Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of Personal Rights and Freedoms

8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of

1/163

T. C.

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU HUKUKU ANABLM DALI

K HAKLARININ VE ZGRLKLERNN KORUNMASINDA

DAR YARGININ ROL

Murat TEKELOLU

YKSEK LSANS TEZ

Danman

Do. Dr. Reyhan SUNAY

KONYA 2008


2/163

i

NDEKLER

Sayfa No

zet.vi

Summary..viii

Ksaltmalar.ix

Giri..1

I. BLM

K HAKLARI VE ZGRLKLER KAVRAMLARI

I- Genel Olarak Hak ve zgrlk Kavramlar............................4

1- Hak Kavram...4

A- Hakkn Unsurlar...6

B- Hak ve dev likisi...7

2- zgrlk Kavram..9

3- Hak zgrlk Ayrm...11

II Genel Olarak Kii Haklar ve zgrlkleri Kavramlar...................................13

1- Tanm13

2- Tarihsel Geliimi ve Dinamikleri14

3- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin nsan Haklar ve Temel Haklar

Arasndaki Yeri.19

III- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Genel Olarak Pozitif Hukuka Geii..21

1- ngiliz zgrlk Bildirgeleri...21

2- Amerikan Haklar Bildirgeleri.23

3- Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Bildirgesi..24

IV- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Ulusal ve Uluslararas Hukukta

Dzenlenii25


3/163

ii

1- Ulusal Hukuktaki Dzenlemeler.25

A- Genel Olarak25

B- Anayasamzda Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Dzenlenii.27

a- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Nitelii...27

b- Hak ve zgrlklerin Snrlanmas28

c- Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerle lgili ekirdek

Alan.32

2- Uluslararas Hukuktaki Dzenlemeler...34

A- nsan Haklar Evrensel Bildirisi (HEB)...34

B- Blgesel Nitelikli Szlemeler.................37

a- Avrupa nsan Haklar Szlemesi(AHS)...37

b- Avrupa Birliinde nsan Haklaryla lgili Dzenlemeler.40

C- Dier Uluslararas Dzenlemeler...43

II. BLM

K HAKLARININ VE ZGRLKLERNN

DAR YARGI ARACILIIYLA KORUNMASINDA

TEMEL DAYANAKLAR VE ARALAR

I- Kurumsal Aralar.44

1- Trk ve Fransz dari Yarg Sistemi...44

A-Trkdari Yarg Sistemi..44

a-Trkdari Yarg Sisteminin Tarihsel Geliimi...45

b-) Trkdari Yarg Sisteminin Genel Yaps46

B- Fransz dari Yarg Sistemi.48

a- Genel Olarak.48

b- Fransz dari Yarg Sisteminin Genel Yaps50

ba- dari Mahkemeler..51

bb- dari stinaf Mahkemeleri.52


4/163

iii

bc- Fransz Dantay (Conseil dEtat).53

2- Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve dari Yarg Asndan nemi...59

A- Genel Olarak59

B- Anayasamzn 90. Maddesinde Yaplan Deiiklik Sonras

AHSnin Trkdari Yargsndaki Konumu.62

II- lkesel Dayanaklar..65

1- Genel Olarak.65

2- Kiinin Korunmas...65

3- Hukuk Devletinin Salanmas.68

A- Hukuk Devletinde Devlet Faaliyetlerinin Denetlenmesi

Zorunluluu...70

B- Hukuk Devleti Asndan Temel Hak ve zgrlklerin

Korunmas Zorunluluu...71

C- Hukuk Devletinde Kuvvetler Ayrllkesi ve dari Yargnn

Temel Hak ve zgrlklerin Korunmasnda Teminat Fonksiyonu

Oluu...72

4-Kanuni dare lkesi75A- Kanuna Sayglkesi.75

B- darenin Kurulmasnda Yetkinin Yasama Organna Ait

Olmas.76

C- Kanuni Dayanaklkesi76

5- dari stikrar lkesi...77

A- Makul bir sre getikten sonra idari ilemin geri alnamamas..78

B- Kiisel haklar douran idari ilemlerin geri alnamamas...796- Resen Aratrma lkesi...80

7- ekil ve Usul Paralellii lkesi.82

III- Yargsal Aralar.83

1- ptal Davalar83

2- Tam Yarg Davalar..87

3- Yrtmenin Durdurulmas Kararlar....89


5/163

iv

IV- Devlet Faaliyetlerinin Snrlanmas Hususunda dari Yargnn nemi ve

Auto Limitation Kavram..93

V- Demokrasinin lerlii.96

III. BLM

K HAKLARININ VE ZGRLKLERN KORUNMASIYLA

LGL HKMLER VE DENETM KRTERLER

I- Haklarn Korunmasle lgili Hkmler...991- Hak Arama zgrl99

2- Bamsz ve Tarafsz Yarglkesi..104

3- Adil Yarglanma lkesi...106

A-Etkin Bir ekilde Mahkemeye Bavurabilme Hakk...108

B- Bamsz ve Tarafsz Mahkeme lkesi..109

C- Yarglama Srecinin Adil Olmas ve Gerekeli Karar...110

D- Aleniyetlkesi ve Duru

mann Halka Akl

110

E- Makul Sre inde Davann Sonulandrlmas..111

4- Kanuni Hkim Gvencesi..113

5- Su ve Cezalara likin Hkmler114

II- Denetim Kriterleri.117

1- Hukuka Uygunluk Bloku...117

2- Hukukun Genel lkeleri.122

3- Eitliklkesi125

A- Kanun nnde Eitliklkesi127

B-Ayrmclk Yasa127

C- Kamu Klfetleri Karsnda Eitliklkesi...128

4- nsan Onuruna Sayglkesi / Kiinin Maddi ve Manevi

Varlnn Korunmas.129

5- lllklkesi...131

6- Kazanlm Haklara Sayglkesi...134


6/163

v

7- darenin Sorumluluu lkesi..136

A- Hizmet Kusuru lkesi.137

B- Kusursuz Sorumluluklkesi..139

a - Risklkesi139

b - Fedakarln Denkletirilmesi lkesi139

SONU141

KAYNAKA..144


7/163

vi

ZET

dari yarg, idari ilem ve eylemlerin hukuka uygunluunun denetlenmesi

suretiyle, hukuk devleti ilkesinin vazgeilmez unsurlarndan biri olan kii haklarnn ve

zgrlklerinin korunmas amacna hizmet etmektedir. dari yargnn asl varolu

sebebi, idari ilem ve eylemler nedeniyle hak ve menfaati ihlal edilen kiiler asndan

koruma salanmasdr. Sahip olduu bu nem nedeniyle idari yargnn, kii haklarnn

ve zgrlklerinin korunmasndaki rolnn zerinde ayrca durulmas gerekmektedir.

Kii haklarnn ve zgrlklerinin korunmasnda idari yargnn sahip olduu

nemin kavranabilmesi iin ncelikle hak ve zgrlk kavramlarnn tanmnn

yaplmas, daha sonra hak ve zgrlk kavramlarnn tarihi geliimlerine deinilerek,

idari yargnn, ayr bir yarg dzeni olarak ortaya kmasyla birlikte hak ve

zgrlklerin korunmasndaki ilevine deinilmesi gerekmektedir.

Ayr bir idari yarg sistemini benimseyen Trkiyede, idari yarg sisteminin

temel kayna Fransz idari yarg sistemidir. Bu nedenle Trk idari yarg sisteminin kii

haklarnn ve zgrlklerinin korunmasndaki rolne deinirken Fransz idari yarg

sisteminin yapsna ve temel zelliklerine de ksaca deinilmesi yerinde olacaktr.

dari yarg, devletin kendi kendini snrlandrmas suretiyle kamu gcn

kullanan idari makamlar karsnda kiinin hukuki gvenliinin korunmas ve bu

sayede daha demokratik bir ynetim sisteminin oluturulmasn salar. dari yarg

organlar, bu grevi yerine getirirken idari yarglamada bir takm ilke ve dayanaklardan

yararlanrlar. Bu ilke ve dayanaklar sayesinde kii hak ve zgrlklerinin daha etkin bir

ekilde korunmas salanr.

Sonu olarak, ayr bir idari yarg sistemini benimseyen lkelerde, kii haklarnn

ve zgrlklerinin daha etkin bir ekilde korunduu sylenebilir. Bir lkede temel

haklarn ve zgrlklerin anayasal veya yasal metinlerde yer almas esasnda ok fazla

bir anlam ifade etmez. Eer gerek anlamda bir demokratik hukuk devletinden sz


8/163

vii

etmek isteniyorsa, bunun iin o lkenin Dantaynn kararlarna bakmak gerekir.

Ancak bu sayede bir devletin gerek bir hukuk devleti olup olmad anlalabilir.

Anahtar Kelimeler: dari Yarg, Kii Haklar ve zgrlkleri, Fransz dari

Yarg Sistemi, Trkdari Yarg Sistemi, Dantay.


9/163

viii

SUMMARY

Administrative court is served to protect personal rights and freedoms which are

one of the indispensable element of rule of law by controlling administrative acts and

operations being appropiate to law. The main existence cause of administrative court is

to protect the people whose rights and benefits violated from administrative acts and

operations. Because of this importance of administrative court, it should also be taken

into consideration with the role of administrative court in protecting personal rights and

fredooms.

To be understood the importance of administrative court in protecting personal

rights and fredooms, first of all, it should be defined the terms of rights and

fredooms.and then it should be refered to historical developments of these terms, and to

function of Administrative court in protecting personal rights and freedoms with the

appearance of different court system.

The principle source of Turkish administrative court system which adopt a

different court system form judicial court system, is French administrative court

system. Because of this it is appropriate to refer the role of Turkish administrative

court system over the protection of humans rights and freedoms, it should be explainedthe French administrative court systems structure and features.

Administrative court provides a form of better democratic administrative system

by protecting legal security form the adminstrative foundations which use the public

power within the goverments autodetermines itself. Administrative court states, benefit

from some principles, while carrying out this function. By these principles it obtained

the protection of personal rights and freedoms.

To sum up, the personal rights and freedoms can be said to be protected in thecountries which adopt a different administrative court systems. It isnt much

meaningful that the personal rights and freedoms have a place in constitutional and

legal texts. f it is wanted to be mentioned a democratic country and law of state, it

should be looked into the judicial decisions of the Council of State of a country. It is

only by this way that whether a country is a real law of state or not can be understood.

Keywords: Administrative Court, Personal Rights And Freedoms, French

Administrative Court System, Turkish Administrative Court System, Council of State.


10/163

ix

KISALTMALAR

AHK : Avrupa nsan Haklar KomisyonuAHM : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi

AHS : Avrupa nsan Haklar Szlemesi

AMKD : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi

AT : Avrupa Topluluu

ATAD : Avrupa Topluluklar Adalet Divan

ASBF : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

BM : Blge dare MahkemesiBK : Bakanlar Komitesi

BM : Birlemi Milletler

c. : Cilt

D. : Dantay

Da. : Daire

DBB : Dantay Bilgi Bankas

DD : Dantay Dergisi

DEHF : Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi

DGM : Devlet Gvenlik Mahkemesi

DBK : Dantay tihad Birletirme Kurulu

DDDK : Dantay dari Dava Daireleri Kurulu

E. : Esas

f. : Fkra

HEB : nsan Haklar Evrensel Bildirisi

YUK : dari Yarglama Usul Kanunu

K. : Karar

MT : Milli stihbarat Tekilat

No : Numara

RG. : Resmi Gazete

s. : Sayfa

SHFD : Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi


11/163

x

U : Uluslararas alma rgt

vd. : Ve devam

vs. : Vesaire

y. : Yl


12/163

1

GR

dari yarg, henz yeni bir hukuki rejim olmasna ramen, ayr idari yarg

sistemini benimseyen lkelerde olduu gibi lkemizde de kii hak ve zgrlklerinin

korunmasnda etkin bir konuma sahiptir. zellikle, hukuk devleti ilkesinin en nemli

kavramlardan olan kii1 hak ve zgrlklerinin korunmas bakmndan idari yarg

olduka nemlidir. Devlet organlarnn faaliyetlerinin yarg denetimi altnda olmas,

zellikle yargnn yrtme karsnda bamszl ve yrtmenin her trl ilem ve

eylemlerinin yarg

denetimine tabi tutulmas

, hukuk devletinin temeli olarak kabuledilebilir. Yargsal denetim, idare ve bireyler arasndaki ilikilerde denge

oluturulmasn salar. Aksi durumda, kamu gcn kullanmak suretiyle tek tarafl

ilemler icra etme yetkisini elinde bulunduran idarenin, kiilerin hukuki durumlarn tek

tarafl olarak etkilemesi veya kiilerin hak ve zgrlklerini inemesi kanlmazdr.

