Kjelda nr. 3 2011

Fylkesarkivet på Internett:www.fylkesarkiv.no

Sogn og fjordane

fylkeSkommune

KjeldaNr. 3 - Desember 2011. Årgang 20

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

2

kjelda, nr. 3 – 2011, årgang 20

Historisk fylkessoge

No er det klart. Historia til Sogn ogFjordane skal skrivast. Høgskulen iSogn og Fjordane har fått oppdraget.

Det er ei storhending for alle oss i fylketsom brenn for historia. Endeleg skalsoga til Sogn og Fjordane skrivast!Bøkene skal vere klare i 2015. Planar foreit slikt sogeverk har forsåvidt vore derlenge, men dei har vorte liggande halv-gøymd i ein skuff. Heilt fram til i 2008,då nokre historikarar, med Finn B.Førsund i spissen, drog opp planane att isamband med det føreståande 250-årsjubileet i 2013.

Sogn og Fjordane vil no for første gongfå ei samlande, samfunnsmessig fram-stilling av si historie. Frå dei eldste tiderfram til vår eiga tid. Bøkene vil dekke eitstort hol i rekkja av viktige regionalhis-toriske publikasjonar på Vestlandet. Detfinst allereie ein del samanfattande litte-ratur som har soga til Sogn og Fjordanesom emne og område, men siktemålethar vore meir avgrensa, anten i tid ellerrom.

Men dette blir altså noko heilt nytt. For

første gong skal fagfolk setje seg ned ågranske kjelder og litteratur med eittføremål: å skildre soga til Sogn ogFjordane, slik den framstår for forska-rane i dag. Men dette skal ikkje bli fag-bøker i historie. Arbeidet med fylkesso-ga bør difor kunne engasjere fleire enndet vesle historikarmiljøet i fylket. Detmå leggjast til rette for ulike former forformidlingsprosjekt og -tiltak under-vegs, som kan skape entusiasme ogkveik.

Sogeskriving er eit krevjande gebet. Åskrive fylkessoge er ikkje mindre van-skeleg. Det stiller store krav til stor fag-kunnskap, og evne til syntese og analyse.Men og til framstillingsevne og skrive-kunst. Vi voner at prosjektet får godeforfattarar som er leiande innanfor sinerespektive fagfelt. Forfattarar som har eiframstillingsform som er inviterande ogengasjerande for den vanlege lesar. I til-legg til dette er det von om at ein gjer eitgrundig arbeid med kjeldene og utvaletav dei; at ein torer å ta nokre djupdykkned i primærkjeldene innimellom; at einikkje berre baserar seg på det som finstav trykte ting, men og ser litt på det som

tradisjonelt sett har vore lite brukte kjel-der, til dømes kommunearkiva og munn-lege kjelder. Det er slikt det vert spa-nande sogegransking av.

Vi vil gratulere Høgskulen i Sogn ogFjordane som til slutt fekk denne storeoppgåva. Det blir spanande å følgje pro-sjektet. Vi har store forventningar, og vigler oss til at arbeidet kjem i gang.

Snorre D. ØverbøFylkesarkivar

Snorre Øverbø (red.) Elin Østevik, Per Olav Bøyum, Marit Anita Skrede

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 195,-. Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. Ansvarleg dette nummer: Per Olav Bøyum.

Utforming: sogneprent.no

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00.

Fax. 57 65 61 01 [email protected]

Fylkesarkivar: Snorre Øverbø, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Ole Stian Hovland (fagleiar), tlf. 57 65 64 19, [email protected]

Marit Anita Skrede (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, [email protected] Risnes (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 06, [email protected]

Cecilie Astrup Bustad (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, [email protected] Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected]

Elin Østevik (fotoarkivar) tlf. 57 65 64 18, [email protected] Per Olav Bøyum (privatarkiv), tlf. 57 82 50 17, [email protected]

Erle Hind (musikkarkivar), tlf. 57 65 64 12, [email protected] Henjesand (registrator), tlf. 57 65 64 00

Carina Hatlevoll (lærekandidat), tlf. 57 65 64 00Bodil Marie Nornes (prosjektarbeidar), [email protected]

ABM-Sogn og Fjordane:

Øystein Åsnes, Tlf. 57 65 64 04, [email protected] Bjarnhild Samland, tlf 57 65 64 08, [email protected]

Nettstad: www.fylkesarkiv.no

Redaksjon

FRAMSIDEBILETE: Frå Måløyraidet - den kombinerte operasjonen av land-, fly- og sjøstridskrefter mot dei tyske styrkane stasjonert i Måløy.

Datering: desember 1941. Fotograf: ukjent. Eigar: Reidar Haugen.

PersonalnyttKarianne Schmidt Vindenes hargått ut i eitt års permisjon frå04.08.2011, for å ta til i stillingasom avdelingsdirektør vedVestfoldarkivet i Tønsberg.

Ole Stian Hovland er konstituertsom fagkoordinator for kommuna-le arkiv i permisjonstida tilKarianne Schmidt Vindenes.

Geir Utmo er tilsett i fast stillingsom IKT-arkivar frå 18.09.2011-Han kjem frå Vik og har vore til-sett på Fylkesarkivet tidlegare, iperioden 2006-2008

Bodil Marie Nornes frå Sogndaler tilsett som arkivar i eit 9 måna-ders vikariat ved Kommune-arkiv-ordninga. Ho tok til 01.09.2011 ogskal først og fremst ordne historis-ke arkiv og registrere formanns-kapsprotokollar.

Innhald

• Leiar Av Snorre D. Øverbø................................................................................................................................ s. 2

• 70 år sidan Måløyraidet Av Kjell Ragnar Berge ............................................................................................................................................. s. 4

• Skipssjefen på forpostbåt «Föhn» Av Kjell Ragnar Berge................................................................................................................... s. 7

• Dei tyske falne under Måløyraidet Av Kjell Ragnar Berge ............................................................................................................... s. 10

• Arkivmateriale frå Ytre Fjordane Kraftlag Av Bodil Marie Nornes ..................................................................................... s. 12

• Straumtjuveri og fuskesikringar eit problem i Ålfotselskapet? Av Bodil Marie Nornes ............................. s. 13

• Ålfotsaka Av Per Olav Bøyum ............................................................................................................................................................................................... s. 14

• Sjukehusstrid – eit moderne fenomen? Av Marit Anita Skrede....................................................................................................... s. 16

• Island - Ingolv Arnarson-minnesmerket i Reykjavik Av Hermund Kleppa................................................................. s. 20

• Årdal sogelag registrerer Hydro-bilete Av Elin Østevik...................................................................................................................... s. 23

• Oppfølging: Fotograf Martinus Eliasson Askeland Av Elin Østevik.................................................................................... s. 24

• Fattigdom og arbeidsløyse i mellomkrigstida i Hyllestad Av Kjerstin Risnes.......................................................... s. 26

• Fåberg i Jostedalen Av Randi Melvær......................................................................................................................................................................... s. 39

• Tilvekst til biblioteket Av Randi Melvær.................................................................................................................................................................. s. 41

• Kven er kven på fylkestinget 1912? Av Hermund Kleppa.................................................................................................................... s. 42

• 17. mai-feiring i Sogn og Fjordane? Av Elin Østevik.............................................................................................................................. s. 43

• Arkivarer uten grenser Av Cecilie Astrup Bustad............................................................................................................................................. s. 44

• Det Stavangerske Dampskibsselskab (DSD) i Sogn og Fjordane. Og, - får me ein

hurtigbåt med namnet Sogn og Fjordane? Av Hermund Kleppa................................................................................................ s. 45

• Besøk frå Leikanger ungdomsskule .................................................................................................................................................................. s. 48

• 150 år sidan Henrik Angell var fødd Av Per Olav Bøyum................................................................................................................... s. 49

• Besøk av DIS-Sogn og Fjordane på Fylkesarkivet Av Per Olav Bøyum............................................................................. s. 49

• Anna Herland - første kvinnelege ordførar i Sogn og Fjordane Av Hans H. Steinsund................................. s. 50

• Ole Elias Holck - og meir til Av Hermund Kleppa........................................................................................................................................ s. 51

• Sefrusteinen Av Ragnhild Husevåg.................................................................................................................................................................................... s. 52

• Sogn og Fjordane fylke - dei trykte fylkestingsforhandlingane Av Hermund Kleppa....................................... s. 53

3


4


Laurdag 27. desember 1941gjennomførde britiske stridskreftereit angrep på Måløy og Vågsøy, iNorge kjent som ”Måløyraidet”.Aksjonen var blant dei største alli-erte styrkar utførde på norsk jordunder okkupasjonen. Raidet vartinnleia i grålysninga om morgonen

70 år sidan Måløyraidet

med bombardement av to tyskekystbatteri på Måløyna ogRugsundøy, og deretter landgang avCommando-soldatar. Medan kam-pane rasa frå hus til hus i Måløy,senka den britiske marinestyrken totyske konvoiar med til saman åttefartøy. Dramaet stod på i seks timar,

like lenge som det var dagslys dennedesemberdagen.

Slagkraftig styrkeMålet for operasjon ”Archery” var ånedkjempe den tyske garnisonen iMåløy, øydelegge industrianlegg, ogsenke tyske handelsskip i området.Det var ein kombinert operasjon derbåde Commando-soldatar, styrkar fråmarinen og flyvåpenet deltok, og detvar ein nokså slagkraftig styrke somvart sett saman til dette formålet. Fråden britiske marinen deltok ein krys-sar, fire jagarar, to transportskip og einubåt. HMS ”Kenya” var ein ny kryssarsett i teneste i 1940, og skipet funger-te som flaggskip og kommandoskipunder raidet.

Landstyrkane talde totalt 576 mann,storparten britiske Commando-solda-tar, men blant desse var også ein norsktropp på 33 mann frå kompani Lingeunder leiing av kaptein Martin Linge.Med i troppen var også løytnantHarald Risnes frå Hyllestad, seinarekjend som leiar for ”Bjørn West”. Ei

Inne i Måløy møtte hovudstyrken sterk motstand, og på biletet kjem Commando-soldatarberande med ein såra soldat frå kampane i sentrum (Foto: Britisk krigsfotograf).

Av Kjell-Ragnar Berge / [email protected]

Søndag 3. juli 2005 var det minnemarkering for Måløyraidet med britiske veteranar frå Commandos til stades. Biletet er frå markeringa vedminnesmerket på Måløyna og saman med dei sju veteranane står fylkesordførar Nils R Sandal og ordførar Roger B Silden. Til venstre forordførar Silden står Ann Jones som representerte faren som fall under raidet (Foto: Kari Midtgård Råsberg, Fjordenes Tidende).

5


presse-gruppe med journalistar, foto-grafar og eit filmteam følgde styrkanepå land. Flyvåpenet opererte frå basari Storbritannia, og totalt var 47 fly påvingene i løpet av dagen. Fly frå RAFBomber Command bomba kystbatteri-et på Rugsundøy, og sørgde for røyk-legging under landgangen. I tilleggblei den tyske flyplassen på Herdlabomba, og som avleiing skulle flyangripe skipstrafikken på kysten avJæren. Fly frå RAF Coastal Commandhadde ansvaret for sikring mot tyskefly over Måløy.

Harde kamparAngrepet kom fullstendig overras-kande på tyskarane, og i den kritiskehalvtimen frå halv ni til ni om morgo-nen gjekk alt etter planen for raidet.To minuttar på ni stansa bombarde-mentet av Måløyna, og på signal fråHMS ”Kenya” slapp fly røykbomberfor å dekke landgangsstyrken.Commando-soldatane var delte i femgrupper, og gruppe to og tre gjekk iland under dekke av røykskjermen.

I tettstaden Måløy har tyskarane sta-sjonert både infanteri og ein hamne-kaptein frå marinen, til saman 122mann. Denne garnisonen var målet forhovedstyrken av Commando-solda-tane. Inne i Måløy møter den alliertestyrken sterk motstand, og rundt mid-dagstider når kampane eit høgde-punkt. I sentrum av Måløy rasar kam-pane mellom britiske Commandos ogtyske soldatar, i Ulvesundet senkar tobritiske jagarar seks skip, vest forVågsøy senkar to britiske jagarar toskip, og på Vågsfjorden er kryssaren”Kenya” i artilleriduell med batterietpå Rugsundøy. Nokre få tyske fly hardukka opp, og det oppstår luftkampar.

Klokka 12.50 blei det frå ”Kenya” gittordre om å starte tilbaketrekninga, ogklokka 15.00 var styrken ute avVågsfjorden. Flåtestyrken tok med seg77 sivile frivillige og 4 arresterte NS-folk frå Måløy. Dagen etter var styr-ken tilbake i flåtebasen Scapa Flow.

Store tapPå alliert side fall 52 mann, 18 frå

hæren/Commandos, 2 frå marinen, 31frå flyvåpenet, og kaptein MartinLinge frå den norske troppen. Tilminne om dei falne står det i dag påMåløyna ein bauta der alle namn erhogd inn. Kaptein Martin Linge ergravlagd på Vestre Gravlund i Oslo, ogi sentrum av Måløy er reist eit monu-ment til minne om kaptein Linge.Ragnvald Torheim var einaste sivilesom mista livet under Måløy-raidet,og han er gravlagd ved Nord-Vågsøykyrkje. I følgje tyske rapportar mistaein norsk los livet, og tre var sakna.Til saman 56 tyske falne er gravlagdei Bergen og Trondheim, medan 128mann er registrert som sakna ifølgjetyske rapportar. Av desse veit vi 98blei tekne med tilbake til England somkrigsfangar, difor kan så mange som30 til ha mista livet.

Verknader av eit vellukka raidBåde engelske og tyske aviser haddeoppslag om raidet, og ikkje uventa varvinklinga nokså ulik i dei to landa. I”The Times” er overskriftene blantanna ”Brilliant combined raid onNorwegian coast”, og ”Garrisonswiped out by Commandos” samanmed ei rekkje bilete frå kampane iMåløy. I tyske ”VölkischerBeobachter” er overskrifta ”BritischerHandstreich auf norwegischeKüstenpunkte verlustreich abgewie-

sen”, og senkinga av ”Vorpostenboot”Föhn” vert skildra med undertittelen”Heldenkampf gegen Flugzeuge,Sturmboote und Zerstörer”. Måløyraidet var utan tvil ein suksess,og blei gjennomførd med impone-rande presisjon. Det fekk difor stormerksemd og blei maksimalt utnytta ialliert propaganda. I ei vanskeleg tidvar raidet med på å styrke kampmora-len blant folk. Raidet gav også dei alli-erte verdifull militær erfaring somkom til nyttte i liknande operasjonarseinare under krigen.

På tysk side vart ei rekkje tiltak sett iverk, mellom anna vart kystforsvaretforsterka, og ein stor del av dei tungesjøstridskreftene blei overførde tilNorge. Til no hadde den tyske Hærenstore forlegningar inne i fjordane, menetter raidet vart den militære aktivite-ten konsentrert om kysten. Lokalt iSogn og Fjordane vart det tyske land-forsvaret omorganisert, og samlaunderlagt ein ny stab og leiing i Førde.

I litteratur etter krigen blir det ogsåhevda at raidet var med på å endre kri-gens gang. På grunn av Hitler si fryktfor invasjon blei det stående så storetyske styrker i Norge at det kunne fåttbetydning for utfallet av krigen om deihadde blitt sett inn på andre frontav-snitt. Ein analyse av dei tyske styrke-

Tre krigshistorikarar framfor minnesmerket over dei allierte falne i Måløyraidet. Frå høgrePeter Bell, Joseph H Devins og Kjell-Ragnar Berge (Foto: Kari Midtgård Råsberg,Fjordenes Tidende).

6


disposisjonane etter 1941 viser at detkanskje er å overvurdere verknaden avraidet. Men det er ei anna historie somdet fører for langt å komme inn på her.

Veteranar tilbake til MåløySøndag 3. juli 2005 var det minnemar-kering for Måløyraidet med åtte britis-ke veteranar frå Commandos til sta-des. Med Hans Majestet KongensGarde som æresvakt blei det ei verdigog minnerik markering, både ved min-nesmerket over dei falne på Måløyna,og ved minnesmerket over kapteinMartin Linge i Måløy sentrum.

Til stades var også pensjonert oberst-løytnant i US Army Joseph H Devinssom i 1967 gav ut boka «The VaagsoRaid», også oversett til norsk med tit-tel «Måløyraidet». Boka byggjer i storgrad på skildringar frå tidlegareCommandos som deltok i raidet. Detvar første gong Devins var i Måløy,han skreiv altså heile boka utan nokongong å ha vore i Måløy.Engelskmannen Peter Bell har samlastore mengder materiale om raidet settfrå britisk side, og hans kontakt medThe Commando Association gjordedet mulig å invitere gjenlevande vete-ranar frå raidet til Måløy.

Kjelder:Artikkelen er eit redigert utdrag fråboka «Havet tok» der ein også kanlese heile historia om dei to tyske kon-voiane si reise mot Måløy, og lagna-den til dei åtte skipa som gjekk taptunder raidet. I boka finn ein også eikomplett kjeldeliste.

• M Toft m.fl.: ”Havet tok”, 78 forlisog skipsulukker i Sogn og Fjordane,artikkel side 130-149 om skipsforlisunder Måløyraidet (Selja Forlag2003).

