57
KICHWA KAWSAY KAMU KALLARI (DIAGNOSTICO) Tukuy runakunami sumakta pachamamamantaka yuyarinchik. Chaymantami sumak kawsayta maskanchik. Tukuy runakunami allpa mamapi tiyaktaka allikachinchik: wayrata, allpata, yakuta, ninata; wiwakunata, yurakunatapash. Shinallatak willkas yuyaywan muchashpa charinchik: urkukunata, pukyukunata, mayukunata, kuchakunata, pakchakunatapash. Killata, kuyllurta, tukuy ima jawa pachapi tiyakkunatapashmi willkas yuyaywan charinchik. Kichwa llaktakunamantaka, tawka yuyaykunatami charinchik. Shukkunaka jatun llaktakunapimi charina, shukkunaka uchilla llaktakunapimi charin. Shinallatak Kichwa runakunaka mana kunuk mana chiri panpakunapimi kawsanchik. Chaypimi tukuy muyukunata tarpunchik, wiwakunata kamashpa wiñachinchik. Ñukanchik llaktakunapika tawka raymikunatami ruranchik. Ashtawan jatun raymikunatami charinchik: kulla, kapak, pawkar, intiraymipash. Llakta ukupika sawari, shutichik, mushuk wasita wasichik raymikunapashmi tiyan. Tawka yachaykunami tiyan wacharishkamanta wañunkakaman. Ecuador mamallaktapika, raymikunataka tukuy Kichwa llaktakunami rurankuna: Pastukunamanta chinchan suyumanta kallarishpa Paltakuna kulla suyukaman. Ashtawan uyarishkami kan: kañarkunapak Puruha warankakunapakpash karnaval, pujilikunapak danzantes, otavalokunapak coraza danzante. Intiraymitaka tukuy jatun Kichwa llaktakunami tushun takinpash. Kay kamuwanka chay tukuy yuyaykunata ruraykunatashpami yachakukrinchik. Allí shamushka kapaychik. José Benjamín Inuca L. 1

KICHWA KAWSAY KAMU

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Contiene la descripcion de las principales actividades que se desarrolla en las principales fiestas andinas como el Pawkarraymi, el intiraymi, el koyaraymi y el kapakraymi. Cada una de dichas fiestas estan relacionadas con las actividades agricolas y tiene mucha influencia de los seres cosmicos. Por ejemplo, se describe la epoca de siembra donde, además de sembrar el maíz asocida a las demás plantas, se explica los rituales, costumbres y fiestas que se realizan en esta época. Está escrito en Kichwa con algunas entradas en castellano.

Citation preview

Page 1: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

KALLARI (DIAGNOSTICO)

Tukuy runakunami sumakta pachamamamantaka yuyarinchik. Chaymantami sumak kawsayta maskanchik. Tukuy runakunami allpa mamapi tiyaktaka allikachinchik: wayrata, allpata, yakuta, ninata; wiwakunata, yurakunatapash. Shinallatak willkas yuyaywan muchashpa charinchik: urkukunata, pukyukunata, mayukunata, kuchakunata, pakchakunatapash. Killata, kuyllurta, tukuy ima jawa pachapi tiyakkunatapashmi willkas yuyaywan charinchik.

Kichwa llaktakunamantaka, tawka yuyaykunatami charinchik. Shukkunaka jatun llaktakunapimi charina, shukkunaka uchilla llaktakunapimi charin. Shinallatak Kichwa runakunaka mana kunuk mana chiri panpakunapimi kawsanchik. Chaypimi tukuy muyukunata tarpunchik, wiwakunata kamashpa wiñachinchik.

Ñukanchik llaktakunapika tawka raymikunatami ruranchik. Ashtawan jatun raymikunatami charinchik: kulla, kapak, pawkar, intiraymipash. Llakta ukupika sawari, shutichik, mushuk wasita wasichik raymikunapashmi tiyan. Tawka yachaykunami tiyan wacharishkamanta wañunkakaman.

Ecuador mamallaktapika, raymikunataka tukuy Kichwa llaktakunami rurankuna: Pastukunamanta chinchan suyumanta kallarishpa Paltakuna kulla suyukaman. Ashtawan uyarishkami kan: kañarkunapak Puruha warankakunapakpash karnaval, pujilikunapak danzantes, otavalokunapak coraza danzante. Intiraymitaka tukuy jatun Kichwa llaktakunami tushun takinpash.

Kay kamuwanka chay tukuy yuyaykunata ruraykunatashpami yachakukrinchik. Allí shamushka kapaychik.

José Benjamín Inuca L.1

Page 2: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

I TANTACHIYACHAY (UNIDAD 1): KULLA RAYMI

PAKTAY

Intiwatanata Kullaraymita tarpuypachatapash jamutashpa kikin llaktapi kay kawsaykunata rurashpa katina

YACHAY ÑAN

I TAMPU: YACHANAPACHA (DOMINIO)

a) RIKUY, UYAY, RIMAY, YARIY, SAMAY (Sensopercepción)

Kay millkata rikushpa, kay tapuykunata kutichipay:

- Kanpak llaktapika maytak intika rikurimun- Inti mana rikurimukpika kawsayka tiyashpa katinachu.- Imapitak ñawpa amawtakunaka watata pachakunatapash rikun kashka.- Kunanka imakunapitak pachata tupushpa kawsanchik.- Imashpatak ashtawan intita sumak yuyaywan rikunchik.- Ñukanchik kawsaypi, killaka ima rikuytapash charinchu- Kay allpa intiwanka imashinatak watarishpa kawsan.

José Benjamín Inuca L.2

Page 3: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Imata kan: chawcha, yayuna, warmilla.- Imatallata tarpuypika ruranchik.

b) TAPUY (Problematización)- Maytak inti rikurimunka, imashpatak anti shutiwan riksinchik,.- Imashpatak killata allpatapash kichwa runakunaka mama nishpa charinchik.- Imashpatak intitaka taytapi charinchik- Kunanka chay yuyaykunata charishpa katinchirachu- Ima punchakunapitak yapunchik, tarpunchik, murukunata muyuchinchik.

c) YACHAY: (Contenido científico) KULLA RAYMI

Kay chakatapi chusku suyukunata rikunchik. Ishkay suyuka kitu intipak suyukunami kan, kutin ishkayka kinray intimi kan. Kitu intipika kullata pawkar raymikunatami shinanchik. Kinray intipika intipak kapakpa raymikunatami ruranchik. Shinallatak kitu intipika tarpuna sisana pachakunatami charinchik. Kutin kinray intipika jallmana pallana pachakunatami charinchik. Mishukuna shamushpami paykunapak punchakunata killakunatapash churashpa katimushka. Paykunapak raymikunatapash asha asha churashpa shamushkakunami, ñukanchik kawsaykunata chinkachishpa.

Kitu inti

Kitu intika mana llantutak charik punchakunami kan. Intiwatanapi rikushpaka, illak llantu punchapimi mushuk wata kallarin. Punchan punchanmi intika llantuta mirachishpa katin, Kusku llaktaman chayankakaman, chaymantaka ña kutin asha asha tukuchishpami tikramun kitu intiman. Allpa muyuriwanmi kay llantukunataka intiwatanapi ñawpa amawtakunaka rikuyta ushashka. Kunanpash shinallatakmi allpaka muyurin intitapash muyun. Intiwatanatallami kunkashkanchik.

José Benjamín Inuca L.3

WAR

KARI

MISHUKUNAPAK KILLA PUNCHA

RUNA KAWSAY ALLPAMAMA

PACHAMAMA

KITU INTI

URAY INTI KUSKU INTI

CHAWCHA, YAYUNA, WARMILLAKULLA RAYMIYAPUY, WACHUY, MUYUYTARPUY PACHAINTI MUYUY, INTI WATARI,

KITU INTI

21 KUSKI

SUMAKKAWSAY

Page 4: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Puntyatzil Machu pikchu intiwatana

Tarpuy pacha

Kay pachakunapika tawka ruraykunata shinashpami kawsanchik. Tamyay kallarin, allpata yapunchik wanunchikpash, murukunata akllanchik, sarata tarpunchik. Kuy uchutapashmi ruranchik, wakcha karaytapashmi ruranchik.

Sarata warkushpa wakaychishka Uka ñawiyashka

Killatami ashtawan rikuna kanchik, yapunkapak, muyuta akllankapak, tarpunkapakpash. Allí killapi tarpushpami sumakta wiñan pukunpash.

Wakcha karaytaka yakuta karachunpashmi ruranchik. Shinallatak muyukuna allí wiñachunmi ruranchik. Urkukunatapashmi wakcha karanchik.

Kulla raymi

Kuski killapi ñawpa tayta mamakuna kullaraymita rurankashka. Kay raymipimi sumak aswata upiyanchik. Jura aswata yamor aswatami upiyanchik. Juraka sara wiñay kallarijunmikan. kay punchakunapimi jurata charinchik. Shinallata, yamur aswata upiyankapaka tukuy sami sarakunawan rurashkami: yurak sara, killu sara, yana sara, puka sara, muruchu, kankil, chullpiwanpash.

José Benjamín Inuca L.4

Page 5: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Guamán Poma runaka Kulla Raymika, killapak raymimi kan nin. Killaka intipak warmi kaymanta, ñusta kaymantapash, paypak shutipimi kay jatun raymitaka ruran nin. Killaka tukuy kuyllurmanta ñusta kaymantami kay raymitaka ruran, shinallatak intipak warmi kaymantapashmi kay raymitaka ruran nin.

Kay raymika tukuy warmikunapak raymimi kashka. Ashtawankarin Kuyakuna, ñustakuna, kapakwarmikuna, kapak yawarta charik sawarishka warmikuna, jatun warmikuna, kapak kulana, kay llaktamanta sumak warmikunapashmi kay raymita ruran kashka, paykunami karikunata kay raymiman kayachin kashka. Garcilazo de la Vega killkakpashmi ashtawan mirachishpa killkan; Intipak ñustakuna aka aswata aswan kashka nin, inkami upiyashun nishpa willkas aswataka mamallaktapi apukkunaman karan kashka. Inti ñustakunallatakmi tukapu churanakunata ruran kashka inka churarishpa achik intita mañachun, sanku tantatapashmi intiñustakuna tantankashka Kullaraymipi mikunkapak.

Kunan pachapika tinkuykunawan, takikunawan ayllullaktakunaka warmipak raymitaka rurankuna.

Kulla Raymipika warmikunapak yuyaypi tawka upiyanakunatami ruran: yamurta, juratapash.

Sarañusta

Shuk llaktakunapika Sara Ñustata, Tantanakuy Ñustata, Yachakuy Ñustatapash akllashpami shamunajunchik. Ñawpata rikunkapakmi chay akllaykunataka rurashpa shamunchik. Ñawpa nishpaka yallishka pachakunata riksishka kawsaykunatapashmi ninajunchik. Chayka ñukanchikpa ñawpapika yallishka punchakunami kan, washamanmi riksina shamuna punchakunaka sakirin. Chay ñustakunata akllashpami ñawpa kawsayta rikunajunchik.

d) YACHAYTA RIKUY (Verificación)- Imatak kitu intipika pacha jawaka rikunchik- Imatak tarpuy pachapika ruranchik- Imatak kullaraymika kan- Mishukuna shamushpaka ima raymikunata churashpa katirka

e) TANTACHIY (Síntesis)- Allpa Warmipash illarikpika kawsayka tiyanachu. Tawka yuyaykunata llukchishpa,

shuk pankapi killkashun.

II TAMPU: RURAY (APLICACIÓN)

- Allpamamata mañashpa intita mañashpa Wakcha karayta rurashun - Tukuy sarakunata tantachishpa muyuta llukchinkapak akllashun - Yamor upiyanata rurashun- Chawcha allpata charinkapakka imatak rurana- Chawcha warmikunata, kichwa runakunaka imashinatak allikachinchik- Warmipak arawikunata killkashun- Kay rimarita killkakatishpa jampikunata rurashun.

