Kiến tạo mảng – Wikipedia tiếng Việt

Embed Size (px)

Citation preview

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    1/16

    Cc mng kin to trn th gii c v vo na sau ca th

    k 20.

    Cc mng kin to (cc b mt c bo tn)

    Tui ca v i dng, trung tm mu c tui tr nht.

    Kin to mngBch khoa ton th m Wikipedia

    Kin to mng(ting Anh: plate tectonics; ting HyLp: tektn, ngha l "ngi xy dng", "thn") m t cc chuyn ng quy m ln ca thchquyn Tri t. Hc thuyt ny hon thin cc quan

    nim trc y v tri dt lc a do Alfred Wegener xut trong cc thp nin u th k 20 v tch gin yi dng trong thp nin 1960.

    Phn ngoi cng nht ca Tri t c cu to bithch quyn nm trn v quyn mm bn di. Thchquyn bao gm v Tri t v phn trn cng nht caquyn manti. Quyn mm thuc manti trng thi rn,nhng c nht v ng sut ct tng i thp nn cth chy ging nh cht lng nu xt theo thi gian acht. Phn su nht ca manti bn di quyn mm th

    cng do chu p sut ln hn.

    Thch quyn b v ra thnh cc mng kin to v chngtrt trn quyn mm. Cc mng ny di chuyn tng ivi nhau theo mt trong ba kiu ranh gii mng: hi thay va chm; tch gin, cng c gi l trung tm tchgin; v chuyn dng. Cc trn ng t, hot ng nila, s hnh thnh cc dy ni, v rnh i dng u xuthin dc theo cc ranh gii ny. S dch chuyn sang bnca cc mng vo khong 50100 mm/nm.[1]

    Mc lc

    1 S pht trin ca hc thuyt2 Cc nguyn tc chnh3 Cc kiu ranh gii mng

    3.1 Ranh gii mng chuyn dng3.2 Ranh gii phn k3.3 Ranh gii hi t

    4 Lc gy chuyn ng

    4.1 Ni lc4.1.1 Ma st4.1.2 Trng trng lc

    4.2 Cc ngoi lc4.3 ngha ca cc c ch

    5 Bi cnh lch s5.1 Tri dt lc a5.2 Cc lc a ni5.3 Thuyt kin to mng

    5.3.1 Gii thch v vn t5.3.2 Pht hin s ht chm

    5.3.3 Lp bn cc trn ng t6 Kin to mng trn cc thin th khc

    6.1 Sao Kim6.2 Sao Ha

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    2/16

    Bn chi tit v cc mng kin to v cc vect di chuyn

    ca n. Mu tm: ranh gii hi t, : ranh gii phn k, lc:

    ranh gii chuyn dng, xanh dng: i ht chm, xm

    (vng): ai to ni.

    6.3 Cc v tinh7 Xem thm8 T liu tham kho

    8.1 Ghi ch8.2 c thm

    9 Lin kt ngoi

    S pht trin ca hc thuyt

    Vo cui th k 19 u th k 20, cc nh a cht chorng cc c im chnh ca Tri t l c nh, vphn ln cc c trng a cht nh cc dy ni l dochuyn ng thng ng ca lp v theo hc thuyt amng. Cc quan st trc y t nm 1596 cho rng ccb bin i din nhau trn i Ty Dng, hay chnhxc hn l ra cc thm lc a, c hnh dng tng t

    nhau v dng nh tng kht vo nhau.

    [2]

    T ,mt s hc thuyt c xut gii thch s tnghp biu kin ny, nhng vic cho rng Tri t thrn lm xut hin nhiu vn kh c th gii thchc.[3]

    Vic pht hin ra radi v c im ta nhit ca n vonm 1896 dn ti s xt li tui biu kin ca Tri

    t,[4]do trc y tui Tri t c xc nh bngtc ngui lnh ca n v b mt Tri t bc x ging nh vt th en.[5]Cc tnh ton ng rng, thm ch nuTri t bt u ti nhit ca bc x , th n c th gim nhit xung nh hin ti ch sau vi triu nm.

    Cng vi s hiu bit v ngun nhit mi, cc nh khoa hc c l do cho rng tui ca Tri t cn ln hn thmt cch ng tin cy, v li ca n cn nng th lng.

    Thuyt kin to mng k tha t gi thuyt tri dt lc a do Alfred Wegener xut nm 1912[6]v c mrng trong quyn sch xut bn nm 1915 ca ng c tn giNgun gc ca cc lc a v i dng. ng xutrng cc lc a hin ti tng c thi hnh thnh nn mt lc a ln v b tch ra, iu ny lm gii phng cc lca t nhn ca Tri t v so snh chng vi "cc tng bng" granit c mt thp ni trn bin bazan c hn.[7]

    Nhng do khng c cc chng c chi tit v lc tc ng gy ra chuyn ng, hc thuyt ny ni chungkhng c chp nhn rng ri: Tri t c th c v rn v li lng, nhng dng nh khng cch no lp vTri t c th di chuyn c. Gii khoa hc sau ng h cc hc thuyt do nh a cht ngi Anh, ArthurHolmes, xut vo nm 1920. Theo , cc mi ni gia cc mng c th nm di bin v xut nm 1928 ca

    Holmes cho rng cc dng i lu trong quyn manti l lc gy chuyn ng chnh.[3][8][9]

    Chng c u tin rng cc mng thch quyn di chuyn xut hin cng vi s pht hin v hng t trng bini trong cc c tui khc nhau, ln u tin c nu ra trong hi ngh Tasmania nm 1956. u tin n chc thuyt ha thnh thuyt v Tri t gin rng,[10]s hp tc nghin cu sau pht trin n thnh hcthuyt kin to mng, v gii thch rng s tch gin nh l kt qu ca s tri ln ca cc loi mi, nhngkhng lm cho Tri t gin n thm bi s c mt ca cc i ht chm v cc t gy tnh tin bo ton. ycng l thi im m hc thuyt ca Wegener c cc nh khoa hc chp nhn v mt tng qut. Cc cng trnhb sung v s lin i ca tch gin y i dng v o cc t trng do Harry Hess v Ron G. Mason thchin[11][12][13][14] xc nh c ch chnh xc gii thch cho s tri ln ca cc loi mi.

    Sau s cng nhn cc d thng t gm cc di t ha tng t chy song song v i xng trn y bin c haipha ca sng ni gia i dng, kin to mng nhanh chng c chp nhn rng ri. Cc tin b ng thi trongcng ngh chp nh a chn thi k u ti v xung quanh cc i Wadati-Benioff cng vi cc quan st a chtkhc lm cho kin to mng tr thnh hc thuyt c sc mnh phi thng v d on v gii thch hp l.[15]

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    3/16

    Nghin cu v y i dng su cng c tc ng quan trng trong s pht trin ca hc thuyt; lnh vc a chtbin thuc vng bin su c pht trin vo thp nin 1960. Hc thuyt kin to mng c pht trin vo cuithp nin 1960 v c hu ht cc nh khoa hc trong cc ngnh khoa hc Tri t chp nhn. Hc thuyt gpphn pht trin cc khoa hc Tri t, gii thch cc hin tng a cht nh to ni, ng t, ni la v nhng

    nh hng ca n n i vi cc nghin cu v c a l hc v c sinh hc.[16]

    Cc nguyn tc chnh

    Cc lp bn ngoi ca Tri t c chia thnh thch quyn v quyn mm. Vic phn chia ny da trn s khcbit v cc c im c hc v phng thc truyn nhit trong chng. V mt c hc, thch quyn lnh hn vcng hn, trong khi quyn mm th nng hn v d chy hn. V mt truyn nhit, thch quyn mt nhit do struyn nhit trong khi quyn mm cng truyn nhit bi s i lu v c gradien nhit gn nh on nhit.S phn chia ny khng nn ln ln vi s phn chia v mt ha hc ca cng cc lp ny thnh quyn manti (baogm c quyn mm v phn manti ca thch quyn) v lp v: cc phn ca quyn manti c th l mt phn cathch quyn hoc quyn mm cc thi im khc nhau, ty thuc vo nhit v p sut ca n.