Britisk kartskisse som viser operasjonane til dei to jagarane HMS ”Onslow” og HMS ”Oribi” som begge gjekk inn i Ulvesundet, og varmed på å senke seks tyske fartøy. Kartskissa er henta frå ein britisk rapport etter Måløyraidet, datert 2. januar 1942. Legg merke til at dato-en for raidet er blitt feil, og heller ikkje namna på dei tyske båtane er heilt korrekt.

7


Det var to tyske konvoiar med tilsaman åtte fartøy som blei senkaunder Måløyraidet. Medan kam-pane rasa frå hus til hus inne iMåløy, gjekk dei fire britiske jaga-rane til aksjon og senka seks tyskefartøy nord i Ulvesundet, og to fart-øy ved innseglinga til Vågsfjorden.Skipssjefen på den tyske forpostbå-ten ”Föhn” var ein av dei som fall idesse kampane.

Konvoileiar frå BergenEin nordgåande konvoi frå Bergen lågallereie på Måløy hamn laurdag mor-gon tredje juledag då angrepet starta.Forpostbåt ”Föhn” var konvoileiar forkonvoien som gjekk ut frå Bergen omkvelden første juledag 1941.

Skipssjefen på forpostbåt «Föhn»

Forpostbåten var opprinneleg fiskebå-ten ”Hadarøy” frå Ulsteinvik, og bleirekvirert av den tyske marinen i juli1940. Skipssjef og kommandant på”Föhn” var Leutnant zur See derReserve Karl Adolf Lohr.

Det blei ein strabasiøs tur nordover isnøkave og med motorstopp på eit avhandelsskipa, men mellom klokka treog fire om morgonen tredje juledagkunne ”Föhn” endeleg gå til kai iMåløy. Berre nokre timar seinare bleikonvoien angripen av britiske jagararog anten senka eller sett på land iUlvesundet. Vorpostenboot V5108”Föhn”, D/S ”Reimar Edzard Fritzen”og D/S ”Norma” blei sett på land iBarstadvika, og M/S ”Eismeer” senkaved Trollebø. Ein sørgåande konvoi frå Ålesundhadde ikkje eingong passert Stad dåangrepet starta, men alle forsøk fråtysk side på å stanse konvoien misluk-kast. Vest for Vågsøy bleiVorpostenboot V5102 ”Donner”senka, og D/S ”Anhalt” sett på landved Båtesundhalsen. I Ulvesundet bleiD/S ”Anita L.M.Russ” sett på landnord for Brandhavnes, og slepebåten”Rechtenfleth” sett på land vedTvendeseter.

Fall i MåløyLeutnant Lohr blei drepen allereie i eitflyangrep då han stod på brua og var i

ferd med å ta ”Föhn” frå kai på Måløyhamn. Oberbootsmann Bollenhagentok kommandoen, og førde ”Föhn”nordover Ulvesundet der fartøyet bleisett på land ved Ulvefalla iBarstadvika. I ein fem sider lang rap-port datert 7. januar 1942 harBollenhagen detaljert skildra hending-ane frå ”Föhn” gjekk frå Bergen tilfartøyet stod på land ved Ulvefalla.

Like etter at båten var sjøklar klokkahalv ni, gjekk flyalarmen. LeutnantLohr var på brua, og signaliserte tilhandelsskipa om å lette anker.Samstundes gjekk nokre fly til angreppå ”Föhn”. Det blei opna eld frå luft-vernkanonen ombord, og eit fly bleiskote ned. Kort tid etter ropte ein sig-nalgast frå brua at kommandanten varsåra. Oberbootsmann Bollenhagensprang straks til brua, og konstanterteat skipssjefen allereie var død.

Ut av røyken i Måløysundet dukka tobritiske jagarar opp, og tok opp jaktapå dei tyske båtane i full fart nordoverUlvesundet. Like nord om Ulven fyr-lykt signaliserte Bollenhagen til beggehandelsskip om å dreie babord motland. Sjølv gjekk Bollenhagen eitstykke vidare, og sette ”Föhn” på landved Ulvefalla like sør for Kapellneset.Bordingslag frå dei britiske jagaranetok til fange ein stor del av mannska-pa på dei stranda skipa, men

Skipssjef på forpostbåt ”Föhn” varLeutnant Karl Lohr. Bak på dette biletet frå1941 skreiv dottera seinere etter at han varfallen: ”Karl Adolf Lohr kaptein på forpost-båt Föhn var min far og ein stor helt”.(Foto: Utlånt av J.E.Lohr)


Forpostbåt ”Föhn” var opphavleg fiskebåten M-29-U „Hadarøy“ som i juli 1940 bleibeslaglagt av den tyske marinen. Forpostbåten var eskortebåt og konvoileiar for den tyskenordgåande konvoien som låg på hamna då Måløyraidet starta. (Foto: Utlånt av Kjell-Ragnar Berge)

8


Berlin førstesideoppslag om det britis-ke angrepet. Der blir også ”Föhn”nemnd med namn, og lesarane får viteat forpostbåten blei senka etter ”helte-modig kamp”.

Den 31.12.41 mottek fru Lohr eit kon-dolansetelegram frå avdelinga iBergen, og i brev av 22. januar 1942skriv avdelingssjef Bartels til henneog fortel korleis Karl var blitt drepen.I nytt brev frå Bartels i mars 1942 for-tel han at vraket av ”Föhn” er blittundersøkt av dykkarar, og at liket avKarl Lohr blei berga ut.

Den 13. mars 1942 blei han gravlagdpå Solheim kirkegård i Bergen understor militær honnør, og marineprestensende også brev til fru Lohr. Seinare same månad oppsøkteBollenhagen fru Lohr i Berlin, ogoverleverte personleg gifteringen deihadde funne på ektemannen KarlLohr. Ho fekk også ein kopi av heilerapporten Bollenhagen hadde skrive.

Han har ein meir nøktern versjon avlagnaden til ”Föhn” enn den som stodi ”Völkischer Beobachter”.

Leutnant Karl Lohr var ein respektertoffiser blant sine kollegaer i Bergen,og i januar 1943 fekk fru Lohr på nyttbrev frå avdelinga der ho blei infor-mert om at stabsbygget til KSVWestküste i Eidsvågen var blitt døypt”Karl Adolf Lohr-Haus” til minne omsjøoffiseren.

Familie i TysklandKarl Adolf Lohr var fødd i 1906 i Kielder faren var byarkitekt og mora lærar.I 1935 var Lohr ferdig utdanna jurist,og starta yrkeskarrieren sin i Berlin.Der møtte han Rosmarie som i 1937blei kone hans, og i 1938 fekk dei dot-tera Sieglinde, i november 1940 sonenJürgen. Karl Lohr vaks opp i seglarbyen Kielog blei sjølv ein lidenskapleg seglar.Hans store maritime interesse førdehan også inn i den tyske marinen der

Bollenhagen saman med tre andre frå”Föhn” klarde å gøyme seg unna påland. Dei tok seg nordover tilRaudeberg der dei fekk hjelp av sivilenordmenn. Bollenhagen var såra, ogblei difor neste dag send til sjukehus iFlorø.

Nyhende og brev fra BergenV5108 ”Föhn” høyrde til 51.Vorpostenflottille med landbase iEidsvågen i Bergen. Dei fleste fartøy iflotiljen var norske fiskebåtar besla-glagde av den tyske marinen, ogutstyrde med kanoner og mitraljøser.Skipssjefane var sjøoffiserar frå reser-ven, innkalla til teneste etter krigsut-brotet. Saman med to andre flotiljarvar dei Küstensicherungsverband derNorwegischen Westküste underKapitänleutnant Hans Bartels.

Fru Lohr ble nokså raskt informert omat ektemannen Karl var fallen, ogallereie måndag 29.12.41 har NS-avisa ”Völkischer Beobachter” i

D/S ”Reimar Edzard Fritzen” var med i konvoien frå Bergen, og under raidet blei skipet saman med forpostbåt ”Föhn” sett på land iBarstadvika i Ulvesundet. (Foto: Norsk Sjøfartsmuseum)

9


han blei rulleførd som offiser i reser-ven.

I 1939 blei han innkalla til krigstenes-te, og i 1940 måtte han forlate famili-en i Berlin og reise nordover tilBergen. Då Karl Lohr fall ved Måløyvar dottera blitt 3 ½ år og sonen 1 år.Bror til fru Rosmarie Lohr fall på øst-fronten i 1942, og i 1945 mista hoogså begge foreldra sine i det krigs-herja Berlin. Fru Lohr var dermedheilt aleine etter krigen med å forsør-gje sine to born.

Familien hadde ikkje eiga sørgjehøgtid i Berlin, men denne annonsen blei trykt i 1942.(Foto: Utlånt av J.E.Lohr)

Må aldri skje igjenFru Lohr har vore enke sidan 1941, ogden 27. desember samlast dei to bornaog to borneborn på nytt hos moraRosmarie Lohr som i dag er 94 år.Sonen Jürgen Lohr er pensjonert dyr-lege, og han har klare meiningar omkva for tragedie krigen var, ikkje berrefor eigen familie, men for millionar avmennesker.

- Det var Hitler som starta krigen, menhan var ikkje aleine, han hadde mangetilhengarar med seg. Difor er det sværtviktig at vi fortel borna våre kva somskjedde under 2. verdskrig slik at eislik katastrofe ikkje gjentek seg.

Kjelder:• Korrespondanse med Dr. Jürgen E.Lohr, 2002-2010.• M Toft m.fl.: ”Havet tok”, 78 forlisog skipsulukker i Sogn og Fjordane,artikkel side 130-149 om skipsforlisunder Måløyraidet (Selja Forlag2003).

Dette er gravstaden til Karl Lohr påSolheim i Bergen i juli 2010. Etter krigenblei det laga nye gravsteinar til dei tyskekrigsgravene, og to namn står på samestein. Soldaten oppført under Karl Lohr erdifor tilfeldig hamna der utan nokonsamanheng med dei falne 27.12.41. (Foto:Kjell-Ragnar Berge)

10


I litteraturen etter krigen vert som regel dei tyske tapasett til 150 falne. Truleg er opphavet til dette talet denbritiske rapporten der det står: ”It is estimated that atleast 150 Germans were killed in South Vaagso andMaaloy…”. Talet 150 er difor kun eit anslag frå britiskside, men har vore ukritisk brukt i publikasjonar omraidet like fram til i dag. Ved å studere andre kjelderkjem ein fram til andre tapstal.

Til saman 56 falne er registrert på dei to tyske soldatkyr-kjegardane i Trondheim og Bergen, 55 på den 27.12.41 ogein på 30.12.41. I tyske rapportar er det registrert heile 128

Dei tyske falne under Måløyraidet

sakna, og frå britiske rapportar veit vi at 98 blei tekne medtil England som krigsfangar, difor kan 30 til ha mista livet.Totalt vert då talet på tyske falne ein stad mellom 56 og 86.Namnebøkene på dei to kyrkjegardane gjer at ein også forførste gong kan oppgi namn på dei tyske falne.

SoldatenfriedhofHavstein – Trondheim, falne27.12.41.Registrert 27 falne: 12 frå infanteriet, 14 frå hærens kystar-tilleri og ein Luftwaffe-soldat.


12 falne i Måløy frå Infanterie-Regiment 742: Navn: Tenestegrad: Alder:Schröder, Willy Major 54Asmussen, Heinrich Feldwebel 31Burchard, Bruno Sanitäts-Gefreiter 23Felschow, Albert Gefreiter 32Fritsch, Heinz Unteroffizier 31Husen, Ewald Gefreiter 33Kempt, Rudi Schütze 29Müller, Hans Joachim Gefreiter 30Seidel, Alfred Ober-Gefreiter 30Bremer, Paul Hauptmann 38Suckrau, Paul Ober-Schütze 29Wolter, Hans Gefreiter 22

14 falne på Måløyna frå Heeres-Küstenartillerie-Batterie 894:Navn: Tenestegrad: Alder:Essmann, Robert Kanonier 30Fillafer, Matthias Gefreiter 22Haase, Paul Gefreiter 24Heinisch, Siegfrid Gefreiter 26Krumwiede, Heinrich Ober-Gefreiter 23Lampe, Gerhard Unteroffizier 21Martinek, Josef Kanonier 26Saschenbrecker, Emil Gefreiter 33Schrader, Ernst Gefreiter 27Stepanek, Wilhelm Willi Gefreiter 28Thiem, Walter Gefreiter 28Trumper, Hans Gefreiter 28Wesenauer, Josef Gefreiter 22Witassek, Wilhelm Kanonier 31

1 fra Nachr-Rgt Nor (mulig Brg.23 Vaage på Vombaneset):Navn: Tenestegrad: Alder:Egelkraut, Rudolf Soldat 38

11


SoldatenfriedhofSolheim – Bergen, falne27.12.41.Totalt er det registert 28 falne: 8 frå forpostbåtane ”Föhn”og ”Donner” (KSV Westküste), 10 frå handelsskipa, 3 fråluftvernet ombord (Marine-Bordflak), 3 knytt til hamne-kapteinen sin stab i Måløy, og ein drepen på Rugsundøy(Batterie 9./504). Helmut Sohr var fødd den 27.12.20, så

Navn: Tenestegrad: Avdeling/fartøy: Alder:Lohr, Karl Leutnant zur See d.R. KSV Westküste 35Grube, Johannes Leutnant zur See d.R. KSV Westküste 35Basler, Heinrich Maschinengefreiter KSV Westküste 19Harms, Gustav Verwaltungsgefreiter KSV Westküste 29Kintlein, Heinz Matrosenobergefreiter KSV Westküste 22Kunze, Heinrich Matrosenobergefreiter KSV Westküste 29Prasse, Kurt Bootsmannsmaat KSV Westküste 21Rohrmann, Willi Maschinengefreiter KSV Westküste 20Krüger, Kurt Kochsmaat D/S „Norma“ 17Pfläging, Albert Matrose (Zivil) M/S „Eismeer“ 39Acker, Johann 4. Ingenieur (Zivil) D/S ”Anhalt” 27Bender, Anton Heizer D/S „Anita L.M.Russ“ 20Hadel, Helmuth II. Offizier Handelsm. D/S „Anita L.M.Russ“ 28Kindt, Walter Matrose D/S „Anita L.M.Russ“ 32Bohlmann, Heinrich 2. Maschinist (Zivil) Slepebåt „Rechtenfleth“ 28Bollen, Christoph Matrose (Zivil) Slepebåt „Rechtenfleth“ 29Fehn, Hermann Matrose (Zivil) Slepebåt „Rechtenfleth“ 28Hartig, Albert I. Maschinist (Zivil) Slepebåt „Rechtenfleth“ 58Bakenhus, Emil Marineartillerist Marine-Bordflak 20Rasch, Gerhard Marineartillerist Marine-Bordflak 18Snejdar, Wenzel Matrose I Marine-Bordflak 18Wichura, Karl Bootsmaat Sf. (Ltn.z.S.) Seevert. Bergen/HaKa Bergen 61Zeidler, Gerhard Signalgefreiter Seevert. Bergen/MNO Bergen 19Schöpf, Josef Marineartillerist Seevert. Bergen/HaKa Maaloy 30Sohr, Helmut Marineartilleriegefreiter Batterie 9./MAA504 21Krüger, Rudolf Obergefreiter Infanterie-Regiment 742 23Diehl, Willi Feldwebel Jagdgeschwader 77 29Wiesinger, Robert Gefreiter Jagdgeschwader 77 21

30.12. 41Brennecke, Johannes 2. Ingenieur (Zivil) D/S „Reimar E. Fritzen“ 51

Kjelder:•Namenliste DeutscherSoldatenfriedhof 1939-45Trondheim/Havstein.•Namenbuch DeutscherSoldatenfriedhof 1939-45Bergen/Solheim.•Der Volksbund DeutscheKriegsgräberfürsorge e. V.•Korrespondanse med DeutscheDienststelle, Berlin.•Eithun/Berge/Kleppa: ”Krigsår”(Selja Forlag 2005).

han døde på Tangane på sin 21-årsdag.I tillegg er også ein mann frå Infanterie-Regiment 742 førdtil Bergen, og to av Luftwaffe sitt bakkemannskap bleidrepne på Herdla flyplass under bombeangrepet (JG77). Den 30.12.41 døde ein av mannskapet på ”Reimar E.Fritzen”.

12


I samarbeid med Sogn og FjordaneEnergi er Fylkesarkivet i gang medå samle inn og ordne det eldstearkivtilfanget frå Ytre FjordaneKraftlag. I dette materialet ligg detspanande kjelder om krafthistoria ifylket vårt.

Ålfot interkommunale kraftselskapvart stifta i 1918. Det var fylkeskom-munen og fleire kommunar i ytreSunnfjord og Nordfjord som tok initi-ativ til og byggje ut vassdragsressur-sane i Ålfoten.

På grunn av store problem, både tek-nisk og økonomisk, vart selskapet i1928 omdanna til Ålfotselskapet.Selskapet gjekk formelt over ende i1938, men i 1936 vart Ytre FjordaneKraftlag vart skipa og Ålfotselskapetvart innlemma der. I 2003 gjekk YtreFjordane Kraftlag saman med fleireandre selskap inn i Sogn og FjordaneEnergi.

Då Kjelda går i trykken er omtrenthalvparten av arkivet som vart oppbe-vart i Florø ordna. Informasjon vi kanfinna i dette materialet er om abon-nentar, rekneskap og linjebygging,samt mykje driftsrapportar.

Arkivmateriale frå Ytre Fjordane Kraftlag

Av Bodil Marie Nornes

Glimt frå mottaksrommet på fylkesarkivet. Her er første billass med arkivmateriale grovsortert.