Imashina Janpirina

José Benjamín Inuca L.5

Page 6: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Tamya: - Shamupasha Pacha tiya- Pacha: - Shamupay Tamya Tía, kawsapankichu. Imanallatak kapanki.- Tamya: - Kawsapanimi. Shina shinallami kapani

Pacha tiyaka imatatak rurakupanki

- Pacha: - Zanpu muyutami llushtikupani, yanapaway, ñukallami kapani- Tamya: - Ari, tiya, shinapash ashatallami yanapapani

Pacha tiyaka, manachu manzanillata charipanki, katuway.- Pacha: - Ashallatami charipani. Imapaktak mutsunki- Tamya: - Wiksatami nanakuwan, chaymantami nikupani. Kuytsa kay

pachakunami, ñukaka killa nanay punllakunapipash armashkanilla, sinchita imapipash llankanilla, kunanka wiksapi chiri yaykushka, chaymantami manchanayayta nanawan.

- Pacha: - Wiksa nanaypaka, manzanillata, wakra pillista, kuchimalvas, kirumalvasta, asha mishkiwan, asha yakupi, unayta yanuy. Kipaka rupak yakuta upiyay. Chay upiyana yakuta tutamantapi, chawpi punchapi, chishipi, ima pachapipash upiyaylla.

- Tamya: - Pay shunkulla mama. Ñami upiyani. Mana imatapash yachanichu, chaymantami tapupani.

(kimsa puncha kipa...)- Pacha: - Tamya tiyaka, chay janpi yakuta upiyakunkichu- Tamya: - Ari mama, chay yakuta upiyakupanillami. Kunanka ña mana

imata nananchu, wawakunamanpash karapanimi. Kunanka imatapash rurakupanillami, shina, anakukunata sirani, churanakunata takshani, jallmani, tarpuni, puchkakupanillami. Ima mikunatapash mikukupanillami: apita, yuyuwan, papawan, kachiwan, wirawanmi mikupani, mana imatapash nananchu. Pay shunkulla Tiya mama. Kay janpika jatun sumak janpimi kapan. Ima punchapipash upiyanillami.

III TAMPU: WIÑAY (CREACION)

Kulla pachakunapika, mana yapa tamyanchu, chaymanta ayllukunaka wasikunatami ruran. Shinaka mushuk wasimanta riksikrinchik.

MUSHUK WASI

Sawarishka jipaka, shuk mushuk ayllumi tukun, chaymantami wasita charinaka ninan mutsurishkapacha kan. Ishkantilla kawsankapak munashpa, ama maykan ayllukunapash rikuchunka mushuk wasita rurankuna.

Mushuk wasita rurachunka, allpatami rikuchin.

Chayrak sawarishkakunamanka tayta mamakunami, allpata rikuchin. Kay allpapika mushuk wasita ruray ushachun. Wasita rurashpaka ayllu mirarishpa kawsachun. Mushuk wasika, ayllukunapakka, ninan mutsurishka kan.

Kay sawarishkakunaka allpataka kushikushpami chaskin, shinashpa ninantami wakaychin. Kay allpata charishka kipaka wasichinkapakmi kullkita tantachinkuna.

José Benjamín Inuca L.6

Page 7: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Wasichina yuyayta charishpaka taytakunamanmi willachin, ima pachapita kallarina kan munaytapash. Shina willakpika tukuylla ayllukunami yanapankapak kallarin.

Waykarik

Mushuk wasita rurankapaka ninantami waykarin. Kallarinkapaka wasichik taytakunatami rikun. Kay wasichik taytakunaka kuywan, atallpawan, tantawan rikushkakunami kan. Wasichikta rikushka kipaka, allpata panpayachin, kipaka pirka shayachikta nishkatami mañankuna. Pirka shayachik nishkataka panpashka allpapimi churan, maypi pirka rinapimi shayachin. Kay shayachishka jipaka amuklla allpatami maskan, allpata akllashka jipaka, allpata yakuwan churashpami ninanta takan. Chashnami pirkataka rurankuna, kay llankaytaka kari ayllukunallami yanapan; warmikunaka yanushpami yanapankuna, tukuy ayllu yanapankunaman mikunata karankapak.

Pirkata rurashka jipaka, kaspitami maskankuna. Kay kaspikunaka pilar, vigas, costaneras, aleros, tijeras, chuklla nishkakunami kan; shinallatak sañuta rantinkapak rinkuna, rantishpaka tukuylla aylluwanmi apankapak rinkuna.

Wasichik

Pirka rurarishka kakpika, pilar nishkatami shayachishpa kallarin vigaskunata charichun, vigas jawapika tijeras nishkakunatami churan, shinallatak kaypa katipika costaneratami chakatankuna, shinallatak tukuchinkapaka chukllatami churan.

Sañuta katanakrikushpaka kuytistami tukyachin, kaywanka willachinmi mushuk wasi tukurikta. Kayta uyashpami tukuy ayllukunaka karanakunawan mushuk wasiman chayankuna. Karankapaka apashpa rinkuna aswata, muti yanushkata, atallpakunatapash, kashna karashka kipaka yanapankapakmi yallin. Warmikunaka sañuta yallichishpa, shinallatak yanushpa, yakuta yallichishpapashmi yanapan. Karikunaka wasi jawapi tirasta takashpa, sañuta churashpami yanapankuna.

Mushuk sañuta churay

Natabuela ayllu llaktapika, tukuylla ayllukunami tukurik sañu nishkata karankuna. Wasiyuk japishpaka mushuk wasi jawapimi churan. Kayka ninan juyayllakutami wasitaka rikuchin. Kay tukurik sañukunaka tawka tullpukunatami charin, shinallatak wiwakunata churashkami kan, shuk llaktakunapika kullkitapashmi watankuna kay tukurin sañupika.

Wasi pichay

Mushuk wasita tukuchishka jipaka, wasi pichaytami ruran, kay rurayka ayllullaktakunapika shikan shikanmi kan.

Wakin ayllullaktapika wasipichaytaka kashnami ruran. Pukllaywanmi kallarin. Kay pukllayta kallarinkapaka shuk pichanatami ruran, chillkawan kashpa, izuwan kashpa shuk pichaywan kashpapash. Pichana rurashkawanka tukuylla kari ayllukunami wasitaka pichan; ishkay yaya pukllak jarikunaka shuk ishtiratami japin, kaywanka pichashka mapatami shitankapak rin. Wakinpika kunkashkalla runakuna

José Benjamín Inuca L.7

Page 8: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

shayanakukpika ishtirapi churashpa shitankapak kallpankuna. Maykan japi tukushka runaka shuk prenda nishkatami wasiyukman kuna kan, shinallatak apana ishtirapika tsinitami churan. Kaypi tiyarishkakunaka ashkatami shikshichinkuna, tsinipi tiyarishkamanta.

Mushuk wasimanta mapataka karupi shitankapak rinkuna, mapakunata pakta supaykunatapash shitankuna. Fichay tukuchishpaka wasitami shutichin, wakinkunaka kay shutichita kushipatawanmi ruran, mana kashpaka paykunallatami yakuta wayta sisakunawan tukuy wasita shitan. Shutichinkapakka achitaytatami japin.

Kaypa jipaka wasipak achitaytaka tushunkapak takikunatami churan, shinami kallarin tushuykunawan. Wasiyukkunaka tukuy mikunata upiyana aswatapashmi karan,.

Otavalo jatun llaktapika, wasi pichaytaka kashnami ruran. Wasita tukuchishka jipaka wasi kamarita karan, ima nishpaka wasi jawapimi millay yakuta, papa yanushkata kuywan, atallpawan warkunkuna. Mana kayta karakpika shuk yanapaktaka apan ninkunami. Chashna apashpami wañuykuna tiyanlla kay mushuk wasi raymipika, shinallatak tukuylla ayllukuna kumpakunaka manka aswawan, mutiwan, jayak yakuwan, atallpawan, kuywanpash, shinallatak wakinkunaka kachiwampashmi chayankuna. Wakin ayllu llaktakunapika wasipak achitaytatami japinkuna, achitaytakunami wasi pichaytaka rurankuna. Kayta rurankapakka tukuy muru pukushkatami tantachin yanunkapak, kaywan tukuylla wasi ukutami shitankuna, kay jipaka shuk mankapimi tukuyta chapushpa yanun. Kaypika churanmi kachita, mishkita, jayak yakuta, aswata, cervezata, cebollata, culantro jiwakunata, uchujakuta, avenata, uchutapashmi churankuna. Kashna apita yanushka jipaka tukuylla ayllukunamanmi karan, mana pipash mikunayachinchu ninan wakli yanushka api kaymanta, shinapash mikunkunami. Kay mikunapa katimi allí mikunakunata karan.

Wasi pichayta tukuchishka jipaka, tukuy ayllukunami yanapan tukuylla mushuk ayllu charishkakunata yallichishpa mushuk wasiman. Chashnami mushuk ayllu mushuk wasipi kawsay kallarin.

Ruraykuna:

- Tukuylla mashikunawan kay killkatishkawan shuk jawtaypatata rurashun. Kay jawtaypatataka kikin llaktapi imashina ruranata rikuchishpa rurashun. Shinallatak tukuy jawtaypatapi ruranakunata killkashpa yachachikman rikuchishun.

IV TAMPU: KAWSAY (SOCIALIZACION)

- Yachajukpak aylluman kullaraymita willashpa, mushuk ruraykunawan warmipak kawsayta sumakyachishun

- Ayllullakta ukupi kullaraymita rurashpa rikuchishun- Ñukanchik yachaykunawan tarpushpa katishun.- Sapi yuyaykunata katik yuyaykunatapash shuk milkapi churashpa tukuyman

rikuchishun

TARIPAY (Evaluación / Acreditación)

José Benjamín Inuca L.8

Page 9: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Tukuy tapuykunata allí rurashpami shuk tantachiyachayman yallinka- Shuk taripayta allí kutichishpami kay yachaytaka yallinka

José Benjamín Inuca L.9

Page 10: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

II TANTACHIYACHAY (UNIDAD 2): KAPAKRAYMI

PAKTAY (OBJETIVOS)

Kinray intita Kapakraymita Jallmaypachatapash jamutashpa kikin llaktapi kay kawsaykunata rurashpa katina.

YACHAY ÑAN (METODOLOGIA)

I TAMPU: YACHAY (DOMINIO)

a) RIKUY, UYAY, RIMAY, YARIY, SAMAY (Sensopercepción)

Kay pachakunapika chichu mamakunatami rikunchik, shinallatak llullu wawakunatapashmi rikunchik. Chaymanta wañuymanta yachajushun. Kapak pacha kallarijukpi ayakunata yuyarinchikmi.

WAÑUSHKAMANTA

Wañuypa willachikkuna

Ñukachik ayllu llaktapi kawsaykunapaka riksinkapak, shinallatak ayllu ukuman wañuna chayamujukpika tawka willachikunatami charinchik. Kay willachikunaka kanmi:

Wañuy tiyakrijukpika, yura pankawan chakrami wiñan, maykan rikushpaka ña yuyanllami wañuy tiyakrijukta. Ashtawankarin chay yurak fankataka, sara chakrapi rikushpami wañuy tiyakrin ninchik.

Yapata yaya zapallu pukukpika, ninchillami: ayllu ukumanta mayjanpash wañukrinmi, shinashpa zapalluyan.

Ayllu llakta ukupi wañuy chayamujukpika, shuk warmi atallpami kari atallpashna wakan.