Bu durumda da gerek anlamda bir hukuk devletinden sz etmemiz mmkn

olamayacaktr. nk hukuk devleti, kendisini hukukla bal addeden, bu balamda

kii hak ve zgrlklerini koruyan ve kiilerin hukuki gvenlik ierisinde bulunduklar

/ bulunduklarn hissettikleri devlettir. O halde devlet faaliyetlerinin, devletin tzel

kiiliinden ve her trl etkiden bamsz bir idari yarg mekanizmas tarafndan

hukuka uygunluu bakmndan denetlenmesi gerekmektedir.

Kanaatimizce Avrupa Birliine aday olmak suretiyle ok kkl ve etkin

deiiklikler yaparak, insan haklarna saygl bir hukuk devleti olma yolunda hzla

ilerleyen lkemizde, kii haklarnn ve zgrlklerinin korunmas yolunda zellikle

devletin ilem ve eylemlerinin hukuka uygunluunun salanmas asndan idari yarg

alannda nemli gelimeler ortaya kmaktadr. lkemizde genel olarak 2577 sayl

dari Yarglama Usul Kanununa dayal olan idari yargnn, anlan Kanun hkmnde

ve referans alnan kamu hukukuna ilikin dier kanunlarda ok da fazla bir deiim

olmamasna ramen, bilhassa Dantay ve sonrasnda idare mahkemelerinin kii haklar

1 Kii kavram, tezimizde gerek kiilere ilikin olarak kullanlacaktr.


13/163

2

ve zgrlkleri balamnda byk bir zihniyet deiimi ierisinde olduunu

syleyebiliriz.

Dier taraftan, adli yarg alannda da Trk Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi

Kanununun yeniden dzenlenmesiyle birlikte ceza yarglamas alannda yaplan

deiikliklerle de insan merkezli bir devlet olduunu gstermek isteyen Trkiye

Cumhuriyeti, vatandalarna ve onlarn hak ve zgrlklerine verdii nemi aka

ortaya koymutur. yle ki, 1926 tarihli 765 sayltalyan (Zanardelli) Ceza Kanununun

ngrd devleti ve devleti bireyden nde gren anlay, lkemizin son yllarda

zerine daha fazla nem verdii Avrupa Birliine aday olmann da vermi olduuhukuk devleti olma yolunda hzla ilerleme ve demokratikleme dncesiyle 2005

ylnda yrrlkten kaldrlm ve yerine insan merkezli bir ceza sistemi ngren Trk

Ceza Kanunu yrrle konmutur. Bu durum da kii haklar ve zgrlkleri

bakmndan nemli bir gelimedir.

Demokratikleme asndan Trkiyenin mevzuat hkmlerini deitirme abas

olduka yerinde dzenlemeleri de beraberinde getirmitir. Bu deiikliklerden ilk akla

gelenler, Medeni Kanun, Trk Ceza Kanunu, Ceza Muhakemesi Kanunu, AB Uyum

Yasalar kapsamnda idari alanda karlan Kanunlar, Bilgi Edinme Kanunu, l zel

daresi Kanunu, Belediye Kanunu, Dernekler Kanunu vb. mevzuat deiiklikleridir.

Yeni kanunlarn ncekilerine nazaran daha orijinal ve insan merkezli anlaya nem

veren hkmleri ierdiini ifade etmek isteriz. Sonuta, lkemiz hukuk devleti olma

yolunda bir takm admlar atmaktadr. Bu admlar nedeniyle lkemizin hukuk alannda

gelecekteki imajnn daha olumlu olacan sylememiz mmkndr.

Bizim bu almamzda ele alacamz asl konu, tm bu ifade etmi olduumuz

hususlarla ok yakn iliki ierisinde bulunan bir mekanizma olarak kii hak ve

zgrlklerinin korunmasnda idari yargnn stlenmi olduu roldr. Hi phesiz, ayr

bir idari yarg rejimini benimsemi olan lkemizin, bu alana verdii nem olduka

fazladr. 1868 ylndan beri var olan Dantayn, Anayasamzda yksek mahkeme

olarak dzenlenmi olmas ve bir anayasal kurum olarak kabul edilmesi bunun en


14/163

3

byk gstergelerindendir. Kuruluunda Osmanl Devletinin merkezdeki en byk

Danma Organ (uray Devlet) olan Dantayn, 1982de Blge dare, dare ve

Vergi Mahkemelerin kurulmasyla da birlikte daha farkl bir rgtlenmeye sahip

bulunan idari yargnn, gnmzde kii haklarnn ve zgrlklerinin korunmasndaki

rol ok byktr. te bu nedenle tez almamzda, idari yargnn kii haklarnn ve

zgrlklerinin korunmasndaki rolne deineceiz.


15/163

4

I. BLM

K HAKLARI VE ZGRLKLER KAVRAMLARI

I Genel Olarak Hak ve zgrlk Kavramlar

Demokratik bir devlet ynetiminin vazgeilmez unsuru hi phesiz insan

haklarnn hukuk dzeni tarafndan tannyor olmas ve bu haklarn korunmas iin bir

takm koruma mekanizmalarnn gelitirilmi olmasdr. Burada ncelikle neminden

dolay hak kelimesinin anlamnn ortaya konulmas gerekmektedir. Ancak bu sayede bir

hakkn kii hakk olarak nitelendirilmesinin ifade ettii anlam ve bunun ne gibi

sonular olduu belirlenebilir.

1- Hak Kavram

Hak kavramnn ok ynl olarak tanmlanmas mmkndr. Szlk anlam

itibariyle hak, hukukun, adaletin gerektirdii ve birine ayrdey, kazanm kazan

olarak tanmlanmtr2. Hak kelimesi, hem gnlk dilde hem felsefi ahlak sylemde

hem de hukuk terminolojisinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Konuma dilinde

haktan sz ettiimiz zaman, bilerek veya bilmeyerek, hak sahibi olduu varsaylan

kiinin bir eye yetkili olduu veya onun bir eyi meru olarak talep edebileceini

anlatmak isteriz. Bir kimsenin bir eye hakk olduunu belirterek, o eye ynelik

iddiann tartlmazln ve herkese tannmas gerektiini kastederiz. Aslnda hak

kelimesinin bu ekilde kullanlmas, iinde ahlaki meruluk dncesini

barndrmaktadr. Gnlk dildeki hak kelimesinin kaynanda bir ahlaklik dncesi,

ahlak bir hakllk / doruluk iddias sakldr3.

2 Pskllolu, Ali, Trke Szlk, 1. Bask, stanbul 1995, s. 706.3 Erdoan, Mustafa, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 3. Bask, Ankara 1996, s. 162.


16/163

5

Hak, hukuken korunan ve yararlanlmas hak sahibinin iradesine braklan

menfaatlerdir. rnein mlkiyet, kiiye tannan bir haktr. Bu hakkn kiiye tand

yetkiler kanunda belirlemitir. Kii bu mlkiyet hakkn herkese kar ileri srebilir4.

Bir baka tanmlamaya gre hak, hukuk tarafndan kiiye tannm olan ve belli

bireyin yerine getirilmesini ieren isteme yetkisidir5.

Grize gre ise hak, bir eyi yapmak veya bakalarndan belli bir ekilde

davranmay veya bireyi yapmay isteme yetkisidir ve bu yetki pozitif hukuka kiilere

tannr6.

Burada dikkat edilirse hak kavramyla ilgili iki temel unsur ne kmaktadr.

Bunlardan ilki hak kavramnn iradeye, dieri ise menfaate ilikin boyutudur.

Gerekten hukuk dzeni ierisinde hak kavram, bu iki unsurun bir arada bulunmasyla

esas deerini kazanacaktr. O halde diyebiliriz ki, hak, hukuk adan korunan ve

sahibine, isterse bu korunmadan yararlanma yetkisi veren bir menfaattir7.

Toplum hayat

nda ve zellikle hukuk dzeninde hak, bor veya dev aras

ndaok hassas bir karlkllk ilikisinin bulunduu grlr. Hukuk dzeninin belirli bir

kii iin tand hak, baka bir kii iin hukuki ykmllk (bor veya dev) dourur.

nsann bir hakka sahip olmas, bakalarnn da ayn haklara sahip olmas demektir.

nsan haklarn kabul eden eitliki bir toplumda, haklar bakmndan insanlar arasnda

ayrcalk gzetilemez. u halde, her hak, kendisiyle birlikte bir devi beraberinde

getirir. Bu dev, bakalarnn ayn hakka sayg gsterme devidir. Herkesin hak sahibi

olduu, fakat hi kimsenin devi olmad toplumlarda karlkl haklar ve sayg yerine

tam bir anari hakim olacaktr8.

4 ztan, Bilge, Medeni Hukukun Temel Kavramlar, Turhan Kitabevi, Ankara 2002, s. 57-58.5 Atar, Yavuz, Trk Anayasa Hukuku, 4. Bask, Mimoza Yaynlar, Konya 2007, s. 109.6 Griz, Adnan, Hukuk Balangc, Siyasal Kitabevi, 4. Bask, Ankara 1994, s. 40.7 Eren, Fikret, Borlar Hukuku Genel Hkmler, c. I, Beta Yaynevi, 6. Bask, stanbul 1998, s. 44.8Emini, M. Emin, Hak Kavramhttp://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/dergi/pdf/hak%20kavram%

C4%B1.htm, Eriim Tarihi: 25.10.2007.


17/163

6

Hak kavramnn yannda, kii ve kiiliin korunmas kavramlarnn, sadece

ilikin olduklar kesimi deil, fakat temel haklarn ve daha da ileri gidilerek

anayasal sistemin tmne egemen bir konumunun olduu sylenebilir. Temel haklar

kesimi ve anayasann teki kurallar "insan merkez alan" (anthropocentrique)bir

yaklam iindedir. Anayasamzn haklarn korunmas konusundaki yaklam, devletin

korunmasna ncelik vererek tersine evirdii iin eletirilmektedir. Bir anayasann

temel zellii kiinin korunmasna verilen nemle doru orantldr. Kii

haklarnn korunmas, anayasann tmne egemen bir yaklam olmaldr. Temel

haklarn korunmas, kii haklarnn korunmas ile i iedir. Bu konuda temel haklarla

ilgili kurallar bulunmakla birlikte (Anayasa, m. 36-40), tab hukuk anlay na gre

korumann z, insan haklarnn "dokunulmazlk", "devredilmezlik",

"vazgeilmezlik zelliklerinde sakldr9.

A- Hakkn Unsurlar

Hak kavramnn varlndan sz edilebilmesi iin bu kavramn sahip olduu

gereken bir takm unsurlara deinmemiz gerekmektedir. Bu unsurlar ksaca:

a) Yetki: Hakkn yetki unsuru, hakkn z, bireyi yapabilme yetkisidir; o eyi

yapp yapmama konusunda hak sahibi serbesttir10. Burada kiinin hakkn kullanmada

sahip olduu yetki kavramn, klasik idare hukuku balamnda kamu otoritelerine

stlenmi olduklar kamu hizmeti faaliyetlerini yrtebilmek iin verilen yetki eklinde

dnmemeliyiz. nk , hakkn yetki unsurunda kiiye tannan zerklik ifade

edilmekte iken, dier yetki unsuru daha ok bir grevin ifas bakmndan getirilen

zorunluluk olarak nitelendirilebilir. Burada kiinin hukuk dzeni tarafndan kendisinetannan bir hakk kullanp kullanmama konusundaki zgrl esastr.

b) Talep: Hakkn sahip olduu talep unsuruyla anlatlmak istenen, her hakkn

sahibine olumlu veya olumsuz olarak bir talepte bulunma yetkisi vermesidir. Bu durum

9 Akllolu, Tekin, nsan Haklar I Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, ASBF nsan HaklarMerkezi Yaynlar, Ankara 1995, s. 37.