Glimt frå ordningsrommet på Fylkesarkivet. Her er ordningsarbeidet godt i gang.

13


slut. (…) Det må fastslås at dette ersimpelt tyveri- ja det simpleste av alle,og at det straffes med fængsel.

I same brev er det òg nemnt eit annaproblem med sikringsfusk.1

Same dag gjekk eit anna brev ut til eifrue i distriktet som tydelegvis haddesøkt om å få elektrisk kraft. Ho kunneikkje få kraft før ein mann med sameetternamn som ho hadde betalt si del-vis, eller heile gjeld til selskapet.Denne mannen var dessutan av einannan nabo meldt for tjuveri av kraft.Denne meldinga av tjuveri var sendtpolitimeistaren, og frua kunne diforikkje få kraft før saka var avgjort.2

Styret sendte same år eit klage til fyl-kesmann Lind der dei beklaga at sjølvom dei har meldt fleire abonnentar fortjuveri, desse er tekne på fersk gjer-ning og har tilstått. Politiet legg bortsakene med grunn at det ikkje liggføre fyldestgjørende bevis. Det skjeralltid at når nokon blir tekne kjem deiog ber om nåde, og hittil har dessesloppe for billeg.

Avsendar ville forfølgja saka og mein-te det einaste som hjelper er å få dessepersonane i fengsel. Dersom dei skul-le sleppe med berre å betale, må detvera noko som svir: Der maate da reg-nes tre gange den kraftleie man antarder skulle være betalt og denten enklækkelig mulkt til en veledig institu-sjon eller lignende. Men en sådanmulkt bør vel ikke ligge under kr. 500,-3

Eg har ikkje nokon statistikk over kormykje straum dei einskilde abonnen-tane hadde kontrakt på, men det ser utsom det var vanleg med 1 Kw til einårspris på kr.125,-. Målarleiga varvanlegvis sett til kr. 4,-.

Kva fylkesmann Lind svara på detteforslaget, har eg heller ikkje funne ut

av.

Eit normalt hushald abonnerte på 100kw-timar for året. Lønna til ein linje-vakt vart i 1928 redusert frå kr. 1,- pertime til 0,80. I eit anna brev fann egopplysningar frå ein abonnent somskreiv at han i 1927 hadde ei årsinn-tekt på kr 993,-.4

Problema med fuskesikring må hafortsatt seinare. I 1951 har ein abon-nent vorte meldt for sikringfusk, mensaka vart bortlagt av politimeistarenetter bevisets stilling. Abonnenten laskulda for sikringsfusket på ein instal-latør. Då kontrollør Gregusson seinarevar på staden for å kontrollera, var derframleis fuskesikringar.

Seinare fekk dei lokale kraftlaga blan-kettar, årlege oppgåver som skullesendast Elektrisitetstilsynet. Desseskjema inneheldt opplysningar fråårlege kontrollar. Punkt seks i desseoppgåvene var Forfalska sikringar-talet på tilfelle meldingar. Resultata erfåe, eller stort sett ingen tilfelle ellermeldingar.

1 Kopibok nr 35. 08.07.1927-28.02.28.Folio 367

2 Kopibok nr 35. 08.07.1927-28.02.28.Folio 370

3 Kopibok nr 35. 08.07.1927-28.02.28.Folio 400-401

4 Kopibok nr 35. 08.07.1927-28.02.28.Folio 418-419

Kjelde• SFF-2011149 Ytre Fjordane Kraftlag

I arbeidet med å ordna materialefrå YFK har eg komme over fleireopplysningar som indikerer mang-lande inntekter for straumforbru-ket i mellomkrigstida. I praksis vildet seie at dei juksa med vippa fråkraftselskapet.

Under etterkontroll av installasjonanesommaren 1924 kom kontrolløraneover fleire tilfelle der det vart fuskamed vippa. Fleire abonnentar vartmelde til politiet. I alle desse tilfellakunne abonnentane opplysa om at deiabsolutt ikkje hadde kjennskap tildette. Døme på fusk i desse rappor-tane var å kortslutta vippa med knap-penål eller sikringsnål, så dei kunnebruke kokeplater mellom 500 og 1000watt. Å bryte vippeseglet var også einmåte å stela straum på. I ein heim- derdet var kontroll var mannen bortreist,og kona hadde gøymt vekk kokeplata,samstundes som ho ikkje kunne gikontrolløren opplysningar.

Til sitt forsvar sendte ein ekspeditør iei av bygdene i distriktet brev tilAalfot Interkommunale Kraftselskap.I brevet opplyste han om at han varforundra over at seglet var brote, forhan var alltid redd for kraftleidning-ane, med tanke på alle ildebranner ogstøt som foregår for tiden.Vedkommande hadde lagt merke til atdet nokre månader tidlegare vart meirkraft hjå han, og han skulle sjølvsagtmeldt frå om dette. Han orsaka at detikkje vart gjort.

I eit brev sendt frå Ålfotselskapet ijanuar 1928 er det tydeleg at dei villesetje i gang tiltak mot straumtjuveri,noko som dei såg på som eit problem.

Det avstjæles adskillig kraft. Det hartatt rent overhand i det sidste. Det harvært vanskelig å skaffe fyldiggjørendebeviser. Det er av stor betydning forAalfotselskapet at få nogen straffet tilskræk og advarsel. Før blir det aldrig

Straumtjuveri og fuskesikringar eit problem i Ålfotselskapet?

Av Bodil Marie Nornes

14


Ålfotsaka er kjent som den økonomis-ke hengemyra fylkeskommunen ogfleire kommunar i Sogn og Fjordanehamna i etter å ha starta eit interkom-munalt kraftverksprosjekt i 1918. Imest heile mellomkrigstida kom Ålfot-saka til å skape hovudbry og budsjett-problem for politikarane i fylket.

Private interesser var sentrale då utbyg-ginga av vasskraft tok til i Sogn ogFjordane. Fossefall vart kjøpte opp aventreprenørar med tanke på industribyg-ging - og nokså sikkert òg av ein del medspekulative motiv i bakhovudet.

Men meir enn i andre fylke var det deismå og private elektrisitetsprodusentanesom dominerte i Sogn og Fjordane. Deifyrste funklande lyspærene lyste opp hjåTruls Rasmussen Vassenden i Loen, tru-leg i 1893. Elektrisitetsforsyninga varlenge eit brokut bilete, med ei mengdulike kraftlag som sjeldan vart blitt skipafor profittmaksimering.

Under fyrste verdskrigen auka denoffentlege interessa for kraftutbygging.For framtida var lys, i bokstaveleg mei-ning. Ein såg føre seg at den vindunder-

Ålfotsaka

lege nye krafta kunne nyttast på ei rekkjeområde. Til dømes vart det lagt planarom å elektrifisere fylkesbåtane. Det skul-dast at det importerte kolet i krigsåra varsvimlande dyrt. Eit forsøk med vedfyringi 1917 hadde ikkje gjeve eit reelt alterna-tiv. Også for fiskeflåten låg det føre pla-nar om bruk av elektrisitet.

Fylkesmann Ingolv Christensen ymta i1914 frampå om at kommunane burdesyte for elektrisitet til bygdene. Tankanetil fylkesmannen slo etterkvart rot hjåpolitikarane, og Aksel Mollø Christensenvart i 1917 tilsett som overingeniør forelektrisitetsforsyninga i Sogn ogFjordane.

Christensen tok straks til med å utarbeideein plan for kraftutbygging i fylket. Dengjekk ut på at ein skulle gå vekk frå deismå kraftverka, og heller satse på storeanlegg. Han såg føre seg tre soner i fyl-ket, der fleire kommunar fekk straum fråstørre kraftverk. Utbygging av Årøy-vassdraget skulle gje elektrisitet til byg-dene i Midtre og Indre Sogn, for YtreSogn og sørlege delar av Sunnfjord varGaular-vassdraget tiltenkt same rolla.Den største utbyggingsplanen galdt like-

vel Ålfoten, som skulle syte for at 16-17kommunar i Sunnfjord og Nordfjord fekkelektrisitet.

Ålfot InterkommunaleKraftselskapFyrste steget mot å realisere vassdrag-singeniøren sin plan var å sikre fallret-tane i Ålfoten, som industrimannen ogkraftutbyggjaren Ragnvald Blakstad satpå. Han selde rettane for 900 000 til ÅlfotInterkommunale Kraftselskap, som for-melt vart skipa 7. august 1918. I alt 11kommunar stod bak det interkommunaleselskapet. Fylkeskommunen stod somgarantist for 20% av utbyggingskostna-dane.

Intensjonen var å levere straum til bådeindustri og private heimar. Men kraftut-bygginga i Ålfoten let vente på seg. Rettetter fyrste verdskrigen var det dyrtid, ogselskapet la utbygginga på is. I stadenvedtok styret leige av kraft hjå A/SBremanger Kraftselskap.

Lineutbygginga kom derimot i gang, ogdet skulle vise seg bli kostesamt. Deifleste kommunane i selskapet låg vedkysten, og master og kablar måtte leg-gjast i ein krunglete topografi, med fjor-dar, fjell og øyar. Men det hasta med å fåopp linenettet. Avtalen med BremangerKraftselskap tok til å gjelde hausten1921. Likevel hadde ikkje ÅlfotInterkommunale Kraftselskap linenettetsitt klart til den tid, og i omlag eit halvt årmåtte selskapet betale for straum deiikkje fekk levert til forbrukarane.

Ein del av problema selskapet hamna iskuldast også dårleg inntening. I januar1922, like før straumleveringa kom igang, gjorde driftsleiar Petter AugustHysing opp status for teikning av abon-nement. Det var ikkje ein lystig rapport.42% av huslydane i dei områda selskapetkunne levere elektrisitet til hadde tingastraum, langt færre enn forventa. Hysingspekulerte i årsakene til den lunkne inter-essa, og kom med fleire forklaringar:

At tilslutningen er saa liten kommer avde daarlige tider. Folk der er ukjendt medanvendelsen av elektrisitet har liten tropaa dens værdi i husholdningen, de trornærmest det er luksus, og saa finder de at

Av Per Olav Bøyum

Delar av kroki over Brandsøy. Slike kartskisser er det ei mengd av i arkivet etter Ålfot-selskapet.

15


det ikke er tider til utlæg av den artnu.[...] En anden grund der ogsaa harspildt en væsentlig rolle er installationer-ne. Folk finder disse utgifter store og ven-ter at priserne vil falde fremover og harav den grund utsat med at tegne abonne-ment. Dette er vel den væsentligste grundfor at tilslutningen er saa liten [...] Atigangsætningen av driften først kundeske i februar har vel ogsaa spillet en rolleidet mange der foreløbig kun agter atbenytte kraften til lys tænker som saa, atnu er mørketiden forbi, nu kan vi vente tilhøsten.

Ålfot Interkommunale Kraftselskaphadde i hovudsak nedslagsfelt langs kys-ten. Sviktande fiske gjorde at mangereserverte seg mot å betale for ei nyteneste, eit gode som helst vart nytta tillys i private heimar. Når selskapet i til-legg leverte mindre kraft enn forventa tilindustrien, var stoda dei fyrste åra at saletav straum var eit netto tapsprosjekt.

Ikkje før i 1925 kom balansen mellominntekter frå kundane og leige av straumfrå Bremanger Kraftselskap. Selskapethadde då brukt svære summar på line-bygging. I tillegg var det utgifter til driftog administrasjon. Desse var i overkantdryge i fylgje ein rapport som kom i1923. Den retta utilslørte skuldingar omluksus og ukritisk pengebruk i selskapet.

Krafteventyret i Ålfoten var fullt ut låne-finansiert, og selskapet akkumulertegjeld i ein urovekkjande fart. Krisa settefor alvor inn i 1927, då fylkeskommunenville trekkje seg ut mot å dekkje ein delav skulda. Etter harde tingingar gjekkkommunane med på ei nyskiping av sel-skapet. Den nye kraftleverandøren fekkoverta linenettet, men eigarane, som no

var redusert til 10 kommunar, måtte tamed seg 4 millionar av gjelda.

ÅlfotselskapetEit nytt selskap, Ålfotselskapet, vakssåleis opp frå ruinane av det gamle. Mendette slapp heller ikkje unna raude tal irekneskapen. Dei fyrste åra gjekk det

nokolunde i balanse, men så kom under-skota, og i 1936 makta ikkje kommunanelenger å gjere opp for skulda si. Gjeldahadde då vakse til heile 5,5 millionar.Kommunane fekk akkord, mot at deislapp ansvar for drifta. Ålfotselskapet vartsåleis i praksis avvikla i 1936, men deidreiv nettet til 1938. Då fekk det nystartaYtre Fjordane Kraftlag kjøpe linenettet.

KjeldesituasjonenKjeldetilfanget i ålfotsaka er omfattande.I den litteraturen som er utgjeven til no,ser det ut til at den mest brukte har vorefylkestingsforhandlingane. Det er ikkjeså underleg. Fylkestingsforhandlinganegjev år for år eit greitt oversyn over sel-skapet sin veg mot stupet. Dei er i tilleggtrykte, og difor lett tilgjengelege.

Ålfotsaka skapte naturleg nok debatt isamtida. I avisene vil ein såleis finnespaltemeter med artiklar og lesarinnlegg.Saka fyller dessutan fyldige mapper i deikommunale formannskapsarkiva.

Ei lite nytta kjelde er arkivet etter ÅlfotInterkommunale Kraftselskap og Ålfot-selskapet. Det har nok si naturlege årsaki at dette materialet i stor grad har voreuordna, og dermed i praksis utilgjengelegfor historikarar. Men denne stoda er i ferdmed å endre seg. Ut på nyåret 2012 vilarkivet vere ordna og katalogisert. Herligg truleg mykje spanande materiale ombåde Ålfotutbygginga og krafthistoria iSogn og Fjordane. Siste ord om Ålfotsa-ka burde difor ikkje vere sagt.

Kjelder• SFF-2011149 Ytre Fjordane Kraftlag- Raport over tegnet abonnement i deforskjellige herreder pr. 1 januar 1922

Litteratur• Engesæter, Aage og Thue, Johs. B.:Sogn og Fjordane fylkeskommunegjennom 50 år. Oslo: Det NorskeSamlaget, 1988• Nordstrand, Leiv: “Lys og kraft til byg-dens behov”: kraftforsyninga i Sogn ogFjordane 1893-1993. Sandane: Sognog Fjordane Energiverk, 1993• Seip, Hans.: Sogn og Fjordane fylke :eit tilskot til kommunalsoga.Leikanger: Sogn og fjordane fylkes-kommune, 1958• Solheim, Olav Birger: Aalfotsaka1918-1938. HovudoppgåveUniversitetet i Trondheim 1986• NRK fylkesleksikon

Vassdragsingeniør Mollø Christensen sin plan for Ålfot Interkommunale Kraftselskap inne-bar primært utbygging av vassdraga Åskåra og Øksneelvane i Ålfoten, og ikkje oppsetjingav eit linenett.

Frå Nordre Bergenhus Amtstidende 12.november 1921. Driftsdirektør Hysing gjergreie for bruksmåtane til elektrisiteten. Iprivate heimar vart den i hovudsak nytta tilbelysning. Hysing kunne fortelje at strau-men kunne nyttast til kokeplater, strykejernog mange andre apparat.

16


rette i Amtsdistrictet”. I 1855 sa apo-tekar Agersborg seg viljug til å skipaeit sjukehus i Lærdal, men nemnda iamtsformannskapet meinte at Lærdalvar lite eigna på grunn av dei klimatis-ke forholda.

I 1860-åra kom Fiskarsjukehuset iFlorø som ein konsekvens av sildefis-ket.

I 1901 ville Lærdal og Borgund kom-munar bruka eit gamalt skulehus påLærdalsøyri som sjukehus. Saka vartlagt vekk, men teken opp att i 1904. I1906 vart sjukehuset i Lærdal teke ibruk. Fylket ville ikkje yta noko støt-te. Helselaget i bygda stod for drifta,fram til fylket tok over i 1914. Då vartinstitusjonen brukt som tuberkulose-heim. Slik fungerte sjukehuset fram tilnytt sjukehus vart teke i bruk i 1930.Tidleg på 1900-talet var altså grunnla-get for to av lokalsjukehusa lagt, Florøog Lærdal.

Lokaliseringsdebatt og byggingav sjukehusI 1922 kom det framlegg fråFylkeslækjar Nielsen om å opprettafleire sjukehus. Amtmannen fann

ikkje tida høveleg. Den økonomiskesituasjonen i fylket var dårleg, noko-som for ei stor grad skuldast Ålfotsa-ka.2 Etter lokalt initiativ, vart det iInnvik skipa ein sjukehuskomité somjobba for å skaffa distriktet sjukehus.Leiar for nemnda var distriktslækjareni Innvik, dr. Wexelsen-Freihov. Deihadde mellom anna på hand eit tomtpå Visnes i Stryn, og dei engasjertearkitekt for å teikna sjukehuset. I1927 låg det føre ei rekkje sjukehus-spørsmål for fylkestinget som viser atdet var stor interesse for sjukehussakarundt om i fylket.

På slutten av 1920-talet vart det gjortvedtak om at det skulle byggast to sju-kehus i fylket, eitt for Sogn og eitt forFjordane. Det var stort engasjement ifolket for bygging av sjukehus iLærdal, og det kom tilbod frå bedriftaNACo i Høyanger om bygging av sju-kehus der. Etter kvart vart det engasje-ment også i Nordfjord for bygging avsjukehus, men då på Nordfjordeid.Det vart aldri noko av planane om sju-kehus i Stryn.