Allkukuna tuta llakita wakakpika, uyanchikkunaka ninchimi: nunami chakita tantachijun, pishi wañunka. Chay allku wakayta uyashpaka, pi unkushka kawsajunta yuyarinchi, ñami wañukrijun ninchik. Shinallatak allkukuna makiwan allpata allakpipask pitashi pampankapak allakun nishpami rikunchik.

Ukucha pillpintu, wasi ukuman yaykukpashmi ninchi: wañuy tiyakrikun nishpa. Wasi ñawpa yurapi kuskunku tiyarishpa wakashpapashmi mana alli kan, ayllu ukumanta wañuy tiyanllami. Yanukukpi, manka rupakpipashmi ninchi: wañuy tiyakrin nishpa.

Kay tukuy willachitami charinchik ñukanchik ayllu llaktakunapika, chaymanta wakinpi shuk ayllu irki kakpika, ninanta mancharishpa utiyashpa jampikunata maskashpa karanchik.

Imatalla wañukpi ruranakuna.

José Benjamín Inuca L.10

Page 11: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Ayllu ukupi wañuy tiyakpika, armachishpami kallarin, romero yurawanmi armachin, armachishka jipaka atawa ukupimi sirichinchik, mana armachishpa kachakpika chay shuk llaktapika ninantami ashnarin ninmi. Chashna ashnakpika ñapashmi aya japin, shinashpa mana jawa pachaman yalichun sakinchu ninmi. Armachishpa kachakpika mana aya japikpi apunchikmi chashkin nin, paypa churita shina. Kay atawa ukupika tukuylla mushuk churakunatami kachan, shinallatak chay shuk llaktaman tukuy mutsurishkakunatami kachan, imanishpaka mikuna pukuta, tsawar waskata, puchata, kullkikamanmi kachankuna. Kay tukuyta kachashpaka ñukanchik yuyaykunapika ninchimi: kawsankapakmi rijun nishpa. Rukulla churakunakunataka wawakunamanmi sakin. Ñawpa taytakunaka, mushuk churajunatami rantin kashka wañushpaka churajushpami risha nishpa. Paykuna ninkuna kashka chay shuk llaktaman yallinkapakka alli churajushpami yallina kan nishpa.

Willay puncha

Wanushkata pakarijuypaka tukuylla ayllukunami yanapankuna. atawata rantinkapak rishpa, velakunata rantinkapa rishpa, shinallatak aya pampapi kuskata rantinkapa rishpa, shinallatak warmi ayllukunaka yanushpami yanapankuna. Tayta mama wañukpika churikuna, ushushikunami aya pampapi sakinkapak rin, wawakuna kakpika tayta mamami pampan.

Pampayta tukuchishpaka, ayllukunaka mikunatami maskankuna, tukuylla wañushka ayllukunaman karankapak.

Natabuela jatun llaktapika, tukuylla ayllukunami palantata, tantata, mishkiwan yanushka muruchuta karankapa apankuna. Kaytaka llaki tukushka ayllukunamanmi karan, katika rosario nishkatami mañankuna, shinashpa chawpi rupashka sarawanmi pukllankuna.

Kayampi jatun llaktapika, tukuylla wawkikuna, shinallatak tiyu taytakunaka mishki apitami apankuna. Rosario mañashka jipaka tukuylla ayllukunami aswata karashpa kallarin tukuy kumpakunaman.

Tawka pukllaykunami tiyan pakarijuy tutapaka, ashtawankarin tukuchi pakarijuy tutami pukllaspa pakarin.

Kuntur nishka pukllaymi tiyan, kaypika yapuna jillaymanta tapsatami llukchin, shina rurashpaka ishkay runatami maskan, paykunaka ishkay fachawanmi killparin shinashpa kay yapuna jillaywan tapsami nishpa tuksishpami tukuy puñunajukkunata katin, chaymanta mana puñunachu kan.

Shuk pukllayka kanmi: ñawi millmata rupachi. Tukuy puñunajukkunata michawanmi ñawi millmata rupachin, chaymata wasipi pakarijuypi kakkunaka mana puñuyta ushanchu tukuy tuta.

Shinallatak chunkay nishkatami pukllan. Kayta pukllankapaka chunka ishkay sara murutami washatalla rupachin. Shinallatak yurak pintuta mantankapakmi maskan, mantashka jipami tukuy pukllakkuna tiyarin. Katipika kay sara rupachishkatami shitan. Maykan rupashka washa sarata llukchishpaka mana mishanchu, maykan ashalla sara washa rupashkata llukchikmi mishak kan. Maykan mana mishaktaka makipimi waktan

José Benjamín Inuca L.11

Page 12: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

ishkay rukawan. Chashnami tukuy tuta pukllanakushka pakarin, maykan ashkata makay tukushkaka maki punkirishkami pakarin.

Wañuymanta takirik, llakirik

Maykan ayllu wañushkata ninanta llakirishpaka, ninantami wakan. Kusa kakpika, warmi wakaypimi ninanta mañan:

ama kunkaychu wawakunata,

ama kunkaychu tukuy wiwa charishkakunata,

ama kunkaychu allpa charishkakunata,

ama kunkaychu wasikutapash

Shinallatak mañanmi:

wawakunaman mikunata karachun,

aylluta ama kunkachun

kushilla punchakunata kawsashkata ama kunkachun.

Warmikunapaka ninan llakimi kan: wanushkawan pakta tiyarishpa wakan. Kashna wakashpaka ninanta kaparishpami tapuykunata ruran. Kay tapuykunaka kanmi:

- Ñachu yuyarinki kay punchakunaka ima ruraykunatallata charirkanchi.- Imanishpatak ñukatalla rurachun sakiwanki- Manachu yuyarinki, wawakunaman karashun nishkata- Imatata karashayari, ñukallaka mana ushanichu- Imanishpatak rijunkiyari, kunan punchakunami ninanta mutsujunira.

Paypak kusa uyajukpishnallami ninanta yuyachin.

Tukuy imata rurashkakunata ninmi:

tukuylla ayllukunami kuyan,

pipash mana kunkashkachu,

kaypimi tukuylla ayllukuna chayamushka rikunkapak,

compradekunapash rimankapak munashka shuyanajunmi,

ima nishata.

Ninanta wakashpa tapuchishpapash, mana tikrachikpimi asha asha wañushkami yuyashpa chaskishpa katin. Kaypimi nin:

José Benjamín Inuca L.12

Page 13: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Ña rijushpaka kay churajunata apashpa ri, ama ñankunapi chirichinki.- Mikunatami kachani, ama yarkay japichun, shinallatak piwan tuparishpapash

karanki.- Kullkitami kachani, pipash mañakpika kunki.- Ñuka yayakuna ñawpashkakunawan tuparishpaka tapujurkami nipanki.

Chashnami wakankuna warmi wañushka kakpipash.

Wawa wañushka kakpika, mamami ninanta wakan. Kashna nishpami wakankuna:

- Ima nishpatak ñuka wawata apapanki- Imatatak mana alli rurarkani, kashna wanachichunka- Allimi karkani, imanishpatak kashna llakichiwankiyari- Kunanka, pitak yanapawankari- Pitak rikuwankayari ñuka payayakpika

Shinallatak tukuy ayllu rikunkapak chayakkunaka kashna mañankuna. Maykan wakakun unkuy charishpaka wañukmanmi minkashpa kachankuna. Shinallatak paypak ayllukuna ñawpashkakunaman imatapash mañanmi. Shinallatak mana alli kawsajushpaka mañanmi paypak ayllu ñawpashkakunaman willachun, payta apankapa shamuchun.

Wakinpika imatapash kunkashka kakpika minkanmi: kaykuta apashpa ripay payman kupanki nishpa.

Pampay puncha

Ñawpa taytakunaka ninkunami kashka: wañukpika mushuk churajunata churachiwankichi, raymiman rijukpishna.

Tukuy ayllukunami wañushkapak wasiman chayankuna, kaymantami iglesiaman misata uyankapak rinkuna. Kaymanta llukshishpaka aya pampamanmi rinkuna. Ayllukunaka mikunakunata apashpami aya pampamanka chayankuna, ña chayashka jipaka tukuylla ayllukunaka mikuna apashkatami karan.

Wawa wañushkata pampay

Wawa wañushka kakpika shuk ruraykunatami charinchik

Wawapak taytakunaka, achik taytakunaman willankapak rinkuna. Achiktaytakunami tukuy ima musturishkakunata pampankapak maskan. Wawa wañushkata pampankapaka mortajata, shinallatak altartapashmi wasipi ruran. Shinallatak violínta takichuntapashmi rikunkuna. Tutaka mikunawanmi kallarin. Ayllukunaka tayta mamata, achik taytakunatapashmi tsiniwan tsinin, mana alli wiñachikta ushashka nishpa. Mikushka jipaka fantanku nishka tushuytami tushun. Shinami wawa wañuypika ayllukunaka rurankuna.

Ruranakuna:

- Kay killkakatimanta sapi yuyaykunata llukchipay

José Benjamín Inuca L.13

Page 14: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Sapi yuyaykunamanta, katik yuyaykunatapash llukchishun- Kikinpak yuyaytapash killkashpa, tukuyman rikuchipay.

b) TAPUY (Problematización)

Chakra Achik shuyu

- Llaktapika willka urku, willka tula, willka rumi, willka pakcha, willka pukyu, willka kucha, shuk willkakunapash tiyanrachu.

- Ñukanchik maytaka imata kan- Mishukunapak maytaka imata kan.- Ñukanchik chakraka willkachu. Imashpa.- Imata chakrapi ruranchik.- Imashpatak wawakuna ashtawan kapak kan.

c) YACHAY (Contenido científico)

José Benjamín Inuca L.14

Page 15: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Wakcha karay

Wakchakaraytaka yachakmi ruran ñustakunapashmi yanapan. Allpapi pintuta churashpami tukuy murukunata churana: tantata, sisata, sarata, palantata, chillinatapash. Sisakunawan shuyuta shuyushpami tukuy suyukunata rikuchin: antisuyuta, chinchansuyuta, kuntisuyuta, kullasuyutapash. Jatun mankapimi yaluta sisawan churan, shinallata tawka mulukunapi ninata churashpa sahumerio allí ashnaktami tukuykunaman samachin. Shuk maltapimi aswata churashpa chawpipi tiyarichin. Shinallatak tazapimi papata mutiwan kuyta atallpawanpash churarin. Ashtawanpash shuk utkutami kuntisuyu kimiriyapi ruran.

José Benjamín Inuca L.15

WARMI

KARI

MISHUKUNAPAK KILLA PUNCHA

RUNA KAWSAY

KAPAK RAYMI

KITU INTI

URAY INTI

KAPAK AYLLU, KAPAK KAYCHAWCHUY, PANKAYAYHALLMAY PACHA

KITU INTI

21 KAPAKSUMAKKAWSAY

Page 16: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Tukuylla chaypi kakkunaka muyuntinpi shayarin, chaypa kati yachakka allpamamata yupaychan kawsayta karashkamanta muyukunata wiñachishkamantapash, murukunata pukuchishkamantapash.

Chay kawsayta karashkamantami allpataka mamapa shutiwan riksinchik, paymi mama kan tukuy murukunata pukuchishpa ñukanchikman karashkamanta. Ñukanchikka ña kutin paypak wawakunami kanchik, ashtawankarin kawsayta karashkamanta. Katipika Yachakka inti taytatami yupaychan.

Inti taytataka kunuk achikta allpamamaman karashkamantami yupaychanchik, chay kunuk achikmi uku allpamamapika muyukunata wiñachin, shinallatak kunukmi kawsayta kallarichin. Pachakamaktapashmi yupaychanchik, paytami tamyata mañanchik allpata mutiyachun muyukunata winachichun. Allpa mamallami ñukachikman murukunata pukuchishpa karanka.