    Nguyn tc ch yu ca kin to mng l thch quyn tn ti nh l cc mng kin totch ri v ring bit, tridt trn quyn mm gn nh cht lu (cht rn nht n hi). S chuyn ng ca cc mng vo khong

    1040 mm/nm (Sng ni gia i Ty Dng; nhanh nh s pht trin ca mng tay) cho ti khong160 mm/nm (mng Nazca; bng tc mc tc).[17][18]

    Cc mng kin to gm phn thch quyn ca quyn manti v phn nm ph bn trn l mt trong hai kiu vt liulp v: lp v i dng (hay quyn simat ghp ca silic v magi) v lp v lc a (hay quyn sialt ghp ca

    silic v nhm). Thch quyn i dng trung bnh dy khong 100 km;[19]b dy cng phn nh tui ca n: theothi gian n lnh dn v tr nn dy hn. Do n c hnh thnh t sng ni gia i dng v tch gin v haipha, b dy ca n cng dng o c khong cch t v tr hin ti ca chng n sng ni gia i dng.Thch quyn i dng phi di chuyn mt khong cch nht nh trc khi b ht chm, dy thay i trongkhong t 6 km sng ni gia i dng n hn 100 km ti cc i ht chm; ty thuc vo khong cch dichuyn ngn hn hay di hn, m b dy ti i ht chm (tnh trung bnh) s mng hn hay dy hn.[20]Thch

    quyn lc a in hnh dy khong 200 km,[19]v cng thay i gia cc bn a, dy ni, v bn trong nn c nnh ca lc a. Hai kiu lp v cng c b dy khc nhau, lp v lc a dy hn lp v i dng (35 km so vi6 km ca lp v i dng)[21]

    Ni hai mng gp nhau c gi l ranh gii mng, v cc ranh gii mng thng lin quan n cc hot ngng t v to thnh cc dng a hnh nh dy ni, ni la, sng ni gia i dng v rnh i dng. Cc hotng ni la chnh xut hin dc theo cc ranh gii mng, trong ranh gii mng hot ng mnh nht v cbit n nhiu nht l vnh ai la Thi Bnh Dng ca mng Thi Bnh Dng. Cc ranh gii ny s c nuchi tit cc mc sau.

    Cc mng kin to c th ch bao gm lp v lc a hay lp v i dng, hoc c hai. V d, mng chu Phi bao

    gm lp v lc a v cc phn ca y bin i Ty Dng v n Dng. S phn chia gia lp v i dngv lp v lc a da trn c ch hnh thnh ca chng. V i dng c hnh thnh trung tm tch gin ybin v v lc a c hnh thnh t hot ng ca cung ni la v t s ln dn ca cc a th t cc qu trnhkin to; mc d mt s dng a th ny c th cha cc chui ophiolit, l cc mnh ca v i dng, v chngvn c xem l mt phn ca lc a khi chng thot khi chu trnh chun ca s hnh thnh v cc trung tm tchgin cng nh s ht chm bn di cc lc a. V i dng nng hn v lc a do chng khc nhau v thnhphn cu to nh v i dng cha t silic v nhiu cc nguyn t nng ("mafic") hn so vi v lc a("felsic").[22]Nh l kt qu ca phn tng theo t trng, v i dng thng nm bn di mc nc bin (huht mng Thi Bnh Dng di mc nc bin), trong khi v lc a ni cao hn mc nc bin (xem ng tnhgii thch v nguyn l ny).

    Cc kiu ranh gii mng

    C ba kiu ranh gii mng c trng cho cc phng thc chuyn ng tng i gia chng. Cc kiu ny cnglin quan n cc hin tng xy ra trn mt t. Cc kiu ranh gii khc nhau l:

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    4/16

    Ba kiu ranh gii mng.

    1-Quyn mm; 2-Thch quyn; 3-im nng; 4-V i

    dng; 5-Mng ht chm; 6-V lc a; 7-i tch gin trn

    lc a; 8-Ranh gii hi t; 9-Ranh gii phn k; 10-Ranh

    gii chuyn dng; 11-Ni la dng khin; 12-Sng ni gia

    i dng; 13-Ranh gii mng hi t; 14-Ni la dng tng;

    15-Cung o ni la; 16-Mng 17-Quyn mm; 18-Rnh i

    dng

    Ranh gii chuyn dngxut hin khi cc mngtrt tng i theo mt phng nm ngang dctheo cc t gy chuyn dng. Chuyn ngtng i gia hai mng hoc l phay ngang tri(sang bn tri v pha ngi quan st) hoc lphay ngang phi (sang bn phi v pha ngiquan st). t gy San Andreas California lmt v d ca ranh gii loi ny.

    1.

    Ranh gii phn kxut hin ni m hai mngdi chuyn xa ra nhau. Cc sng ni gia idng (nh sng ni Trung i Ty Dng) vcc i ang c hot ng tch gin (nh thunglng tch gin Ln chu Phi) l cc v d vkiu ranh gii ny.

    2.

    Ranh gii hi t(hay cc ra ch ng) xuthin khi hai mng trt v pha nhau to thnhi ht chm (nu mt mng chui xung dimng kia) hoc va chm lc a (nu hai mng

    u l v lc a). Cc rnh i dng su thnglin quan n i ht chm. Cc phin ang htchm mang theo cc khong vt cha nc, chng s gii phng nc khi b nung nng; lng nc ny sau lm cho manti chy lng to ra cc hot ng ni la. Cc v d v dy ni Andes Nam M v cungni la Nht Bn.

    3.

    Ranh gii mng chuyn dng

    John Tuzo Wilson nhn ra rng[23]do ma st cc mng khng th trt qua nhau mt cch n gin. Thay v th,mt ng sut to ra trong c hai mng v khi n t ti mc vt qua ngng sc cng ca trn mt trong haimt t gy th th nng tch ly s c gii phng dng sc cng. Sc cng mang yu t tch ly v/hoc tcthi ty thuc vo tnh lu bin ca ; lp v d dt mng bn di v manti tch ly bin dng t t qua ng sutct trong khi phn v bn trn gin d to thnh t gy, hoc gii phng p lc tc thi gy ra s chuyn ngdc theo t gy. B mt d dt mng ca t gy cng c th gii phng ngay lp tc khi mc sc cng l quln. Nng lng c gii phng t ng sut sc cng ny gy nn cc trn ng t, l mt hin tng ph bindc theo cc ranh gii chuyn dng.

    V d in hnh ca loi ranh gii ny l t gy San Andreas b bin pha ty Bc M,[23]v l mt phn ca hthng t gy cc k phc tp trong khu vc ny. y, mng Thi Bnh Dng di chuyn v hng ty bc cnmng Bc M di chuyn v hng ng nam. Cc v d khc nh l t gy Alpine New Zealand v t gy BcAnatolia Th Nh K. Cc t gy chuyn dng cng c tm thy dng vung gc vi sng ni gia idng (nh i t gy Mendocino ngoi khi bc California).

    Ranh gii phn k

    cc ranh gii phn k, hai mng di chuyn ra xa nhau v khong khng gia chng dn dn c lp y bi vtliu lp v mi t ngun macma nng chy bn di. Ngun gc ca cc ranh gii phn k mi im ni ba ikhi lin quan n hot ng ca cc im nng. y, cc vng i lu cc k ln mang mt lng rt ln vtcht ca quyn mm nng ln gn b mt v ng nng ny cng ph v thch quyn ra thnh cc phn nh.im nng c th xut hin vo thi im ban u to h thng sng ni gia i Ty Dng, hin ti nm bndi Iceland vi tc m rng khong vi xentimet mt nm.[23]

    Ranh gii phn k trn thch quyn i dng to ra s tch gin ca h hng sng ni i dng bao gm sngni gia i Ty Dng v i nng ng Thi Bnh Dng, v trn thch quyn lc a to ra cc thung lng tchgin nh Thung lng tch gin Ln ng Phi. Cc ranh gii phn k c th to ra cc i t gy ln trong hthng sng ni i dng. S m rng thng khng ng u, do vy ni no c tc m rng ca cc khisng ni cn k l khc nhau th s to ra cc t gy chuyn dng ln. Chng l cc i t gy, nhiu trong s

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    5/16

    Cu bc qua thung lng tch gin lfagj

    ty nam Iceland, ranh gii gia cc mng

    lc a -u v Bc M.

    c tn gi, v l ngun gy ra cc trn ng t ln di bin. Bn y bin th hin mt bc tranh khc v cc cu trc khi tng b phnchia bi cc yu t tuyn tnh (http://pubs.usgs.gov/publications/text/baseball.html) vung gc vi trc sng ni. Nu nhn y bingia cc i t gy nh l cc dy ai buc vo sng ni v ko v haipha t trung tm tch gin th s thy cc yu t hot ng ca hthng ny r rng hn. cao chm ca cc sng ni c chy songsong vi trung tm tch gin hin ti s tr nn gi hn v chm su

    hn (gim nhit v ln chm).[24]

    sng ni gia i dng, ngi ta cng tm thy mt du hiu quantrng v lc tc ng c chp nhn trong hc thuyt tch gin ybin. Cc kho st a t trng t trn khng cho thy kiu mu k dca o cc t i xng hai bn trung tm sng ni. Kiu mu ny lqu cn i c th coi l trng hp ngu nhin do b rng ca cc

    di i din l gn nh trng khp vi nhau. Cc nh khoa hc tng nghin cu o cc t v lin kt cLawrence W. Morley, Frederick John Vine v Drummond Hoyle Matthews a ra trong gi thuyt Morley-Vine-Matthews. Cc di t trng khp vi cc thi k o cc t ca Tri t. iu ny c xc nhn bng cco c v tui ca nm trong cc di t ny. Di t v nn mt bn thi gian v khng gian v c tc tch

    gin v cc k o cc t.