I 1930 la ei sjukehusnemnd, initiert avfylkestinget, fram plan for eit nytt sju-

At det er strid om kvar sjukehusa iSogn og Fjordane skal ligga, og kvadei skal innehalda, er kjent for alle.Då temaet for Arkivdagen 2011 varProtest, vart sjukehusstrid eitt avdei tema me på Fylkesarkivet valte åpresentera på arrangementet vårt. Idenne artikkelen ynskjer eg å gje eitkort omriss av utviklinga av sjuke-husstellet i fylket vårt. Dei som trurat sjukehusstrid høyrer dei siste partiåra til, må tru om att.

Helsestell og sjukehus for meirenn 100 år sidanDersom me går eit par hundre årattende i tida, var ikkje helsesetelletmykje å skryta av. Det var få lækjarar,og dei vart heller ikkje kontakta iutrengsmål. Fram til 1836 var det todistriktslækjarar i amtet1, og det seierseg sjølv at avstandane til lækjar oftastvar store. I tillegg vart det for dyrt forfolk flest. Folk var vande til å klara segsjølve.

Frå 1819 hadde amtet eit sjukehus iSogndal. Det var i dårleg stand, og påfyrste Amtstinget i 1838 vart det ned-lagt. I dei komande tiåra var sjukehus-spørsmålet oppe att ved fleire høve. I1842 vart det sett ned ei nemnd for ågreia ut spørsmålet om å byggja eitsjukehus i Sogn. Sjølv om dei ikkjekom med eit framlegg, var det tydelegallereie no at det var strid mellomulike distrikt. Amtsformannskapetvedtok at det ikkje var deira oppgåve åoppretta sjukehus for Sogn fogderi.Nemnda vart oppløyst

I 1845 vart saka teken opp att, dåutgiftene til sjukehus i Bergen haddeauka kraftig dei siste åra. Ei ny sjuke-husnemnd kom med ei tilråding åretetter: Ein må ha minst to sjukehus iamtet. Nemndi peikar på Sogndal ogFørde som høvelege stadar.Amtsformannskapet gjekk ikkje innfor dette. Det vart vedteke: “AtSygehuuse ikke for Tiden blive at opp-

Sjukehusstrid – eit moderne fenomen?Av Marit Anita Skrede

Lærdal sjukehus, slik det såg ut då Rolf Christophersen overtok som distriktslækjar i Lærdali 1922. Fotograf ukjend. (SFFf-100057.110482)

17


kehus i Florø. Samstundes låg det føreeit tilbod frå NACo3 om tilskot til eitsjukehus i Høyanger. Fylkestingetvedtok at det skulle byggast sjukehus iFlorø. Samstundes vart det vedteke åutsetja spørsmålet om sjukehuset iSogn. Dette skuldast at det var usemjeom kva som var den høvelegaste sta-den for eit sjukehus i Sogn.

Dei to vedtaka vart signalet til ein storstrid om sjukehusspørsmålet i fylket. INordfjord vart det sett ned ei privatnemnd som skulle jobba for å få sjuke-hus også der. Singer, som fyrst haddelova kr. 70 000 til bygging av sjukehusi Florø, trakk i 1931 tilbake denne stø-naden. I staden overførte han den tilsjukehusprosjekt i Nordfjord, i tilleggtil at han lova ytterlegare kr. 30 000.

I møte 19. mai 1931 heldt sjukehus-nemnda fast på vedtaket om to sjuke-hus i fylket, og vedtaket om byggingav sjukehus i Florø. Dei sa atLeikanger var beste staden for eit sju-kehus i Sogn, noko som i hovudsakvar grunngjeve med geografisk plas-sering og kommunikasjon. Saka omsjukehus i Nordfjord skulle utsetjast.På fylkestinget i juni 1931 vart detvedteke å bygga sjukehus i Florø ogLeikanger. Framlegget om å godta til-bodet frå NACo vart vraka, og det vartvedteke at sjukehusstad for Nordfjordskulle vera Nordfjordeid.

Då samarbeidet med NACo ogKyrkjebø kommune såleis var avvist,tok NACo opp samarbeid medKyrkjebø om å bygga kommunalt sju-kehus i Høyanger. All krangelen omkvar sjukehusa skulle ligga, enda medat det vart bygd fire sjukehus i stadenfor to som det var semje om i 1932.Det var berre sjukehuset i Florø somkom i gang i samsvar med fylkestings-vedtak. Lærdal sjukehus kom i drift i1930, kommunalt og privat initiert.Sjukehuset i Florø vart sett i drift i1933. Høyanger sjukehus stod ferdig i1934, også dette privat og kommunaltinitiert. Nordfjord sjukehus var ferdigi 1936. Sidan det vart bygd sjukehus iHøyanger, valde fylkestinget i 1932 åutsetja å bygga sjukehus på Leikanger.Det var to saklege omsyn som stod

mot kvarandre i debatten om kormange sjukehus Sogn og Fjordaneskulle ha, og kvar dei skulle liggja. Fråden eine sida vart det hevda at ein vedå konsentrera sjukehusa på to stadar,ville få større sjukehus som var meirøkonomiske i drift og som ein hadderåd til å skjøtta betre enn fleire små.Andre meinte at på grunn av storeavstandar og vanskelege kommunika-sjonar i fylket var ein ikkje tent medberre to sjukehus.

Lokalt engasjementAt det var viktig for dei ulike delaneav fylket med nærleik til sjukehus, serme av at det vart oppretta lokale sjuke-husnemnder. I Sogndal vart ei sjuke-husnemnd vald av heradstinget i 1944.Dei skulle jobba med å få bygd eit sju-kehus i Sogndal. Sogndal kommunebaud fylket kr 150 000 til bygging aveit fylkessjukehus der. Dei vedtok atdersom ikkje fylkestinget godtok detøkonomiske tilbodet, ville kommunenbruka pengane til å bygga eit kommu-nalt sjukehus der. Sjukehusnemndaoppmoda helselaget i Sogndal om åkjøpa ei tomt på Rutlin som skullenyttast til å byggja sjukehuset på.Sogndølene fekk aldri sjukehus, menfleire tiår seinare vart det bygtdistriktspsykiatrisk senter på den sametomta.

Sjukehusnemnda i Sogndal jobba ogsåmed å finna ein arkitekt som kunneteikna sjukehuset. Her ser me også deilokale motsetnadane om kvar sjukehu-sa skulle byggast. I eit brev til ordførarLars Uglum i Sogndal skriv overlegeR. Christophersen: “Ark. Lindströmhar jo jeg samarbeidet med her og hanhar laget en meget god plan for eneventuel nybyggning her, men jegskulde anta at han, som lærdöl, ikke erinteresseret i å lage no`godt iSogndal”.

Sjukehusplan og tanken om eitsentralsjukehusI 1962 vart det på fylkestinget vedtekeå setja ned ei nemnd for å greia utymse spørsmål i samband med sjuke-hustenesta i fylket. Nemnda hadde fyl-gjande mandat:

1)Gjennomgå trongen for sjukehus-plassar i fylket – bortsett frå sinns-lidande og tuberkuløse – og vurderepå dette grunnlag om dei vanlegesjukehusa vi har i dag fyller rime-lege krav.

2)Om nemnda ikkje finn sjukehus-tenesta tilfredsstillande, gjer i så fallframlegg om dei rådgjerder som børtakast – nye sjukehusavdelingar,omlegging av eksisterande sjuke-hus, samarbeid med sjukehus utan-

Demonstrasjon i Høyanger i samband med at fylkesordførar Ola M. Hestenes, fylkesråd-mann Svein Lundevall og assisterande fylkesrådmann Knut Henning Grepstad var iHøyanger hausten 1979 for å orientera om nedleggingsframlegget sitt. Mannen som snakkari mikrofon er leiaren for sjukehuskomiteen, Finn Trædal. Bak i biletet er Svein Lundevall.Biletet er utlånt frå arkivet etter avisa Sogn og Fjordane.

18


for fylket etc. – med overslag overdei kostnader kvart tiltak vil føramed seg.

3)Plan for gjennomføring av tiltaka ogden rekkefylgja dei bør takast i.

4)Nemnda bør ta sikte på å bli ferdigmed arbeidet sitt så tidleg at innstil-linga kan leggjast fram for fylkes-tinget 1964.

I 1965 leverte sjukehusnemnda inn-stillinga si, leia av fylkeslege Blaauw.Den såkalla Blaauw-planen gjekk innfor å oppretthalda den sentralisertestrukturen som ein alt hadde i fylket,men det eksisterande sjukehuset iIndre Sogn burde flyttast til Sogndal .Dette sjukehuset burde ha fleirespesialavdelingar. Dei andre sjuke-husa skulle minst tredelast. Nemndameinte at det var bruk for 440 sengerved sjukehusa i fylket. På dette tids-punktet var det rundt 300 senger vedsjukehusa.

På dette tidspunktet er Staten komenmeir på bana i lokaliseringsdebatten. Ihøyringsrunden stiller Helse-direktoratet spørsmål ved om det ernaudsynt med fire sjukehus. Dei seiersamstundes at eit sentralsjukehus – ogdå utan andre sjukehus i fylket, ikkjevil vera ei fullgod løysing på sjuke-husproblemet i Sogn og Fjordane.Fylkesmannen uttalar at dersom eintrass i det som har kome fram ombusetnadsstruktur og kommunika-sjonar i fylket likevel skulle finne på åsentralisera sjukehustenesta i fylket,må ein leggja ned lokalsjukehusa einhar og reisa sjukehuset på ein ny stadsom ligg i det framtidige geografiskekommunikasjonsmessige sentrum ifylket. Fylkestinget i 1965 vedtok åhalda på fire sjukehus.

Til fylkestinget hausten 1967 vart detlagt fram skriv frå helsedirektøren tilfylkesmannen om sjukehusutbyggingai fylket. Helsedirektøren tilrår at Sogn

og Fjordane vurderer sjukehusplanenpå nytt. Han foreslår eitt sentralsjuke-hus i Florø/Førde og eitt lokalsjukehusi Indre Sogn (Lærdal eller Sogndal).Dette var starten på ein bitter sjuke-husstrid som kom til å prega denoffentlege debatten i lang tid.Fylkestinget vedtok å ta opp att delerav planen, men utbygginga av dis-triktssjukehuset for Indre Sogn skullegjennomførast i samsvar med tidle-gare vedtak.

I 1968 la fylkeslege Hegbom, påvegne av fylkesadministrasjonen,fram ein ny plan. Lærdal sjukehusskulle utbyggast, og det skulle byggasteit sentralsjukehus. Sjukehusa iHøyanger, Florø og Eid skulle om-skipast til sjukeheimar. Fylkestingetavviste Hegbom-planen. Fleirtaletheldt fast på vedtaket frå 1965 omutbygging av alle dei fire lokalsjuke-husa. Kommunaldepartementet stad-festa i april 1969 fleirtalsvedtaket om

Vel tusen menneske møtte fram og viste si støtte til lokalsjukehuset på Nordfjordeid og Sjukehusaksjonen for Nordfjord sjukehus måndagkveld den 4. april 2011. Fakkelaksjonen kom i stand etter at regjeringa 1. april vedtok å legga ned fødeavdelinga ved sjukehuset. Fotoet erutlånt av Fjordabladet.

19


utbygging av alle dei fire lokalsjuke-husa. Men bygginga kom ikkje i gang.Både mellom politikarar og fagfolkvar det usemje om kor store sjukehusaskulle byggast.

I 1970 melder Sogndal seg på igjen ilokaliseringsdebatten. Ordførarensende eit brev til statsråd KjellBondevik. Han peikar på at vedtaka tilfylkestinget plasserer sjukehusa “…så langt ut i utkantane som moge-leg,…”. Han fremjar sitt syn om atvegen til sjukehusa burde vera så kortog lett som mogeleg, og legg ved flei-re reknestykke som viser at det burdeligga eit sjukehus i Sogndal.Argumenta hans er at det er minst likelett å koma til Sogndal som til Flora,at det er lettare for fleire å koma tilSogndal.

Strid ved Nordfjord sjukehusSjukehusstriden i Sogn og Fjordanevart kjend over heile landet. I 1970toppa den seg ved Nordfjord sjukehus.Overlege Lygonis moderniserte ogsette i verk nye tiltak ved sjukehusetutan at styret hadde godkjent tiltaka.Lygonis var svært populær blant folkflest. Då regjeringa Bratteli i 1972 gavklarsignal til utbygging av lokalsjuke-husa i fylket, roa striden seg.Lokalsjukehusa i Høyanger, Florø ogNordfjordeid vart utvida og moderni-serte.

SentralsjukehusI 1970 såg det ut til at fylkestingetsette sluttstrek for den store sjukehus-striden, då dei vedtok utbygging avalle dei fire lokalsjukehusa til såkalla“fullverdige tredelte sjukehus”. Pådette tidspunktet var det kome ei nysjukehuslov som gav staten størremynde til å avgjera slike saker. Beggeinstansar gjekk inn for sentralsjukehusi Førde. Den 23. juli omgjorde regje-ringa Bratteli fylkestingsvedtaket, oggjekk inn for sentralsjukehus i Førde.Vedtaket førte til sterke reaksjonar.Over heile fylket melde arbeiderparti-medlemar seg ut av partiet. I FloraArbeidarparti melde dei fleste medle-mane seg ut i protest. Lensmann MonsMonsen som var ordførarkandidat,melde seg også ut. I staden stilte han

som toppkandidat for ei upolitisk sam-leliste som fekk reint fleirtal i bysty-ret.

Denne gongen gav opprøret resultat.Då Arbeiderpartiet på nytt skipa regje-ring i 1973, gav ho klarsignal til at alledei fire lokalsjukehusa skulle utbyg-gast og moderniserast. I tillegg vartdet bygd nytt sentralsjukehus. I 1977var alle lokalsjukehusa moderniserte.Sentralsjukehuset stod ferdig i 1979.

Nedlegging og nedbygging avlokalsjukehusaUtviding og bygging av sjukehus førtetil overkapasitet. Med dette starta einedbygging av sjukehusa bit for bit.Sjukehuset i Høyanger hadde vore eiunderavdeling av sentralsjukehuset frådet opna i 1979. Nærleiken til sentral-sjukehuset var nok ein grunn til at sju-kehuset i Høyanger vart lagt ned i1982. Truleg var pasientgrunnlagetlite, og det var vanskeleg å rekrutteralegar. Det vart då omgjort til fylkes-sjukeheim.

Sjukehuset i Florø vart avdeling undersentralsjukehuset i 1994. Sjukehusetfekk sterkt avgrensa funksjonar i høvetil tidlegare. I 2003 vedtok styret iHelse Vest at dei kirurgiske indreme-disinske tenestene ved sjukehuset iFlorø skulle flyttast til andre sjukehusi Helse Førde. Det skulle etablerast eitnærsjukehus i Florø, noko som ikkjevart noko suksess. Ingen visste kva eitnærsjukehus eigentleg var. Senge-posten på sjukehuset vart lagt ned i2008.

Statleg driftFrå 2001 overtok Staten alle helse-institusjonar frå fylket. I Sogn ogFjordane er Helse Førde namnet pådet regionale helseføretaket. Dei hareige styre og eigen direktør. Same åretgjekk Helse Førde inn for å legga omaktiviteten på Nordfjord sjukehus ogLærdal sjukehus. Fødeavdelinga iLærdal skulle leggast ned, og om-gjerast til jordmorstyrt fødestove.Dette førde på ny til ein oppheta stridom sjukehusa. I 2011 bestemte regje-ringa å legga ned fødetilboda i Lærdalog på Nordfjordeid. Sogningane skal

føda i Førde og på Voss, nordfjording-ane skal føda i Førde og i Volda.

1 Fylket2 Les om Ålfotsaka annan stad i Kjelda

3Norsk Aluminium Compagnie

Skriftlege kjelder:• Bøyum, Olav. 2004.Sentralsjukehuset i Sogn ogFjordane. Sjukehusutbygginga iSogn og Fjordane.• Hjelle, Aud. 1996. Sjukehuset vårt.Fylkessjukehuset på Nordfjordeidgjennom 60 år. • Seip, H. 1958. Sogn og Fjordanefylke. Eit tilskot til kommunalsoga.• NRK sitt Fylkesleksikon

Kommunale kjelder:• Innvik kommune. Formannskapet.Korrespondanse/saksdokument.Boks 2, 19-1927. Utgreiing frå sju-kehuskomiteen, 1926.• Sogndal kommune. Sjukehusnemndii Sogndal. Møtebok 1945-1946.• Sogndal kommune. Sjukehusnemndii Sogndal. Korrespondanse/saksdo-kument.

Abonner påKjelda!

Ring tlf. 57 65 64 00

Eller send e-post til:[email protected]

Ei årstinging kostar 195 kr.

20

kjelda, nr. 3 – 2011, årgang 20 MINNESMERKET

I følgje Landnåmabok var IngolvArnarson den første landnåmsman-nen (innvandraren) på Island.Ingolv kom frå "Fjordane". Hankom til Island året 874 og busette

seg der Reykjavik no ligg. I 1924vart det avduka eit IngolvArnarson-minnesmerke iReykjavik, og i 1961 vart det reistein kopi av monumentet i Rivedal iSunnfjord.