Wawa shinami mikunakunata allpamamaman, shuk shuk utkupi churashpa sakinchik. Kaypimi tukuy mutsurishkata allpamamataka mañanchik, allí kawsaytapash. Chaypa kati waku sisatami churan, jipamanka allpawanmi killpan. Tukuchinkapakka tukuyllami kukavita mikunchik, kararishpa kararishpa. Shinapash apukkunami kukavitaka tantachishpa tukuykunaman karan. Tawka mikunakunatami karanchik: tantata, champusta, papata, ukata, mashuwata, tawrita kamchawan. Aswatapashmi upiyanchik.

Warachimpachik

Warachimpachiktapashmi kay punchakunapika ruranchik. Ushayta apukpurakunami yallichin. Watan watanmi vara chimpachiktaka kapak raymipi ruranchik. Mushuk apukmi varata chaskishpa ayllullaktata ñawpaman apashpa katin. Kay ushaytaka allí llankankapakmi kan, yallishka apukmi shuk willka kaspita maytata charishpa katichunmi karan. Apukka willka kaspiwanmi ayllullaktataka purishpa runakunataka apashpa yanapashpa katin. Chaymantami kay pachaka kapakpa raymi kan.

d) YACHAYTA RIKUY (Verificación)

- Kay apukkunaka imata makipi charinajun.- Ayllu llaktakunapika imata rurashpa tantanajuykunataka kallarinchik- Punchata kallarinkapak, llankayta kallarinkapak, maymanpash rinkapak, imata

mañashpa kallarinchik

José Benjamín Inuca L.16

Page 17: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Kunan pachapi apukkunaka imatallata willka yuyaywan charin.

Ruraykuna:

- Maytata charishpa katinkapakka imata apukkunaka rurana kan.

e) TANTACHIY (Síntesis)- Imata kan Kapak raymika. - Jallmay pachapika, papata saratapash imatallata rurana- Imashpatak kay pachapi raymikunataka warmi raymi nishpa shuk llaktakunaka

riksinkuna.

II TAMPU: RURAY (APLICACIÓN)

WAWA WACHARI

Warmi chichukayta yachakchayanmi shunkuta millanayachishpa, mana mikunakunata munashpa, wakinpika ñawipi mirka tiyarikpi.

Shuk warmi chichukashpaka, shinchi llamkanakunatami ruran, kaytaka ruranmi shinchi wawa wacharichun, shinallata ninan llankak kachun, shinallata shuk shuk llankanakunatami ruran wiksa ukupi kashpallata yachakuchun.

Jatun mamakunaka chichu warmimanka tawka mikunatami karan: arroz de cebadata, kinwa apita, zampu apita, llakta ukupi tiyak mikunakunatapash. Shinallatak llullu wawamanka churarinakunatami ruran, uchilla pintukunatami ruran.

Chichu warmi ruranakuna

Chichu warmika, watachik mamatami maskan, kay watachik mamaka jakuchishpami rikun, imashina wiksa ukupi wawa wiñakukta, shinallatak mamata ama nanachichunmi jakuchin.

Kay watachik mamaka tawka jampikunatami kachan, imashina wawa kakta rikushpa, shinallatak wawa mama imashina kakta rikushpa. Chichu warmipak jampikunaka kanmi: zanahoria yaku, kinwa kastilla, tawka tawka jampikunatami karan.

Chichu warmikuna imatalla mana ruranakuna

Chichu warmika mana rumipi tiyarinachu; chishiyakukpika mana waykukunaman rinachu; mana tiyarinachu maykan kuskakunapipash, mana kushilluta rikunachu, kushilluta rikukpika kushillu shinami wawaka llukshinka, ninan pukllak. Shinallatak mana lorotapash rikunachu kan, wawaka shimisapami llukshinka; mana waksatapash rikunachu, mana llamkanata yuyakmi wacharinka.

Chichu warmika mana uchuta mikunachu kan, uchuta mikukpika wawaka millaymi llukshinka uchushina; puncha paktakukpika mana ñuñuta upyanachu, wawaka ñuñupa wira japakmi llukshinka.

José Benjamín Inuca L.17

Page 18: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Mana tuta siranachu, tuta sirakpika wawapak ñawika ñawsami llukshinka; mana waskata churarinachu kan, waskata churarikpika wawapak kunkapika wawa mama chunchulimi pillurinka.

Wachachik mama

Wachachik mamaka chichu warmiwanka paktami kana kan. Wachana puncha paktakukpika wachachik mamaka chichu warmiwanmi pakta yalin. Nanachi kallarikpika wachachina kuskapimi mamataka churan. Wachana kuska rikushkaka tullpa sikipimi kan. Kallaripika churanmi, jupakunata, kaypa jawapika ishtiratami churan, shinallatak chakanatapashmi churan. Kipaka tullpapimi ninata rupachin ukuta kunuchichun. Ishtira churashka jawapimi jatanakunawanmi wachakrijun warmitaka sirichin. Kaypika tukuylla ayllukunami unkun warmiwanka pakta kan. Kusapash paktami kan, paymi chakanapi warkuchinkapaka jatarichin. Ninanta nanachin kallarikpika chakanallapimi charin; wakin warmikunaka tukuy tutatami nanachin, wakin warmikunaka ñapash wachanllami. Ñapash wachachunka culantro jampi yakutami karan, yana zanahoria jampi yakutapashmi karan. Kay tutaka tukuylla ayllukunami yanapashpa pakarin.

Wachana puncha

Wachana punchapika tullpa sikipimi jupata churan, chaypa jipaka ishtiratami churan, shinallatak chakanatapashmi shayachin, shinallata tullpatapashmi kapichin, shuk ayllukunaka jampa yurakunatami maskankapak llukshin, chashnami tukuylla ayllukuna wachachikunapika yanapan. Wawa llukshikpika, wachachik mamami llullutaka japin, chay mamachunchullitapash kuchun. Llachapakunawanmi llullutaka fichan. Kipamanka pintukunata churashpami mamawan sirichin. Chaykamanka mamatapash kawitupi churashpa watachishpami sirichin.

Wachak mamata kamana

Wachashka Kipaka allikutami kawitupi sirichin ama ninanta yawar llukshichun, shinami allikuta kaman.

Wachachik mamami llullu wawataka wawa mamata kuchunkapak japin. Kuchushka kipaka shuk pintuwanmi pillun, shina rurashka katika uchilla chumpiwanmi pilluchin. Kipaka churarinatami churachin, shinami wawa pintukunawam pilluchin, pilluchishka kipaka chumpiwanmi maytun,

Kay wawataka ninantami kaman, shuk watata charinkakaman maytushpa. Maytutaka sinchi sinchi wiñachunmi ruran, wiñashka kipaka aparita ushachun.

Kimsa puncha wachashka kipaka, wachashka mamataka kashnami watachin:

1. Kuywanmi wachashka mamataka pichay nishkata ruran, pichashpami ima nanaytalla charikta rikun, jipaka jampi yakutami karan, shina upiyashpaka allí tukunmi, kipaka wawa mamatami watachin.

2. Shuk yaya chumpitami maskan, shinallatak yaya baytatami maskan, kaykunawanmi unkushka warmitaka watachin.

José Benjamín Inuca L.18

Page 19: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

3. Wawamamaman chiri yaykushka kakpika atallpa, chivo virawanmi kunuchishpa ninanta watan.

Kashna watachikunataka ruranmi, shamuk punchakunapi ama ima unkuykunata charichun, Tukuy ima llamkanakunata ama sakichun, wawata ama ñapash charichun. Wachashkamanka akllashka mikunakunatallami karan: atallpata, wakra chakikunata, wakra aychakunata yanushpa. Mana shuk mikunakunata mikuchinllu. Tukuylla ayllukunami wawata riksinkapaka karanakunata apashpa chayankuna: mamamanka yanushka mikunakunata, wawamanka churakunakunta karankuna.

Watachishka kipapika urku yurakunata yanushpami armachin, kay yaku yanushkatami upyachinpash. Armashka kipaka aycha jillitami karan, shina tukuyta rurashka kipaka misata uyankapakmi rinkuna.

Imashina llullu wawata charina.

Llullu wawataka ñakcha sisata yanushpami armachin, kay armachishka yakutaka allillakutami shitana kan, mana shina rurakpika wawa mancharishpa irkiyashpa katinkami. Chayra wacharishka wawakunaka walin walinmi llukshin, chaymantami sinchi sinchi wiñachunka chumpiwanmi maytun, shina maytukpimi sinchi sinchi wiñan.

Wawapak churakunata takshashpaka manarak tutayakllapitami allichina, mana chashna rurakpika atsinku, wakaysiki ayapash katishpami tukuy tuta wawataka wakachin.

Llullu wawakunataka mana shayachinachu, ñawi chichu urayman warkurinkamanta, mana uma jawamanta rikunachu, ñawi jawamanlla rikuy sakirinka.

Wawapak achik tayta akllay

Llullu wawa chusku killata charikpika achik taytakunatami maskankuna. Achiktaytakunaka wawata wiñachita yanapayta ushakkunami kana kan. Shinallatak ayllu llaktakunapika allikachishka runakunami kana kan.

Kunan punchakunapika, achiktaytata japinkapa rishpaka, shuk atallpatami apankuna, achiktayta tukuchunka manarak mañashpallatami kararin, karashka kipami imamanta karashkata willan. Ari nichunka jayak yakutami karan, ari nikpika katik punchakunapimi sumak mikunakunata karanakunawan achik taytapa wasiman rina. Kay punchami ima puncha wawata shutichinata rikuna, shinallatak maykan apunchikta mañana wasipi shutichinkapak munaytapash rikunkuna.

Achiktaytakuna shutichinkapakka, aparik achik mamatami maskankuna, kay aparik achikmamami wawataka wasimanta aparishpa apunchikta mañana wasiman apan. Shinallatak shutirinkapak richunka churakunatami wawaman karan, shinallatak mamamanpashmi karan.

Shutichishka kipaka achiktaytakunataka mamapak wasimanmi pushankuna. Kaypi mikunakunatami karan, shinallatk tukuy ayllukunami kay wawa shutichi raymipika kumpankuna. Shutichishka kaya punchaka achiktaytata jatarichinkapakmi rinkuna,

José Benjamín Inuca L.19

Page 20: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

kayman rinkapaka mishki yakuta tantawan apashpami rin, kayta karashka kipaka achiktaytapak wasipimi raymita rurashpa katin; kaypika mikunakunata aswantinmi karan.

Imapilla achiktaytakuna yanapana kan

1. Wawata wiñachita.2. Wawa imatapash mutsujukpika, karanakunatami wawamanka karana kan.3. Tayta mamata yanapachunmi riman 4. Jatun taytakunata ayllukunatapash allikachispa kawsachunmi wawataka mañan.

Tayta mamata mana yanapakpika, achik taytakunamanmi willasha nishpami tayta mamaka ninkuna.

Ruraykuna:

- Imashinatak kikin llaktapika wawataka wachachinata yachan.- Imashpatak sisa yakupi armachinata yachankuna.- Imashpatak llullutaka mamapak chuchuwanlla kallari watapika charina.

III TAMPU: WIÑAY (CREACION)

- Mishukanapak kawsayta rikushpaka, imakunata paykunaka kay punchakunapika ashtawan rurashpa kawsan

- Wawakunaka, kay punchakunapika imata achik tayta achik mamamanka karankuna,

- Ama mishukunapa kawsayta yuyayta katinkapakka, imata wawakunawanka rurana.

- Kikin llaktapika kay pachakunapika imatallata rurana kanchik.- Imashinatak warachinpachiktaka rurana kanchik.

IV TAMPU: KAWSAY (SOCIALIZACION)

- Shuk jawtaypatawan warachinpachikta wakchakaraytapash rikuchishun. Kaykunata rikuchinkapakka, shuk pankapi killkashpa yachachikman willashun.