    Ranh gii hi t

    Bn cht ca ranh gii hi t ty thuc vo kiu thch quyn ca cc mng tham gia vo s va chm. ni mtmng i dng c va vo mt mng lc a t c hn, mng i dng thng s chui xung di do sc ninh hn thch quyn lc a, to ra i ht chm. Trn b mt, cc dng a hnh c thnh to nh rnh idng nm v pha i dng v dy ni pha lc a.[23]Mt v d v i ht chm i dng-lc a l khu vcdc theo b bin pha ty Nam M, y mng i dng Nazca b ht chm di mng lc a Nam M.

    Hot ng ni la b mt (cc ni la di y bin hoc trn lc a) thng xut hin bn trn cc vng nngchy c hnh thnh do cc mng b ht chm. Vn ny vn cn ang tranh lun trong gii a cht giithch c ch sinh ra hin tng ny. Tuy nhin, quan im c s ng ng v hin tng ny l do s giiphng cc cht kh. Khi mt mng b chm xung, nhit ca n tng ln s to ra nhiu cht kh (hu ht l hinc) c cha trong lp v i dng xp rng. Khi lng nc ny tng ln trong manti, n lm gim nhit nng chy ca cc phn xung quanh manti to ra macma cha mt lng ln kh ha tan. Macma ny dng ln trnb mt v cng l ngun ca hu ht cc ni la phun n trn Tri t v chng cha mt th tch ln cc cht khb nn p sut cao (nh ni St. Helens). Macma dng ln trn mt v ngui dn to ra mt chui cc ni la trnt lin t thm lc a v song song vi thm lc a. Lc a pha ty Nam M th c vi kiu hnh thnh ccdy ni la t s ht chm ca mng Nazca. Bc M, dy ni Cascade, m rng v pha bc ca Sierra Nevada,California cng thuc loi ny. Cc ni la ny c c trng bi cc chu k phun tro v yn tnh, v thng btu bng hot ng phun kh v cc ht tro ni la mn dng thy tinh v tro dng sng, theo sau l cc pha phunmcma. Ton b ranh gii Thi Bnh Dng c bao bc bi cc dy ni la v thng c gi l vnh ai nila Thi Bnh Dng.

    ni m hai mng lc a va nhau lm cho cc mng b bin dng v chu nn, kt qu l hoc mt mng chuixung hoc trt ln trn (trong mt s trng hp) v s to nn cc dy ni rng ln. Du hiu d nhn thy nhtl ra pha bc ca mng n chui xung di mt phn ca mng -u, nng n ln to ra dy ni Himalayav cao nguyn Thanh Tng nm pha sau. N cng c th y cc phn cn k ca lc a chu dch v pha

    ng.[25]

    Khi hai mng i dng va nhau, chng s to nn cung o khi mt mng s chui xung bn di mng kia.Cung o c hnh thnh t cc ni la phun tro trn mng nm trn do mng nm di b nng chy pha di

    n. S d cung o c dng cung l do b mt cu ca Tri t. Rnh i dng nm pha trc cc cung ny thucv pha mng b ht chm xung di. V d in hnh ca kiu mng hi t ny l Nht Bn v qun o Aleutia Alaska.

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    6/16

    Lc a/Lc a.

    1-V lc a; 2-Thch quyn; 3-Quyn

    mm; 4-V i dng c; 5-dy ni;

    6-Cao nguyn

    i dng/Lc a. 1-V i

    dng; 2-Thch quyn; 3-Quyn

    mm; 4-V lc a; 5-Cung ni

    la; 6-Rnh i dng

    i dng/i dng. 1-V i

    dng; 2-Thch quyn; 3-Quynmm; 4-V lc a; 5-Rnh i

    dng; 6-Cung o ni la

    Bn kin to mng.

    Cc mng thng va chm theo mt gc khc 90 hn l i u nhau (nh mt mng chuyn ng v pha bc,mng cn li v pha ng nam), v c th to nn t gy ngang dc theo i va chm, v c th l ht chm hocnn p.

    Khng phi tt c ranh gii mng u d dng xc nh nh cc mng c dng ai vi hng di chuyn khng rrng. Mt v d l ranh gii a Trung Hi-Anp, l ranh gii lin quan n hai mng ln v mt s mng nh. Bncnh , ranh gii ca cc mng khng phi lc no cng trng vi ranh gii ca cc lc a, v d nh, mng BcM bao ph khng ch lc a Bc M m cn tri rng n ty bc Siberi, cng thm mt phn ca i TyDng.

    Cc mng kin to chnh

    Vic xc nh cc ranh gii mng gip ngi ta phnchia v thch quyn ca Tri t thnh 8 mng kin tochnh:

    Mng chu Phi gm ton b chu Phi mng lc

    aMng Nam Cc gm ton b chu Nam Cc -mng lc aMng Australia gm ton b Australia - mng lcaMng n gm ton b tiu lc a n vmt phn ca n Dng - mng lc aMng -u gm ton b chu v chu u -mng lc aMng Bc M gm ton b Bc M v ng bcSiberi - mng lc aMng Nam M gm ton b Nam M - mng lc aMng Thi Bnh Dng gm ton b Thi Bnh Dng mng i dng

    Bn cnh cn c cc mng nh nh mng Rp, mng Caribe, v mng Juan de Fuca, mng Cocos, mngNazca, mng Philippin v mng Scotia.

    Cc bi lin quan

    Danh sch cc mng kin to

    Lc gy chuyn ngCc mng kin to c th di chuyn do mt tng i ca thch quyn i dng v yu tng i ca quynmm. Qu trnh mt nhit t manti c xem nh ngun gc gy kin to mng. Theo quan im hin ti, mc dvn cn tranh ci, mt qu ln ca thch quyn i dng ang chm xung trong i ht chm l nguyn nhn

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    7/16

    Lc gy chuyn ng.

    chnh gy chuyn ng mng. Khi thch quyn idng hnh thnh cc sng ni gia i dng, n tc hn so vi lp quyn mm bn di, nhng n str nn c (nng) hn khi n ngui i do dng i lumanti ko n ra xa v dy hn khi n cng c. Mt thch quyn c ln hn so vi quyn mm bn di chophp n chm su xung trong manti ti i ht chm,v to ra lc chnh gy ra chuyn ng mng. im yu

    trong quyn mm cho php cc mng kin to dichuyn d dng v pha i ht chm.[26]Mc d s htchm c xem l lc mnh nht gy ra chuyn ngmng, nhng n khng phi l lc duy nht, v d nh mng Bc M l mng ang chuyn ng nhng khng bht chm bt k ch no. Mng ln -u cng tng t nh vy. Nguyn nhn gy chuyn ng mng l mt itng ang c cc nh khoa hc Tri t nghin cu v tho lun tch cc.

    Cc nh a chn 2 v 3 chiu v cu to bn trong Tri t cho thy c s khc nhau v phn b mt theo chiubn trong sut quyn manti. S khc nhau ny c th l do vt liu (thnh phn ha hc ca ), khong vt (ccbin thin trong cu trc khong vt) hoc nhit (thng qua gin n v co ngt nhit t nhit nng) cu thnh

    chng. S khc bit v mt theo chiu bn cn do cc dng i lu manti to ra t lc y ni.[27]S i luquyn manti lin quan trc tip v gin tip n chuyn ng mng nh th no l vn ang c nghin cu vtho lun trong a ng lc. Tuy vy, ngun nng lng ny phi c truyn qua thch quyn lm cho ccmng kin to c th di chuyn. C hai kiu nh hng n chuyn ng mng l ma st v lc hp dn.

    Ni lc

    Ma st

    S ma st c ghi nhn gm hai kiu l li ko c s v ht phin.[28]Li ko c s lm cho cc dng i lu lntrong quyn manti truyn qua quyn mm. Chuyn ng c gy ra bi lc ma st gia quyn mm v thch

    quyn. Trong khi , "ht phin" xy ra khi cc dng i lu cc b to lc ko xung do ma st, ko cc mngtrong i ht chm ti cc rnh i dng. "Ht phin" c th xut hin trong mi trng a ng lc trong khi sli ko c s vn tip tc tc ng ln mng khi n chm vo quyn manti (mc du c l tc ng ln c mttrn v mt di ca phin mc ln hn).