"ser ut yver byen"Godt synleg midt i Reykjavik vartIngolv Arnarson-minnesmerket straksein attraksjon etter at det var reist i1924. I 1928 var Andreas Barsnes påIsland. Han skreiv reisebrev til GulaTidend. Om Ingolv-monumentet stårdet:

"Det var Ingolv Arnarson som fyrstsette bu her då han fann høgsetestol-parne sine att her. Han kalla stadenReykjavik etter røyken av dei varmekjeldor like ved. På Arnaholt bygdehan garden sin og reiste dei gamlehøgsetestolparne. På Arnaholt stend

det no eit vyrdeleg minnesmerke tilæra for den fyrste landnåmsmann. Deter Einar Jonsson som hev laga det. Eindjerv viking held spjot i vinstre handi,stydjer seg til ein høgsetestolpe [jfr.nedanfor] og ser ut yver byen ogvågen. Det er det fyrste ein ser av byennår skipet glid inn."

Informasjon på tre steinarIkkje langt frå minnesmerket står dettre steinar med informasjon. Dei vartreiste i 1999. Den eine steinen fortelom då Ingolv kom til Reykjavik, denandre om korleis det gjekk med gar-den hans, Arnaholt, og den tredje omminnesmerket. Omsetjinga nedanforer frå ei engelsk omsetjing av den ori-ginale teksten på islandsk.

Den eine steinenDå Ingolv såg Island, kasta han høgse-testolpane sine overbord for god

Island - Ingolv Arnarson -minnesmerket i Reykjavik

Ingolv Arnarson-minnesmerket på Arnarholti Reykjavik. Bygningane i bakgrunnen høy-rer til universitetet. Fotograf: HermundKleppa. Datering: 2007

Ingolv - med venstre handa festa om einatgeir medan høgrehanda kviler på eitskjold. Fotograf: Hermund Kleppa.Datering: 2007

Av Hermund Kleppa

Ingolv Arnarson-monumentet i ReykjavikIngolvArnarson, første landnàmsmannen på Island, har vore i rampelyset. Det er 50 år sidan Ingolv-monumen-tet i Rivedal blei reist, eit rundt tal rivedølene sjølvsagt gjorde stas på med stort program. Ei tid etter haddeFirda eit innsendt stykke av Ingjald Helland. Han etterlyser nformasjon om Ingolv-monumentet i Reykjavik,origina-statuen monumentet i Reykjavik er ein kopi av. Fylkesarkivet sitt nettbaserte Kulturhistorisk leksikonhar artikkel om minnesmerket i Reykjavik.

Tre tavler med informasjon til minnesmerket, oppsette i 1999. Kleppa. Datering: 2007

21

MINNESMERKET kjelda, nr. 3 – 2011, årgang 20

lukke. Han sa då at han skulle byggjagarden sin der stolpane kom i land.Ingolv gjekk i land på ein stad som noer kalla Ingolfshøfdi (Ingolvneset).Vifill og Karli var namna på slavanetil Ingolv. Han sende dei vestover for åleita etter høgsetestolpane. Dei fannstolpane ved Arnarvoll nedanfor eitslettelandskap. Om våren kom Ingolvdit. Han bygde ein bustad der stolpanevar komne i land. Han budde iReykjavik. [Kjelde: Landnåmabok.]

Den andre steinenEin trur at garden Arnarholt vart bygdstraks etter landet [det landområdetgarden til Ingolv omfatta] var folke-sett. Garden vart gjeven til Videy klos-teret i 1534, og vart kongseigedom påsame tida som Reformasjonen [kring1536]. Arnarholt-garden vart gjeventil fengslet i 1752. Gardsdrifta var då inedgang, og gardshusa vart rivne i1828. Ei omfattande arkeologiskutgraving gjekk føre seg i 1998.Restane som vart funne av ein gang-bær [husanlegg der romma går ut fråein gang i midten] var frå 1700-talet,men teikn på busetjing frå 1200-taletkom óg for ein dag. Funnmaterialethar ennå ikkje blitt fullt undersøkt.

Den tredje steinenMinnesmerket av Ingolv Arnarsonvart laga av bilethoggaren EinarJonsson (1874-1954). Han laga denførste skissa i 1902 og arbeidet vartavslutta i 1907. Han hadde alltid tenktat minnesmerket skulle reisast påArnarholt. Reykjavik handtverkar-foreining sytte for å samla inn pengartil å kjøpa kunstverket, og det vartavduka i 1924. Statuen viser ein land-nåmsmann med ein atgeir [eit spyd] ivenstrehanda, medan høgrehanda kvi-ler på eit skjold mot baugen av eit skippryda med eit dragon-hovud. Odin serut til å vera på utsida av baugen, med[ramnane] Hugin og Muninn sitjandepå akslene hans.

UtstillingI 2006 opna utstillinga Reykjavik 871pluss/minus 2 i Reykjavik. Det er eipermanent utstilling om den eldstebusetjinga i Reykjavik bygd på arkeo-

logisk forskning og utgravingar og dåsærleg utgravingar i sentrum i åra2001 - 2004. Den tradisjonelle historiaom Ingolv Arnarson som kom tilIsland i 874 og busette seg iReykjavik, byggjer på dei skriftlegekjeldene Landnàmabok ogIslendingabok.

Det var lenge eit mål å få stadfesta his-toria ved å finna heimen til Ingolv. Deisiste funna stadfester at skriftlege kjel-der og arkeologiske forskningsresultati hovudsak stemmer overeins, at nord-menn busette seg på Island om lag påden tida skriftlege kjelder seier. Deistadfester og at det budde folk iReykjavik på på denne tida, men arke-ologane kan ikkje gje namn på folk.

BokSamstundes med at utstillinga opnakom det ut ei bok med same tittelen,Reykjavik 871 pluss/minus 2. Eitkapittel handlar om Ingolv-minnes-merket på Arnarholt. Framstillinganedanfor er eit utdrag.

Islendingane tok skeia i eigahandI 1906 var islandske alltingsmenn påbesøk i Danmark. Under besøket tokdanskar til orde for å gje den islandskenasjonen ei statue laga av denislandsk/danske bilethoggaren BertelThorvaldsen. Statua hans av dengresk-mytologiske figuren Jason vartføreslegen, men samstundes kom detforslag om ei statue av IngolvArnarason. Islandske aviser haddeinnvendingar mot dette. Ei slik oppgå-

ve passa betre for islendingane sjølvenn for danske overstyrarar. Denislandske kunstnaren Einar Jonsson(1874-1954) gjekk alt med tankar omei slik statue. Handverkarforeining ibyen gjekk straks i gang med å samlainn pengar til arbeidet, og ba kunstna-ren om å gå i gang.

- framståande, klok og modig -Minnesmerke-komiteen hadde klåremeiningar om kva kunstverket skulleuttrykkja. Det skulle samsvara medoppfatninga folk hadde danna seg fråLandnåmabok: ein framståande, klokog modig mann, trufast mot vener, lovog rett. Komiteen hadde ikkje innven-dingar til sjølve statuen Jonsson emnapå, men den ville ikkje ha innskrifta"Ver din eigen leiar". Det høvde ikkjepå Ingolv som var ein kristen mann.Komiteen tykte heller ikkje om kunst-naren si skisse til ornament og tekst påfotstykket.

I 1930 gav det islandske postverket ut eiminneutgåve i høve 1000-årsjubileet forgrunnlegginga av Alltinget. Tiøres-verdienhar Ingolv sitt skip som motiv. Fire mennkastar høgsetestoplane på havet.

Skissa til Ingolv-monument kunstmålarenSigurdur Gudmundsson laga med tanke påtusenårsjubileet i 1874. Gudmundsson leggmykje mindre vekt på ungdom, det vakre ogdjerve enn Jonsson i sitt kunstverk i 1906.

22

kjelda, nr. 3 – 2011, årgang 20 MINNESMERKET

Statuen var ferdig i 1907, men vartikkje reist og avduka før 24. februar1924.

Tankar om statue tidlegare -IslandVerken danskar i 1906, eller islending-en Jonsson på om lag same tida, varførst ut med tanken om å reisa eiIngolv Arnarson-statue. Så langt einkjenner til var målaren SigurdurGudmundsson (1833-1874) den før-ste. Han føreslo å reisa ei statue tiltusenårsjubileet i 1874 og han lagasjølv ei skisse til figur. Skissa tilGudmundsson legg mykje mindrevekt på ungdom, det vakre og djerve,enn kunstverket til Jonsson gjer.(så langt utdrag)

- i Sunnfjord!I Noreg var det óg ein mann somhadde tankar om ei Ingolv-statue førJonsson. Det var Andreas Aabel iFørde. Utanom arbeidet sitt som dis-triktslege i Sunnfjord, sysla han medhistoriearbeid, og rundt 1870 var hanframfor alt oppteken av det historiskehopehavet mellom Noreg og Island ogdet føreståande 1000-årsjubileet forden første landnåmsmannen.

I juli 1874, i det aller første nummeretav Fjordenes Blad (frå 1919Fjordabladet), hadde Aabel eit stykkeom "Islands Tusenaarsfest". Han trek-kjer fram at det er islendingane Noregkan takka for landet si "eldste Saga".Skulle det ikkje vera ei verdig oppgå-ve nettopp for folket i Fjordane, derden første landnåmsmannen reiste utfrå, å hugsa dei "ved denne deresTusenaarshøitid", spør Andreas Aabel.Og så oppmodar han om å gå samanom å kosta ei minnegåve, "t. Ex."skriv han, en Ingolf-Støtte.

Frimerke i minneutgåva i 1974 i høve 1000år sidan den første innvandringa. Motivet -Ingolv med ein høgsetestolpe - er henta fråeit biletteppe av Vigdis Kristjansdotter ettermaleri av Johann Briem. Ingolv er herframstilt som ein eldre mann enn i Jonssonsin skulptur, han har skjegg, er berrhovdaog er utan stridsvåpen.

Kjelder og litteraturPrenta kjelder: •Reykjavik 871 +/- 2. 2005.•Fjordenes Blad. 10.07.1874.•Gula Tidend. 24.07.1928.

Uprenta kjelder: •Steintavler med informasjon iReykjavik. Innskrifta omsett til eng-elsk av Terry Gunnell, Reykjavik.•Nettstad - Landnåmsutstillinga iReykjavik

Ein kopi av Ingolv-minnsmerket i Reykjavik vart reist i Rivedal i 1961. Det var ei gåve tilNoreg frå den islandske nasjonen. Biletet er teke straks stillaset var teke bort, før avdu-kinga. Fotograf: Emmy Falch. Datering: 1961

23


Fredag 30. september var fotoarkivaren i Årdal ogheldt kurs i fotoregistrering for Årdal sogelag.Sogelaget har nemleg teke på seg jobben med å regis-trere opplysningar til dei historiske fotografia tilHydro Aluminium Årdal.

I september 2007 vart dei historiske delane av fotoarki-vet til Hydro Aluminium Årdal deponert hjåFylkesarkivet. Alt i alt tok vi i mot ca. 8.500 foto ogkring 10.000 tekniske teikningar. Vi jobbar no med ådigitalisere og registrere eit utval på 5000 fotografi fråsamlinga. Viktig historisk kjeldemateriale som til dømesfotografia tyskarane tok frå byggjeprosessane i krigsåravil bli prioritert i dette arbeidet.

Fylkesarkivet har så langt digitalisert 2500 fotografi, ogfredag 30. september vart også registreringsarbeidetsparka i gang. Vi er takksame for å få Årdal sogelag medpå laget, og ser fram til eit godt og produktivt samarbeidi tida framover! Bileta frå Hydro Aluminium Årdal vilbli tilgjengelege på heimesida vår etterkvart som regis-treringsarbeidet skrir fram.

Årdal sogelag registrerer Hydro-bileteAv Elin Østevik

Kurs i fotoregistrering på Klingenberg Hotel. Frå venstre: BjørnLindland, Elin Østevik og Oddvar Natvik. Fotograf: Jonny Asperheim.

Biletsamlinga til Hydro Aluminium Årdal innheld også fleire bileteteke før utbygginga tok til, som til dømes dette bilete av Øvre Årdalteke av fotograf Anders Beer Wilse ca 1910-1920. (SFFf-100342.258143)

Arbeidet i fabrikkhallane er også grundig dokumentert i fotosam-linga til Hydro Årdal. Fotograf: Ukjend. (SFFf-100342.224261)

24


allierte bomba dei tyske installasjonanei Måløy 3. juledag 1941. Hagens Hotellbrann ned til grunnen denne dagen, ogdet er all grunn til å tru at storparten avMartinus sine negativ og kamerautstyrgjekk tapt i brannen.

Martinus heldt fram med å fotografereetter brannen. I krigsåra var det mestpassfoto han produserte har vi fått vite.Fotografia Martinus tok etter brannen i1941 vart lagra i ei brakke på Halneset,og der vart dei ståande saman medkamerautstyret etter at Martinus døyddei 1948.

Det er andre som tidlegare har prøvd åspore opp negativarkivet etter Martinus.På slutten av 1970-talet var Lars Lunde

på jakt etter fotosamlinga. Det haddenemleg dukka opp fleire panoramabile-te av militære på Nordfjordeid signertAskeland på denne tida. Lunde snakkamed folk både på Askeland og i Måløyog vart fortalt at taket på brakka påHalneset hadde kollapsa. Bileta ogutstyret var såleis fullstendig vasskadaog kunne ikkje bergast. Det einaste somi dag er tilbake etter Martinus sin foto-produksjon er såleis mest truleg deipapirbileta som Martinus selde til kun-dane sine og som har overlevd i ulikeprivate heimar fram til i dag.

Vi har vore så heldig å få låne inn ogdigitalisere to av desse bileta. Mary-Lise Vik har lånt Fylkesarkivet eit pano-ramabilete frå bryllaupet til frå bryllu-

I førre nummer av Kjelda etterlysteunderteikna informasjon om biletar-kivet etter fotograf MartinusEliasson Askeland (1890-1948) fråMåløy. Vi har fått god hjelp frå lesa-rane våre, og veit no at biletarkivetetter Martinus diverre har gått tapt.Dei eldste delane brann opp underMåløy-raidet, medan den nyare delenhar blitt øydelagd av dårlege lag-ringstilhøve.

Som lesarane kanskje hugsar frå førrenummer av Kjelda hadde Martinus eta-blert seg som fotograf på Hagens Hotelltidleg på 1920-talet. Atelieret var ikkje ikjellaren som det stod i førre artikkel,men i eit anneks på hotellet. Her dreivMartinus framleis som fotograf når dei

Oppfølging:Fotograf Martinus Eliasson Askeland

Av Elin Østevik

“2det kompani paa Bömoen 1923. Fotograf Askeland, Moldøen”. Martinus har truleg fått fleire fotooppdrag frå forsvaret. Vi kjenner til athan har fotografert soldatar både på Nordfjordeid, i Trondheim og på Voss. Med på dette biletet frå Bømoen er anten Nils Hillestad (f. 1904)eller Olav Hillestad (f. 1902) frå Sogndal. Det originale papirfotografiet måler ca. 15 x 60 cm. Tips oss dersom du har namn på nokre avsoldatane. (SFFf-100567.263861)

Frå bryllaupet til Valborg Askeland og Anton Olai Larsson Endal i Davik kyrkje ca. 1928. På dette biletet har Martinus fanga inn over 120 perso-nar med panoramakameraet sitt. Det originale papirfotografiet er 11 x 70 cm og syner andlet og utsjånad til alle dei frammøtte i detalj. Valborg,som var Martinus si syster, døydde i barsel året etter at dette biletet vart teke. Barnet til Valborg og Anton levde opp og fekk namnet Valborg ettermora. Anton gifte seg seinare oppatt med Margit Borghild Pedersdatter Ottem; saman fekk dei tre born (SFFf-100565.263860).

25


pet til far hennar Anton Olai LarssonEndal og Valborg Askeland medan vifrå Kjell Magne Hillestad har fått låneinn eit panoramabilete teke på Bømoenpå Voss i 1923. Det som er spesieltinteressant med bryllaupsbiletet er atfotografen sjølv, Martinus, eller Tinssom han også vart kalla, er med på bile-tet. På grunn av at panoramakameraeteksponerte filmen i ein roterande beve-gelse frå venstre mot høgre kunneMartinus sette kameraet i gang og såroleg stille seg opp lengst til høgre i fol-kemengda.

På både bryllaupsbiletet og biletet fråBømoen ser det ut som dei avbilda per-sonane står oppstilt på ei bein rekke,men når bileta vart tekne stod både sol-datane og bryllaupsgjesten i ein halvsir-kel rundt kameraet. På grunn av denroterande eksponeringa til panoramaka-meraet vart perspektivet fordreia. Ved åstille opp personane i ein halvsirkelmotverka fotografen denne fordreiinga

og resultatet vart at det på biletet vartsjåande ut som om dei avbilda perso-nane hadde stått på ei bein rekke ieksponeringsaugneblinken! Ein av for-delane ved panoramateknikken var net-topp det at fotografen, på grunn av denroterande eksponeringa, kunne ståmykje nærare dei han tok bilete av ennmed eit vanleg kamera og likevel fangeinn heile gruppa.

Ei stor takk til lesarane våre som harbidrege med bilete og opplysningar tildenne artikkelen. Dersom du også harbilete etter Martinus Askeland som vikan få låne inn og digitalisere, så ta kon-takt med oss!

Kjelder•Munnleg og skriftleg informasjon fråKristen Askeland, Lars Lunde, KjellMagne Hillestad og Mary-Lise Vik.