TARIPAY (EVALUACIÓN / ACREDITACION)

- Tukuy tapuykunata allí rurashpami shuk tantachiyachayman yallinka- Shuk taripayta allí kutichishpami kay yachaytaka yallinka

José Benjamín Inuca L.20

Page 21: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

III TANTACHIYACHAY (UNIDAD 3): PAWKAR RAYMI

PAKTAY (OBJETIVOS)

Kitu Intita Pawkar raymita Sisaypachatapash jamutashpa kikin llaktapi kay kawsaykunata rurashpa katina.

YACHAY ÑAN (METODOLOGIA)

I TAMPU: YACHAY (DOMINIO)

a) RIKUY, UYAY, RIMAY, YARIY, SAMAY (Sensopercepción)

Yacharishka rimay

- Matiku: - Mamaku imatatak rurakunki Ñukapash yanapanata munanimi- Sisa: - Kamchatami kamchakuni, yanapawaylla. Kikinka mulukunata

mayllapay- Matiku: - Ari, mamaku, mamaku shuk shimita willachiway- Sisa: - Imatatak ninki- Matiku: - Imashinatak shuk kwitsawan, wanprawanka japirinkuna- Sisa: - Shinami japirinkuna. Wanprami kwitsataka pipak ushushi, imashina

purintak, asha asha rikushpa purin. Kipaka ña rimachin, pachallinatapashmi kichun. Kwitsapash chay wanprata munashpaka riman, asin, pachallinatapash kunllami. Kwitsa mana munashpaka, wanprataka makan. Pachallinataka mana kichuy tukunchu.

- Matiku: - Tukuy kwitsakuna, wanprakunachu, shina sawarinkuna- Sisa: - Kutin, wakin yaya mamakunaka, kwitsapak, wanprapak yaya

mamapurakunami rimarinkuna. Kipaka sawarichinkunallami- Matiku: - Kihuchika kachunkunapakka, allikunachu- Sisa: - Kihuchikuna sawarishka punchakunaka “ñuka kachunku,

mamapakmanta tikramukrichik” ninkunami. Paykunaka ña mamapakman rin, chayan, warmipak mamaka ña mana imata ninata ushanchu.

- Matiku: - Tukuy mashakunachu, akikunata yanapankunami- Sisa: - Wakin mashakuna akikunata yanapankunami, kutin shukkunaka mana

yanapankunachu.- Matiku: - Warmipak mamakunaka, mashakunataka, ima ninkunatak- Sisa: - Wakinpika mamakunaka mashakuntaka, “ñuka ushushikuta alli

charipay” ninkunami.- Matiku: - Kallaripika, wamrapak mamaka imashinatak- Sisa: - Kallaripika, wamrapak mamaka, kachuntaka asha ashami riman.

Imakunamantapash karishina ninllami, imatapash llullanllami. Shinapash kachunkunaka wanrapak wasipika achkatami llankankuna.

- Matiku: - Paykunaka, mushuk tayta mamakunawan kawsankuna- Sisa: - Ña unay watapimi, kusantin warmintin chikan shuk wasipi

kawsakrinkuna.- Matiku: - Shinaka sawarishka kawsayka sinchimi kashka. Warmipakmi ashtawan

sinchi kashka.

José Benjamín Inuca L.21

Page 22: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Sisa: - Ari, ushushiku. Sawarishka warmikunaka achkatami rikunata charinchik. ¡Kanka shuk alli mamawan wanprata rikunki!

Ruraykuna:

- Mashikunawan tantanakushpa kay rimarita jawtaypatapi rikuchishunb) TAPUY (Problematización)

- Imashpatak chakrakunaka sisashpa katin- Imatallata chakrapika tarpunchik- Murukuna ali pukuchunka, Imatallata chakrapika rurana- Kay pachakunapika wiwakunaka imata ruranakun- Ima tushuykunata takikunata pawkar raymipika ruranchik.

c) YACHAY (Contenido científico)

José Benjamín Inuca L.22

Page 23: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Kay pachakunapika sarapash chay shuk yurakunapash sisay kallarin, sisayashpa katin. Chaymantami jatun kushikuy runakunapika tiyan. Kushikuymantami tawka pukllaykunatapashmi rurankuna. Kay pukllaykunamanka mamallakta kanchamantapashmi shamun.

Imatak Pawkar raymi.

Pawkar Raymitaka kay jatun anti urkupi kawsakkunallami ruranchik; shinapash uchilla llaktakunamanka sisay pacha nishpami riksinchik.

José Benjamín Inuca L.23

WARMI

KARI

MISHUKUNAPAK KILLA PUNCHA

RUNA KAWSAYKITU INTI

URAY INTI

KITU INTIMushuk nina/Mushuk wata,

CHAWPI INTISISAY PACHASISAYAY, KAWYAY, CHALLUYAY

PAWKAR RAYMILUNKU KUSHIKUY,

WANRA KAY, KUYTSA KAY21 PAWKAR

SUMAKKAWSAY

Page 24: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Kay raymipika tukuy yachakkunami tinkunakuypi tuparin. Kaypimi waka apukkunaman karmarikunata karashpa ñukanchikmanta mañankuna. Shinallatak runakunaka allpamamawan pakta kanajunchik: yapuywan tarpuywan kallarishpa, jallmaywan wiñachishpa kunaka chakratami muyunchik. Chakrapika tukuy yurakunami sisay kallarin, shuk yurakunakarin llullu murutapashmi karan. Ayllukuna allí kawsajukpika chakrapash allipachami wiñashpa katin. Chaymantami, kari warmi, tayta mama, ayllupash pakta allpamamawan pakta purinchik, pakta kawsanchik. Wakcha karaytapash waka kuskakunapi ruranchik: pukyukunapi, pakchakunapi, tulakunapi, urkukunapi, pinllukunapi, jatun rumikunapi.

Shuk llaktakunapika pawkar jayllitami rurankuna, sisachunmi sumak takikunata uyachin tushunpash. Inti yayaman, killa mamaman, jayllinakunchik nishpami tukuylla takishpa katinkuna. Shukkunaka tushushpa katinkuna, chaypika mushuk sumak churanakunatami rikuchin: muchikuta, unkuta, ruwanata, warata, ushutatapash karikunaka rikuchinkunami; anakuta, fachata, wallkata, kushmatapashmi warmikunaka rikuchinkuna. Shuk jatun ayllullaktakunapika wamrakunataka awanatami taytamamaka yachachinkuna, ña kutin kuytsataka puchkanata, siranata, kushmatapashmi yachachinkuna.

Tukapu Kichwa Kayanpi warmikunapak churana

José Benjamín Inuca L.24

Page 25: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Kichwa Puruha wamra kuytsapak churana Kichwa Otavalo warmikunapak churana

Shinami Abya yala runakunaka sumak churanakunata churajushpami tushunkuna. Shinami raymikunapika sumaklla juyaylla warmikuna karikunapash yallinkuna. Pawkar raymipika shina churanakunata rikuchishpaka sisa shinami rikurin, sisapampa.

Shinallatak kay punchakunapika, ashtawankarin tutatami tukuylla armarishpa pakarin, sisa yakupimi shukkunaka armarin, shukkunaka pakchapimi armarin, shukkunaka pukyupi. Armarishkawanmi jarilla raymitaka yallita usan.

Yakupi sisata churashkawanka llullutami armachina, shinallatak ñawi mayllaytapashmi rurana sawari punchakunapi, wañushkatapashmi pampankapakka artmachina.

d) YACHAYTA RIKUY (Verificación)

Kay tapuykunata kutichipay:

- Kikin llaktapika imashinatak pawkar raymitaka rurankichik- Ashtawan imatak wamra kuytsakunaka rurankuna- Imashinatak kikin jatun llaktapìka wamrakunaka churanakunata churan.- Kuytsakunaka ima churanakunata churashpa raymikunapika yallinkuna.

e) TANTACHIY (Síntesis)- Imata kan pawkar raymi- Imata kan sisay pacha- Imata kan mushuk nina- Imashpata mushuk watata pawkar raymipi kallarinchik.

II TAMPU: RURAY (APLICACIÓN)

KICHWA RUNAKUNAPAK SAWARI

Riksiri kuyaypash

Kuytsakashpa, wamrakashpapash shuk shuk ruraykunata, yuyaykunatami charinchik, chaymantami wakinpika sawarikunaka charik kakpilla chayamunkuna, shinallatak wakinpika ña paypak aylluta charinkapak munashpallami sawarinka.

Kuytsakashpa, wamrakashpa, tukuy llamkanakunapimi yanapashpa kawsan, shinallatak tantanakuykunapipashmi purinkuna, raymikunapipash yanapankuna, waykarikunapipashmi yanapankuna, shinami ñukanchik ayllu llaktakunapika kawsan shuk shuk ruraykunawan. Shina kawsaymantami, shuk shuk ruraykunapi kuytsa wamrakunaka riksirinkuna, shinami kuyari kallarin.

Kallarimantami wakinpika tayta mamakunaka yachankuna, wakin tayta mamakunaka ari nishpa chaskinmi, shinapash wakin ayllukuna mana allikachinkuna warmita kashpa, shinallatak karitakashpapash, shina mana allikachishpami ayllu ukupi mana chashkinkapa munankuna, chaymantami ayllupura piñanakuyta kallarin.

José Benjamín Inuca L.25

Page 26: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Ishkantik ayllukupura chaskirishpaka, karipak, warmipak ayllukunawan tantanakuy kallarin. Kashna tantarishpami ima llakikunatalla charikta rikunkuna, shinallatak shamuk punchakunapi charinakunata rikunkuna.

Wakin ayllukunaka mana chaskishpaka piñanakuymanmi chayankuna, shina piñanakuyta rikushpami kuyarik kuytsa wamrakunaka pakalla tuparinkunata charin, chaymantami shuk punchaka wasimanta pakalla llukshishpa rinkuna, shina pakalla llukshishpa rishkakunataka tukuylla ayllukunami mana allikachishpa rikun, chaymantami kay ayllukunaka mana allikachik tukushka sakirin.

Maki mañay

Ña sawarinkapak munashpaka, taytakunamanmi willachina, tayta mamakuna ari nishpaka, tukuy ima mutsurishkakunatami sawarichinkapak maskan.

Karipak ayllukunaka, warmi wasiman yaykunkapaka tukuytami maskan. Ashka tantata ruran, atallpakunata yanun, palantata chillinawan rantin, ashwatapash aswan, machankapak upiyanatapash rantin, kuykunatapash tawkakunata kusan; chay tukuy mikunatami, karipak ayllu warmipak aylluwasiman karankapak rin. Kuyta atallpawan papayanushkapi palltashpami apashpa karan, shinallatak palantata tantawanmi tasakunapimi churan, kay tukuy karanawanmi warmi tayta mamapamanka rinkuna; shinallata yalli charik ayllukunaka ashtawan llashakwanmi rinkuna.

Maki mañaytaka tutakunallami ruran, kari ayllukunaka maki mañaypaka yanapakta, ishkay pinkullu takikkunatapashmi maskan, tayta yanapakmi warmi ayllukunaman willachinkapak ñawpan. Wasiman chayashpaka tayta yanapakmi warmi mama yanapakntin warmi tayta mamapak ñawpapi chaskichun nishpa kunkurin, tayta mamakuna chaskishpaka tukuylla kari ayllukunatami wasi ukuman yallichin, kaypimi tukuy apashkataka karan. Kay tutami ishkantin ayllukuna, ima punchapi killkakamachiy ukupi sawarikrin, shinallatak ima punchata apunchikta mañana wasipi sawarichikrin, shinallatak achiktaytakunatapashmi akllan, tukuy ima mutsurishkakunatapashmi maskankuna.