    Trng trng lc

    S chuyn ng mng b y bi trng lc ca cc phn ca mng c cao ln hn ti cc sng ni i dngc gi l trt trng lc. Khi thch quyn i dng c hnh thnh ti trung tm tch gin t cc vt cht nngca quyn manti, n dn dn ngui i v dy ln theo thi gian (v cng xa sng ni). Thch quyn i dngngui th c hn vt liu manti nng cng ngun v vi s gia tng b dy n t t chm tr li manti b cho li

    theo quy tc y ni. Kt qu l n hi nghing theo chiu bn theo khong cch t trc sng ni.[29]

    Ni chnh xc hn th c ch ny l s trt trng lc do a hnh bin thin theo phng ngang nu nhn trn tngth c th thy s bin i ng k v a hnh sng ni tch gin l c im d nhn thy nht. V d: (1) Chphng cong ca thch quyn trc khi n chui xung bn di mt mng gn n to ra mt hnh dng a hnh rrng c th b p hoc t nht l nh hng ti a hnh ca cc sng ni i dng; (2) Chm manti tc ng bndi cc mng kin to c th thay i mnh m a hnh ca y i dng.

    Trng hp phin-ko l s chuyn ng ca mng c iu khin mt phn bi trng lng ca cc mng nguiv c hn ang chm vo quyn manti cc rnh i dng.[30]C cc u hiu ng k cho thy s i lu angdin ra trong quyn manti nhiu mc khc nhau. S dng ln ca vt liu ti sng ni gia i dng gn nh

    l mt phn chc chn ca dng i lu. Cc m hnh trc y v kin to mng xem cc mng trt trn cc i lu ging nh cc ai chuyn bng ti. Tuy nhin, hu ht cc nh khoa hc ngy nay cho rng quyn mmkhng mnh gy ra s chuyn ng trc tip bng ma st t nhng lc c s nh vy. Phin-ko c xem llc ln nht gy ra chuyn ng mng. Cc m hnh hin nay ch ra rng s ht ti cc rnh i dng cng ng

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    8/16

    Chuyn ng mng theo d liu v tinh thuc thng nh v

    ton cu (GPS) ca NASA JPL (http://sideshow.jpl.nasa.gov

    /mbh/series.html). Cc vect th hin hng v ln

    chuyn ng.

    vai tr quan trng trong chuyn ng mng.[28]Tuy nhin, cn phi lu rng, chng hn, mng Bc M khng bht chm ni no. Cc mng khc nh mng chu Phi, -u v Nam Cc cng tng t. Lc gy ra chuyn ngtng th ca mng v ngun nng lng ca n vn l vn ang c nghin cu.[31]

    Cc ngoi lc

    Trong mt nghin cu cng b vo s pht hnh thng 1-2 nm 2006 trn Geological Society of America Bulletin,

    mt nhm cc nh khoa hc v Hoa K rt ra kt lun rng cc thnh phn ca mng c khuynh hng chuynng v pha ty l do chuyn ng t quay ca Tri t v lc ma st thy triu ca Mt Trng. Tri t t quaytheo hng t ty sang ng, nn lc hp dn ca Mt Trng ko nh cc lp trn b mt ca Tri t li v phaty. N cng gi rng (mc d cn mu thun) s quan st ny cng c th gii thch ti sao Sao Thy v SaoHa khng c kin to mng, trong khi Sao Thy khng c v tinh v cc v tinh ca Sao Ha th qu nh gyra thy triu trn Sao Ha.[32]

    Tuy nhin, iu ny khng phi l l l mi v trc y n c cha ca gi thuyt kin to mng l AlfredWegener a ra. y l mt thch thc i vi nh vt l Harold Jeffreys, ngi tnh ton rng bin ca mast thy triu cn thit (nu t c) s nhanh chng lm cho chuyn ng t quay ca Tri t phi ngng li tlu ri. Mt s mng chuyn ng v hng bc v ng, cn chuyn ng ch yu theo hng ty ca bn a

    Thi Bnh Dng ch n gin l do trung tm tch gin Thi Bnh Dng b lch v pha ng (c d bo lkhng phi do sc ht ca Mt Trng).[33]

    ngha ca cc c ch

    Vect hp lc ca chuyn ng mng phi l mt hmca tt c cc lc tc ng ln mng. Tuy nhin, ycn tn ti mt vn lin quan n mc m miqu trnh ny ng gp vo chuyn ng ca tngmng.

    S a dng v tnh cht v mi trng a ng lc cacc mng phi to ra cc khc bit mt cch r rngtheo mc m cc qu trnh ny tc ng ch nglm cc mng di chuyn. Mt phng php lin quann vn ny l tc tng i ca cc mng angchuyn ng v cc du hiu c th c ca cc lc tcng ln cc mng.[24]

    Mt trong nhng tng quan c ngha nht cpht hin l cc mng thch quyn gn vi cc mngang ht chm chuyn ng nhanh hn cc mng khng

    gn vi cc mng ang ht chm. Mng Thi BnhDng b bao bc bi cc i ht chm (vnh ai laThi Bnh Dng) v chuyn ng nhanh hn cc mngkhc thuc bn a i Ty Dng, cc mng ny c gn vi cc lc a thay v cc i ht chm. Ngi ta cngngh rng cc lc lin quan n cc mng chm xung (phin-ko v ht phin) l cc lc gy ra chuyn ngmng, ngoi tr cc mng khng b ht chm.[28]

    Cc lc gy chuyn ng mng vn l i tng ang nghin cu trong lnh vc a vt l.

    Bi cnh lch s

    Tri dt lc a

    Tri dt lc al mt trong nhng tng v kin to c a ra vo cui th k 19 u th k 20. Hc thuytny li thi, v cc khi nim v d liu ca n c hp nht trong kin to mng.

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    9/16

    Du hiu ha thch chng minh cho s tri dt lc a.

    Nn 1915, Alfred Wegener a ra cc lun cnghim tc v tng trong n bn u tin ca quynschNgun gc cc lc a v i dng. Trong quynsch ny ng lu rng b bin pha ng Nam M vb bin pha ty chu Phi c nhn thy nh l chng tng c thi gn vo nhau. Wegener khng phi lngi u tin ghi nhn du hiu ny (nhng ngi nu vn ny trc ng nh Abraham Ortelius,

    Francis Bacon, Benjamin Franklin, Snider-Pellegrini,Roberto Mantovani v Frank Bursley Taylor) nhngng l ngi u tin a ra cc ha thch quantrng cng nh cc chng c c a hnh cng nh ckh hu h tr cho quan st n gin ny (v ccc nh nghin cu khc, nh Alex du Toit, ng h).Tuy vy, cc tng ca ng khng c cc nha cht nhn nhn mt cch nghim tc, h ch ra rngkhng c c ch r rng cho s tri dt lc a. C th,h khng th thy v lc a c th cy xi qua v i dng nng hn nh th no. Wegener khng th giithch lc lm cho cc lc a tri dt.

    Chng minh ca Wegener khng cn ng vng cho n tn sau khi ng qua i vo nm 1930. Nm 1947, mtnhm cc nh khoa hc, ng u l Maurice Ewing, s dng tu nghin cuAtlantisca Vin Hi dng hcWoods Hole v mt lot cc thit b xc nhn s tn ti ca i nng trung tm i Ty Dng, v nhn thyrng bn di cc lp trm tch di y bin c cu to bi bazan ch khng phi granit (granit l thnh phnchnh cu to nn v lc a). H cng thy rng v i dng mng hn v lc a. Tt c cc pht hin ny tra nhiu cu hi v tranh lun v thuyt tri dt lc a.[34]

    u nhng nm 1950, cc nh khoa hc trong c Harry Hess v Victor Vacquier, s dng cc thit b t (tk), mt loi m phng theo thit b s dng trn my bay trong th chin th II nhn dng tu ngm, ghinhn cc thay i k quc ca t trng dc theo y i dng. Pht hin ny, mc d khng c d kin, nhng

    khng hon ton gy ngc nhin bi v ngi ta bit rng cc loi bazan ni la giu st, cu to nn phn ln vi dng, cha mt loi khong vt st c t tnh mnh (magnetit) v c th lm lch cc b kim nam chm ca labn. iu ny cng c cc nh hng hi Iceland pht hin vo cui th k 18. S c mt ca t trng trongbazan lm cho n tr thnh i tng c th o c t trng. Quan trng hn, do s hin din ca magnetit to racc thuc tnh t ca bazan nn cc bin thin t tnh mi pht hin ny cung cp mt cch thc khc cho vicnghin cu y i dng su. Khi cc mi hnh thnh ngui i th cc vt liu t ghi li t trng Tri t tithi im .[15]