10Erdoan, s. 163.


18/163

7

hukuk doktrininde esas itibariyle pozitif stat haklar ve aktif stat haklar

biiminde ortaya kar. Bunlardan ilkinde kii, hakknn korunmas bakmndan bir

edimin yerine getirilmesini talep edebilir. Dier hak tr olan negatif stat haklarnda

ise,kiinin sahip olduu hakkn anlam ifade edebilmesi iin bilhassa devlete ve nc

kiilere kanma ykmll getirilir. Bu sayede kii hakknn korunmas salanr.

rnein Anayasamzn Kiinin Dokunulmazl, Maddi ve Manevi Varl balkl 17.

maddesinde: Herkes, yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna

sahiptir.

Tbbi zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda, kiinin vcut btnlnedokunulamaz; rzas olmadan bilimsel ve tbbi deneylere tabi tutulamaz.

Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan haysiyetiyle badamayan bir

cezaya veya muameleye tabi tutulamaz. hkm yer almaktadr. Burada dikkati eken

husus, madde hkmyle hak sahibi dnda nc kii durumunda bulunan herkesin

(devlet dahil), sz konusu anayasal hakka sayg gsterme ykmll getirilmi

olmasdr.

c) Sayg gsterilmesi zorunluluu: Hakkn sahip olduu bir dier unsur olan

sayg gsterilmesi zorunluluuyla anlatlmak istenen, kiinin sahip olduu haklara

sayg duyulmas gerekliliidir. Bu unsur, farkl biimlerde ortaya kabilir. Hak sahibi,

hakkn tanmayan veya ihlal edenlere kar, hakkna sayg gsterilmesini veya hakkn

konusundan yararlanmasn hukuki yaptrm yoluyla salayabilir11. Dier hallerde ise,

bir kiinin sahip olduu hakka sayg gsterilmesi, daha ok ahlaki bir biimde kendini

gsterir.

B- Hak ve dev likisi:

Anayasamzn Temel Hak ve Hrriyetlerin Nitelii balkl12. maddesinde:

Herkes, kiiliine bal , dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve

hrriyetlere sahiptir.

11Erdoan, s. 163.


19/163

8

Temel hak ve hrriyetler, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev

ve sorumluluklarn da ihtiva eder. hkm yer almaktadr.

Sz konusu madde hkmnde, temel hak ve zgrlklerin ayn zamanda kiinin

dev ve sorumluluklarn da kapsamasna ilikin dzenlemeye yer verilmitir. Bu

nedenle hak kavramnn yan sra dev ve sorumluluk kavramlarna da deinilmesi

gerekmektedir.

Hukuki ilikinin haktan sonra gelen en nemli unsuru hukuki devdir. Hakka

dayanlmak suretiyle istenilen bir hareketi yapmak veya bir hareketten kanmak

ykmllne hukuki dev ad verilir12. Hukuki dev, belirli bir ekilde davranmak

veya belirli birekilde davranmaktan kanmak ykmlln ifade eder.

Hak ve hukuki dev arasnda karlkl bir ba bulunmaktadr. Hukuk dzeninin

bir kimse iin hak tanmas, baka bir kiinin veya kiilerin hukuki dev yklenmeleri

demektir. Hakkn deeri de hukuki dev dourmasndan ileri gelmektedir. Eer hukuk

dzeni, yalnzca haklar belirtmi olsa ve bu haklarn karl olan hukuki devlerden

hi sz etmese idi, haklarn hibir deeri olmazd. Hakkn asl deeri ve nemi hukuki

dev dourmasndan kaynaklanmaktadr13.

Bir gre gre, insan haklar karsnda devlerin hukuken savunulabilmesi

gtr. Hakkn karsnda dev deil, ykmllk yer alr. rnein anayasalarn

dev olarak ngrdkleri lke savunmas, vergi demesi birer basit dev olmayp,

ykmllklerdir. Aslnda ayn balamda haklarla devlerin btnletirilmesi baz

sorunlara neden olabilmektedir. Sadece devlet deil, insanlarn kendi aralarndaki

ilikileri de dzenleyen kurallar btn olarak devlere yer verilmesi, insan bilincinden

kaynaklanan zgrle deil, iktidarca belirlenen emirlere baldr. Bu da baz olumsuz

sonulara sebep olabilir14.

12Griz, s. 42.13Griz, s. 43.14 Kabolu, brahim , zgrlkler Hukuku nsan Haklarnn Hukuksal Yaps, 4. Bask, stanbul 1998,

s. 76-77.


20/163

9

Doktrinde hak ve hukuki dev kavramnn hangisinin daha nemli saylmas

hususunda fikir birlii bulunmamaktadr. Tabii hukuku yaklam, hak kavramna

hukuk dzeni bakmndan daha nemli bir deer atfettii halde, hukuki pozitivizm

yaklamnda dev kavramnn daha etkili ve nemli olduu grnden hareket

edilmektedir15.

2 - zgrlk Kavram

Hukukun en temel kavramlarndan biri olan zgrlk kavram, uzun yllar

boyunca zerinde durulan ve eitli ekillerde tanmlanan bir kavramdr. ncelikle

belirtmeliyiz ki, zgrlk kavramnn net bir tanmlamasnn yaplmas olduka gtr.

nk zgrlk ok ynl bir kavramdr.

zgrlk kelime anlam itibariyle herhangi bir ekilde herhangi bir koula

bal olmama hali olarak tanmlanmtr16.

Kapaniye gre zgrlk, her eyden nce bamszlk demektir; her trl

zorlamadan, kay

tlamadan ve d

bask

dan uzak olarak insan

n kendi kaderinikendisinin izmesi demektir17. Bu yaklama gre herhangi bir baskya tabi

tutulmakszn insann kendi isteklerini elde etme imknna sahip olmas, bireyi yapp

yapmama hususunda kiinin herhangi bir zorlamaya tabi tutulmamas zgrlk olarak

nitelendirilmektedir.

Atara gre zgrlk, bakalarna zarar vermemek artyla, kiinin bir eyi

yapp yapmamaya ya da belli birekilde davranp davranmamaya kendi iradesiyle karar

vermesi ve kararn gereklerini yerine getirirken bakalar tarafndan engellenmemesi

olarak tanmlanmaktadr18.

15Griz, s. 43.16 Aakay, Mehmet Ali, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Trk Dil Kurumu Basmevi, sy.

247, Ankara 1996, s. 578.17 Kapani, Mnci , Kamu Hrriyetleri, Yetkin Yaynlar, 7. Bask, Ankara 1993, s. 3.18Atar, s. 109.


21/163

10

Montesquieuya gre isezgrlk, kanunlarn msaade ettii her eyi

yapabilmek hakkdr.19 Bu grten hareketle zgrlk kavramn irdeleyecek olursak

akla ilk gelen soru belki de evrensel olarak kabul gren bir zgrln hukuk dzeni

tarafndan kabul edilmemesi durumunda ne olacana ilikindir. rnein, hak arama

zgrl yrrlkteki hukuk sistemi tarafndan kabul edilmeyen bir lkede, kii

zgrlklerinin gvence altnda olduundan sz edilmesi mmkn deildir. Bunun

nedenini, hak arama zgrlnn neredeyse btn demokratik hukuk sistemlerinde

mevcut olmas olarak deerlendirmemiz mmkndr. Ancak bu eletirel tutum yine

bizi tabii hukuk pozitif hukuk yaklamlarna gtrecektir. yle ki, bizim yukarda

eletirdiimiz hususta olmas gerekenden ok, olan hukuk sisteminde zgrlklerin ne

ekilde dzenlendii konusu sorun oluturmaktadr. Aslnda Montesquienun yaklam

da bu dorultudadr. Herhangi bir hukuk sisteminde bir zgrlk dzenlemesi var ise

buna uyulmas zorunludur ve bu zorunluluun salanmas bakmndan etkin bir yargya

ihtiya vardr. Aksi durumda, zgrle sayg gstermeme ve zgrl kstlama

hallerinde, bu davrann bir yaptrma tabi tutulmas mmkn olmayacak, dolaysyla

da gerek anlamda bir hukuk devletinden sz etmek mmkn olmayacaktr.

Kaboluna gre, zgrlk bir haktr, fakat btn haklar zgrlk deildir.

zgrlk, herkese tannm bir insan hakkdr. Hukuka yasaklanmam olan yasal ve

serbesttir. zgr olmak bakasna kar ileri srlebilen haklara sahip olmaktr. Hak

biimi salar; bununla zgrlk ifade edilir, da vurulur; onun varl anlalr. Hak,

daha ok zgrln usl gvencesi ve gerekleme arac olarak nitelenebilir.

zgrlk, fiili durumu ifade eder20.

Gerek anlamda zgrlkten sz edebilmek iin ncelikle kiinin bir davrantabulunmay arzulamas ve bunun neticesinde meydana gelebilecek sonulardan dolay

endie duymamas gerekmektedir. Ancak bu adan kii zgrlklerinin bir deer ifade

etmesi mmkndr. Fakat zgrlklerin kullanlmasnn / fiili hayata geirilmesinin

nndeki en byk engel, kiinin kendini bask altnda hissetmesidir.

19Kapani, s. 5.20Kabolu, zgrlkler, s. 13.


22/163

11

3- Hak zgrlk Ayrm

ou kez birbirine yakn anlamlarda kullandmz bu iki kavram arasnda da

nitelikleri itibariyle bir takm farklar bulunmaktadr. Asl inceleme alanmz olan idari

yargnn kii hak ve zgrlklerinin korunmas konusunu irdelemeye balamadan nce

bu iki kavram arasndaki farkllklarn bilinmesi ve ayn zamanda idari yarg asndan

dikkate alnmas gereken yanlarnn akla kavuturulmas gerekmektedir. Bu nedenle

hak ve zgrlk kavramlar arasndaki farklara ksaca deinmeyi uygun

grmekteyiz.

Anayasal tanmlamalarda haklar ve zgrlkler ilikilerinin kurgulanmas

asndan birtakm glklerle karlalabilmektedir. Temel Haklar ve zgrlkler

deyiminde yer alan haklar ve zgrlklerin farkl kavramlar olup olmadnn ortaya

konulmas gerekmektedir. Anayasamzda baz temel haklar hrriyet olarak

nitelendirilmitir. rnein din ve vicdan hrriyeti denildii halde; grev hakk,

alma hakk denilmektedir. Ayrca Anayasamzn Bilim ve Sanat Hrriyeti

balkl 27. maddesinde bilim ve sanat hrriyeti denildii halde, madde metninde

Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu

alanlarda her trl aratrma hakkna sahiptir. denilmektedir. Buradan da anlalaca

zere anlan iki kavram arasnda bazen anlam karmaasna varabilecek nitelikte

dzenlemeler bulunmaktadr.

Ksaca hak ve zgrlk kavramlar arasndaki farklara deinecek olursak:

zgrlk kavram, hukuk ncesi (dzenlenmemi) serbestlii ifade eder. Hak

kavram ise, hukuk dzeni tarafndan tannan, korunan irade ve menfaatler anlamna

gelmektedir.21 zgrlk, hakka gre daha soyut ve belirsizdir22.

zgrlk, soyut bir kavram olmasna karn, hak daha somut bir kavramdr.

zgrlk, bir bakma yukarda da deindiimiz gibi kiinin i dnyasnda kendini

21Akllolu, nsan Haklar, s. 6.22Akllolu, nsan Haklar, s. 8.