PanoramafotograferingPanoramafotografering er omtrentlike gamalt som fotografiet er.Fotografiet vart oppfunne i 1839,og alt på 1840-talet vart det utviklaulike typar av panoramakamera.Det var likevel først i 1888 medoppfinninga av den fleksible plast-filmen, at panoramafotograferingaverkeleg breidde om seg. Det finstto ulike hovudtypar av panorama-kamera: Kamera med roterandelinse der negativet ligg i ein bueinne i kamerahuset; og panorama-kamera der heile kameraet roterersamstundes som negativet vert trektgjennom kameraet med same has-tigheita som kamerarotasjonen. Eittav dei mest populære panoramaka-mera var Kodak sitt “Cirkuit”-kamera som vart lansert i 1907.Dette kameraet var av sistnemndetype, og var utvikla spesifikt for å tastore gruppebilete.

Forts. neste side.

26


“ – Maaløy – Fotograf Askeland”, eitt av Askeland-bileta i Fylkesarkivet sin fotobase. Biletet er teke i 1934. Når Askeland tok panorama-bilete av landskap og tettstader kunne han ikkje som ved personbilete arrangere motivet for å motverke perspektivendringane den roterandeeksponeringa medførte. Ved by- og landskapspanorama måtte han i staden korrigere perspektivet når han framkalla bileta i mørkerommet.Vi har diverre ikkje nøyaktige mål på originalfotografiet. (SFFf-1995008.0004).

Forts. frå side 25.

det vert også fortalt om kor lite somskulle til før du hamna der.

Denne tidsbolken på 20 år gjorde flei-re kast på seg. Perioden 1920 – 1930

var prega av avsetningsvanskar, sving-ande pengeverdi og alvorlege problemi næringslivet. Arbeidsløysa steig. Påslutten av 1920-talet skapte deflasjo-nen store vanskar for jordbruket.

Denne artikkelen byggjer påFylkesarkivet sitt bidrag til jubi-leumsboka om Hyllestad kommune150 år. Både kommunar og folk lan-det over kom under press i mellom-krigstida, og inntektssvikt, arbeids-løyse og aukande fattigdom vart einrealitet for mange, også i Hyllestad.

Ei tid full av motsetnaderSeier du mellomkrigstida, periodenfrå 1920 til 1940, til eldre folk, såtreng du ikkje vente lenge før histori-ene kjem; om slitet og strevet, om deiharde 30-åra då arbeidsløysa varrekordhøg og fast lønna arbeid var eitframandord for mange. Dei fortel omfisket som slo feil, om landbruksprisarsom gjekk til botnar og om gjeldskrisai landbruket der trugsmålet om åmåtte gå frå gard og grunn hang somei mørk sky over folk. Svikt i inntektergav lite å betale skatt for og utpan-tingslistene hos kommunen var lange.Stille vert det fortalt om den tunge,tunge vegen til fattigkassa der du sommenneske fekk nedskrive verdien din,både i eigne og andre sine auge, men

Fattigdom og arbeidsløyse i mellomkrigstida i Hyllestad

Av Kjerstin Risnes

Å kome på fattigkassa var sett på som skam, men i mellomkrigstida var det mange somikkje såg anna råd då inntektsgrunnlaget brått vart borte.

27


Tidlegare optimistiske investeringarvart no til tyngjande gjeld. Spesielthardt ramma vart mange austlands-bygder der moderniseringa i jordbru-ket var kome lengst, og investeringanehøgast. I arbeidslivet elles svinga sys-selsetjinga, og inntektene like så. Frå1930-33 slo den store verdsdepresjo-nen inn over landet og arbeidsløysavart rekordstor. Kring 1935 byrja einøkonomisk oppgangsperiode medaukande lønningar og nedgang iarbeidsløysa.1

Mellomkrigstida var likevel ingasamanhengande krisetid. Tida var fullav motsetnader og inneheldt bådestagnasjon, nedgang og framgang. Detmoderne samfunnet fekk sittgjennombrot i perioden 1900 - 1935.2

Det betydde m.a. høgare levestandard,eit betra helsestell, utbygging av sam-ferdsla med betre kommunikasjonarog aukande offentleg aktivitet. Pålandsbasis steig folketalet, og folklevde lenger. Dei største endringaneskjedde likevel i og kring byane, ogskilnadane mellom by og land vartstore i denne perioden.

Dei stadige tilbakeslaga i vekstenførte til at arbeidsløyse, naudsarbeidog fattigkasse vart ei kjensgjerning forsvært mange. Spesielt hardt ramma

vart dei store ungdomskulla som varklare for arbeidslivet. Arbeidsløysasvinga mellom 10 og 30 prosent, menmørketala er store.3 For mange kom-munar vart det også smalhans medskattesvikt og aukande utgifter. Tilliks med sine mange innbyggjarar sommåtte få hjelp, måtte mange kommu-nar vende seg til staten og kom der-med under streng kontroll.

Slik var den generelle nasjonale stoda.Fattigdom og arbeidsløyse går som einraud tråd gjennom mellomkrigstida. I

det fylgjande vil vi sjå på i kva graddette også galdt Hyllestad. Korleis slokrisa ut i Hyllestad med omsyn tilarbeidsløyse og fattigdom? Auka fat-tigdomen og kven var dei fattige? Vardet dei arbeidsledige som gjekk attsom fattigunderstøtta eller vart deihjelpte på andre måtar? Dette og til-støytande spørsmål vil vi ta føre oss idenne bolken.

Ei strid tidI 1920 budde det 2276 personar iHyllestad4 og folketalet heldt seg

Jordbruk var den viktigaste næringa i Hyllestad, men det var i denne perioden at JonasLøland la grunnlaget for skipsverftet i Leirvik, dagens hjørnesteinsverksemd. Biletet viserLøland verft frå omlag 1935. Fotograf: Råsberg, Bjarne

28


rimeleg stabilt gjennom perioden.Kommunen var då som no næringsfat-tig. Jordbruket var den viktigastenæringa, men fiske var også ein viktigdel av næringslivet, gjerne i kombina-sjon. Mange av gardane låg slik til atdet var naturleg å hauste frå sjøen oghavet både til eige forbruk og for sal.Inntektsgrunnlaget kvilte dermed ifyrste rekkje på den innkoma somjorda og sjøen gav. Gardane var små,nokre berre ein jordlapp, så tilleggsar-beid som ulike former for handverk,vegarbeid etc. gav kjærkomne kroner ikassen og var i mange høve det somgjorde at økonomien gjekk rundt.Sjølvsagt var det ikkje berre jordbruki Hyllestad. Nokre hadde fiske somhovudnæringsveg, andre var anleggs-arbeidarar, her var ein del tenestefolk,hovudsakleg kvinner, handelsfolksjølvsagt og jamvel nokre industriar-beidarar.5

Eit særpreg for Sogn og Fjordanefylke var dei mange heimebuandesønene og døtrene som utgjorde viktigarbeidskraft på gardane.6 Dette galdtogså for Hyllestad. Folketeljinga for1920 fortel om heile 220 heimeve-rande born over 15 år som var knytte

til jordbruk og februk. 10 år seinarevar talet om lag det same. Dei ungesom var klare for arbeidslivet, entensom sesongarbeidar i dei periodanegardsarbeidet ikkje krov dei, eller somville flytte ut av kommunen for å fåseg arbeid, kom ingen veg, ei heller tilUSA etter den store depresjonen.Ungdomskulla var store, 183 000 pålandsbasis i 1920- åra og heile 285000 i 1930-åra,7 og konkurransen omarbeidsplassane var hard. Bygdenevart fylte av overflødig arbeidskraft isin beste alder. Det vart såleis mangemunnar å mette under trongare kår idenne perioden.

Hyllestadsamfunnet var økonomiskavhengig av storsamfunnet. Gardaneproduserte for sal og svikta markna-den i form av avsetningsvanskar ellerlåge prisar, forsvann også mykje avinntektsgrunnlaget. Svikta fiskeria,forsvann både hovudinntekt og tillegg-sinntekt hos mange. Hadde ein gjeld itillegg, var ein ekstra ille ute. Einbonde med lån måtte i 1928 leveremest dobbelt så mykje varer som i1920 for å handtere den same låne-summen.8 Men krisa fekk ein fleirsi-dig effekt for mange i Hyllestad då deii tillegg jordbruket måtte støtte seg påinnkome utanom. Turka også denneinntektskjelda inn, då vart det pro-blem. Og det vart det for mange.Marginane var små.

Inntektssvikt og skattesvikt Med inntektsvikt i landbruket og svikti tilleggsinntektene, m.a. fisket somvar dårleg i 1920-åra,9 vart situasjo-nen svært problematisk, både for kom-munen som var avhengig av skatteinn-tektene og for dei kriseramma innbyg-gjarane. Til liks med sine skatteytararfekk også kommunen i aukande gradøkonomiske problem gjennom perio-den. Inntektene for t.d. året 1919danna grunnlaget for utlikninga avskattane for komande års budsjett, ognår inntektene hos skatteytarane byrjeå svikte, vart konsekvensen inntekts-svikt.10 Dei sviktande skatteinntektenevar gjennomgangstema i kommune-styret frå tidleg på 20- talet og sjølvom ikkje kommunen gjekk konkurs,var kassen tom med jamne mellom-

rom. Fylkesskatten vart eit strev åbetale, lånegjelda like så og etter kvartmåtte dei be om gjeldsforhandlingarmed sine kreditorar. Brev fråFylkesmannen i 1938 viser at deihadde fått renteakkord frå 1933- 34.11

Det økonomiske handlingsrommet varlikevel svært trongt og kommunenhadde lite å møte krisetidene med.

Skatten vart betalt i ettertid, opp til eittog eit halvt år i etterkant av innte-ningsåret, og med små og minkandeinntekter skulle det svært streng bud-sjettdisiplin til for å halde att pengartil skatt. Mange klarte det ikkje. Dåvar det å be kommunen om forståingog håpe på utsetjing av tvangssal avskattepanten, slik som brevskrivarenher må gjere.

”(…) At eg er sjyldig skat er riktig noksandt, men da eg ingen ting tjener tilskat, blir det disverre saa at skattenblir stående ubetalt. Men til trods fordet, tør eg på stå at eg ikkje er blantdem som har vist utpreget uvilje forbetaling av skat. For nødspengene tilHyllestad sokn oparbeidet jeg vedveiarbeide og som blev betalt somavdrg paa skat, betalt den ½-34 kr.16. Statstilskot til jorddyrking for 4

Dei fleste kvinnene hadde framleis sittarbeid i tilknyting til gardsdrifta, som tenes-tefolk eller bondekoner, men på posten ogtelefonstasjonane var det gjerne kvinnelegetilsette. Johanne Sørebø (1892-1979) varpoststyrar på Sørbøvåg frå 1929 til 1958.Fotograf: ukjend

Den økonomiske verdskrisa stengde i storgrad porten til USA, men nokre kom seglikevel over Dammen. Ein av desse emi-grantane var Gustav Hyllestad, f. 1905 somaldri kom attende. Fotograf: ukjend

29


kvartal 1933, betalt for skat den 8/2-34 med kr 85. Hvilket blir til saman kr101.”

Gardbrukaren opplyser vidare at detkviler ei pantegjeld på kr 6800, samtkår, på garden. Det er ikkje arbeid å fåutanom garden og ”(...) noget maa egmed familie leve av ogsaa. I vinter harjeg 4 kjør hvor av de tre er pantsatt forskatt og skal nu nogen av disse selges,saa sjønner De sjelv resten, hvad føl-gene vil blive. Det vil bli den enes dødog den andres brød…”12

Heradskasserar O. Kolgrov fekk sakatil uttale. Han viste til at skattegjeldavar lita og betalingsviljen god. Han

meinte vidare at den økonomiske situ-asjonen også var reell og tilrådde athan fekk utsett skattekravet til hanfekk meir jorddyrkingstilskot elleranna arbeidsinntekt. ”(...) Ein vertnøydd å sjå individuelt på alle slikesøknader, so ein ikkje gjer skade medinndriving av skatt hjå folk som ikkjekann greida seg. Der ein merkar uvil-jen fær ein heller halda innåt.”13

Skatteviljen var sjølvsagt ikkje likestor hos alle, den gong som no. Nokreville ikkje, andre kunne ikkje betalefor seg. Nokre stakk vel også hovudeti sanden og venta på betre tider, ellerorka kanskje ikkje ta situasjonen innover seg. Søknadane om nedsett skatt,

utsett skatt eller fråfall av gamle skat-tekrav rann inn til kommunestyret idenne perioden. Ubetalte skattar førtetil pantsetjing av verdiar som kunneomsetjast ved eventuell tvangsauk-sjon. I ei oppgåve over skattepanthausten 1933, som omfatta 90 perso-nar, kan vi lese kva kommunen haddeteke pant i.14 Her finn vi alt frå kyr,kalvar, hest, sauer, lam, del av eit not-bruk, salongrifle, etc. Det meste hand-la om det som skapte inntektsgrunnla-get til folk. Går vi til utpantingsbø-kene for Hyllestad heradskasse finn viat det slett ikkje er alltid noko pant åhente, ” Utlegg kunne ikkje påvises.”15

Dei ubetalte skattane vart ei pine forkommunen. Skatten var hovudinntek-ta til kommunen, og dei trong hansårt, men sette dei knipa for hardt på,ville folk misse det som igjen gav deiinntekter, slik som denne gardbruka-ren her skisserer:

” (…) Heradsstyret må vera klår overat dersom skattepantet vert selt, vertme so og segja heilt avskoren frå ågreida noko som helst utloger meir. –Tek heradet pantet kan det taka restenmed det same. (…).16 I verste fallmåtte kommunen gje ytingar gjennomfattigkassa, og både på lang og kortsikt kunne det koste meir enn skattere-duksjon eller fråfall av små, gamlekrav. Likevel, kommunestyreprotokol-len viser at med jamne mellomromsette dei styrande makt bak krava ogdreiv inn skattane gjennom tvangsauk-sjonar. Eitt slikt døme er frå møte 24.juli 1924. Då fann kommunestyret åmåtte gå til realisering av skattepant.Dei vedtok at skattepantet for åra1920-21, eldre og seinare år vart åselje snarast. Seinast i september. Mensamstundes vedtok dei at ved seinareårs skattar måtte ein ta omsyn og ikkjevere for hardhendte med dei somhadde lita økonomisk evne. Det galdtå finne balansen, men det var trulegikkje lett. I åra 1921 til 1925 vart detutført 117 slike eksekusjonar17, ogdette var før den verste krisa rammalandet.

Vi manglar tal på tvangsauksjonanefor resten av perioden, men vi kan la

Det var ikkje berre folk som måtte søkje økonomisk hjelp. Kommunen streva, og medan fat-tigstyret heldt auge med fattiglemene i kommunen, førte Fylkesmannen streng kontroll medkorleis kommunen disponerte pengane sine.

30


ordførar Hans A. Risnes og formann-skapet sjølv kome til orde om denneproblematikken. Det gjeld framlegg tilbudsjett for året 1936-37 som vartsendt Finans- og Tolldepartementet tilgodkjenning, gjennom Fylkesmannen.I samband med budsjettframleggetsøkjer kommunen om endring i skatte-øre og reduksjonstabell.

” Den tabell me no brukar er reintdrepande det same gjeld skatteprosen-ten. Det viser seg tydeleg på skatte-restansarne at skattetrykket er svært,då dei tross hardhendt innkrevjingviser seg vanskeleg å få nedyver. (…) IHyllestad er det ingen store skatteyta-rar som kan bera noko skatt som for-slær. Difor må skatten utjamnast påsmåbrukararane og arbeidarne somofte sit so trangt idet frå fyrr at deifaktisk ikkje toler skatt. (…)

Hyllestad formannskap24/7-36.18

Her er det fleire interessante utsegnerå gripe fatt i. Truleg må ordføraren si

formulering ”hardhendt behandling”bety eit sterkt fokus på tvangsinndri-ving av skatt. Det betydde vanlegvistvangsauksjonar, utan at det tydelegvisfekk dei store utslaga på restansane.For mange var det truleg ikkje nokomeir å gi. I 50-års skriftet omHyllestad Arbeidarparti 1934 – 84 slårhistorikar Finn B. Førsund fast at flei-re måtte gå frå gard og grunn imellomkrigstida. Det kjem også frambåde i protokollane til fattigstyret ogkommunestyret.

Ordførar Risnes, ny av året, erkjennerat skattetrykket er for høgt, rammarfeil og har liten positiv effekt på kom-muneøkonomien. Også Førsund heldfram det høge skattetrykket på folksom hadde lite å gjere opp for segmed. Ja, Førsund skriv jamvel at deistyrande velta skattebyrdene sine overpå småkårsfolket, medan dei sjølveordna seg med ein skatt som kom deiog deira eigne til gode. Som døme påden urettvise utlikninga viser han til

likningsprotokollen for 1934 kor detgår fram at av dei 692 skatteytarardette året, var det 227 tenarar og hei-meverande barn. Av ein total herads-skatt på kr 47 104 skulle kr 4 107kome frå ” (…) ei gruppe som i rea-liteten var arbeidslause.”19

Kor vidt Hyllestad kommune var meirhardhendt både med omsyn til inndri-ving av skatt og skattelegging ennandre kommunar i same situasjon,skal vere usagt. Det krev ei meir inn-gåande gransking enn det som harvore gjort her for å finne det svaret.Det vi derimot kan konkludere med erat både kommunen til ei viss gradprøvde å ta omsyn. Dei skar ogsåutgiftene så langt ned som budsjettetkunne tole. Både kommunen og skat-tytarane merka godt til nedgangsti-dene.