    Khi y bin c lp bn ngy cnh nhiu hn trong thp nin 1950, cc bin thin t ha ra khng xy ra mtcch ngu nhin hay xut hin c lp, m n xut hin c quy lut c th d ghi nhn c. Khi cc kiu mu tny c lp bn cho mt khu vc rng, y i dng ch ra mt kiu ging nh vn ca nga vn. Cc di

    nhim t khc nhau xen k nhau chy song song c hai pha ca sng ni gia i dng: mt di c cc t bnhthng v xen vi mt di c cc t b o ngc. Kiu tng th, c xc nh bng cc di xen k ny vi

    phn cc t bnh thng v nghch o, gi l vn t.[15]

    Khi trong a tng ca cc ra lc a tch bit rt ging nhau, cng c th suy ra rng chng c thnh to vicng mt c ch hay chng l mt th trong qu kh. V d, mt vi phn ca Scotland v Ireland cha cc rtging nhau c tm thy Newfoundland v New Brunswick. Hn na, thnh phn thch hc v cu to a chtca dy ni Caledoni chu u v cc phn ca dy Appalachian Bc M rt ging nhau.[35]

    Hc thuyt ny gip cc nh a l sinh vt hc gii thch s phn b a l sinh vt t on ca s sng ngy nayc tm thy trn cc lc a khc nhau nhng c cc t tin tng t.[36]c bit, n gii thch s phn b

    Gondwana ca cc loi iu v qun thc vt Nam Cc.

    Cc lc a ni

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    10/16

    Vn t y bin: mu trng (o t) v mu cam (ttrng bnh thng).

    Quan im thnh hnh l c cc lp v ca a tng bn di cc lc a l tnh. Ngi ta ghi nhn t rt sm lgranit c mt trn lc a, nhng y bin c cu to bi bazan c hn. Ngi ta cho rng c mt lp bazannm bn di cc ca lc a.

    Tuy nhin, da trn cc d thng trng lc ( lch ca dy di) trong dy Andes Peru, Pierre Bouguer cho rngcc dy ni t c hn phi c phn lm xung cm vo lp c hn nm bn di.[37]Quan im cho rng cc dyni c "r" cng c xc nhn bi George B. Airy khong hn 100 nm sau khi nghin cu v trng trng lcca dy Himalaya,[38]v cc nghin cu a chn pht hin s thay i tng ng v t trng ring.

    Vo gia thp nin 1950, mt cu hi cha c gii quyt l r ca dy ni b gi cht bi bazan xung quanhhay vn ni ging nh mt tng bng. Nm 1958 nh a cht ngi Tasmania, Samuel Warren Carey a rachuyn kho Tip cn kin to cho tri dt lc a h tr cho m hnh Tri t gin n.

    Thuyt kin to mng

    Cc pht hin vo nhng nm 1960, c bit l v sng ni gia i Ty Dng c nu trong bi bo ca nha cht ngi M, Harry Hammond Hess (Robert S. Dietz cng cng b tng tng t mt nm trc trongtp chNature. Tuy nhin, u tin thuc v Hess, do ng phn pht bn tho khng cng b ca mnh vonm 1960) xut bn nm 1962. Hess ngh rng thay v cc lc a chuyn ngxuyn quav i dng (theothuyt tri dt lc a) th bn a i dng cng vi lc a cn k n chuyn ng trn cng mt n v v haymng.[39]Cng trong nm ny, Robert R. Coats thuc Cc Kho st a cht Hoa K m t cc yu t chnh cacung o ht chm trn qun o Aleutia. Bi bo ca ng, t c ch vo thi im (thm ch b nho bng), c gi l "phi thai" v "tin tri".[40]Nm 1967, W. Jason Morgan xut rng b mt Tri t gm c 12mng cng chuyn ng tng i vi nhau. Hai thng sau, nm 1968, Xavier Le Pichon xut bn mt m hnhhon ho da trn 6 mng chnh vi s chuyn ng tng i ca chng.[41]

    Gii thch v vn t

    Vic pht hin ra vn t v cc di t ny i xng xung quanh

    chm sng ni i dng cho thy mt mi quan h giachng. Nm 1961, cc nh khoa hc bt u gi thit rng sngni gia i dng l mt i c cu trc yu, cng l ni my i dng b tch ra lm 2 phn dc theo nh ca sng ni.Macma mi t di su dng ln mt cch d dng qua i yuny v phun tro dc theo nh ca cc sng ni to thnh vi dng mi. Qu trnh ny sau ny c gi l tch gin yi dng, hot ng lin tc k t hng triu nm trc vtip tc to thnh y i dng mi, hnh thnh mt h thngsng ni gia i dng ko di khong 50.000 km.[42]Hcthuyt ny c chp nhn bi cc du hiu nh:

    gn nh sng ni, cc rt tr, v chng ang trongqu trnh tr nn gi hn v chuyn ng xa dn nhsng ni;

    1.

    Cc tr nht nh sng ni lun lun c cc t bnh thng (t trng ca Tri t hin nay);2.Cc dy chy song song vi nh sng ni c s xen k v cc t trng (bnh thng o bnhthng) l do t trng ca Tri t b o chiu nhiu ln trong qu kh.

    3.

    Da trn s gii thch v vn t ging nga vn v s hnh thnh h thng sng ni gia i dng, gi thuyt tchgin y i dng nhanh chng nhn c s ng h v th hin mt tin b quan trng khc trong s pht trinca hc thuyt kin to mng. Hn na, v i dng c nh gi nh l mt cun bng t nhin ghi nhn lch

    s o cc t ca Tri t.[15]

    Pht hin s ht chm

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    f 16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    11/16

    Bn th hin v tr cc trn ng t (cc chm

    mu en) giai on 1963-1998.

    Mt h qu ca s tch gin y i dng l s hnh thnh lp v mi dc theo sng ni gia i dng, mt tng cc nh khoa hc, nh S. Warren Carey, cho rng s dch chuyn ca lc a c th gii thch n ginbng s gia tng kch thc ca Tri t k t khi n c hnh thnh.[43]

    Tuy vy, gi thuyt "Tri t gin n" khng tha mn gii thch hin tng ny bi v nhng ngi ng h n

    khng a ra c c ch chng minh c Tri t gin n,[44]cng nh khng c du hiu cho thy Mt Trnggin n trong 3 t nm qua. Cc cu hi vn cha c p n nh: lm th no lp v mi to ra c b sung mtcch lin tc dc theo cc sng ni gia i dng m khng lm tng kch thc ca Tri t?

    Cu hi ny lm cho cc nh khoa hc phi suy ngh v t vn nghin cu. Cc nh khoa hc nh Harry Hess,nh a cht ca i hc Princeton v Robert S. Dietz, nh khoa hc ca Cc kho st o c a hnh v bin HoaK l nhng ngi u tin s dng thut ng tch gin y i dngv cc ng cng l s t trong nhng ngitht s hiu v c ch ny. Nu v Tri t m rng dc theo cc sng ni gia i dng, th theo Hess n phi bchm u . ng cho rng v i dng mi tip tc tch gin ngy cng xa sng ni. Nhiu triu nm sau, lpv i dng chm vo rnh i dng mt vc hp v su dc theo rnh ca bn a Thi Bnh Dng. TheoHess, i Ty Dng ang m rng trong khi Thi Bnh Dng ang co li. Trong khi v i dng c b htxung cc rnh, th macma mi dng ln v phun tro dc theo cc sng ni tch gin to thnh lp v mi.Bn a i dng c vai tr nh l "l ti ch" vi s to ra v mi v ph hy thch quyn i dng c mt cchlin tc. Nh vy, cc tng ca Hess hu nh l gii thch hon ton ti sao Tri t khng ln hn vi s

    tch gin y i dng, ti sao c rt t trm tch lng t trn y i dng, v ti sao cc trong i dng trhn cc trn lc a.[45]

    Lp bn cc trn ng t

    Trong sut th k 20, s pht trin v s dng cc thit b achn nh a chn k gip cc nh khoa hc pht hin rng cctrn ng t c xu hng tp trung nhng khu vc cbit,[15]hu ht cc ghi nhn u xy ra dc theo cc rnh idng v sng ni tch gin gia i dng. Vo cui thp

    nhin 1920, cc nh a chn hc bt u khoanh nh mts khu vc ng t song song vi cc rnh i dng, chngb nghing mt gc khong 4060 v cm su vo trong lngTri t hng trm km. Sau , cc i ny c gi l iWadati-Benioff, hoc i Benioff, ghi cng cc nh a chnhc pht hin ra chng l Kiyoo Wadati, Nht Bn v HugoBenioff, Hoa K. Cng vic nghin cu a chn ton cu tnhiu thnh tu ln trong thp nin 1960 vi s lp t hthng tiu chun ha my ghi a chn ton cu (WWSSN) theo di cc v th cc v kh ht nhn di lng t vo nm1963. C rt nhiu d liu thu thp c t cc thit b

    WWSSN cho php cc nh a chn lp bn chnh xc cc khu vc tp trung cc trn ng t trn ton cu.[46]

    Kin to mng trn cc thin th khc

    S xut hin kin to mng trn cc hnh tinh t lin quan n khi lng hnh tinh, vi cc hnh tinh khilng ln hn Tri t c cho l tn ti hin tng kin to mng. Tri t c th l trng hp ti bin, cc hot ng kin to v c nhiu nc.[47](Silica v nc to thnh hn hp eutecti su di t.)