23/163

12

bamsz, bir davranta bulunmaya muktedir hissetmesidir. Hak ise daha resmi bir

kavramdr, nitelii itibariyle daha nesnel olarak kabul edilmektedir.

Haklar, resmi makamlar ve mahkeme nnde ileri srlebilir. Ancak hakk

kullanp kullanmamak, kiinin iradesine baldr. zgrlklerin gereklemesi iin ise

bakalarnn veya devletin mdahalede bulunmamas gerekir. Yarg organlarnca ve

tm kamu kurum ve kurulularnca kiinin bir takm zgrlklerinin varlnn

bilinmesi ve bu zgrlklere sayg duyulmas gerekmektedir. Bu nedenle ilgili

mercilerde ileri srlmemi olsa dahi zgrlklerin varl esastr. Nitekim, Anayasa

Mahkemesinin ve Dantayn birok kararnda da sylenildii gibi, gnmzde insanhaklar sorunu, yalnzca bir i hukuk sorunu olmaktan km, ayn zamanda

uluslararas hukukun da sorunu haline gelmitir. Bu haklarn korunmas, i hukuk

normlar yannda, uluslararas hukukun normlar ile salanmaktadr. Ancak belirtilen

husustan farkl olarakDantay, 10.11.1992 tarihli kararnda, bir ulusal metinde

ngrlmemi olmasnn, bir hakkn ya da zgrln kullanlmasna engel

olamayacana karar vermitir23.

zgrlk, btn haklarn ortak kkenidir; haklar ise, zgrlkleri salamak iin

kiiye hukuk tarafndan tannan meru yetkilerdir. Hakkn mahkeme nnde ileri

srlebilme zellii bulunmaktadr. zgrlkler iin de ayn durum geerli olmakla

birlikte byle birart koulmas mmkn deildir. rnein kiinin seyahat edip

etmemek zgrl kendi iradesine baldr. Hak ise, ancak bunun uygulanmaya

konmas durumunda bir d engelin ortaya kmasnda - pasaport isteinin reddi gibi -

durumlarda meydana gelir24.

Hak, zgrln somutlatrlm biimidir. Hak, zgrln somut olarak

gerekletirilmesinin aracdr. rnein hak arama zgrl, dava hakk ile

gerekleir. Hak, bir zgrln salanmas iin kiiye anayasa ve kanunlar ile

23 D.10.Da, KT.10.11.1992, E.1991/1262, K.1992/3911, www.danistay.gov.tr,

Eriim Tarihi: 25.05.2008.24Kabolu, zgrlkler, s. 13


24/163

13

tannm yetkilerdir. Eer bir kiinin, bir konuda hakk var ise, devletten veya dier

kiilerden onun yerine getirilmesini isteme yetkisine sahiptir demektir. Hukukun

genel teorisinde hak kavram, ok deiik ekillerde tanmlanmakta ise de, bu

tanmlardan en eskisi ve yaygnna gre hak, kiilere hukuk dzeni tarafndan verilen

bir irade kudreti, bir isteme yetkisidir25.

Genel olarak hak ve zgrlk kavramlar arasndaki farkllklar yukarda

belirtilen hususlardan ibarettir. Ancak ou zaman hukuk dilinde bu iki kavram

birbirinden ayr grlmemekte, hatta ou zaman birbirinin yerine kullanlmaktadr.

II Genel Olarak Kii Haklar ve zgrlkleri Kavramlar

1- Tanm

Kii haklar kavram, hereyden nce kiinin kendisine zg ve kendi ahsna

bal ve doutan sahip bulunduu hak ve zgrlklerinin olduunu, bu hak ve

zgrlklere devletin hibirekilde mdahale edemeyeceini, nk bunlarn devletin

stnde ve devlete dayanak oluturan haklar olduunu, bununla birlikte, devletin bu

haklar korumak bu haklara sayg duymakla ykml olduunu ve onlara hibirekilde/ hibir bahane ile dokunamayacan ifade eder26.

Doktrinde "koruma haklar" da denilen "kii haklar", insan haklarnn pozitif

hukuka geen ilk kesimini oluturmaktadr. Koruma haklar "kiiliin korunmas"

zerine kuruludur. Bu husus ayn zamanda temel haklar dizgesinin balca amacdr.

Anayasada (m. 17-23) "kiinin haklar"n deiik kurallar ile dzenlenmi ise de

bunlar kii kavramna ilikin drt temel alana ayrlabilir: "kii zgrl" (m. 17-

23), "dnce zgrl" (m. 24-34), ''mlkiyet hakk"(m. 35) ve "haklarn

25enolu , Fuat, Temel Hak ve zgrlkler, Bu Haklarn ve zgrlklerin Snrlanmas ve Bunlarlalgili Kavramlarn Aklamalar, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_493.htm, EriimTarihi: 28.12.2007.

26 Arsel, lhan, Anayasa Hukuku (Demokrasi), Sralar Matbaas, 2. Bask, stanbul 1968, s. 248.


25/163

14

korunmas" (m. 36-40). Bu kurallarn tm kiinin maddi ve manevi varl, ksaca kiilik

kapsamna girmektedir27.

Kiisel hak ve zgrlklere sahip olunabilmesi iin, ncelikle hukuk dzeninin

ngrd kurallar dahilinde kiiliin kazanlmas gerekmektedir. Bizim hukuk

sistemimizde kiilik, tam ve sa doumla balar.(Trk Medeni Kanunu 28/1. md). Bu

nedenle tam ve sa olarak doan her birey, kiisel hak ve zgrlklerin znesi

konumunda olabilecektir.

Anayasamzda kiinin haklar bal altnda dzenlenen haklar, genellikle

dokunulmaz alan say

lan bireysel zgrlk gvencelerinden olumaktad

r. Bunlara1954 tarihinden itibaren taraf olduumuz AHS ile tannan haklar da eklemek gerekir.

Bu haklar tarihsel gelime iinde ilk olarak ortaya kmlardr. Bu haklarda, tabii

hukuk nitelii ar basmaktadr. Bu haklarn ekseni kiidir. Kii haklar ve zgrlkleri

devlet tarafndan korunmas gereken bir alandr. Bu koruma sadece teki kiilere kar

deil ncelikle devlete kar olarak dnlmtr. Bu nedenle bu haklara koruyucu

/ nleyici haklar da denir28.

2- Tarihsel Geliimi ve Dinamikleri

nsan haklar, tarihsel ortaya kartlar itibariyle devlet kudretine ve onunla

balantl olarak egemen toplumsal snflara, ideolojiye ve ahlaka kar ileri srlm

ve onlarn muhalefetine ramen hukuksallamlardr. Bu nedenle insan haklarnn

varln, salt baz dnemlerdeki egemen glerin tanmasna bal klmak yersiz

olacaktr29. Ayrca insan haklarn, ulusal veya uluslararas alanda pozitifletirilmi

haklara indirgenmek suretiyle daraltmak, onlarn tarihsel ve normatif anlamlarna aykr

der30. Bu bakmdan insan haklarnn, zellikle kii haklarnn ve zgrlklerinin

geliim dnemlerine ve dinamiklerine ayrca deinmek yerinde olacaktr.

27Akllolu, nsan Haklar, s. 36-37.28Akllolu, nsan Haklar, s. 141.29 Tanr, Blent, Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, Geniletilmi 3. Bask, BDS Yaynlar, stanbul

1994, s. 14, Nakleden, Sancar, Mithat, Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, 2. Bask,letiim Yaynlar, stanbul 2000, s. 131.

30Sancar, Devlet Akl, s. 131.


26/163

15

a) Eski alarda: Eski alarda kii haklarna ve zgrlklerine ilikin alglar

elbette gnmzdekinden olduka farklyd. Bu durumun sebebi, biraz da yaanlan

an yneticilerinin zihninde yer alan fikirlerle ve an yaam koullaryla ilgilidir.

Eski alarda hak ve zgrlkler asndan, devletin bireylerden stn olduu

dncesi hakimdir. Birey fikrinin henz gelimemi olduu bu dnemlerde hak ve

zgrlklerin tannmasnn ve korunmasnn beklenilmesi zordur.

Eski alarda ve hatta an en yksek uygarlk devirlerinde, kii haklar diye

bir kavramn mevcut olmad ve eski a devletinin her bakmdan sonsuz ve snrsz

bir iktidar ve hakimiyete sahip bulunduu ve kiinin devlete kar ileri srebileceiveya onun iktidarn snrlayc etkide, bir hakka sahip bulunmad31 kabul

edilmektedir. Eski alarda fikir alannda an en byk iki filozofu saylan Platon

(Eflatun) ve Aristoda dahi, insana insan olarak deer veren, ona devlet iinde ve

devlete kar herhangi bir hak tanyan dncenin izine rastlanlmamaktadr32.

Ksaca, gerek Platon gerek Aristo, devleti kiinin mutlak efendisi olarak

tanmakla, klelii olduu gibi kabul etmekle, insann manevi varln tamamen

gzden uzak tutmakla alarnn yerlemi deer ls kalplarn aamamlardr33.

Bu dnemde Stoisyenler (Stoisizm) tarafndan bu yaklam biraz olsun yumuatlm ve

kii haklar ve zgrlkleriyle ilgili olarak devletin konumu asndan birtakm

farkllklar ortaya kmaya balamtr.

Stoisyenlere gre devlet kurumu, insann gelimesi iin gereklidir ve bu

bakmdan kiinin, devlet hayatna katlmas gerekmektedir. Bylece kii sadece bir

vatanda olarak deil, ayn zamanda insan olarak da ele alnm ve bu adandeerlendirilmitir. Devletin amac, tabii kanunlara istinaden adaleti ve kiilerin

menfaatlerini salamaktr34.

31Arsel, s. 249.32Kapani, s. 17.33Kapani, s. 1834Arsel, s. 249.


27/163


28/163

17

olarak yaamaya devam etmilerdir. Pratikte kiinin durumu bakmndan eskiala

aradaki balca fark udur: Eskia insannn bir tek efendisi vardr: Devlet. Ortaa

insanlarnn ise iki efendisi vardr: Devlet ve Kilise.37

Bu bakmdan ortaada, kii hak ve zgrlkleri alannda fazla ilerleme

kaydedildii sylenemez.

c) 17. ve 18. Yzyllarda: Bu dnemde hak ve zgrlkler alannda ok nemli

gelimeler kaydedilmitir. zellikle 1789 Fransz htilali sonrasnda birey kavram

deer kazanmaya balam, bu gelimeye paralel olarak insan hak ve zgrlkleri

alannda nemli gelimeler yaanmtr.

Bu dnemde insan haklar kuram, insann devletin temelini oluturan ve devlet

iktidarn kstlayc tabii haklar olduu dncesi, esas itibariyle tabii hukuk ve

toplum szlemesi kuram ortaya km ve Amerika Birleik Devletleri ve Fransa

tarafndan ilan edilmi olan beyannameler, bu iki kuramn dnrlerinin fikirlerinden

ilham alnarak hazrlanmtr38.

zellikle Fransz htilali, sonular bakmndan hak ve zgrlkler alannda

gerek bir devrim niteliindedir. Mutlak monarilerin baskc ynetimlerine kar

kiisel zgrlklerini kazanmak adna ynetimden memnun olmayanlar bu ihtilali

gerekletirmilerdir. Fransz htilali, sonular ve sonrasnda yaynlanan Bildiri,

insan haklar ve zgrlklerinin geliimine katkda bulunmak asndan tarihte

meydana gelen en byk olaylardan biridir.

Bu alarda liberal retinin hak ve zgrlkler zerindeki etkisi dikkat

ekmektedir. Bu dnemde liberalizmin ncleri Locke, Montesquieu ve Rousseau

tarafndan gelitirilen toplum szlemesi kuram nemlidir. Bu kuram ile kiiler,

kendi ynetimlerini belirlemek adna bir araya gelerek farazi bir szleme etrafnda

devlet denilen kurumu meydana getireceklerdir. Devletin asl grevi de kiilerin temel

37Kapani, s. 28.38Arsel, s. 252.