Achiktaytata maskayka ninan mutsurishkami kan, kipa punchakunapi alli kawsayta charichun, achitaytataka alli ayllukunamantami akllan, ima nishpaka, kusa warmi alli kawsakta.

Killka kamachikpi sawari

Achiktayta achikmamantin, tayta mamakunatapash, ishkay riksikunatapash, tukuy ima killkakamachiy ukupi sawarichinkapak mustsurishkakunatapashmi maskankuna. Kay sawarimanka karipak warmipak tukuy ayllukunami pakta rinkuna.

Mañay

Manarak apunchikpa wasiman rishpallatami tukuylla ayllukuna warmipak wasipi tantanakun. Chaypimi kallaripika jatun taytakuna rimashpa kallarin, paykunapa kawsayta imashina kawsanatapashmi willankuna. Shinallatak warmiman willanmi imashinata karita kuyashpa charina, sumakta yanushpa karana, wasita pichana, wawakunata rikunatapash. Shinallatak karitapash ninkunami, imashinatak warmita

José Benjamín Inuca L.26

Page 27: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

kuyashpa charina, kullkita llankashpa karana, imashina murukunata pukuchishpa karanatapash. Tukuylla ayllukunami kay yuyaykunataka willachin ishkantinman, shamuk punchakunapi alli kawsayta charichun. Kay sumak kawsayta uyashpami karika warmintin apunchikta mañana wasiman rin. Kay rimay nishkataka tutallatami rurankuna; kayta rurankapaka apuk nishkatami maskan, apukmi rimachin, shina rurashpaka kari ayllukunaka tukuy ayllukunaman willachishpa kayachin.

Apunchik mañana wasipi sawarina

Manarak apunchikta mañana wasiman yaykushpallata, sawarikunataka achiktaytakunami tantachin, paykunami apunchikta mañana wasimanka takikunawan pushankuna, altar ñawpapika rosariota pilluchishpa churachin. Sawarikunapa ayllukunaka alli mushuk churarinatallami churakun sawarik raymipi kaymanta. Kushipatami misataka ruran, kaypika alli kawsanatami willachin imashina kawsanatapash. Siwitami churachin, shuk saylla pachatami apunchikta mañana wasi ukupika yalichin. Shinallatak kari imashina warmita llakinata, sinallatak warmi imashina karita llakinata, kushipi kashpa, llakipi kashpa juyarinami nishpa sakirin.

Yawar chakruri

Sawarikkunata kunpakkunaka karipak wasimanmi takikunawan rinkuna, wasiman chayashpaka mushuk kusa warmikunataka tukuyllakunami chaskin. Chaskinkapak shuk altar nishkatami rurankuna, kaypika tukuylla ayllukunami kay mushuk ayllu tukushkamanka alli kawsaypa yuyaykunata karankuna. Kay pachamantami tayta mama nishpa rimankuna. kay kipaka takikwamin tushunkuna, shinallatak tukuy ayllukunami kariman tukuy ima paypak mutsurishkakunata karan. Warmimanka shinallatak paypa yanuna ukupi ima paypa mutsurishkakunatami karankuna.

Kipakamanka mikunatami karan, atallpa yanushkata, mutita papawan kuywanpas; upyanapika ashwatami karan, jayak yakutapashmi karan. Shinallatak achiktaytatakunamanka jatun tazapimi papata kuywan, atallpawan ashwawanpashmi karankuna. Kay kipaka upiyay nishkatami rurankuna, sawarikkunapak taytamamakunaka pakta paktami upyankuna, kaypika matipi aswatami rantimanta kararinkuna. Kaytami yawar chakruri nishpa riksinchik.

Sirichik

Sawarishkakunataka ña samankapak rinkapak munakpika achiktaytakunami rikun. Paykunami sirichikta rurankuna: achiktaytakunami maypi puñuchinata maskashpa sirichin mushuk kusa warmitaka. Sirichishkakunata chapachunpashmi maskankuna, ama pipash paykunapaman yallichun, shinami sirichin nishkata rurankuna.

Mashata jachuntapash jatarichi

Kayanti punchami, tutamantatak achiktaytakunaka mushuk kusa warmikunata rikchachinkapak rinkuna. Punkuta paskashpami ukumanta llukchin, shinallatak tukuy churanakunatami takshachun kachan. Masha Jachun ña jatarishka kakpika ñawi mayllayta ruranami kanchi nishpa willachinmi.

José Benjamín Inuca L.27

Page 28: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Ñawi mayllay

Jatarichishka kipaka ñawi mayllaymanmi pushankuna. Karipak ayllukunami pukyuman rinkapak takikunata maskankuna. Karimanka imak yapunata, yuguta, machitita, karipak musturishkakunatapashmi apachinkuna. Warminanka mankakunata, yantatapash, tukuy yanuk ukupi mutsurishkakunatapashmi apachin.

Kay ñawi mayllayman rinkapaka tukuy ayllukunami tawka tawka mikunakunata apashpa rinkuna: champus kakpi, atallpa kakpi, kuy kakpi, ashwa kakpi, shinallatak ima mikunata charishpapash.

Shuk willkas kuskata maskashpa, tukuy tullpu baytakunawan chusku kaspikunapi churashpa uchilla wasikutami shayachin. Kaypimi sawarishkakunaka alli kawsayta mañashpa kunkirin. Kaypika tukuy ayllukunami tantanakushpa alli kawsana yuyaykunata kkarankuna. Sumak kawsana yuyaykunata karashka kipaka yakumanmi kusa warmitaka washijuchin. Kaypimi, kusa warmipak ñawita chakita umatapash tawka sisakunawan mayllachin. Wakin mana alli runakunami tsinikunata mashkashpa chakrun, shinami kusa tukujukka achimamawan, warmi tukujukka achiktaytawan, shinallatak taytamamapurapash ñawi mayllayta rurankuna. Kaypa kipaka tukuylla ayllukunami mayllarishpa katin; tawka mayllarishka kipaka, tukuylla shutushka kashpaka; warmipak wasimanmi rinkuna. Warmipak taytamamakunaka mikunawan, aswawan, jayak yakuwan, shinallatak tushunawampashmi shuyankuna.

Putzun mayllay

Sawari raymi tukurik punchapika, kay putzun mayllay nishkatami runrankuna. Warmimanmi muruchu sarata kaspapi yanuchun churan, kaypimi paypa yachayta rikuchina kan. Shina churashpami warmi yanuna ushayta mana ushanatapash rikun.

Masha machachi

Kay punchaka ñami tukurik puncha kan, chaymanta mashamanmi shuk makma aswata karan, kaytaka mashami paskan tukuyllaman karankapak. Kay punchaka ishkantin, kari warmimi machanata yachan.

Kay raymipika kay runakunallami yanapankuna.

- Ñawpak tayta: Kay runami ñawpan warmipak makita mañankapak.- Churachik mama: Churanakunata apak nishpami riksinchik, payka

sawarikunapak churakunatami aparishpa katin.- Achiktayta – Achikmama: paykunami sawarichinkuna.- Achiktaytapak ranti – achikmamapak ranti: paykunaka achik taytakuntami

yanapankuna.- Wasikamak: Wasikamakka mikunakuta, shinallatak upiyanakunatami rikujuna

kan.- Yanapak Tayta: payka wasikamakpak yanapakmi kan.- Yanuk Mama: paykunaka tukuy mikunakunata, upiyana aswata yanukkunami

kan.- Purichik Tayta: Payka upiyanakunatami rikuk kan.- Takik Tayta: Arpatami takin.

José Benjamín Inuca L.28

Page 29: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Ruranakuna:

- Sawarimanta sapi yuyaykunata llukchishpa tukuyman riksichipay- Sirichita kikin llaktapi imashinata rurankuna, tukuyman riksichipay.

III TAMPU: WIÑAY (CREACION)

- Chakrata rikushpa, tukuy yurakunata tullpushun- Llullu mikunakunawan apikunata shuk mikunakunatapash yanushun.

IV TAMPU: KAWSAY (SOCIALIZACION)

- Wamra kuytsa kawsayta rikushpa sumak yuyaykunata killkashun- Sawarimanta jawtaypatata rurashun.

TARIPAY (EVALUACIÓN / ACREDITACION)

- Tukuy tapuykunata allí rurashpami shuk tantachiyachayman yallinka- Shuk taripayta allí kutichishpami kay yachaytaka yallinka

José Benjamín Inuca L.29

Page 30: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

IV TANTACHIYACHAY (UNIDAD 4): INTIRAYMI

PAKTAY (OBJETIVOS)

Uray intita intiraymita pallaypachatapash jamutashpa kikin llaktapi kay kawsaykunata rurashpa katina.

YACHAY ÑAN (METODOLOGIA)

I TAMPU: YACHAY (DOMINIO)

a) RIKUY, UYAY, RIMAY, YARIY, SAMAY (Sensopercepción)

Intiraymi tushuy

- Rumiñawi: - Wankar tiyu, kunan chishika tushukrinkapak, kunan tutaka ña inti raymita tushunami kanchik.

- Wankar: - Ari, tiyu. Kunan tutachu kapan. Wankar tiyuka imatak tukukrinki

- Rumiñawi: - Ñukaka aya umami tukukrini, kutin kikinka chapak tukuy nachu- Wankar: - Shinaka, ñukaka chapakmi tukuni, kikinka aya uma tukunki

nachu. Imatatak takinkapakka apana kanchik, kayna wataka tawka tukushpaka, shukka sirinkata, shukka rondinta, shukkunaka viwilata, kachuta, churuta, shina shuk shukmi aparkanchik.

- Rumiñawi: - Ari, kunanpash shinallatakmi shuk shuk takinakunata wasin wasin purishpa takinkapak apana kanchik

- Amaru: - Shinaka, ñami tuta. ¡Utka hakuychik!Ñami tushukkuna shamunkuna

- Tushukkuna: - Tiyanchu, illanchu. Kunanka kaypi llankankapakmi shamukunchik

- Wasiyuk: - Tiyanmi. Yaykupaychiklla. Chaykupi llankapaychilla.¡Hayka! Aswakuta taytakuna, upiyapaychik.

- Tushukkuna: - Pay shunkulla. Manachu yurak yaku tiyapan, chaytami munapanchik. Mutita kuywanpashmi munapanchik.

- Wasiyuk: - ¡Shayka! Ña tukuytapash kunimi. Kunanka sinchita llankapaychik alli upiyapaychik, shinapash ama machapaychikchu.

- Tushukkuna: - Pay shunkulla taytakuna, mamakuna, allimi kapashka kayapash muyumupashunmi ama wañupankichu, kawsakupankichilla. Pay shunkulla.

Wawaka yayata tapunmi- Wawa: - Taytaku, Tukuy llaktakunapi, tukuy markakunapichu, kunan

pachapichu shina tushunkuna, shina takikunata charinkuna- Tayta: - Yunka llaktakunapika mana shina tushunkunachu, shuk

takinakunatami charinkuna, shina: marimba, kununu, wankarkunatapashmi charinkuna. Paykunaka kutin shuk raymikunatami tushunkuna.

- Wawa: - Shinaka, ñukapashmi yunka llaktamanta runakuna shina, marimba takinkapak munani. Kunanka ñukapashmi mashikunawan tushukrikuni. Kayna watapashmi tushukrirkani, mashikunawanllatakmi rirkani, tushushpantin, tushushpantinmi muyumurkani.

José Benjamín Inuca L.30

Page 31: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Tayta: - Ari wawa, rilla, ama machankichu, nachu- Wawa: - Ari taytaku, rinimi.