Arbeidsløyse og inntektsviktArbeidsløysa og inntektssvikten komtidleg til Hyllestad. I 1920 skreiv dis-triktslegen for Lavik distrikt, som ogsåomfatta Hyllestad, fylgjande: ”Deøkonomiske forhold er mindre godefor småbrukernes vedkommende, somikke har hat anledning til å komme utpå arbeide, dertil kommer, at vinter-

Kommunen sette stundom makt bak krava og dreiv inn ubetalt skatt, men fyrst kom kommu-nekasseraren med tilråding og uttale til formannskapet. Det var ikkje alltid at uttalen gjekk iden skatteskuldige sin favør.

Jakop Andreas Gjerdsen (1882-1953) somher er avbileta saman med kona og bornasine, var ordførar i kommunen frå 1929 –1932. I det sivile liv dreiv han dreiv mellomanna trelasthandel, tønnefabrikk og ullvare-fabrikk. Fotograf: ukjend

31


fisket har slått feil de 2 siste år.”20 Omlag det same melde fylkesmannChristensen under Fylkestinget åretetter. Han var uroa over arbeidsløysasom hadde byrja å melde seg, oghadde sett løyvingar til naudsarbeid påveganlegget Leirvik – Skor på sak-skartet. Godtgjersla for dette naudsar-beidet var sett til kr 1 per time, kr 1,50ved akkord. 21 Christensen melde atfolk var no byrja å kome heim att fråanlegg, samt at industrien og småin-dustrien var råka. Hyllestad var ein avdei kommunane som var ille ute, ogogså han viste til det dårlege fisket deisiste åra. Kor mange ledige vert ikkjenemnt, men i møteboka til Hyllestadkommunestyre 29.11.1921 går detfram at det var omlag 80 arbeidsledi-ge, der 25 av desse var familieforsytar.Dette var personar som hadde hovud-inntekta si frå anlegg. I 1922 visermelding som arbeidsløysenemnda iHyllestad sende til Inspektoratet forArbeidsformidlingen at talet på ledigehadde stige til 102 arbeidsledigemenn. Og arbeidsløysa greip om seg idei komande åra. På slutten av 1920-talet slo nedgangskonjunkturane innfor fullt, og betre skulle det ikkje blipå 1930-talet.

Kor stor arbeidsløysa i Hyllestad vargjennom perioden, er uvisst. Korleisein skal talfeste arbeidsløyse er ognoko problematisk. Kvifor skulle einmelde sitt behov viss der ikkje var

arbeid å få, og kven rekna seg somarbeidslaus? Gjekk dei mange ungeugifte kvinnene og melde sitt behov tilden kommunale arbeidsløysenemnda?Det er vel kanskje tvilsamt når ein serpå kva tilbod som fanst på naudsar-beidsfronten. Arbeidsløysetrygda,som vart sett i verk heilt på slutten avperioden, i 1939, var i realiteten eit til-bod som omfatta få ved at det krov atein hadde vore i arbeid. Her fall lang-tidsledige og spesielt dei unge, uansettkjønn, heilt utanfor.22 Arkivet etterarbeidsløysenemnda kunne ha gittsvar på kor mange dei registrerte, gra-den av sysselsetjingsbehov, kanskjekjønn, alder og yrkesbakgrunn også,men dette arkivet er truleg blitt borte.Vi får difor nøye oss med dei spora-diske kjeldene vi har. I møteprotokol-len for Hyllestad kommunestyre i1934 den 28.03, sak 10, går det framat det no er om lag 300 arbeidslause ikommunen. Kommunestyret krevaksjon for å skaffe midlar. I samemøtet under sak 21, vert det gittpålegg til ordførar og varaordførar omå ta kontakt med sosialdepartementet.300 ledige skulle tilsvare 13,1 % avinnbyggjarane kommunen, eit sværthøgt tal, men med tanke på dei mangei arbeidsdyktig alder, så er det vel kan-skje ikkje heilt urimeleg. Med slike talvar det ikkje rart at kommunestyretkrov handling.

Sjølv om tidene generelt sett betra seg

frå 1935, var arbeidsløysa seig å blikvitt, noko søknadsbreva om ulike for-mer for naudsmidlar ordførar Hans A.Risnes flittig sende, er eit vitneprovpå. I brev til Sosialdepartementet 8/2-38 skriv han mellom anna ” (…) Egviser til det som form. i arbeidsløyse-nemndi har framhelde i søknaden ogvil segja at stoda til dei arbeidslauseer sers vand i år. Fisket som for meste-parten av ungdommen og eldre medher ute ved havet er ei god studnadnår det har slege til, er i år som kjentheilt mislukka.” Månaden etter, 2/3-38, skriv han til det same departemen-tet om nye naudsmidlar og argumente-rer mellom anna med at arbeidsløysaer verre enn nokon gong då veganleg-get Leirvik – Skor nærmar seg sluttenog sysselset berre nokre få.23 Viss viskal ta ordføraren på ordet, vil det seieat det var meir enn 300 ledige iHyllestad så seint som i 1938.Bortfallet av inntekter var dramatiskfor mange, tapet av sjølvkjensle ved atingen hadde bruk for ein, og at einikkje kunne gjere opp for seg, like-eins.

Jakta på kronene”15/9-38Hr. ordf. H. Risnes(…) Ein annan ting til. Her går fem -seks gutar og har ingen ting å gjerano. Dei bad meg spyrja um dei kundefå byrja på Arefjellsvegen. Eg skreivtil S. Risnes for ei tid sidan, men harikkje frett frå han. Dei har arbeidd påsame staden før. Noko dagsv.tilskotmå vel heradet få vil eg tru. Vyrdsamt O. Førsund.”24

Arefjellsvegen var ein av dei mangevegane som vart bygde i perioden, ogvegarbeid vart ei sysselsetjing formange. Ikkje berre i Hyllestad, menlandet over vart det bygt vegargjennom eit mylder av ulike løyvingartil bygdevegar, gardsvegar, sambin-dingsvegar, hovudvegar osv. Det vartsåleis skapt viktige samfunnsverdiartil billige pengar og med rå handemakti denne tida. I Sogn og Fjordane varbehovet for vegar stort og interessasterk. Alt vart teke i teneste for veg-bygginga, arbeidsløyse, trong til jord,den aukande bilismen med krav om

Veganlegget Leirvik-Skor sysselsette mange arbeidslause. Her er ein gjeng arbeidarar fråHyllestad i 30-åra. Dei gjekk frå Hyllestad og fram til arbeidsplassen kvar dag.Arbeidsdagen varde i 10 timar. Laurdagen arbeidde dei litt kortare dag. Bas for dette lagetvar Ole Stigedal. Jørgen Myklebust var 'syning.' Fotograf: Råsberg, Bjarne

32


sambindingsvegar, og ikkje minst deivanskelege økonomiske tilhøva i kom-munane som krov kriseløyvingar, ifylgje fylkesmann Seip.25

I Hyllestad var også behovet for vegarstort både for utbetring og nybygging,samt for samanbinding mellom deiulike delane av kommunen.Interessentane var mange. VegenLeirvik – Skor fekk, som tidlegarenemnt, naudløyving i 1921 og vart einviktig sysselsetjingsfaktor. I periodarvar det opp til 50 mann som arbeidde

på anlegget. Problemet var at detteveganlegget berre var i drift om som-maren og då annakvart år.26 Slikt varikkje mykje å leve av. Øen – Hyllestad– Staurdal var ei anna vegstrekningsom naut godt av naudsmidlar. I peri-oden 1938 – 40 fekk anlegget kr 38000 i slike midlar.27

Mange unge reiste ut av heimbygda påstatlege veganlegg, finansierte mednaudsmidlar, i denne perioden. I kvagrad dei arbeidslause karane fråHyllestad reiste ut av kommunen på

slike anlegg, er uvisst. Både vegenover Sognefjellet og Gaularfjellsvegenvart bygde ved naudsmidlar på 1930-talet, og anlegga var retta spesielt motungdom. I ei oversikt over arbeidararsom arbeidde på Gaularfjellsvegen i1937 og 1938, finn vi berre ein fråHyllestad.28 I rundskriv frå departe-mentet står det å lese at timelønna var45 øre før ein hadde fått røynsle, der-etter akkord. Den forventa dagslønaskulle då bli kr 5. I tillegg var det fritthus, men kosten vart trekt frå løna.29

Dagsverkstilskot var eitt av tiltaka sta-ten sette inn for å motverke den verstearbeidsløysa og hindre at dei ledigemåtte få fattigstønad. I formannskaps-arkivet etter Hyllestad kommune flo-rerer det med slike søknader tilSosialdepartementet, eller Departe-mentet for sosiale saker som det heitteden gong. Midlane kunne nyttast tilkommunalt eller privat naudarbeid.Staten kom med pengane, men meste-parten av dei totale kostnadane vartdet kommunen som måtte bere.30 Detvar såleis ikkje heilt gratis å få naud-hjelp. Tilskotet til kommunalt arbeidvar kr 2,50 per dagsverk, 8 timars dag.Tilskotet til private var kr 2. Dersomdei leigde folk inn, skulle dei sjølveleggje til 50 øre, samt halde kost31. Ifylgje det før nemnde rundskrivetskulle arbeidsplassen veljast samanmed vegkontoret og viss private tokinn leigefolk, skulle arbeidsløyse-nemnda inn i biletet. Men det var ikkjekrav om å nytte arbeidsledige.

”Når krubba er tom, bitast hestane,”vert det sagt, og når det galdt dessedagsverksmidlane som gjekk til priva-te, vart det misnøye. Dei som var heiltledige såg ikkje med blide augo på atgardbrukarane fekk tildelt statlegemidlar til å opparbeide seg veg for,helst med eiga og familiens arbeids-kraft. I ein korrespondanse mellomkommunen og Inspektoratet forArbeidsformidlingen i 1937 går detfram at kommunen er blitt klaga innfor ein fordelingspolitikk på dagsverk-spengane som førde til at folk hamnapå fattigstøtte. Klagaren påstod tyde-legvis at desse midlane vart delte ut tildei største gardbrukarane. Ordføraren

Arbeidsløysemelding frå november 1922.

33


slo innleiingsvis fast at klagaren ”visstnok er ”helseveik” ofte når der erarbeid å få.” Han nekta for at påstan-dane var sanne og viste til at kommu-nen året før hadde hatt i gong fleireanlegg med slike tilskot, der kommu-nen hadde skøytt til dagløna slik at hovart 4 kroner for eit dagsverk på 8timar. Elles var midlane nytta til gren-devegar og arbeidarane uttekne avarbeidsløysenemnda.

” (…) At dei er millom dei interesserai desse grendevegarne er gardbrukararer vel ikkje å koma forbi og utan at mehar litt arbeid til småbrukarane må støtil dei med fattigstudnad har me diver-re fleire døme på so det kan vel hendaat der arbeider folk som har ei liti”joretorve” på desse anleggi. Det kanvel elles ikkje unngåast at der av og tilvert inntekne folk som ikkje burde voremed og kanskje ein annen meir treng-ande må gå, men stort sett torer eg åpåstå at pengane er brukte rett.”

Korrespondansen fortsette. 07.06.37sende ordførar Risnes nytt brev tilInspektoratet med støtte til arbeids-løysenemnda og hevda at sidan hanvart ordførar hadde han arbeidd for atmidlane hadde gått til dei mest treng-jande. Å påstå at dei hadde gått til dei

mest velståande, karakteriserte hansom lygn.32 Men det var nok ikkjeberre denne klagaren som var mis-nøgd med fordelinga av dagsverk-smidlane. Ein annan arbeidsledigtakka ordføraren for at han hadde fåttarbeid, men hadde høyrt at dette haddeskapt misnøye. Han langa ganskekraftig ut mot bønder med middelsstore bruk som var meir opptekne avklingande mynt enn å produsere oghalde jorda si i hevd.33 I 50-års skriftettil Hyllestad Arbeidarparti kjem detfram at ” (…) harmen vart vekka vedat lokale politiske koryfear kunne sette”trengjande” bønder i naudsarbeidmed dagsverksbidrag på eigne vegan-legg framfor arbeidslause småkårsfolksom måtte ty til forsorgsvesenet (…)”34

Det kan også sjå ut til at fattigstyretheller ikkje var heilt nøgd med kvensom fekk tilbod om arbeid. Dei ynsk-te i alle høve meir innsyn og meir inn-verknad på uttaket av dei arbeidsledi-ge. I møte 2. mars i 1938 oppmodardei kommunestyret og arbeidsløyse-nemnda om å syte for at arbeidsførefolk som får fattigstøtte måtte få tilvistarbeid. I tillegg gjorde dei krav på å fåeit medlem av fattigstyret inn i nemn-da.35 Fattigstyret hadde sine budsjett åstri med og ynskte naturleg nok åunngå meirkostnader der dei kunne.

Arbeidsløysa og kampen om midlaneskjerpa motsetnadane mellom folk.Kronene var få, men heilt naudsyntefor nokon og svært kjærkomne forandre. Sjølv om det ikkje har voremogeleg å få fram eit klart og tydelegbilete av arbeidsløysa, må det veregrunn for å konkludere med atarbeidsløysa var merkbar og gjordeden økonomiske situasjonen vanske-leg for dei som hadde arbeid utan forgarden som tilleggsnæring, og ikkjeminst for dei som var reine lønnsmot-takarar.

Fattigvesenet - det kommunalesikringsnettet”Lever til NN30 kg siktemjøl 30 kg grynmjøl 1 kg smør 1 kg kaffi 5 liter olje 3 kg havregryn 1 kg sukker 1 pakke fyrstikker 1 kg grønsæpe 1sort og 1 kvit trådsnelle1 pakke vaskepulver 1 hekto gjær… den 13/11 1928

Anders Hansen”36

Dette er ein av dei mange ”matlappane” vi kan finne i arkiva etter fattigstyreti Hyllestad frå mellomkrigstida. Desseer eit vitnemål frå ei tid der fattigvese-net var det einaste sikkerheitsnettet for

Det var kamp om dagsverkstilskota.

34

mange og skulle bli det for mange flei-re. Då landet gjekk inn i mellomkrigs-tida, var fattigbudsjetta låge. 56 000hovudpersonar fekk hjelp i 1920. I1935 var talet auka til 156 000 hovud-personar. Reknar vi med koner ogbarn som skulle forsytast av hovud-personen, levde lag 300 000 personareller 11 % av folket på fattigstønad.Fattigvesenet var i ferd med å bli detviktigaste forsytingssystemet grunnaarbeidsløysa.37

Fattigvesenet var opphavleg det gamlesamfunnets offentlege forsytingssy-stem for dei som av ulike grunnarikkje kunne klare seg sjølve. Detkunne vere funksjonshemma, sjuke avalle kategoriar, foreldrelause oggamle. I løpet av siste del av 1800-talet og utetter 1900-talet vart fleire ogfleire grupper skilt ut frå lova. Då lovavart revidert i 1900, var tanken at hoskulle vere mellombels, og at det berreville vere nokre få hjelpetrengjandesom skulle ha hjelp etter denne lova.Svaret på forsyting og omsorg forkjernegruppene i fattigvesenet, deigamle og sjuke, skulle kome gjennomsosialforsikring og pensjonsordning-ar.38 Slik gjekk det ikkje. Lova stodfram til 1964. Rett nok var det komedet til viktige bitar som fasa grupperav fattige ut av fattigsystemetgjennom ulike forsikringsordningar,og på slutten av mellomkrigstida kombehovsprøvd alderstrygd, iverksett i1937, og lov om obligatorisk arbeids-løysetrygd i 1938. Likevel, for mangevart framleis fattigvesenet sikkerheits-nettet då trygdesystemet ikkje var fer-dig. Det var hit dei som mista inntektog arbeid måtte gå om det ikkje fanstandre utvegar. Familien hadde plikt tilhjelpe til sine eigne så langt det let seggjere, men ikkje alle kunne yte slikhjelp og slett ikkje alle hadde nokon åstøtte seg på.

Plikta til å hjelpe var eit kommunaltansvar, også finansieringa, sjølv omulike refusjonsordningar kom inn ibiletet for nokre grupper.Styringsreiskapen for fattigstyret vardet vedtekne budsjettet og lova, menlovtolkinga var det i stor grad det loka-le fattigstyret, med presten og dei 16

andre styremedlemmene i Hyllestadsom stod for. Eit utval av desse, somregel fem, var også medlemmer i kom-munestyret, så linken mellom fattigsty-ret og resten av det ansvarlege kommu-nale styringsverket var sterk og sikranaudsynt kommunikasjon.

Fattiglova av 1900 var på sett og visein arv frå dei fyrste fattiglovene frå1845 og 1863. Den moralistiske arvenom at fattigdom var sjølvskapt og eituttrykk for eit teikn på dovenskap vissein i teorien skulle kunne klare segsjølv, gjekk enda lenger attende. Rettnok tok lova av 1900 dei arbeidslauseinn i ”varmen” i erkjenning av atarbeidsløyse var eit strukturelt ogikkje individuelt problem, men lovasom skulle hjelpe folk i ein periodeder det moderne Noreg brautgjennom, drog likevel med seg eintung moralistisk arv. Like eins einstreng tilsyns- og kontrollfunksjon ogmanglande rettigheitstankegang. Densom fekk hjelp frå det offentlege måttefinne seg i at ein ikkje hadde klagerettpå vedtak, fattighjelp var dessutan eitlån som kunne krevjast tilbakebetaltog jamvel arvast. Om dette vart prak-tisert i Hyllestad, er uvisst, men fattig-styret i Hyllestad hadde jamlege auk-sjonar der dei selde unna døde fattigesine eignelutar. Fanst det ei bankbokmed nokre få kroner på, vart det ogsåteke beslag i henne, arv likeeins.Skulda skulle gjerast opp.