29/163

18

hak ve zgrlklerini korumaktr. Nitekim Lockea gre toplumun kurulmas, daha

iyinin, -insan zgrl ve gvenliinin- aratrlmasn hedefler. Montesquieuda

iktidarn snrlanmas endiesi ne kar. Aslnda liberal olmaktan ok demokrat olan

Rousseau, insan zgrln hareket noktas olarak almtr. 1762de yazd Contrat

Social, insan zgr doar szleriyle balar39.

Grld gibi bu dnemde temel haklar ve zgrlkler adna ok nemli

ilerlemeler kaydedilmitir. Toplum szlemesi kuram, bu dnemin rndr. Kald ki,

Fransz htilali bu dnemde meydana gelmitir. Fransz htilali sonrasnda yaynlanan

Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Bildirisinin temel hak ve zgrlkler asndantad deer olduka fazladr. Devlet iktidarnn snrlandrlmas dncesi de bu

dnemi rndr. Nitekim bu dnce, ileride de deineceimiz zere, htilal sonras

krala duyulan gvensizlik nedeniyle kraln srekli denetim altnda tutulmasn

salayacak bir denetim mekanizmas oluturulmas dncesini dourmu, dolayl da

olsa Fransz idari yarg sisteminin ortaya kmasna neden olmutur. Bizim idari yarg

sistemimizin kayna da Fransz idari yarg sistemi olduundan, dnemin lkemiz

a

s

ndan da kii hak ve zgrlkleri a

s

ndan ta

d

deer olduka fazlad

r.

d)amzda: amzda hak ve zgrlkler alannda iki byk gelime

yaanmtr. Bunlar: nsan Haklar Evrensel Bildirisi ve Avrupa nsan Haklar

Szlemesidir. zellikle, nsan Haklar Evrensel Bildirisi, bu dnemde meydana gelen

savalarda yaanan ar insan haklar ihlalleri nedeniyle, devletlerin bu durumu

dzeltmek adna bir araya gelerek bu bildiriyi yaynlamalar sonucu oluturulmutur.

Bildirinin nemi, bizzat dnemin rn olmasndan kaynaklanmaktadr. nk

dnyann birok yerinde yaam hakknn dahi korunmad ve insanlar ok byk aclar

yaadklar bir dnem sonunda bu bildiri yaynlanmtr. Bu bildirinin balyc nitelii

bulunmamaktadr ve bildiriye aykr davranlar iin herhangi bir yaptrm

ngrlmemitir. Ancak Avrupa nsan Haklar Szlemesi, nsan Haklar Evrensel

Bildirisine nazaran daha etkin bir koruma mekanizmas getirmitir. nk burada

szlemeye aykrlk durumunda yaptrm uygulayacak merciler mevcuttur. Bunun yan

39Kabolu, zgrlkler, s. 151.


30/163

19

sra Avrupa Birliinde kii hak ve zgrlklerinin korunmas asndan nemli

gelimeler kaydedilmitir.

amzda, pozitif hukukun bir paras haline gelmi olan insan haklar, sadece

yrrlkte olan anayasa normlar olarak kavranmamaldr; bunlar ayrca asli nitelikteki

tarihsel hakszlk deneyimlerine ynelik kollektif hafzann da bir ifadesidirler. nsan

haklar taleplerinde, sosyal ve siyasal bask olarak alglanan ilikilere ve tutumlara kar

bir protesto dile gelir. Protesto edilen eylem ve ilemler, ou zaman devlet tarafndan

vazedilmi hukuk kurallarna dayanrlar. Siyasal iktidarlarn bu tr eylemlerinin

egemen toplumsal ahlaka uygun dmesi de, pek dk bir ihtimal deildir. Baskya

maruz kalanlar iin bu husus, kendi durumlarnn mevcut toplumsal ve siyasal sistem

iinde dzelmesini mmkn grmyorlarsa, adalet taleplerini pozitif hukukun ve

egemen ahlakn tesinde bir alanda ileri srp temellendirmeleri gerektii anlamna

gelir40.

Sonu olarak, bu dnem, kii haklarnn ve zgrlklerinin uluslararas alana

tand dnemdir. Bu dnemde modern anlamda hak ve zgrlk kavramlarnn

geliimi asndan en nemli husus, kiisel hak ve zgrlklere verilen nemin

artmasdr.

3- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin nsan Haklar ve Temel Haklar

Arasndaki Yeri

Temel haklar ve zgrlkler kavramlar, insan haklar ile ayn anlamda

kullanlabildii gibi, btn dier haklardan yararlanmann temeli olan haklar,

anayasa ile tannan hak ve zgrlkler ya da uluslararas szlemeler ve demokratik

anayasalarla tannm hak ve zgrlkleri ifade etmek iin kullanlmaktadr41. Kii

haklarnn ise, temel haklar dizgesi iinde zel bir konumu vardr. Kii haklar, temel

haklarn alt dal olarak deerlendirilebilir. Nitekim, Anayasamzda da kii haklar ve

zgrlkleri, temel haklar ve zgrlkler arasnda saylmtr. Temel haklar arasnda bir

stnlk sralamas (hiyerari) bulunmamakla birlikte, haklarn elitii durumlarda

40Sancar, Devlet Akl, s. 131.41Atar, s. 109.


31/163

20

kiisel haklara ncelik verilmesi gerekmektedir.

Hukuk dzeninde temel haklar ve kii haklarnn yan sra insan haklar

kavram da nemli bir yer tutmaktadr. Ancak temel hak ve zgrlkler alannda

kullanlan kavramlarn iinde en kapsaml olan insan haklardr. nsan haklar

kavram; ayrm yaplmakszn btn insanlarn, yalnzca insan olularndan dolay,

insanlk onurunun gerei olarak sahip olduklar haklarn btnn kapsar. nsan haklar

kavram, gereklemi durumdan ok, gerekletirilmesi gerekeni, bir ideali (olmas

gerekeni) anlatr. nsan haklar, rk, din, dil ayrm gzetmeksizin tm insanlarn

yararlanabilecei haklardr. Bu haklardan yararlanmak bakmndan vatanda ve yabancarasnda ayrm yoktur. Dier yandan insan haklar terimi bir ideali ierir. Bu terimi

kullananlar, bu alanda olan deil, daha ok olmas gerekeni dile getirirler.42nsan

hakk, kiinin sadece insan olmas nedeniyle sahip olduu haktr. nsana insan olmas

nedeniyle tannan haklar kutsaldr ve esasnda bu kavram ahlaki temellere

dayanmaktadr. nsan hakk da phesiz bir haktr, ama ahlaki anlamda bir haktr.

Ayrca insan hakk, nitelii bakmndan herhangi bir ahlaki haktan da farkldr; bu

farkl

l

k, onun dier btn ahlaki haklardan stn olmas

nda kendisini gsterir. Bakabir ifadeyle, insan haklar en stn ahlaki talepleri ifade eder43.

nsan haklar kavramnn, kii haklar kavramndan daha kapsaml olduunu

belirtmeliyiz. nk yukarda da ifade etmi olduumuz gibi, rnein bizim hukuk

sistemimizde, Medeni Kanunumuza gre "kiilik, ocuun sa olarak tamamyla

doduu anda balar"(m.28/1). Kiiliin kazanlmas bakmndan, bizim hukuk

sistemimizde var olan dzenleme esas alndnda, anlan madde metninde belirtilen

ekilde kiiliin kazanlmamas durumunda kii haklar kavram da askda kalacaktr.

Kiilere, hukuk dzeni tarafndan tannm olan haklar ancak bu ekilde kazanlacaktr.

Ancak insan haklar kavram bakmndan byle bir snrlamann kabul edilmesi

mmkn deildir. nk insan hakk kavram ayn zamanda evrenseldir. Elbette kii

42enolu, Fuat, Temel Hak ve zgrlkler, Bu Haklarn ve zgrlklerin Snrlanmas ve Bunlarlalgili Kavramlarn Aklamalar, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_493.htm, EriimTarihi: 28.12.2007.

43Erdoan, s. 163.


32/163

21

haklarnn da evrensel boyutu vardr. Ancak insan haklar kavram dokunulmaz nitelii

itibariyle biraz daha farkl bir konumdadr. Bir hukuk sisteminde, kiilere tannan bir

hakkn yeni bir anayasa deiiklii veya kanun deiiklii ile snrlandrlmas

mmkndr. Ancak temel bir insan hakk olan kiinin yaam hakknn, herhangi bir

ekilde elinden alnmas mmkn deildir. (Tabii hukuk anlay). Yine insann, maddi

ve manevi varlnn btnlne dokunulmas mmkn deildir. rneklerin daha da

oaltlmas mmkndr. Esasnda burada dikkat edilirse insan haklar kavramyla

anlatlmak istenen husus, bu haklarn vazgeilmez oluu ve mutlaka hukuk dzenleri

tarafndan tanmlanm olmasna gerek olmad hususudur. nsan haklarnn bu

zellikleri dikkate alndnda elbette bu haklarn ayrca hukuk dzeni tarafndan

korunmu olmas da bir zorunluluktur.

III- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Genel Olarak Pozitif Hukuka

Geii

1- ngiliz zgrlk Bildirgeleri

Kii hak ve zgrlklerinin fikir ve dnce halinden uygulama alanna geii,

baka bir deyimle, bunlarn gereklemesi sorunu ele alndnda ilgin bir durumla

karlarz. Tarihi gelime asndan gze arpan durum udur: Kii zgrlkleri henz

kafalarda bir fikir ve doktrin halinde belirmeden ok zaman nce, ngilterede pratik

alanda yava yava gerekleme yolunu tutmutur. ngilizler, daha XIII. Yzyln

balarnda (1215 ylnda), o zamanki krallarna kabul ettirdikleri Magna Carta

Libertatum (Byk zgrlk Ferman) ile kii haklarnn salanmas yolunda ilk byk

adm atmlardr. Aslnda Manga Cartann, halka belirli zgrlkler tanyan bir belge

olmaktan ok, kraln otoritesini bir lde snrlandran ve ona karlk baronlarn baz

haklarn belirten bir feodal Berat (Charte) olduunu sylemek gerekir44.

Magna Carta, ngiliz belgelerinin en eskisi olarak kabul edilmektedir. ngiltere'de

Kral ile soylular arasnda akdedilen bir belgedir. Dokuz kadar zgrlklere ilikin 63

maddeden oluan bu dzenleme, kraln zellikle vergi almada yetkilerini snrlyor,

44Kapani, s. 41.


33/163

22

koruma getirdii kiilere gvenlik salamaktadr. Magna Carta'nn hukuksal gvenlik

forml, daha sonraki bildirgeler ve belgeler tarafndan da benimsenmitir. Buna gre

kimse eitlerinin karar olmakszn ve bir yerel kurala dayanlmakszn

zgrlnden ve mlknden yoksun klnamaz. Cezalar, ilenen sua uygun olacak ve

kiinin yaamna engel olacak kadar ar olmayacaktr. Msadere kaldrlacaktr. Yargcn

bakmas gereken anlamazlklara baka kimse bakamayacaktr. Magna Carta iyi

ynetim de ngrmtr. Buna gre yelerini Yce Kurulun (Magnum Concilium)

setii 25 kiilik bir kurul Kraln ve memurlarnn ilemlerini denetleme yetkisi ile

donatlmtr45.