Ruranakuna:

- Rimarita yachajushpa tukuyman uyachishun-

b) TAPUY (Problematización)- Imata intiraymika kan- Chakrata rikushpa, imashinata kan- Sarata purututa kinwata imashinatak pallankuna- Papataka imashinatak pallankuna- Shuk yurakunata pallanamanta rimashun: cebada, trigo, jabas, tawri, mashwa,

uka, ulluku, …- Ima mikunatallata sarawanka rurana.

c) YACHAY (Contenido científico)

José Benjamín Inuca L.31

Page 32: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Inti raymi

Intiraymika Intitaytapak raymimi kan. Ñawpa pachapi kay raymika ishkay chunka shuk punchapi intiraymi killapimi rurarin kashka, mishukuna shamushpami Intiraymitaka San Juan, San Pedro nishpa shutichiska.

Inti Raymika kanmi:

- Tayta Intipak raymi

José Benjamín Inuca L.32

WARMI

KARI

MISHUKUNAPAK KILLA PUNCHA

RUNA KAWSAYKITU INTI

URAY INTI

INTI ALLPA KUSHIKUY, RUNA TUSHUY,RUNA TAKI, MIKUNA KARAY

INTI RAYMI

AYMURAY, PALLANA, CHALANA

PALLAY PACHACHINCHAYSUYU INTI, KINRAY INTI

KITU INTI

21 RAYMISUMAKKAWSAY

Page 33: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Kay raymika tukuylla ayllukunatami tantachin: mikunkapak - upiyankapak, takinkapak, tushunkapak, asinkapak, kushijunkapak, yanaparinkapak, ayllukunata riksinkapakpash. Tukuyllami tuparishpa kushikurinchik.

- Ashtawankarin kay mikunakunata mikunchik: kuyta papawan, kuyta mutiwan, atallpata papawan, atallpata mutiwan, mutita makinlluwan, llapinkachuta kuchi aychawan, kuchi aychata kamchawan, jabasta chujlluwan makinchuwanpash. Tukuy mikunata uchuwan yallichinchi. Aswatapash upiyanchik.

- Tukuy ayllukunami tantarinchik, wasin wasin tushunkapak. Shinallatak shuk llaktakunamanpash tushunkapak rinchik.

- Kay raymipika mushuk churarinakunatami rurankuna churarinkapak, wakinkunaka rantinkunapash.

- Kay raymiwan Intitaytata yupaychanchik, paypak kunuklla achikta karashkamanta ñukanchik murukuna pukuchun.

- Intiraymi kallarik punchapika tukuykunami pukyukunapi pakchakunapi armarinkuna, ushayta kuchun, takina ushaytapash shinallatak tushuna ushaytapash karachun. Chay ushaykunawanmi sumakta takirin tushirinpash.

- Tukuy shunkuwan allpamamatapash yupaychanchikmi tukuy murukunata pukuchishkamanta. Ñukanchikman, paypak wawakuna kaymanta, mikunakunata karashkamanta.

- Chaymantami wakakunapi, willkas kuskakunapipash tushunchik. Ayllu llaktakunamanta tushukkunaka Kanchata japinkapak ñawpashpa llukshinmi, chaypi tushunkapa takinkapakpash. Ñawpa pachakunapika ñukanchik taytakunaka makanajuywan mishashpa kanchaman yaykunkashka. Kunanka sumak tushuyta sumak takita rikuchishpami mishanchik.

- Kayanpi jatun llaktapika arawikunata takinkuna tushunkapaka; kay takikunaka ñukanchik kaysaymanta, juyaymantapashmi kan.

Sara wawa allpamamamanta chaskishka.

Intiraymi punchakunapika atallpa fitita ruranchikmi, shinallatak murukunata chakatanapi warkunchik, mirachinatapashmi kunchik.

Aya uma tukushpa, chinuka tukushpa, aruchiku tukushpa, chapa tukushpa, auka tukushpa warmi tukushpapashmi tushunkuna.

José Benjamín Inuca L.33

Page 34: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Aya uma

Aya umaka chusku rinrikunatami charin, ishkay ñawita, ishkay shimita, shinallatak chunka kimtsa kachukunata charin.

Ishkay ñawiwanka ñawpaman washamanpash rikuyta ushanmi; purijushpa muyujushpa samakushpa maypi kashpapash ñawpata washata rikushpami purin, chaymantami aya umaka ñawpa pachata kay pachatapash rikuyta ushan.

Chusku rinrikunawanka suyukunata rikuchinmi, imanishpaka antisuyuta, kutinsuyuta, chinchaysuyuta, kullasuyutapash.

Kay aya umaka rikuchinmi ñukanchik punchakunata, killakunata, shinallatak watatapash.

Aya umaka rikuchinmi:

- Kichwa runakunapak punchata, killakunata, shinallatak watatapash.- Sinchi runa kayta; - Kari warmi samaytapash rikuchinmi.- Aya uma tukushpaka mana manchaykunata charinchu, pitapash imatapash mana

manchanchu.- Aya umaka tushuk runakunata ñawpaman tantachishpami apan.- Ninan shinchi kaytami rikuchin.

Atallpata fitiy.

Atallpawan yaykuy

Atallpata fitinkapakka, munak runaka warkushka atallpatami japishpa fitina. Tawka atallpakunami jawapi kayman chayman warkushka rikurikun. Shinapimi munak runaka shuk atallpata japishpa fitin. Atallpata japishka jipaka, llaktamanta apukkunaka ishkay

José Benjamín Inuca L.34

Page 35: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

atallpatami ashtawan karan. Chay atallpakunawan aylluwan mashikunawan tantanakushpa atallpata japikka tushuy kallarin.

Atallpata fitishka kipaka atallpa yanushka mikuytami rurankuna, kay mikuytaka kapakraymi punchakunapimi rurankuna, kay mikuypika atallpakunatami wañuchin, shina rurashpami kayachin tukuy riksikunata, ayllukunatapash. Kayta mikushka jipaka kaya watapaka shuk atallpatami kuna kan.

Atallpa fitishkata tikrachinkapak rikpika tukuylla ayllukunami yanapankuna, mikunawan kashpa, takikunawan kashpa, tushuykunawanpash.

Kay atallpata tikrachishka kipaka apakmanka mikunakunata, aswatapashmi karan. Chay karashkataka tukuylla yanapakkunawanmi apakka mikun.

Kaya watapak mushuk atallpa fitiy tiyachunka, kay raymita ñawpaman pushakunaka waskapimi pichka atallpakunata warkun. Kay warkushkata mayjan munanka atallpata pitin, pitishka jipaka willachinmi tukuyllaman. Kay atallpakunata japikmanka karanmi ishkay atallpata, mikunakunata, shinallatak upiyanakunatapash.

Atallpa yaykuyka kanmi:- Chunka kimsa atallpa yaykuy, ayllu llaktapa apukkunamanmi tikrachin.- Atallpa apakmanka ashka aswata, tazapi churashpa mikunatapashmi kuna: mutita

papawan atallpa yanushka kuy kusashkawan palltashpami karana- Ushayta ayllupak tantanakuytapash rikuchinkapakmi kan

Chakatapi murukunata warkuna

Chakata warkuytaka Intiraymi chayamuk punchapimi rurana, chakatata warkunkapakka wasipik tanta rurashkatami churana, shinallatak palantatapash, uchuta shuk murukunawanpashmi churana. Kay chakatataka wasi ukupimi warkunkuna, puchukay punchapimi uriyajuchin mirachi nishkata kunkapak. Chakata warkuyka kanmi:

- Chakata warkuyka ñukanchikpa ruraykunami kan, tukuy murukunatami warkuna.- Tukuy murukunata, pachamama karashkata rikuchinmi.- Wakin ayllukunaka kay chakatata japishpaka kaya watapaka ishkaytami tikrachina

kan. Kullkipipash shinallatami tikrachina.

Mirachina nishka

Intiraymi punchapi wakin ayllu wasikunapika mirachina nishkatami ruran, kay rurayka kullkipi, shinallatak chakatapi warkushkatami japin.

Kay chakatata mirachina nishkapi kukpika kaya watapaka japishkawan shuktantintapashmi tikrachinka. Kay mirachinataka kullkiwanpashmi ruran: intiraymi punchakunallapita kullkita mañan mirachinkapak, kaya watapaka mañachishkawan mirachishkantinmi tikrachina. Patsakta mañakpika, ishkay patsaktami tikrachina.

Mirachinaka kanmi:

- Kullkita, shinallatak chakata warkuyta shamuk watapi tikrachina.

José Benjamín Inuca L.35

Page 36: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

- Mañanmi kaya watapak tikrachinkapak- Maykan mutsunmi mañan.- Rikuchinmi ayllu kayta, shinallatak kushijuytapash.

Shinallatak Kayampi Jatun llaktapika aruchiku, shinallatak chinuka tushukkunami tiyankuna.

Aruchikuka kanmi:

- Kayampi ayllu llaktamanta tushukkunami, intiraymi punchapimi tushun, ninan punchalla tupuykunata churarishpami tushun.

- Shinallatak kay tushukkunaka zamarruta, rwanata, campanillata churarinmi, shinallatak flautata rondintapash fukun.

Chinukaka kanmi:

- Tawka warmikuna tushukkunami kan (karikuna warmi tukushka).- Arawita takik warmikunami kan- Kayampi Jatun ayllu llaktapa churanakunata churajushkakunami kan

Intiraymi punchakunapika kay sumak mikunakutami tushukkunamanka karana:

- Champusta tantawan. Champuska mishki apimi, sara akuta kunuk yakupi chapuna, kipamanka kimsa punchata juntupi ukumanmi churana pustsukuchun. Chaypimi putsukun timpuk shina, shinapimi chay apitaka, mishkiwan, arrayanwan, canelawan, chillina pankawanpash yanuna. Kaymi champus, kay apitaka kachi tantawanmi mikuna.

- Sara apitaka mutiwan, lulunwan, atallpawan, kuywan, wakra aychawanpashmi karana. Sara apika, tukuy murukunata kutashpa akuta llukchishkawanmi yanuna. Chay akuka sarawan jabaswan, muruchuwan, arvejawan, cebadawan, achiotewanpash kutashkami.

- chukllu mutita purutuwan karana. Intiraymi punchakunapika chukllupash llullu purutupash tiyanrami. Munashkapacha mikunami kan, ña tukuylla chakrakuna sarayashkalla rikurikpi.

- Papata chuklluwan jabaswan purutuwan ukawan, ullukuwanpashmi mikuna. - Tawrita kamchawanpashmi mikurin.- Aswataka tukuy mikunakunawanmi upiyana. Intiraymi punchakunapika,

aswataka sumaktami yanunkuna: mishki aswata, jura aswata, yamur aswata.

Achik ruraykuna:

Natabuela jatun llaktapika, intiraymita San Pedro nishka punchapimi rurankuna. Kay raymipaka tukuy watatami kullkita tantachin kashka. Kullki mana paktakpika wiwakunata, shinallatak allpa charishkakunatami katun kashka. Imanishpaka kay raymi alli llukshichunka tukuylla ayllukunami yanapan kashka.

Kay intiraymika mana upiyankapalla, mikunkapalla, shinallatak tushunkapallachu kashka, imanishpaka Coco nishka plazatami mishana kashka. Shinallatak alli tantarishkatami rikuchin kashka.

José Benjamín Inuca L.36

Page 37: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Shuk ñawpaman apaktami tukuylla ayllu llaktakunaka charin kashka, kay apakkunami tukuylla tushukkunapak tantaryta rikushpa plazata mishankapak apan kashka.

Ayllu wasikunapi takikuna

Kayampi Jatun ayllu llaktamantakunaka intiraymi punchapika arawitami takinkuna kashka. kaypi churanchik wakin arawikunata.

Ay intiraymimantami shamuniAy chaymantallami shamuniAy shinaka wasipimi sirikuymanAy uray sinka wichay sinka

Shuk wasiman chayashpaka kaytami takinkuna:

Punkuta yaykunkapak paskapay,Jatun apunchimanta paskapayPaskapay ñami chayamukuniintiraymita tushunkapak.

