaq chi ri che. Qajinaq = Ukux tzij Chi = Ubantajik ukux tzij Le = kutbal Che = Biaj UBANTAJIK UKUX TZIJ RUK UBANTAJIK BIAJ XUQUJE BIAJ Che wa we jun uwach tzaqat chomanik ri, ri ubantajik ukux tzij kuya uchuqab ri salabem kban pa ri chomanik. Kambal noj: Sibalaj ki le uwach le che.

Sibalaj = Ubantajik ukux tzij Ki = Ubantajik biaj Le = Kutbal Uwach le che = Biaj

RI KIYAL

Ri ubixik ri ukiyal ri jastaq pa taq ri tzaqat chomanik are kbin ri jujun taq chaqap taq tzij ri krachilaj ri biaj, kax jubiq uchobik, man che ri ko taq ucholajil. CHAQAP TZIJ TAQ Are wa jun tzij kubij chi ri tajin kbixik man xa ta ruk jun kkulmataj wi, man che ri, man kubij taj ejanipa, xaqxu wi kubij chi kuk eki kban wi ri salabem. Wa we chaqap tzij ri knabej choch ri biaj, ko taq mul kkoji chuxol ri ubantajik biaj, ri ubantajik ukux tzij xuquje ri biaj. Kambal noj:

1 Cho taq le saq.

2 Pwi taq le ja.

3 Pa taq le ja. CHAQAP TZIJ KI Wa we tzij ri kubij chi eko jastaq man kajilataj taj, xuquje ewinaq, awaj, man che ri man kubij taj ejanipa. Kambal noj:

1 Eki winaq xul iwir pa ri nimaqij.

2 Ki ri si xinpaq kan in iwir.

3 Man ki ta le wa xamiqo ali. CHAQAP TZIJ SIBALAJ Are wa we jun tzij ri, kubij chi xikow uwi le jastaq, che unimal, che ukunel, che ujaal, che ulajal, che usaqil. Kambal noj:

1 Sibalaj chaqaj le qakinaq.

2 Sibalaj tza we nurikil.

3 Sibalaj ja xel le qaqor.

4 Jas xapano ali, sibalaj xaq jun at saqkelekoj chik.

5 Utz ne xelik le, man che ri xa sibalaj nitz xelik.

CHAQAP TZIJ KNABEJIK E

Are wa jun chaqap tzij kuban ki che ri ubantajik biaj, xaq kuriqa na krachilaj ri biaj. Are taq

krachilaj ri ukux tzij are kkexbej rib ruk ri tzij eare (ellos, ellas). Kambal noj:

1 Esaq le winaq.

2 Eki le uwach le turas.

3 Ekaminaqib la le le.

CHAQAP TZIJ KTERIK AJ

We jun chaqap tzij ri, are wa ri kokisax che ukiyarisaxik ri jujun taq biaj re ubaqil winaq, ri kkis ruk

tzib re tzap chi. Kambal noj:

1 Jolomaj

2 Biaj

3 Telebaj

4 Aqanaj

5 Qabaj

6 Boqochaj

CHAQAP TAQ TZIJ AB, IB

Are wa we tzij taq ri kokisax che ukiyarisaxik ri biaj kech winaq xuquje rech kichak ri winaq. Xaq

jubiq we man ronojel taq wa we biaj rech taq chak jujun ukiyarisibal, rumal la man kban ta kunem

che ubixik jas qas kban che ukojik. Kambal noj:

1 Ixoqib

2 Alitomab

3 Ajqijab

4 Kamisanelab

5 Tzuqunelab

6 Ajkayib

7 Awajib

8 Tataib

Are wa we jun tzij kubij jas uwach ri winaq tajin kchawik, la ixoq, la achi, man xaqxu ta kok wi

chikech ri winaq, man che ri xuquje kok chikech ri awaj, ri jastaq.

Are taq chikech ri awaj rajawaxik knabejisax we keb tzij ri: Atit, ama.

Kambal noj:

Atit kej.

Ama kej.

Atit wakax

Ama wakax Are taq man kbix taj jas uwach ri awaj (la atit, la ama), xaqxu kbix ri biaj. Kambal noj: Ri nos. Ri tzi. Ri xik. Ri kumatz. Are taq kokisax che ubixik jas uwach ri winaq (la atit, la ama), are kbix ri tzij taq ri: achi, ixoq, ali, ala, tata, chuchu. Kambal noj:

Ri tata sibalaj kyojonik. Ri ala man kchakun taj. Ri ali xkulik. Le chuchu le, malkan chik.

WUJ QAXAL TZIJ

Wa we wuj ri are taq wa ri kutaq bik jun winaq che jun chik ko naj, yabal rutzil wach, chusikixik che jun nimaqij, che ubixik jas ri ubantajik ri chak, ri kayij xuquje ubixik jas ri kakulmataj pa ri ukaslemal ri winaq ri kataqow ri wuj. Wa we wuj ri ko utzibaxik, are taq wa ri ucholajil:

Utzibaxik ri ubi ri ulew kolibal, utinimit, xuquje ri uqijol, ri junab kban ri wuj. Utzibaxik ri ubi ri winaq jachin che kataq wi, xuquje ri ubi ri ukolibal xuquje ri utinimit. Utzibaxik jun keb oxib tzij rech yabal rutzil uwach ri winaq. Ubixik ri karaj jun kubij, jas ri utaqkil jun che ri winaq. Ukisik ri utzij jun ruk jun umaltyoxixik tzij. Le juchbi, are kabe kisbal.

Kambal noj:

komon re Chipwaq, Chwimiqina, oxib qij re belejeb ik pa le junab oqo keb.

Tat: Xwan Batz

Komon re pa Kisis, re le uqab tinimit Chisiwan,

Tinimit re Chwimiqina.

Che we jun qij kamik kama la jun utzalaj rutzil wach la, are ta ba ri Ajaw katewechin ri

kaslemal la, junam kuk ri achil la pa ri ja kolibal.

Le kwaj kinbij che la, are taq wa:

Kinbij che la chi le chak le bim la kan chwe, xintotaj che, man che ri rajawaxik we kaban la jun

toqob kila la.

Le jun chik kwaj ta kaban la jun toqob kakoji la quk pa le nunimaqij kinban pa le juwinaq

lajuj qij, rumal che ri kinkis chi jun junab. Rumal wa kujkikotik ruk we wixoqil, xuquje kuk

ri walkwal, xa rumal la kaqaj chi kakoji la quk rech kamiqow le qanimaqij.

Kintyoxij che la, che le utaik le nutzij, xuquje kinta ri jun mayij toqob che la, rech kakoji la quk,

kachajij ba ib la kujtzijon chimpe.

Ruk mekekem ib.

Lu Xikay

WUJ QAXAL TZIJ RECH TANIK

Are wa we wuj ri, jawje ktzibax wi jas ri karaj jun kuto, jas ta ne ri: Chak, kayij, toqob. Ri utzibaxik wa we wuj ri, je jas ri ubantajik ri nikaj taq wuj chik, xane ri kukexbej rib are ri utzijobalil, jas ta ne ri uchabexik ri winaq kbanik. Kambal noj:

Komon re Chipwaq, Chwimiqina, oxib qij re belejeb ik pa le junab oqo keb.

Tat: Lu Xkamparij xkyaq

Kamalbe re etamanik re le Tinimit Chwimiqina,

re le qasiwan Tinimit.

Che we jun qij kamik kama la jun rutzil wach la, are ta ba ri Nimalaj Ajaw katewechin la,

junam kuk ri achil la p