Magna Carta, kii haklar ve zgrlkleri asndan, yukarda da belirtildii gibi

tarihte bilinen en eski bildirisi olarak kabul edilmektedir. Daha sonra ngilizler 1628

tarihli Petition of Rights, 1679 tarihli Habeas Corpus Act, 1689 tarihli Bill of Rights, ve

nihayet 1701 tarihli Act of Settlement ile zgrlklerin snrlarn gittike

geniletmiler, hkmdarn iktidarn kanunla evrelemek suretiyle kii hak ve

zgrlklerine sayg gsterilmesini salamlardr46. rnein ngilterede, 1689 tarihli

Temel Haklar Bildirisi (Bill of Rights) ile vatandalar

n bir tak

m temel haklar

birer birer saylm ve kraln parlamentonun onay olmakszn bunlara mdahale

edemeyecei ilan edilmitir47.

ngiliz hak ve zgrlk bildirileri, btn insanl kavrayan haklar izelgesi

iermemektedirler48. Sadece hkmdarn iktidarnn snrlandrlmas ve vatandalar

hkmdarn keyfi davranlarna kar korumasna yneliktirler. Yine de bu bildiriler

kii haklarnn ve zgrlklerinin geliim sreci ierisinde byk neme sahiptirler.

45Akllolu, nsan Haklar, s. 122.46Kapani, s. 41-42.47nal, s. 17.48Erdoan, s. 41.


34/163


35/163

24

edilmitir. Bildiride yaama hakkna zel bir nem verilerek, bu hakkn evrensel bir

deeri olduu da belirtilmitir51.

Amerikan Haklar Bildirgeleri ile insanlarn doutan bir takm tabii haklara

sahip bulunduklar, bunlarn devletten nce mevcut olduu ve dolaysyla devlet

iktidarnn bu haklarla snrlanmas gerektii yolundaki fikirler, hukuki formllerle

doktrin alanndan uygulama alanna gemilerdir52.

3- Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Bildirgesi

Amerikan htilali sonrasnda gerekleen Fransz htilaliyle kii haklar doktrini bu defa Avrupa Ktasnda resmen kabul ve ilan edilerek gerekleme ve yaylma

imknna kavumutur. 1789 Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Bildirgesi, haklar

beyannamelerinden sz edilirken hemen ilk akla geleni ve hi phesiz bunlar iinde en

nl olandr. Bu belgenin insanlk tarihinin en nemli belgelerinden biri olduu ve

bal bana bir dnm noktas tekil ettii kabul edilmektedir53.

Bildirge'nin anayasalarmza dahil olan baz hkmleri de olmutur.

Bunlardan biri "kanunsuz emir"dir. Buna gre "Keyfi emirler verilmesini isteyen, bu

eit emirleri veren, yerine getiren veya getirten kimseler cezalandrlmaldr" (m. 7).

Bildirideki zgrlk tanm da evrenseldir; zgrlk "Bakalarna zarar vermeyen her

eyi yapabilmektir" (m. 4). Kanun zararl olan yasaklar, yasaklanmayan bireye engel

olunamaz, hi kimse kanunun emretmedii bireye zorlanamaz (m. 5). Bildirge temel

haklan zl biimde saymtr: zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve zulme kar

direnme (m. 2). lk madde zgrlk ve yasa nnde eitlii doal hak olarak

nitelemekte ve kamu yararna kanunla snrlama yaplmasn ngrmektedir.

Gvenlik, tutuklamann yasal olmas, su ve cezalarda yasallk, susuzluk varsaym,

din ve vicdan zgrl, ifade zgrl, vergide orantllk ve yasallk, kamu

51nal, s. 17.52Kapani, s. 45.53Kapani, s. 46.


36/163

25

hizmetlerine girite liyakat ilkesi ve eitlik, kamulatrmann pein bedelle kamu

yararna yaplabilmesi Bildirge'nin anayasalarmza da alnm olan teki kurallardr54.

1789 nsan ve Vatandalk Haklar Bildirgesi, Fransz htillinin ilk

beyannamesidir, fakat sonuncusu deildir. Birka yl arayla, Fransada arka arkaya

birka bildirinin daha yaynlanm olduunu grrz. Bunlar, baz bakmlardan

birincisinden daha geni ve daha etrafl olmakla beraber, hibiri 1789 Bildirgesinin

uyandrd yanklar uyandramamtr. 19. yzyln balarndan itibaren insan haklar

ilkeleri yava yava nceleri Avrupada, sonralar btn dnyada yazl anayasalarn

kabul ile birlikte uygar milletlerin hukukuna girmitir. Bu temel ilkeler, ister ayrbeyannameler eklinde olsun, isterse dorudan doruya anayasa metinleri iinde yer

alsn, baka milletler tarafndan kabul ve iln edilirken, daima gz nnde tutulan ana

metin ve klsik rnek, 1789 Bildirgesi olmutur55.

IV- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Ulusal ve Uluslararas Hukukta

Dzenlenii

1- Ulusal Hukuktaki Dzenlemeler

A- Genel Olarak

Anayasamzda, temel hak ve zgrlklerle ilgili dzenlenmeler haklarn nitelii

bakmndan ksm halinde tanmlanm bulunmaktadr. Bunlar, "kiinin haklar ve

devleri", "sosyal ve ekonomik haklar ve devler" ve "siyasi haklar ve devler" olarak

dzenlenmitir.

Anayasam

zda, temel hak ve zgrlklere ilikin olarak genel hkmlerksmnda temel hak ve zgrlklerin nitelii, snrlanmas, ktye kullanlamamas ve

durdurulmas gibi unsurlara yer verilmitir. Temel hak ve hrriyetlerin nitelii baln

tayan 12nci maddeye gre, "Herkes kiiliine bal , dokunulmaz, devredilmez,

54Akllolu, nsan Haklar, s. 123.55Kapani, s. 47.


37/163

26

vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir (f.l). Temel hak ve hrriyetler, kiinin

topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva eder (f.2)56.

Anayasamzn II. Ksmnda Temel Haklar ve devler bal yer almaktadr.

Bu balk altnda temel hak ve zgrlklerin nitelikleri, snrlanmalar vb. hususlar

dzenlenmi olup ayrca temel hak ve zgrlkler ana gruba ayrlmak suretiyle

belirtilmitir. Bunun yannda hukuk devleti, sosyal devlet gibi kurumlarn dzenlenmi

olduu maddelerde de temel hak ve zgrlklere atf yaplmtr. Bu gruplar;

Kiinin Haklar ve devleri (kinci Blm) Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler (nc Blm) Siyasi Haklar ve devler (Drdnc Blm) olarakdzenlenmitir.Ayrca Anayasamzn 5. maddesinde: Devletin temel ama ve grevleri, Trk

milletinin bamszln ve btnln, lkenin blnmezliini, Cumhuriyeti ve

demokrasiyi korumak, kiilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluunu salamak;

kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle

badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya,

insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya

almaktr. ifadesiyle, aka temel hak ve zgrlklerin korunmas lkemiz

asndan bir grev olarak kabul edilmitir.

Anayasamzn, temel hak ve zgrlklere ilikin dzenlemelerinin bir takm

eksik taraflar

bulunmaktayd

. Ancak bu eksikliklerin birou 2001 ve 2004 y

llar

ndayaplan Anayasa deiiklikleri ile nemli lde giderilmitir. zellikle 2001 ylnda

yaplan Anayasa deiiklii ile temel hak ve zgrlklere ilikin genel snrlama

sebepleri ortadan kaldrlm ve her bir hak ve zgrlk iin ayr snrlama sebepleri

getirilmitir. Zaten bu ekilde belirsiz ifadeleri ieren genel snrlama sebeplerinin

bulunduu bir ortamda tam anlamda bir hukuk devletinden sz edilmesi pek de

56Atar, s. 113.


38/163


39/163

28

uyarnca, insann insan olmas nedeniyle sahip olduu haklara ynelik herhangi bir

saldrnn, en stn mevzuat hkm olan Anayasa karsnda himaye grmeyecei

vurgulanmak istenmitir.

Yine vazgeilmezlik ilkesine baktmzda dikkati eken ilk unsur, kiinin sahip

olduu temel hak ve zgrlkten feragat etmesinin mmkn olmayacadr. rnein bir

kimse, baka birisine klelik yapacana ynelik bir szleme imzalayamaz veya

ilemi olduu bir crm nedeniyle hapse atlan bir ahsn, ceza sresini

tamamlamasnn ardndan, pimanlnn hat safhada olduunu belirterek mr boyu

hapiste kalmak istese, bu istek anlan anayasal ilke gereince kabul grmez.

Burada dikkat edilecek olursa, temel haklarn ve zgrlklerin,

dokunulmazl, devredilmezlii, kiilie bal olmas hususlar, bu haklarn kiiyle

bir btnlk oluturduu ve kiiye sk skya bal nitelikte olduu hususu ifade

edilmektedir.

b- Hak ve zgrlklerin Snrlanmas

zgrlklerin snrsz olmadklar ilkesi, otorite ve zgrlk dengesinin

salanmasnn zorunluluunun bir sonucu olarak kabul edilmektedir. Kiilerin

mutluluu ve gelimesi iin zgrlk ne kadar gerekli ise, insanlarn toplum halinde

yaadklar ve toplum yaamnn bir dzen iinde srmesi ynnden otorite o kadar

gereklidir. zgrlklerin toplum yaamndan soyutlanarak ele alnamayacaklar

gerei, tm insan haklar belgelerinde onlarn snrsz olmadklarnn kabulne neden

olmutur58.

Anayasamzn Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas balkl 13.

maddesinde: (Deiik madde: 03/10/2001 - 4709 S.K./2. md.) Temel hak ve

hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yaln zca Anayasann ilgili maddelerinde

belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar,

58 Sunay, Reyhan, Avrupa Szlemesinde ve Trk Anayasasnda fade Hrriyetinin Muhtevas veSnrlar, LDT Yaynlar, Ankara 2001, s. 73.


40/163


41/163

30

dzenlemede: Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum

dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. ifadesi

yer almaktadr. Anayasann sz deyimiyle anlatlmak istenen, bizzat Anayasann

kendisidir. Anayasann ruhu deyimiyle anlatlmak istenen ise Anayasann tm

maddeleri ile birlikte sahip olduu deerdir. Bunun iin Anayasann 2. maddesinde yer

alan ifadeyi rnek verebiliriz. Anayasann 2. maddesinde Trkiye Cumhuriyetinin,

toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl,

Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik,

laik ve sosyal bir hukuk Devleti olduu vurgulanmtr. Demek ki, Cumhuriyetin

niteliklerini belirten bu hkm ve balangta yer alan ifadeler baznda Anayasamz bir

btnlk arz eder. Bu btnl bozmak suretiyle temel hak ve zgrlklere mdahale

edilmesi sz konusu olamaz.

Madde hkmnde yer alan bir dier ilke de lllk ilkesidir. Bu ilkenin

anlam, snrlamada bavurulan aracn, snrlama ile elde edilecek neticeye uygun

olmas gerektiidir. Makul snr aan snrlamalar, Anayasann temel hak ve

zgrlkler a

s

ndan getirmi olduu lllk ilkesine ayk

r

l

k tekil eder.

Madde metninde yer alan bir dier snrlama ilkesi, demokratik toplum

dzeninin gerekleridir. Demokratik toplum dzeninin elde edilebilmesi, keyfi

iktidarn nlenmesi ve yneticilerin halka kar sorumluluunun salanmas61 yoluyla

mmkndr. Demokratik bir toplumda iktidarn ve iktidarn fiili olarak kullanlmasnda

ok byk rol oynayan idarenin snrl, kontrol altnda ve belirli olmas gerekmektedir.

Demokratik dzenlerin belirtilen niteliklerinin varlphesiz en bata hak vezgrlklerin gvence altna alnmasna baldr62.

Demokratik devlet, temel siyasal karar alma organlarnn genel oya dayanan

serbest seimlerle olutuu, insan hak ve zgrlklerine sayg duyulan ve ilem ve

61 Sunay, Reyhan, Demokratik Toplum Dzeninin Gerekleri ve 1982 Anayasas, SHFD, c.8, Konya2000, sy. 1-2, s. 617.

62Sunay, Demokratik Toplum Dzeni, s. 617.