WasiyukPunkuta paskapayIntiraymita tushukkunami chayamunakunKanpak wasita rikunkapak.

Wasimanta tushushka jipa llukshinkapaka, kashnami takin:

Yupaychapani mamallaYupaychapashpami ripaniKikinpak llakimanta Kikinpak chaskimanta.

Pipash mana riksishpa rikukpika, kashna takin:

Imatata rikunki, imashpata rikuwankiKikinpa llaktamantallatamari kaniRiksinkapak munashpaka Aswata karaway upiyankapak.

Pitapash kuyashpa charishpaka kashnami takin:

Chay jawa tulapiShuk kaspi tullpushkatami chariniÑukapak muchikuta chaypi warkuniÑuka kuyayta charishpa

Juyashka rikuchun munashpaka kashnami takin:

José Benjamín Inuca L.37

Page 38: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Kikinpak wasita yalikpikaKanta rikunkapak rijuni yuyarijunkimanKikinpak wasi washapiYalli juyaytami charini.

Kashnami takin mana ari nikukpika:

Wayta shimikuSandía tullpukuMana ñuka yuyayta tukuchiniÑukapak juyay kankipachami

Kwitsamanta, wampramanta takikunapashmi tiyankuna:

Kunak punchapi wamprakunakaUshuta shinami kankunaManarak chunka picha watata charispallatakWakllirishkakunami kan

Pillpintu, pillpintuTawka tullpuykunawanShinami kanchik kuytsakunakaTawka kuyaykunawan purinchik

Urpikuna fawashpakaYuramanta yuraman yallinkunaChashnami kunan wamrakunakaShuk kawitumanta shukmanmi yallinkuna.

Malvaka malvakaymantaMaypipash sisanllamiKarika mana sawarishka kaymantaMaykan kawitupipash pakarinllami

San pablo llaktapikaKuchami tukushkaKaypika wamrakunami wakanTukuyta chinkachishkamanta

Kunan wanrakunakaTiyarina antawa shinamiShukkuna, shukkuna tiyarinmi.

Kunan puncha wamrakunakaapyu shinami yuyakkunakaChupallami illanapyu tukuchunka.

Kunan puncha kuitsakunakaWakra malta shinami

José Benjamín Inuca L.38

Page 39: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Manarak chunka picha watata charishpallata Chichukunami tukun.

Kashnami takin mana juyay tukushpaka:Ñuka wiksa ukupikaKuri waytatami chariniKaypika churanimiKikinmanta wakashka wiki yakuta

Karita, warmiwan rikushpaka kashnami takin:

Warmipak kuyaykaSisa shina ninan allimi kanKutin karipak kuyaykaSisamantami tikrachin.

Kuyayta ashtawan allichinkapaka, kashnami takin:

Waytakuna yakupikaMana wañuyta ushanchuIshkay juyarikunaka Mana kunkay usharinchuk

Yakupi ishkay kultakunakamana wañunchuishkay juyarikunakaMana kunkay usharinchu

Cebada wacharishpaka Uchina fankakuna wacharinmi Ñukanchik juyayka wacharirkami Rimarishpa, rimarishpa.

Romero sisa yurakkuJuchaykillapi tarpushkaMana kunkay ushanichuKallarik kuyay kashkamanta.

Sawarimanta rimashpa:

Ñuka jawa wasitakaTurkazami yalinPayka nishpami rinMaykantak sawarinka

- Arawikunata takishpa tushushun- Sapi yuyaykunata katik yuyaykunatapash intiraymimanta llukchishun

José Benjamín Inuca L.39

Page 40: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

d) YACHAYTA RIKUY (Verificación)

Karipak churanakuna

Michiku: Kichwa runata rikushpaka tawka muchikukunami tiyan: yurak, yana, waylla, Ankara, kaspi muchiku.

Kushma: Puchawan millmawan rurashkakunami tiyan. Shukkunaka yurakpi pintuwan rurashkami.

Wara: yurak pintuwanmi sirankuna, llamapak millmawan, utkuwanpash sirashka.

Ruwana: Llama millmawan awashka, kushma jawapimi churajuna.

Ushuta: chakipampapika tsawarmanta puchkakunawan rurashkami, chaypimi rakulla pintu sirashka, watutapashmi washamanta japirin, chakipi watarinkapak. Chakita killpak churana.

Warmipak churana:  

Tallpa: yurak pintuwan sirashkami, tukuy tullpu puchkawan makisirashkami kan.

 Anaku: Wiksamanta urayman churarinkapakmi kan. Ukunchinaka yurakmi, killparijukka tukuy sami tullpukunawan sirashkami.

 Facha: washapi churarinkapakmi. Yana yurak, waminsi, puka puchkawan awashkami.

Mama Chumpi.-  jatun chumpimi, wawa chumpi jawapimi muyuntin watarina.

Wawa Chumpi.- uchillallami kan. Anakuta japinkapakmi kan.

Ushuta: chakipampapika tsawarmanta puchkakunawan rurashkami, chaypimi rakulla pintu sirashka, watutapashmi washamanta japirin, chakipi watarinkapak. Chakita killpak churana.

Wallka: kunkapi muyuntinpi watarishkami. Shuk warmikunaka coralwan churajun. Kaywanmi sumak warmikuna rikurin. Makipishmi churajunkuna, chayka makiwatarinami kan.

Shuk raymikuna

Coraza Los pendonerosMama negraDanzantes de pujili

e) TANTACHIY (Síntesis)- Shuk millkapi, warmipak karipakpash churanakunata rikuchishun- Shuktak raymikunamanta killkashun

José Benjamín Inuca L.40

Page 41: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

II TAMPU: RURAY (APLICACIÓN)

Awanata yachakunaINTI: - Shamupasha tayta, minkachiwayTUPAK: - Shamupay tiyu, minkaripayINTI: - Taytaka allikuta yachakupankika, ñukatapash yachachiway tayta.TUPAK: - Ari tiyu, awakupanimi, shamuylla, ñukawanmi yachakukrinki.INTI: - Kallarinkapakka, imashinatak rurapankiTUPAK: - Kallarinkapakka, millmatami takshani, tisani, kashakunata anchuchini,

kipaka aspini, ña aspishkatami, ima munashka tullputapash, bañu nishkapi, wayllata, ankashta, yanata, kashpapash tullpuni.

INTI: - Chapu chapu tullputa munashpaka, imashintak rurankiTUPAK: - Chapu chapu tullputa munashpaka, killuta, Pukata, punchalla wayllata

kashkapash, wasipillatakmi asha ñutu tullpuna jakuwan tullpuni. Chaypakka, tuktita, limonta, kachitami mutsuni.

INTI: - Tullpushka kipaka, imatatak ruranki taytaTUPAK: - Kipaka, chay chikan tullpushka millmakunataka, ama tiklla tukuchunka,

kutin aspishpami chapuni. Chay aspishkataka, makiwanmi pakta paktata pitishpa chapuni. Chaytaka kutinmi aspini.

INTI: - Chay kipaka, imatatak rurankiTUPAK: - Kipaka, ñuka aspikta aspiktami, ñuka warmi mamaka puchkashpa katin.

Ña puchkashkatami aullinapi aullini, kipaka pankapimi churani.INTI: - Awankapakka imatatak mutsunki taytaTUPAK: - Awankapakka, kalluwata, ansilta, siki carata, waskatapashmi mutsuni.

Awanaka pankallami, shinapash tukuchinami sinchi. Shinami ñukaka awani.

INTI: - Taytataka pitak yachachirkaTUPAK: - Mana pipash yachachiwarkachu, ñuka kikinllatami yachakurkani. Uchilla

wanpra kashpami, yanka pukllakuk shina, shuk taytakuta rikushpa yachakurkani.

INTI: - Taytaka, pachallinata, tupullinata, chunpillinata awanatapash yachankichuTUPAK: - Chaykunata awanataka, asha ashakullatami yachapaniINTI: - Imashinatak ashtawan yachakukripaniTUPAK: - Ñukata tukuy puncha rikuspami, asha asha yachakukrinkiINTI: - Kunanka ña chishimi kapan. Kayapashmi shamukripani. Pay

shunkulla taytaku.

Ruranakuna:

- Chumpita awashunchik,- Makipi watanatapash rurashun

III TAMPU: WIÑAY (CREACION)

- Intiraymi arawikunata killkashun, kariman kashpa warmikuna, warmiman kashpa karikuna.

- Aya umamanta sumak yuyaykunata killkashun.- Intitaytaman allpamamaman killamamanpash awarikunata killkashun- Wakakunamanta yachajushka kipaka, katik shimikunamanta killkashun kikin

yuyaywan:

José Benjamín Inuca L.41

Page 42: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Wakakuna:

- Ayllupi aylluwan kawsanaka allipachami rikurin. Wakchaka ayllu illakmi, aylluta charishpapash mana pakta paykunawan kawsakpika, wakchami kankuna.

- Runakunaka Pachamama churimi kanchik, wawa shina. Intitaytapakpash wawami kanchik. Killamamapak allpamamapakpashmi churi ushi kanchik. Allpamamapika tawka wakakunami tiyan: urkukuna, kuchakuna, pukyukuna, mayukuna, tulakuna, pukarakunatapashmi charinchik. Shuk urkukunaka taytami kan, shukkunaka mamami kan (Imbaburatayta, Cotacachimama). Paykunamanka wakcha karayta ruranchik.

- Pukarakunata tulakunatapashmi charinchik. Shuk tulakunaka ayapanpakunami, shukkunaka kuyllur intita killata yachakushpa charinkapakpashmi, shuk tulakunapika wasikunata rurashpa kawsankapakmi, shuk tulakunaka wakcha karay, fichaytapash rurankapakmi kan. Pukarakunapash shina ruraykunata rurankapaklltakmi kan.

- Yachakka fichankapak janpinkapakpashmi kan. Shinallatak sumak yuyaykunata kunkapakpashmi kan, runakuna allí kawsachun. Payka janpina ushaytami charin, shinallatak nunata allí kawsayman tikrachitapashmi usan.

- Jatun raymikunatami charinchik: Kullaraymi, Kapakraymi, Pawkaraymi Intiraymitapash. Kay raymikunapi allita tushushpa allita takishpa yallinkapakka, armaytutami armarina. Chay armarinataka kayna tutami pukyukunapi pakchakunapi mayukunapi kuchakunapipash armarinchikmi.

Kawsaymanta ruraykuna:

Ranti Ranti. Minka. Minkarina. Waykarina Wanllana. Unikillana. Chukchina/chalana.

Yakuwan ruraykuna:

Wawa armarina.Armay tuta.Armarina. Nawimayllana.Alli pukyu /Millay pukyu. Pijal.

IV TAMPU: KAWSAY (SOCIALIZACION)

- Jawtaypatapi intiraymita rikuchishun- Kikin yuyayta intiraymimanta killkashun- Kay takita yachajushun:

Kichwa taki:

José Benjamín Inuca L.42

Page 43: KICHWA KAWSAY KAMU

KICHWA KAWSAY KAMU

Karu llaktaman rishpaka,wakay wakaymi nirkani,Ñuka kuyashka taytaku Ñuka kuyashka mamakuAllí kawsayta karaway//wakin aylluka llakinka wakin aylluka asijunka Ñuka kuyashka warmiku Ñuka kuyashka churiku Yuyarishpa purikuni/Ama wakashpalla negrita…

TARIPAY (EVALUACIÓN / ACREDITACION)

- Tukuy tapuykunata allí rurashpami shuk tantachiyachayman yallinka- Shuk taripayta allí kutichishpami kay yachaytaka yallinka

José Benjamín Inuca L.43