    Sao Kim

    Sao Kim khng th hin du hin ca kin to mng ang hot ng. C mt du hiu gy tranh ci v hot ngkin to mng trong qu kh ca hnh tinh ny; tuy nhin, cc s kin din ra k t (nh gi thuyt c v hp lv ni chung c chp nhn cho rng thch quyn Sao Kim dy ln trong vng vi trm triu nm) to ra srng buc qu trnh trong h s a cht ca n thnh kh khn. Tuy vy, mt s h va chm c bo tn tt c s dng nh l phng php xc nh nin i xc nh gn ng tui b mt Sao Kim. Tui ca b mt

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    f 16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    12/16

    Cc du hiu ging hot ng kin to trn Sao Ha

    (1) ni Olympus, (2) Tharsis Tholus, (3) ni

    Ascraeus, (4) ni Pavonis, (5) ni Arsia, (6) Hm

    vc Valles Marineris.

    c tnh ton vo khong ~500 n 750 Ma,[3]v c th ln n ~1 Ga.[48]Nghin cu ny dn n gi thuytc chp nhn rng Sao Kim tri qua mt thi k phun tro ni la kin to hon ton b mt t nht mt lntrong qu kh ca n, vi s kin cui cng din ra cng trong khong thi gian bng vi tui ca b mt. Trongkhi c ch ca s kin nhit n tng nh th vn cn l mt vn bn ci trong cc khoa hc nghin cu SaoKim, th mt s nh khoa hc vn ng h cc qu trnh lin quan n chuyn ng mng trong mt s ng cnhnht nh.

    Ngi ta gii thch rng Sao Kim khng c kin to mng l do nhit ca n qu cao cho mt lng nc

    ng k c th tn ti.[49][50]V Tri t b ngm trong nc, v nc ng vai tr quan trng trong vic pht trincc i ct. Kin to mng i hi cc b mt yu trong lp v m dc theo cc mnh ct lp v c th dichuyn, v c th chc chn rng cc i yu ny khng bao gi din ra trn Sao Kim bi v chng khng c nc.Tuy nhin, mt s nh nghin cu khng nh rng kin to mng c th din ra mt ln trn hnh tinh ny.

    Sao Ha

    Khng ging nh Sao Kim, lp v ca Sao Ha c cha nctrong v trn n (hu ht dng bng). y l hnh tinh nhhn Tri t, nhng c nhng du hiu tng t nh hot ngkin to. Cc ni la khng l khu vc Tharsis c sp xpthng hng ging nh cc cung ni la trn Tri t; hmValles Marineris to ln c th c hnh thnh bi mt vi dng

    s tch gin v ca n.[51]

    Nh l kt qu t cc quan st t trng ca Sao Ha do tuthm dMars Global Surveyorthc hin nm 1999, cc kiumu kch thc ln ca vn t cng c pht hin trn hnhtinh ny. gii thch cc kiu mu t ha ny trong v SaoHa, ngi ta cho rng c mt c ch tng t nh kin tomng tng hot ng trn hnh tinh ny.[52][53]Cc d liu

    thu thp tip theo t camera lp th phn gii caoca tuqu oMars Expressnm 2007, th hin khu vc AeolisMensae rt r.[54]

    Cc v tinh

    Mt s v tinh ca Sao Mc thuc nhm Galile c nhng c im c th lin quan n kiu bin dng kin tomng, mc d cc vt cht v c ch c th c th khc vi hot ng kin to mng trn Tri t.[55]

    Titan, l v tinh ln nht ca Sao Th, cng c cho l c hot ng kin to theo phn tch cc nh do tu thmd Huygens chp khi h cnh xung Titan vo ngy 14 thng 1 nm 2005.[56]

    Xem thm

    Hc thuyt a mng, mt hc thuyt li thi dng gii thch v s to ni.Danh sch cc mng kin toMng kin toCc ch lin quan n mng kin toDanh sch cc tng tc kin toVt l kin toKin to chm

    T liu tham kho

    Ghi ch

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    f 16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    13/16

    ^Read HH, Watson Janet (1975).Introduction toGeology. New York: Halsted. tr. 1315.

    1.

    ^Kious WJ, Tilling RI. Historical perspective(http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/historical.html). ThisDynamic Earth: the Story of Plate Tectonics(http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/dynamic.html) . CcKho st a cht Hoa K. ISBN 0160482208. Truycp ngy 29 thng 1 nm 2008. Abraham Ortelius

    trong cng trnh Thesaurus Geographicus ca mnh... xut rng chu M b "tch khi chu u v chu Phibi cc trn ng t v l lt... Cc du vt ca s ctt bc l chnh chng, nu c ai a ra bn thgii v xem xt k lng vng b bin ca ba chulc."

    2.

    ^ abcFrankel Henry (7-1978). Arthur Holmes andContinental Drift (http://www.jstor.org/pss/4025726).The British Journal for the History of Science11(2): tr.130150.

    3.

    ^Joly J (1909).Radioactivity and Geology: An Accountof the Influence of Radioactive Energy on Terrestrial

    History. London: Archibald Constable. tr. 36.ISBN 1402135777.

    4.

    ^Thomson W (1863). On the secular cooling of theearth.Philosophical Magazine4(25): 114.doi:10.1080/14786435908238225 (http://dx.doi.org/10.1080%2F14786435908238225).

    5.

    ^Hughes Patrick. Alfred Wegener (1880-1930): AGeographic Jigsaw Puzzle(http://earthobservatory.nasa.gov/Library/Giants/Wegener/wegener_2.html). On the Shoulders of Giants.Earth Observatory, NASA. Truy cp ngy 26 thng 12nm 2007. ... ngy 6 thng 12 nm 1912, Wegener...

    xut thay th mt s tng tng ln v cc lca tri dt v cc bin ang m rng gii thch stin trin ca a l Tri t.

    6.

    ^Alfred Wegener (1966). The Origin of Continents andOceans. Courier Dover. tr. 246. ISBN 0486617084.Trong n bn ln th 3 (1922), Wegener ch ra cc duhiu a cht rng cch y khong 300 triu nm cclc a gn vi nhau thnh mt siu lc a ni hai ccca Tri t. ng gi n l Pangaea (tt c t lin),...

    7.

    ^Holmes Arthur (1928). Radioactivity and EarthMovements. Transactions of the Geological Society ofGlasgow. quyn 18: tr. 559606.

    8.

    ^Holmes Arthur (1978).Principles of PhysicalGeology. Wiley. tr. tr. 640641. ISBN 0471072516.9.

    ^1958: The tectonic approach to continental drift.Trong: S. W. Carey (ch bin): Continental Drift Hingh chuyn . i hc Tasmania, Hobart, 177-363(Tri t gin rng t trang 311 ti trang 349)

    10.

    ^Korgen Ben J (1995). A Voice From the Past: JohnLyman and the Plate Tectonics Story(http://www.tos.org/oceanography/issues/issue_archive/issue_pdfs/8_1/8.1_korgen.pdf) (PDF). Oceanography8(1): 1920.

    11.

    ^Spiess Fred, Kuperman William (2003). The MarinePhysical Laboratory at Scripps (http://www.tos.org/oceanography/issues/issue_archive/issue_pdfs/16_3/16.3_spiess.pdf) (PDF). Oceanography16(3):4554.

    12.

    ^Mason R. G., Raff A. D. (1961). Magnetic surveyoff the west coast of the United States between 32N

    13.

    latitude and 42N latitude.Bulletin of the GeologicalSociety of America72: 12591266.doi:10.1130/0016-7606(1961)72[1259:MSOTWC]2.0.CO;2 (http://dx.doi.org/10.1130%2F0016-7606%281961%2972%5B1259%3AMSOTWC%5D2.0.CO%3B2).^Raff A.D., Mason R.G. (1961). Magnetic survey offthe west coast of the United States between 40Nlatitude and 52N latitude.Bulletin of the Geological

    Society of America72: 12671270.doi:10.1130/0016-7606(1961)72[1267:MSOTWC]2.0.CO;2 (http://dx.doi.org/10.1130%2F0016-7606%281961%2972%5B1267%3AMSOTWC%5D2.0.CO%3B2).