42/163

31

eylemlerinde hukukla ballk arz eden devlet modelidir diyebiliriz. Bu hak ve

zgrlklere Anayasamzn 17-40. maddeleri arasnda yer alan dzenlemeleri dahil

edebiliriz. Bu maddeler arasnda yer alan hkmler, demokratik bir toplumda var

olmas gereken hak ve zgrlklerdir.

Anayasamzn temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamas balkl 15.

maddesinde: Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve

milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve

laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.

Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak vehrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde

snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde

yorumlanamaz.

Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler,

kanunla dzenlenir. hkm yer almaktadr.

Bu hkmle de temel hak ve zgrlklerin kullanlmasndaki snr aka

vurgulanm ve madde hkmnde belirtilen yasaklara aykr davranlara ilikin

yaptrmlarn kanunla dzenlenecei ngrlmtr. Buna gre temel hak ve

zgrlkler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan

haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan

faaliyetler biiminde kullanlamayacak ve Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan

temel hak ve zgrlklerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni

ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacakekildeyorumlanamayacaktr. Bu dzenlemenin dayana, klasik anlamda, bir kimsenin

zgrlnn, dierinin zgrlnn balad yerde bitmesi anlayyla ilgilidir.

Anayasalarda bu tr hkmlerin ngrlmesi hukuk dzeninin salanlmas asndan

bir zorunluluk olup, bu sayede yine kiilerin haklar ve zgrlkleri korunacaktr.

Demokratik bir hukuk dzeninde, kii haklarnn ve zgrlklerinin snrlarnn da

aka belirlenmesi gerekmektedir.


43/163

32

Sonu olarak, hibir zaman, hibir toplumda snrsz zgrlk diye bir ey

olamayaca, snrsz zgrln anari ve neticede hrriyetsizlik douraca, uzun

boylu aklamay gerektirmeyen bir gerektir. u halde, zgrlklerin var olabilmeleri

ve kii ynnden pratik bir deer ifade edebilmeleri iin, onlarn snrlarnn

belirtilmesi, kullanlma yollarnn gsterilmesi, ayrntl kurallarla erevelenmesi,

ksaca, dzenlenmeleri gerekir63.

Temel hak ve zgrlklerin snrlanmasnda dikkat edilmesi gereken nokta, kii

hak ve zgrlkleri ile mevcut otorite arasndaki hassas dengenin salanmas

sorunudur. Anayasamzn yukarda belitmi olduumuz hak ve zgrlklerininsnrlanmasna ilikin hkmleri bu dengenin salanmaya alldn syleyebiliriz.

c- Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerle lgili ekirdek Alan

Baz olaanst durumlarda temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn

durdurulmas gerekebilir. Bu durumlar genellikle, devletin egemenlii ile ilgili ciddi

skntlarn mevcut olduu ortamlarda ortaya kar. te Anayasamzn Temel Hak ve

Hrriyetlerin Kullan

lmas

n

n Durdurulmas

bal

kl

15. maddesinin 1. f

kras

ndaSava , seferberlik, sk ynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan

doan ykmllkler ihlal edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak

ve hrriyetlerin kullanlmas k smen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin

Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir.hkm yer almaktadr.

Bu hkm uyarnca, madde metninde belirtilen sava, seferberlik, skynetim

veya olaanst hallerde temel hak ve zgrlklerin kullanlmas durdurulabilecektir.

Ancak burada lllk ilkesine ve milletler aras hukuktan doan ykmllklere

zen gsterilmesi de Anayasal bir zorunluluktur.

Bizim burada belirtmek istediimiz asl konu, demokrasi asndan vazgeilmez

kabul edebileceimiz temel hak ve zgrlklerle ilgili Anayasamzn en g artlar

altnda dahi gvenceye alt durumlardr. Anayasamzn 15. maddesinin 2. fkrasnda

63Kapani, s. 217.


44/163

33

fkrada belirlenen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana

gelen lmler dnda, kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi varlnn

btnlne dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya

zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez;

sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz.hkmyer

almaktadr. Madde metninde yer alan dzenleme, her durumda korunmas ve gvence

altna alnmas gereken temel hak ve zgrlklerle ilgili devlete bir grev

yklemektedir. Bu grevin yerine getirilmemesi durumunda, idari yarg asndan

deerlendirme yapldnda, devletin mali sorumluluu sz konusu olacaktr. Madde

metninde yer alan ekirdek alann elerini sralayacak olursak:

Kiinin yaam hakkna dokunulamaz. Maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamaz. Hi kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerin aklanmaya zorlanmas

mmkn deildir ve bunlardan dolay sulanmas da sz konusu olamaz.

Su ve cezalar geriye yrtlemez. Masumiyet karinesi gereince sululuun tespitine ilikin bir mahkeme

karar olmadka kimse sulu kabul edilemez.

Hukuk sistemimiz asndan ekirdek alanla ilgili anayasal dzenleme olduka

nemlidir. Aslnda bir insana tannmas gereken asgari hak ve zgrlkler bu madde

hkmnde aka dzenlenmitir. rnein, kiilerin dncelerini yarglamak ve buna

bal olarak mahkumiyete hkmetmek gibi bir yanllk, hibir hukuk devletinde veya

kendisini hukuk devleti olarak kabul eden devletlerde sz konusu olamaz.

Yine sz konusu dzenleme uyarnca kiilerin yaam hakkna dokunulmasnn

hibir meru yan olamaz (sava hukukuna uygun mdahaleler dnda) ve bunu

hukukla badatrmak da imknszdr. Aksi durum, tabii hukuk anlayna tamamen


45/163

34

aykrdr. yle ki, Aydnlanma Felsefesinin ortaya kndan bu yana insanlarn

yaam hakkn ve gvenliini korumak amacyla farazi bir szlemeye dayal olarak

devlet denilen soyut bir kuruma bir takm yetkiler vermilerdir. Rousseau tarafndan

gelitirilen toplum szlemesi kuramnn, bir yansmasn burada grmek

mmkndr. Her durumda, zellikle kiinin yaama hakk ve hukuki gvenliinin

salanmas gerekmektedir. te bu sebeple, insanlar sahip olduklar zgrlklerin bir

ksmn terk ederek bununla stn bir otoriteyi (devleti) meydana getirmilerdir;

devletin grevi ve varlnn sebebi, bu hak ve zgrlkleri korumaktr. Devlet

iktidarn kullananlar, kiilerin hak ve zgrlklerini gvence altnda tutmakla

grevlidirler; ayrca bu iktidar ktye kullanlamazlar; aksi takdirde szlemeye aykr

hareket etmi olurlar.64

Lockeda ise, temel hak ve zgrlkler asndan ak ifadesini bulan toplum

szlemesi kuramnn ilevi esasnda, dikkat ekmeye altmz ekirdek alanla da

ilgilidir. nk kamu hukukunun en nemli kurumu olan devletin, asl grevinin ne

olduu, bu kuram ile ifade edilebilmektedir. te srf varolu nedeninden dolay, artlar

ne olursa olsun temel hak ve zgrlklerin korunmas

devletin as

l grevidir.2- Uluslararas Hukuktaki Dzenlemeler

A- nsan Haklar Evrensel Bildirisi (HEB)

kinci Dnya Savan takip eden yllarda baskc rejimlere duyulan tepkinin

etkisiyle insan haklarna verilen nem yeniden artmaya balad. Savan brakt derin

aclar, lkeleri uluslararas alanda bir takm admlar atmaya zorlad ve bu nedenle insan

haklar

ve zgrlklerinin belirtildii bir tasar

haz

rlanmas

grevi BM nsan Haklar

Komisyonuna verildi. Komisyon tarafndan hazrlanan tasar 10 Aralk 1948 gn BM

Genel Kurulunda kabul ve ilan edildi65.

nsan Haklar Evrensel Bildirisi hukuki adan balaycl ve zorunlu

uygulanabilirlii bulunmayan bir belgedir. Dolaysyla, bu Bildirinin dnya uluslar

64Arsel, s. 126.65Kapani, s. 62.


46/163

35

bakmndan etkisi ahlaki niteliktedir. Bu Bildiri, devletlerin i dzenlerinde gzetmeleri

istenen, siyasal alana ilikin evrensel ahlak kodu nerisi olarak tanmlanmaktadr66.

Bununla birlikte, nsan Haklar Evrensel Bildirisi, hukuki balaycl olmasa da tarihi

ve manevi adan byk bir deer tar. Dnya devletlerinin byk ounluunun,

(sonradan BMye ye olan lkeler de Bildiriye katlmlardr) insan haklarna ve

zgrlklerine inanlarn belirtmelerinin ve bu hak ve zgrlkleri kendi lkelerinde

ne kadar eksik ve yetersiz bir lde gerekletirebilmi de olsalar yksek ideal

deerler olarak kabul etmelerinin manevi nemi pek kmsenemez67.

HEB, nsz ve 30 maddeden olumaktadr ve ilan edilen hususlarn insanhaklar ve zgrlkleri asndan ok nemlidir. Aslnda Bildirinin nsz

blmnde, bu Bildirinin amac aka ortaya konulmutur. Buna gre: nsanlk

ailesinin btn yelerinde bulunan haysiyetin ve bunlarn eit ve devir kabul etmez

haklarnn tannmas hususunun, hrriyetin, adaletin ve dnya barnn temeli

olmasna, insan haklarnn tannmamas ve hor grlmesinin insanlk vicdann isyana

sevkeden vahiliklere sebebolmu bulunmasna, dehetten ve yoksulluktan kurtulmu

insanlar

n iinde sz ve inanma hrriyetlerine sahip olacaklar

bir dnyan

n kurulmas

en yksek amalan olarak iln edilmi bulunmasna,

nsann istibdat ve bask ya kar son are olarak ayaklanmaya mecbur

kalmamas iin insan haklarnn bir hukuk rejimi ile korunmas esasl bir zaruret olma-

sna,

Birlemi Milletler haklarnn, Andlamada, insann ana haklarna, insan

ahsnn haysiyet ve deerine erkek ve kadnlarn eitliine olan imanlarn bir keredaha iln etmi olmalarna ve sosyal ilerlemeyi kolaylatrmaa, daha geni bir

hrriyet ierisinde daha iyi hayat artlan kurmaa karar verdiklerini beyan etmi

bulunmalarna.

66Erdoan, s. 191.67Kapani, s. 63.


47/163

36

ye Devletlerin, Birlemi Milletler Tekilt ile ibirlii olarak insan haklarna

ve ana hrriyetlerine btn dnyaca gerekten sayg gsterilmesinin teminini taahht

etmi olmalarna,

Bu haklar ve hrriyetlerin herkese ayni ekilde anlalmasnn yukardaki

taahhdn yerine getirilmesi iin son derecede nemli bulunmasna gre; BM Genel

Kurulu ibu nsan Haklar Beyannamesini ilan eder68. Sadece, nsznde yer alan

ifadelere dikkat edilecek olsa dahi Bildirinin, insan haklarnn ve zgrlklerinin, en

azndan samimi ifadelerle bunlarn kabul ve ilan edilmi olmas bakmndan nem

tad sylenebilir.

Bildiride yer alan maddeleri ksaca zetlemek gerekirse, Bildiri, nce insann

kiiliine bal haklarn ve siyasal zgrlklerini aklamaktadr.(m.1-22). Bunlar

yaam hakk, kii gvenlii, ikence yasa, klelik yasa, keyfi tutuklamann

nlenmesi, kanun nnde eitlik, konut dokunulmazl, din, vicdan, dnce ve kanaat

zgrlkleri, toplanma ve dernek kurma zgrl, herkesin dorudan doruya veya

seilmi temsilcileri vastasyla lkenin ynetimine katlma hakk, genel ve eit oy

ilkesi gibi temel hak ve zgrlklerdir. Bunun yannda, yerleme ve seyahat zgrl,

zulm karsnda baka lkelere snma ve bu lkeler tarafndan mlteci muamelesi

grmek hakk da Bildiride yer almtr. Evrensel Bildiri, kiinin klasik hak ve

zgrlklerini sraladktan sonra, onu toplumun artlar iinde ele alarak ekonomik,

soysal ve kltrel haklarn aklamaktadr.(m.22-28). Bunlar, sosyal gvenlik hakk,

alma zgrl, dinlenme hakk, salk hakk, eitim ve retim grme hakk gibi

haklardr.69 Son olarak, kiilerin de topluma kar devleri bulunduu belirtilmi, daha

sonra bu haklarn ve zgrlklerin BM ama ve ilkelerine aykr olamayaca hususu

vurgulanmtr.