    14.

    ^ abcdeDeveloping the theory (http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/developing.html). USGS. Truy cp ngy17 thng 3 nm 2010.

    15.

    ^Stanley Chernicoff; Ramesh Venkatakrishnan (1995).Geology. New York: Worth. tr. 16.ISBN 0-87901-451-2.

    16.

    ^Huang Zhen Shao (1997). Speed of the Continental

    Plates (http://hypertextbook.com/facts/ZhenHuang.shtml). The Physics Factbook.

    17.

    ^Hancock, Paul L; Skinner, Brian J; Dineley, David L(2000). The Oxford Companion to The Earth. Nh ini hc Oxford. ISBN 0198540396.

    18.

    ^ abTurcotte, D. L.; Schubert, G. (2002). PlateTectonics. Geodynamics. Nh in i hc Cambridge.tr. 5. ISBN 0-521-66186-2.

    19.

    ^Turcotte, D. L.; Schubert G. (2002). Heat Transfer.Geodynamics. Nh in i hc Cambridge. tr. 157161.ISBN 0-521-66186-2.

    20.

    ^Turcotte, D. L.; Schubert G. (2002). Plate

    Tectonics. Geodynamics. Nh in i hc Cambridge.tr. 3. ISBN 0-521-66186-2.

    21.

    ^Schmidt Victor A, Harbert William. The LivingMachine: Plate Tectonics (http://geoinfo.amu.edu.pl/wpk/pe/a/harbbook/c_iii/chap03.html). Planet Earthand the New Geosciences(http://geoinfo.amu.edu.pl/wpk/pe/a/harbbook/other/contents.html) .ISBN 0787242969. Truy cp ngy 28 thng 1 nm2008.

    22.

    ^ abcdUnderstanding plate motions(http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/understanding.html).USGS. Truy cp ngy 17 thng 3 nm 2010.

    23.

    ^ abLc gy chuyn ng mng v ng sut kin to(http://www.umich.edu/~gs265/tecpaper.htm). Truy cpngy 17 thng 3 nm 2010.

    24.

    ^Butler, Rob (thng 10 nm 2001). u v ti sao lca bin dng? (http://www.see.leeds.ac.uk/structure/dynamicearth/himalayas/deformation/index.htm), Kinto Himalaya (http://www.see.leeds.ac.uk/structure/dynamicearth/himalayas/index.htm), ng lc Tri t(http://www.see.leeds.ac.uk/structure/dynamicearth/).School of Earth Sciences, i hc Leeds. Truy cp29-1-2008.

    25.

    ^Pedro Mendia-Landa. Myths and Legends on

    Natural Disasters: Making Sense of Our World(http://www.yale.edu/ynhti/curriculum/units/2007/4/07.04.13.x.html). Truy cp ngy 5 thng 2 nm 2008.

    26.

    ^Tanimoto Toshiro, Lay Thorne (7 thng 11 nm2000). Mantle dynamics and seismic tomography.

    27.

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    f 16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    14/16

    Proceedings of the National Academy of Science97(23): 1240912410. doi:10.1073/pnas.210382197(http://dx.doi.org/10.1073%2Fpnas.210382197).PMID 11035784 (//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11035784).^ abcHow Mantle Slabs Drive Plate Motions(http://web.archive.org/20090920140431/www.soest.hawaii.edu/GG/FACULTY/conrad/resproj/forces/forces.html). Bn gc(http://www.soest.hawaii.edu/GG/FACULTY/conrad/resproj/forces/forces.html) lu tr ngy 20 thng 9 nm2009. Truy cp ngy 17 thng 3 nm 2010.

    28.

    ^plate tectonics. Geodynamics. Nh in i hcCambridge. 1998. tr. 6. ISBN 0-521-66624-4.

    29.

    ^Conrad CP, Lithgow-Bertelloni C (2002). HowMantle Slabs Drive Plate Tectonics. Science298(5591): L45. doi:10.1126/science.1074161(http://dx.doi.org/10.1126%2Fscience.1074161).

    30.

    ^ng lc i Tn sinh ca mng chu Phi nhnmnh vo s va chm ca chu Phi v -u(http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin

    /nph-bib_query?bibcode=1999JGR...104.7405M&db_key=PHY&data_type=HTML&format=). Truy cpngy 17 thng 3 nm 2010.

    31.

    ^Lovett Richard A (24 thng 1 nm 2006). Moon IsDragging Continents West, Scientist Says(http://news.nationalgeographic.com/news/2006/01/0124_060124_moon.html). National GeographicNews.

    32.

    ^Cherry Lewis (2000). The Dating Game: One Man'sSearch for the Age of the Earth(http://books.google.com/books?id=d2AZZ3NXuogC&printsec=frontcover#PPA159,M1). Cambridge

    University Press. tr. 158. ISBN 0521893127. Truy cpngy 17 thng 3 nm 2010.

    33.

    ^Lippsett Laurence (2001). Maurice Ewing and theLamont-Doherty Earth Observatory(http://www.columbia.edu/cu/alumni/Magazine/Winter2001/ewing.html).Living Legacies. Truy cpngy 4 thng 3 nm 2008.

    34.

    ^Peter John Cattermole, Patrick Moore (bin tp). Thestory of the earth (http://books.google.co.jp/books?id=1xs9AAAAIAAJ&pg=PA12&lpg=PA12&dq=%22The+story+of+the+earth%22Peter+John+Cattermole,+Patrick+Moore&source=bl&

    ots=V_rdKdE4g9&sig=aPKmdYSGMf43r-ojNjFkaSCBDtM&hl=ja&ei=Ay1DSrTiDYzU7AP4nNkL&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1). tr. tr.104115. ISBN 0-521-26292-5.

    35.

    ^Moss S.J., Wilson M.E.J. (1998). Biogeographicimplications from the Tertiary palaeogeographicevolution of Sulawesi and Borneo(http://searg.rhul.ac.uk/publications/books/biogeography/biogeog_pdfs/Moss_Wilson.pdf) (PDF).Trong Hall R., Holloway J.D. (ch bin).Biogeographyand Geological Evolution of SE Asia. Leiden, H Lan:

    Backhuys. tr. 133163. ISBN 9073348978. Truy cpngy 29 thng 1 nm 2008.

    36.

    ^Tectonism, climate and lanscape change. Thephysical geography of South America. Nh in i hcOxford. 2007. tr. 37. ISBN 9780195313413.

    37.

    ^Committee on Physics of the Earth bin tp (1931).7. Isostasy (103-115).Physics of the Earth - II. TheFigure of the Earth Bulletin of the National ResearchCouncil. National Research Council. tr. 105.

    38.

    ^Harry Hammond Hess: Spreading the seafloor(http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/HHH.html). Truycp ngy 17 thng 3 nm 2010.

    39.

    ^Coats, Robert Roy (http://www.spamboy.com/genealogy/n_3.htm). Truy cp ngy 17 thng 3 nm

    2010.

    40.

    ^Sea-floor spreading and continental drift, 1968(http://www.garfield.library.upenn.edu/classics1979/A1979HN48600001.pdf). Truy cp ngy 17 thng 3nm 2010.

    41.

    ^Management of Hydrothermal Vent Sites(http://www.interridge.org/ja/taxonomy/term/2?page=6). Truy cp ngy 17 thng 3 nm 2010.

    42.

    ^Carey's Expanding Earth Model(http://web.archive.org/20010423071142/www.geocities.com/capecanaveral/launchpad/8098/SWCarey.htm). Bn gc

    (http://www.geocities.com/capecanaveral/launchpad/8098/SWCarey.htm) lu tr ngy 23 thng 4 nm2001. Truy cp ngy 17 thng 3 nm 2010.

    43.

    ^Expansion - The earlier debate(http://www.expanding-earth.org/page_8.htm). Truy cpngy 17 thng 3 nm 2010.

    44.

    ^H. H. Hess, "History Of Ocean Basins(http://repositories.cdlib.org/sio/lib/23)" (1 thng 11,1962). IN: Petrologic studies: a volume in honor of A.F. Buddington. A. E. J. Engel, Harold L. James, and B.F. Leonard, editors. [New York?]: Geological Society ofAmerica, 1962. tr. 599-620.

    45.

    ^H thng tiu chun ha my ghi a chn ton cu(WWSSN) (http://neic.usgs.gov/neis/station_book/WWSS_NETWORK.html). Truy cp ngy 17 thng 3nm 2010.