68 http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/iheb.html, Eriim Tarihi:20.05.2008.69Kapani, s. 67.


48/163


49/163


50/163

39

yasa (m.4), kii zgrl ve gvenlii (m.5), adil yarglanma hakk (m.6), su ve

cezalarn kanunilii (m.7), zel hayata ve aile hayatna sayg gsterilme hakk (m.8),

dnce, vicdan ve din zgrl (m.9), ifade zgrl (m.10), toplanma ve

rgtlenme hakk (m.11), evlenme ve aile kurma hakk (m.12), hak arama zgrl

(m.13), ayrmclk yasa (m.14), haklarn snrlandrlmasnda ama saptrma yasa

(m.18) olarak saylabilir. Daha sonra kabul edilen Ek Protokoller ile ya gvence altna

alnan haklarn kapsam geniletilmi ya da koruma mekanizmasnn tekniine ilikin

hkmler getirilmitir. AHSne son olarak 13.05.2004 tarihinde 14 nolu Protokol

eklenmitir75. Bu durumda AHS, ana szleme ile 14 adet Ek Protokolden meydana

gelmektedir. Sz konusu Ek Protokoller de Szleme asndan nemli deiiklikleri

iermektedir. rnein bunlardan 1985 tarihli 6 sayl Ek Protokol lm cezasnn

kaldrlmasna ilikindir76.

Anayasamzn 90/4. maddesinde: Usulne gre yrrle konulmu

Milletleraras andlamalar kanun hkmndedir hkmne yer verilmitir. lkemiz de

bu szlemeye taraf olduu iin szleme hkmleri, bizim hukuk sistemimiz asndan

da hkm ifade etmektedir. AHSnde yer verilen hak ve zgrlkler, demokratik birhukuk devletinin mutlaka sahip olmas gereken trdendir.

Ayrca Szlemeye sonradan eklenen nsan Haklar ve Ana Hrriyetleri

Korumaya Dair Szlemeye (Avrupa nsan Haklar Szlemesi) Ek Protokolne (1

nolu) de deinmemiz yerinde olacaktr. nk asl szlemede yer almayan ancak

Anayasamzda kii haklaryla ilgili olarak dzenlenmi olan bir takm haklar, bu

szleme hkmleri ile dzenlenmitir. lkemiz, nsan Haklarn ve Ana

Hrriyetlerini Koruma Szlemesine Ek Protokoln ikinci maddesi 3 Mart 1924 tarih

ve 430 sayl Tevhidi Tedrisat Kanununun hkmlerini ihlal etmez ihtirazi kaydyla

20.03.1952de szlemeyi imzalamtr77. Sonrasnda 6366 sayl Kanunla kabul edilen

Ek Protokol, 19.03.1954 tarihli 8662 sayl Resmi Gazetede yrrle girerek

75 http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/source/413.asp?lid=tr&id=0, Eriim Tarihi: 05.08.2008.76Erdoan, s. 192.77 Adalet Bakanl Ulusal Yarg A Projesi Mevzuat Program, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi

Kararlar Blm, www.adalet.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.05.2008.


51/163


52/163


53/163


54/163

43

C- Dier Uluslararas Dzenlemeler

nsan haklarnn deiik ynlerine ilikin belirli konular kapsayan Birlemi

Milletler kaynakl balca bildiri ve szlemeleri sadece balklar halinde belirtmeyi

uygun grmekteyiz:

Soykrm (Genocide) Suunun nlenmesine ve Cezalandrlmasnalikin Szleme (12 Ocak 1951)

Kadnlarn Siyasal Haklarna likin Szleme (7 Temmuz 1954) Angaryann Kaldrlmasna likin Szleme (17 Ocak 1957) ocuk Haklar Bildirisi (20 Kasm 1959) Smrge Durumundaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine

likin Bildiri (14 Aralk 1960)

Her Trl Irk Ay

r

m

n

n Ortadan Kald

r

lmas

na likin Bildiri (20Kasm 1960)

Btn Kiilerin kenceden ve Bakaca Zulmedici, nsanlk D veyaAalayc Ceza ve lemlerden Korunmasna likin Bildiri (9 Aralk 1975)

Tutuklulara Kar Davrann Asgari Standart Kurallar (13 Mays1977).85

85Kapani, s. 73-74.


55/163


56/163

45

yargnn konumunu kavrayabilmek iin, ncelikle Trkiyede ve Fransadaki idari yarg

sisteminin incelenmesi yerinde olacaktr.

a- Trkdari Yarg Sisteminin Tarihsel Geliimi

dari yargnn lkemizde ortaya k 1868 ylnda ray Devletin kuruluuyla

gereklemitir. ray Devlet, Mithat Paann bakanlnda 10 Mays 1868 tarihinde

faaliyete balamtr. Kurulduu tarihte Osmanl Devletinin en byk Danma

Mercii olan uray Devlet, nceleri yargsal fonksiyonundan ok danma nitelii

bakmndan nem tayordu. ray Devletin, tarihi srete yargsal fonksiyonu giderek

artm ve Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte uray Devletin devam niteliinde olan

Dantayn kurulmasyla birlikte bu kurum, idari yarg alannda 1982 ylna kadar tek

idari yarg mercii olarak grev yapmtr.

Cumhuriyet Dneminde, 1923 ylnda, hkmet tarafndan idari yarg ile grevli

olmak zere yeniden bir ray Devlet kurulmas iin Meclise bir tasar sunulmutur.

Ancak bu tasar yasalamadan 1924 Anayasas kabul edilmi ve bu Anayasann 51.

maddesinde, idare davalarna bakmak ve idari uyumazlklar zmek zere bir

Dantay kurulur hkm yer almtr. Anayasann bu hkmne dayanlarak 669 sayl

ray Devlet Kanunu, 23 Kasm 1925 tarihinde kabul edilmi ve 6 Temmuz 1927

tarihinde Dantay greve balamtr86.

Cumhuriyet Dneminde dilde yaplan yenilikler ve Dil nklab neticesinde eski

bir kelime olan ray Devletin ad Dantay olarak deitirilmitir.

1961 Anayasasnn getirdii ilkelerin altnda yeni bir tasar hazrlanm ve

24.12.1964 tarih ve 521 sayl Dantay Kanunu karlmtr. Gerek bu, gerekse bundan

nceki Dantay yasalarn hazrlanmasnda, Fransz Dantaynn ynetsel yarg

alannda elde ettii deneyimlerden yaralanlmtr. Bugn bizde ynetimin yarg

86 Gzbyk, eref A, Ynetsel Yarg, Turhan Kitabevi, 14. Bask, Ankara 2001, s. 13-14.


57/163

46

yoluyla denetiminde nemli yeri Dantay almaktadr. Dantay, zellikle Cumhuriyet

dneminde byk gelime gstermitir87.

Son olarak, 1980 Askeri Mdahalesinden sonra 1982 ylnda 2575 sayl

Dantay Kanunu, 2576 sayl Blge dare Mahkemeleri, dare Mahkemeleri ve Vergi

Mahkemelerinin Kuruluu ve Grevleri Hakknda Kanun ve 2577 sayl dari

Yarglama Usul Kanunu yrrle girmitir. Bu tarihe kadar Dantay, idari yarg

alannda faaliyet gsteren tek mahkemedir. Bu tarihten itibaren idari yarg alannda

yerel mahkemelerin de kurulmasyla idari yarg alannda birok gelime kaydedilmi,

Dantayn bir yksek mahkeme olarak belirlenmi olmas nedeniyle temyiz merci olmafonksiyonu nem kazanmtr.

b- Trkdari Yarg Sisteminin Genel Yaps

dari yarg sistemimiz byk lde Fransz idari yarg sistemi rnek alnarak

oluturulmu bir yarg sistemidir. zellikle Cumhuriyet dneminde Fransz

Dantaynn yaps ve itihatlar Trk Dantayn nemli lde etkilemitir.

Anayasamzn 155. maddesinde Dantay, idari mahkemelerce verilen ve

kanunun baka bir idari yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme

merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak

bakar.

(Deiik fkra: 13/08/1999 - 4446/3 md.) Dantay, davalar grmek, Babakan

ve Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasarlar , kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz

artlama ve szlemeleri hakknda iki ay iinde dncesini bildirmek, tzk

tasarlarn incelemek, idari uyumazlklar zmek ve kanunla gsterilen dier ileri

yapmakla grevlidir.

87Gzbyk, s. 16.


58/163

47

Dantay yelerinin drtte , birinci snf idari yarg yarg ve savclar ile bu

meslekten saylanlar arasndan Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu; drtte biri,

nitelikleri kanunda belirtilen grevliler arasndan Cumhurbakan; tarafndan seilir.

Dantay Bakan , Basavc , bakanvekilleri ve daire bakanlar, kendi yeleri

arasndan Dantay Genel Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla drt

yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler.

Dantayn, kuruluu, ileyii, Bakan, Basavc , bakanvekilleri, daire

bakanlar ile yelerinin nitelikleri ve seim usulleri, idari yargnn zellii,

mahkemelerin bamszl ve hakimlik teminat esaslarna gre kanunla dzenlenir.

hkm yer almaktadr. Anayasamzda bir yksek mahkeme olarak dzenlenen

Dantay, Trk idari yarg sisteminin belirleyicisi konumunda olan idari yarg merciidir.

Dantay, yerel mahkemelerce verilen kararlarn son inceleme mercii olduu iin, temel

hak ve zgrlklerin korunmasnda ok nemli bir rol stlenmektedir.

Dantayn grevleri, 2575 sayl Dantay Kanununda 23. maddesinde

dzenlenmitir. Dan

tay Kanununun 23. maddesinde: Dan

tay:a) dare Mahkemeleri ile vergi mahkemelerinden verilen kararlar ve ilk derece

mahkemesi olarak Dantayda grlen davalarla ilgili kararlara kar temyiz

istemlerini inceler ve karara balar.

b) Bu Kanunda yazl idari davalar ilk ve son derece mahkemesi olarak karara

balar.

c) Babakanlk veya Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasar ve teklifleri

hakknda grn bildirir.

d) (Deiik bent: 18/12/1999 - 4492/1 md.) Tzk tasarlarn inceler; kamu

hizmetleri ile ilgili imtiyazartlama ve szlemeleri hakknda dncesini bildirir.

e) Cumhurbakanl ve Babakanlk tarafndan gnderilen iler hakknda

grn bildirir.

f) Bu Kanunla ve dier kanunlarla verilen grevleri yapar. hkm yer


59/163

48

almaktadr.

Bu hkm ile Dantayn yargsal grevi yannda, gr bildirme grevleri de

dzenlenmitir. Ayrca Dantayn baz idari grevleri de bulunmaktadr. Konumuz

asndan nemli olan husus, Dantayn yerel mahkemelerin verdii kararlarn son

inceleme mercii olmas nedeniyle sahip olduu belirleyici roln, kii hak ve

zgrlklerinin korunmas alanna tekabl eden yandr.

Dantayn yan sra idari yarg sistemimizde yerel mahkemeler idare ve vergi

mahkemeleri bulunmaktadr. dare mahkemeleri, genel grevli mahkemelerdir. Adli ve

askeri yargnn grev alanna girmeyen ve kanunlarda baka idari yarg mercilerinin

grevli olduu belirtilmeyen btn uyumazlklar idare mahkemelerince karara

balanr. Vergi m

Documents

Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of Personal Rights and Freedoms