    46.

    ^Valencia Diana, O'Connell Richard J., SasselovDimitar D. (thng 11 nm 2007). Inevitability of PlateTectonics on Super-Earths (http://arxiv.org/abs/0710.0699v1).Astrophysical Journal Letters670(1): L45L48. doi:10.1086/524012 (http://dx.doi.org/10.1086%2F524012).

    47.

    ^Venus: Timing and rates of geologic activity(http://geology.about.com/gi/dynamic/offsite.htm?zi=1

    /XJ/Ya&sdn=geology&zu=http%3A%2F%2Fwww.planetary.brown.edu%2Fplanetary%2Fdocuments%2F2755.pdf)

    48.

    ^Bortman Henry (26 thng 8 nm 2004). Was Venusalive? 'The Signs are Probably There'(http://www.space.com/scienceastronomy/venus_life_040826.html). Astrobiology Magazine.Truy cp ngy 8 thng 1 nm 2008.

    49.

    ^Kasting J.F. (1988). Runaway and moist greenhouseatmospheres and the evolution of Earth and Venus.Icarus74(3): 472494.doi:10.1016/0019-1035(88)90116-9 (http://dx.doi.org

    /10.1016%2F0019-1035%2888%2990116-9).

    50.

    ^New Map Provides More Evidence Mars Once LikeEarth (http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html). NASA. Truycp ngy 17 thng 3 nm 2010.

    51.

    ^Connerney J.E.P., Acua M.H., Wasilewski P.J., Ness52.

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    f 16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    15/16

    N.F., Rme H., Mazelle C., Vignes D., Lin R.P.,Mitchell D.L., Cloutier P.A. (1999). MagneticLineations in the Ancient Crust of Mars. Science284:794798. doi:10.1126/science.284.5415.794(http://dx.doi.org/10.1126%2Fscience.284.5415.794).PMID 10221909 (//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10221909).^Connerney J.E.P., Acua M.H., Ness N.F.,Kletetschka G., Mitchell D.L., Lin R.P., Rme H.

    (2005). Tectonic implications of Mars crustalmagnetism.Proceedings of the National Academy ofSciences102: 1497014975.doi:10.1073/pnas.0507469102 (http://dx.doi.org/10.1073%2Fpnas.0507469102). PMID 16217034(//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16217034).

    53.

    ^Tectonic signatures at Aeolis Mensae(http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMF399OY2F_0.html). C quan V tr chu u(ESA). 28 thng 6 nm 2007. Truy cp ngy 29 thng 1nm 2008.

    54.

    ^Showman, Adam P.; Malhotra, Renu (1999). TheGalilean Satellites (http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf)(pdf). Science286: 7784.doi:10.1126/science.286.5437.77 (http://dx.doi.org/10.1126%2Fscience.286.5437.77). PMID 10506564(//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10506564).

    55.

    ^Soderblom Laurence A., Tomasko Martin G.,Archinal Brent A., Becker Tammy L., Bushroe Michael

    W., Cook Debbie A., Doose Lyn R., Galuszka DonnaM., Hare Trent M., Howington-Kraus Elpitha,Karkoschka Erich, Kirk Randolph L, Lunine JonathanI., McFarlane Elisabeth A., Redding Bonnie L., RizkBashar, Rosiek Mark R., xem Charles Smith Peter H.(2007). Topography and geomorphology of theHuygens landing site on Titan.Planetary and SpaceScience55(13): 2015-2024.doi:10.1016/j.pss.2007.04.015 (http://dx.doi.org/10.1016%2Fj.pss.2007.04.015).

    56.

    c thm

    McKnight Tom (2004). Geographica: The Complete Illustrated Atlas of the World. New York: Barnes andNoble Books. ISBN 076075974X.Oreskes Naomi (ch bin) (2003).Plate Tectonics: An Insider's History of the Modern Theory of the Earth.Westview. ISBN 0813341329.Schubert G., Turcotte D. L., Olson P. (2001).Mantle Convection in the Earth and Planets. Cambridge:Cambridge University Press. ISBN 052135367X.Stanley Steven M. (1999).Earth System History. W. H. Freeman. tr. tr. 211228. ISBN 0716728826.Tanimoto Toshiro, Lay Thorne (2000). Mantle Dynamics and Seismic Tomography.Proceedings of the

    National Academy of Science97: tr. 12409. doi:10.1073/pnas.210382197 (http://dx.doi.org/10.1073%2Fpnas.210382197). PMID 11035784 (//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11035784).Thompson Graham R., Turk Jonathan (1991).Modern Physical Geology. Saunders College Publishing.ISBN 0030253985.Turcotte D. L., Schubert G. (2002). Geodynamics (2nd ed.). New York: John Wiley & Sons.ISBN 0521666244.Winchester, Simon (2003).Krakatoa: The Day the World Exploded: 27 thng 8, 1883. HarperCollins.ISBN 0066212855.Atkinson L, Sancetta C (1993). Hail and farewell. Oceanography6(34).Lyman J., Fleming R. H. (1940). Composition of Seawater.J. Mar. Res.3: tr. 134146.Sverdrup H. U., Johnson M. W., Fleming R.H. (1942). The Oceans: Their Physics, Chemistry, and General

    Biology. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. tr. tr.1087.Vine F. J., Matthews D. H. (1963). Magnetic Anomalies over Oceanic Ridges.Nature199: tr. 947949.doi:10.1038/199947a0 (http://dx.doi.org/10.1038%2F199947a0).

    Lin kt ngoi

    (ting Anh)

    The PLATES Project (http://www.ig.utexas.edu/research/projects/plates/), ngun ti nguyn bao hm vi ccti to, phim, hnh nh, danh sch cc n phm, v ti liu ging dy t Vin a vt l i hc Texas,

    Trng a khoa hc Jackson.D n bn c (http://www.scotese.com/), trang web ca Christopher Scotese ti to qu kh v tng lai,c a l, v ti liu ging dy.on phim m t hot ng kin to ton cu cch y 750 triu nm (http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/tectonics.html)

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng

    f 16 3/1/2014 4:21 PM

  • 8/12/2019 Kin to mng Wikipedia ting Vit

    16/16

    Minh ha d v trong ging dy v kin to mng (http://geology.com/nsta/)Gii thch v cc lc kin to (http://www.tectonic-forces.org/)Bird, P. (2003) M hnh s c cp nht v cc ranh gii mng (http://element.ess.ucla.edu/publications/2003_PB2002/2003_PB2002.htm), cng c dng tp tin PDF ln (13 mb) (http://element.ess.ucla.edu/publications/2003_PB2002/2001GC000252.pdf)Bn cc mng kin to (http://snobear.colorado.edu/Markw/Mountains/03/week3.html)MantlePlumes.org (http://www.mantleplumes.org/), trang web ang tranh lun v s tn ti ca chm mantidi suHuang Zhen Shao (1997). "Speed of the Continental Plates" (http://hypertextbook.com/facts/ZhenHuang.shtml). The Physics Factbook.ImpactTectonics.org (http://www.impacttectonics.org/), nh hng kin to lin quan n cc tc ng casao bng vn tc ln ln cc hnh tinh t GPlates (http://www.gplates.org/), phn mm m phng tng tc ca kin to mng.

    (ting Vit)

    Kin to mng (http://dictionary.bachkhoatoanthu.gov.vn/default.aspx?param=2749aWQ9MTIzNzcmZ3JvdXBpZD0ma2luZD1leGFjdCZrZXl3b3JkPUtJJWUxJWJhJWJlTitUJWUxJWJhJWEwTytNJWUxJWJhJWEyTkc=&page=1)Kin to hc (http://dictionary.bachkhoatoanthu.gov.vn/default.aspx?param=272FaWQ9MTIzNzYmZ3JvdXBpZD0ma2luZD1leGFjdCZrZXl3b3JkPUtJJWUxJWJhJWJlTitUJWUxJWJhJWEwTytIJWUxJWJiJThjQw==&page=1)

    Ch a cht hc Ch Khoa hc Tri t

    Ly t http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kin_to_mng&oldid=15379730Th loi: T nhin a vt l Kin to mng Cc hc thuyt a cht

    Trang ny c sa i ln cui lc 02:29, ngy 23 thng 1 nm 2014.Vn bn c pht hnh theo Giy php Creative Commons Ghi cng/Chia s tng t; c th p dng iukhon b sung. Xem iu khon S dng bit thm chi tit.Wikipedia l thng hiu ng k ca Wikimedia Foundation, Inc., mt t chc phi li nhun.

    n to mng Wikipedia ting Vit http://vi.wikipedia.org/wiki/Kin_to_mng