Heilt fram til 1919 var dei fattige somfekk stønad utan stemmerett, og imellomkrigstida kom gufset frå forti-da attende. Denne gongen var detikkje stemmeretten dei mista, men ret-ten til å bli valt inn i fattigstyret. Einvar ugild.39 I tillegg mista dei ogsåmista retten til å fungere som kommu-nale ombod viss dei hadde mottekefattighjelp det siste året. Uansvarlegefattige kunne ikkje vere med å styrekommunens økonomi. Sjølve lova vartogså stramma til i denne perioden.Kommunen skulle no berre ha plikt tilå hindre at folk gjekk til grunne,m.a.o. fattighjelp skulle absolutt veresiste utveg og ytingane måtte vere såknappe at dei verka avskrekkande atfolk fann andre utvegar enn å gå til det

offentlege. Ytingane skulle helst vere inaturalia for å spare kommuneøkono-mien.

I kva grad fattigstyret i Hyllestad styr-de etter desse prinsippa, gjev ikkjedenne vesle studien grunnlag for åseie så mykje om. Protokollen til fat-tigstyret er lite prega av diskusjon ogvurderingar som direkte kan førastattende til desse styringssignala.Naturalia vart gitt gjennom heile peri-oden, men å finne ut om det varaukande etter innskjerpinga i 1932,krev meir inngåande gransking.Mange kommunar var lite lystne på ågå attende til naturalia og nytta hellermatlappar. Det gjorde også fattigstyreti Hyllestad, men slike vart også bruktfør skjerpinga frå Sosial-departementet.40 I samband med bud-sjettarbeidet for året 1932 – 33 sendedåverande ordførarar A. Gjertsen brevtil fattigstyret. Han viste til den øko-nomiske krisa i kommunen og bad omat dette måtte takast omsyn til i bud-sjettarbeidet. Til fattigstyret hadde hanvidare ei spesiell oppmoding, heilt itråd med dei innstrammingane somstaten kom med.


Kolbein O. Kolgrov (1874-1958) var for-mann i fattigstyret i fleire år, og fekk såleisinnsyn i mang ein trasig skjebne. Fotograf:Råsberg, Bjarne

35


” (...). Overalt ma der vises den stør-ste økonomi og forsiktighet medydelser eller naar man utskriver sed-ler til handelsmenn for kommunensregning. Det er da nødvendig at detrengende opgir de matvarre de skalha og faa sedel herpaa da erfaring harvist at der paa sedler blir optat, tobak,chokkolade, kaffi, sukker og andreunødvendige ting, istedenfor matvarer.Der maa settes en stopper for dettefrie uvæsen saa intet spilles.”41

Det gamle lovverket og dei økonomis-ke krisetidene førte såleis til ei ideolo-gisk tilstramming, som ikkje gjordeskamma ved å vere fattig mindre.Vegen til fattigkassa vart truleg sværttung. Ikkje minst i samfunn der allekjende alle og der marginane var småfor mange.

Fattigstyret – hjelp og kontrollFattigvesenet var styrt av fattigstyret,der kvart medlem hadde ansvar forkvar sitt fattigområde eller krins.Dette var ei tid då kommunal adminis-trasjon var på eit minimum på byg-dene, og det var difor formannen ogstyret som administrerte fattigkassa.Det kan likevel sjå ut til at dei einskil-de medlemmene hadde eit visst man-dat til å avgjere mindre saker, som sei-nare vart vedtekne på møta. Sjølv omlova laga rammene, budsjetta likeeins,hadde dei lokale fattigstyra stor maktover einskildmenneske sine liv. Lovaopna i stor grad for skjønn og tolking,truleg både i positiv og negativ ret-ning.

I det daglege arbeidet hadde forman-nen styremedlemmene å støtte seg på.Dei hadde god lokalkunnskap, ogkrinsane var ikkje større enn at detogså måtte bli rimeleg god person-kunnskap. Men i små gjennomsiktigekommunar kunne truleg det å ha eitslikt verv vere ei byrde, og ikkje alletykte noko om dette vervet som førtedei inn i andre sine heimar og tett påandre sitt elende. ” (…) Jeg bare ven-ter paa første januar saa er mine 3 årslut. Heldigvis.”42 Andre derimotgjekk på att år etter år.

Kontrollfunksjonen var viktig, men

kontroll var ikkje alltid einstydandemed negativ kontroll. Det finst fleiredøme på at der forholda var dårlege,vart det varsla og gripe inn, likeins omdei betalte pleieheimane ikkje stettakrava etter krinsmannen sitt syn. Ikkjealle var like skriveføre, og her haddekrinsmennene ein viktig funksjon vedat dei kunne formidle behova den fat-tige hadde til styret. Brev og melding-ar frå desse tilsynsmennene fortelmykje om korleis stoda var kringom,men dei fortel også om omsorg for deifattige.

Hr. fatigstyreformann H.NygårdNN kom til meg den 7.d.m og forlangahjelp av fatigkassa. Han hadde ikkjenoko å liva av no sa han, og handels-mennene vilde ikkje borga han heller.Arbeid hadde han ikkje von um å fåendå i alle fall. Han viste ikkje soleisnokon annan utveg å venda seg til,segjer han. Då han no måtte havabåde mjøl, smør og kaffi, sa eg at hanlaut få for kr 50, - hos Ingebrikt Næss.(…) det var ein ting som eg med detsame vil nemna. NN segjer, at han skalhava umlag kr 200, - i jorddyrkings-pengar, men dei kunna han ikkje fåfordi det skulde trekjast på herads-skatt. Eg tykkjer han burde få deipengane, og so kunde dei heller trekjaskatten noko etter kvart, når han fekktaka til å arbeida på vegen att. Fårhan ikkje arbeid fyrr frampå haustenatt, so strek ikkje dei kr 50,- til pålangt nær.

Løland 10/6-1926

Vyrdsamt Herman G. Nordstrand.43

Kven var dei fattige i Hyllestadog kva hjelp fekk dei? Det var naturleg nok småkårsfolketsom dominerte fattigvesenet og deieinslege især. I ei oversikt frå 1925t.d., var det 42 understøtta hovudper-sonar dette året.44 Av desse var det 18tenestefolk, 14 kvinner og fire menn.Den andre store gruppa var anleggsar-beidarar med 11 menn.

Dei faste postane på budsjettet var ihovudsak pleie, støtte, lege, medisin,sjukehus/asyl og gravferd. Oppsetta

kunne variere, men innhaldet var omlag det same. Kjernegruppa var barn,gamle og sjuke som ikkje kunne klareå forsyte seg sjølv. I tillegg kom deisom fekk støtte i form av pengar, natu-ralia eller anna. Viktige endringarhadde kome til gjennom loverevisjo-nen i 1900. Legda forsvann ut medden nye lova, bortlisitering likeeins, eislags auksjonsordning der dei medlægste bodet fekk tilslaget på fattigesom trong pleie. Gruppa som trongprivat pleie eller forsyting, barn, sjukeog gamle vart no bortakkorderte. Deivart sette ut mot betaling til private,som regel til ein låg pris.Bortakkordering var forløparen tilinstitusjonane, og seinare alternativet,for å seie det med sosialhistorikarenAnne Lise Seip sine ord.45 Dette varog den mest vanlege forsytingsformafor denne gruppa eldre i Hyllestad dåkommunen ikkje fekk aldersheim før i1967.

Dei bortsette går att i statistikkane, påbudsjetta, i korrespondansen og i fat-tigprotokollen gjennom heile perio-den. Heile spekteret pleietrengjandevar representerte i dette bortsettings-systemet og omfatta alle typar diagno-sar og pleiebehov som ikkje krov sju-kehusopphald. Med tanke på krisetida,var det truleg ikkje denne gruppa somutgjorde dei mest kriseramma, menspørsmålet er om den vanskelegekommuneøkonomien og dei statlegepåboda om tilstramming ramma deibortsette? I kva grad fattigstyret letsparekniven rå når det galdt å vurderekven som trong pleie, er vanskeleg åfinne ut. Når det galdt betaling, ser detikkje ut til at prisane Hyllestad operer-te med skil seg frå andre kommunar.Prisen vart fastsett ut frå graden avomsorgs-pleiebehov og varierte fråom lag kr 200 opp til 400. Fattigstyretvar heile tida på leit etter rimelege løy-singar, men det låg innbakt i sjølvesystemet. Dei synte også vilje til åsetje pleieprisen opp når behovet forpleieinnsats vart endra eller andre for-hold tilsa det.

For pleieheimane var dei utsette kjær-komne inntekter. Sjølv om det kunnevere mykje pass og stell med mange

36

av dei, gav jobben reie kroner i kassen.Mangel på pleieheimar kunne vere eitgodt forhandlingskort med omsyn tilgodtsgjersla, men viss krava vart forhøge, sette fattigstyret foten ned ogvedtok at den fattige måtte flyttast tilein billigare stad. Trass i at fattigstyrethadde stramme budsjett, er det dømepå at dei etter alderstrygda var innførtskaut til med kommunale midlar for åkunne gje forsvarleg pleie. Truleg erdette unntaket, men når det var heiltnaudsynt, let fattigstyret prinsippavike. Det viste seg også i andre saman-hengar. Etter fattiglova skulle famili-ane forsyte sine eigne. Men i denneperioden ser vi døme på at folk haddedet så knapt, at dei måtte ty til fattig-styret og be om midlar til å pleie ogforsyte gamle foreldre.

” (…) Nu er vi komt der hen at vi sim-pelten ikkje magter å forsørge minmor utan hjelp. Min mand har gåttarbeids løs i over et år og våre 2 voks-ne sønner har heller ikke hat nogetarbeide av betydning. (…) Jeg tør der-

for nu fremkomme til det ærede fattig-styret med begjæring om en forplei-ningsgodtgjørelse pr mnd på kr 20(…)”

Søkjaren refererer vidare, til liks meddei fleste som søkte ei eller anna formfor støtte, til krinsmannen og sokne-presten som var vel kjende med tilhø-va.46 Lokalkunnskap og personkjenn-skap var ikkje alltid til det negative.

Under budsjettposten Støtta sortertedei som på ulike vis fekk støtte for åklare seg, både kortsiktig og meirlangvarig hjelp. Støtta kunne gjevastpå mange ulike måtar. Det kunne veretil livsopphald gjennom pengar, natu-ralia eller i kombinasjon. Husleige ogved er ei anna form for støtte som gåratt, nokre får hjelp til å reparere husetslik at det vert til å bu i, medan andrefår støtte til å kjøpe ei ku, ei form forhjelp til sjølvhjelp. Fleire som haddeteke opp lån i diverse bankar, m.a.Småbruk- og Bustadbanken, fekkbetalingsproblem, og fattigstyret gav

økonomisk støtte til å handtere situa-sjonen. Fleire av dei fattige pensjonis-tane som søkte om tilskot til livsopp-hald, derimot, vart avviste. Det erikkje alltid at bakgrunnen for hjelpe-behova kjem fram, men det vert natur-leg nok vist til både arbeidsløyse,sjukdom og vanskelege tider. Når folklevde heilt marginalt, skulle det lite tilfør dei gjekk frå å vere dårleg stilte tilå bli fattighjelpsmottakarar. Brev etterbrev til fattigstyret der folk som tidle-gare har klart seg sjølv må be omhjelp, vitnar om dette. Det er såleis idenne gruppa vi vil finne dei mest kri-seramma, saman med dei som avandre årsaker var meir faste mottaka-rar av fattighjelp.

Kva så med dei arbeidslause? Finn videsse som mottakarar av fattighjelp?Dei finst, men kjeldene gjev ikkjefullgodt svar på kor mange. Med atter-hald om at kjeldene ikkje er fullstendi-ge, viser statistikken frå fattigstyret atav dei nye fattigstøtta som kjem til iperioden, dei som får støtte for første


Silda var ein viktig ressurs for bygdene ikring i fjordane, og eit notlag fanst i alle grender. Her har Sørbøvåg notlag gjort eit ekstra godtkast på vågen på Sørebø. Karane held her på å dra i hop kastet. Fotograf: ukjend

37


gong, er det 30 av dei 179 nye som fårstøtte på grunn av arbeidsløyse.47 Medsame atterhald, dei åra det kjem tilflest nye arbeidslause er i 1934 med11 personar, alle menn, og nye åtteåret etter.

Med bakgrunn i dei rimeleg høge talapå arbeidslause som det vert vist til iperioden både frå ordførar og arbeids-løysenemnd, skulle vi kanskje forven-te fleire av dei på fattigstatistikken.Kva kan forklaringa vere? Perioden erlang, og utan å gå nærmare inn i stof-fet vil det kanskje bli fleire spørsmålenn svar. Likevel, nokre tankar kan eingjere seg. Statistikken kan skjule deiarbeidsledige på ulike vis. Kriteria forå hamne i kategorien ”støtte grunnaarbeidsløyse” er ukjende. Det kantenkjast at dette galdt folk som var100% arbeidslause og som la vekt pådet i søknaden sin, men det kan ogsåvere fattigstyret si tolking som vartlagt til grunn for kvar kategori einhamna i. Det er tvilsamt om vedko-mande som søkte om støtte for å pleieden gamle, sjuke mora si grunna van-skeleg tider, m.a. grunna arbeidsløysehos mann og born, hamna i den førnemnde kategorien. Det er helleringen kvinner i denne gruppa.

Å vere arbeidslaus, å søkje arbeid oginntekt, var sjølvsagt ikkje synonymtmed å hamne på fattigkassa.Ressursane, det økonomiske utgangs-punktet familien og den einskildehadde for å møte krisa, måtte i storgrad vere avgjerande. Dei ulike vegar-beida, inklusive dei lokale naudsarbei-da, kunne vere det bidraget somsaman andre tilfeldige og kortvarigeoppdrag, samt jorda og sjøen, klarte åhalde mange av dei arbeidslause unnafattigvesenet. Det var også nokre godeår med vintersildfiske på 1930-taletsom gav god utteljing.48

Sjølv om budsjetta var stramme ogføringane tydelege, er det er ikkjemogeleg å trekke eintydige konklusjo-nar om kor vidt dei fattige i Hyllestadfekk dårlegare hjelp i denne periodenenn det lova la opp til. Det er hellerikkje mogeleg å sjå at ”porten” inn tilhjelpesystemet vart trongare anna enn

for dei som no hadde fått sin pensjon,men om dette vart gjennomført konse-kvent, vil vere uvisst. Vurderingane tilfattigstyret er få, knappe og til litahjelp i so måte, også når det gjeld detmeir generelle biletet.

Auka fattigdommen iHyllestad?Kva som vert oppfatta som fattigdom,er relativt. Tal og fattigstatistikk fortelberre det som vert telt og målt, og hervil dei fattige vere dei som har fåttstøtte av fattigvesenet. Berre slik kaneventuell auke i fattigdom målast. Deimange som sleit og streva for å fåendane til å møtast, men som ikkjebad om slik hjelp, fortel statistikkenfrå fattigvesenet sjølvsagt ingen tingom.

Fattigbudsjetta for perioden 1920 til1939-40 auka kraftig, frå kr 9000 til kr1782049, omrekna til 1920- kronerskulle dette utgjere kr 30492.Budsjettauken skjedde trass i innfø-ring av behovsprøvd alderstrygdfrå1937 og statleg påbod om innskjer-ping i 1932, både ved vurdering avbehov og type støtte. Truleg forsvannca 25 hovudpersonar ut av fattigstatis-tikken dei siste åra nettopp ved hjelpav alderstrygda, men nokre få av pen-sjonistane hang att i systemet, som vitidlegare har sett.50 Eit interessanttrekk er at budsjettposten Støtta harein sterk auke i perioden, faktisk eifirdobling. I 1920 budsjetterte fattig-styret med kr 1250 til denne gruppa,medan budsjettet for 1939 – 40 vistekr 5470. Auken burde tale for segsjølv, meir enn ei firdobling.Folketalet gjekk ikkje opp, alderstryg-da kom til og dei sentrale føringanelåg der. I tillegg var dette ein budsjett-post der det ikkje var noko serleg refu-sjon å hente korkje frå stat, fylke ellerandre kommunar. Lovverket gav endatil rett til vise bort fattigstøtta somhadde heimstadrett i ein annan kom-mune.51 Slik kunne dei sleppe å betalefor andre enn sine eigne og sleppebryet med å krevje refusjon.

Talet på fattigstøtta auka i perioden. Ibudsjettet for 1920 – 21 var det 32understøtta. 1935 var toppåret for fat-

tigstøtta med 79 hovudpersonar, einauke på 146%.52 Dette skulle tilsvare3,68% av det totale folketalet i kom-munen og førte slett ikkje Hyllestadpå landstoppen med omsyn til fattig-dom. Likevel, i 1920 var det berre1,41% fattige i kommunen.

I realiteten var det langt fleire som varavhengig av denne fattigstøtta enn detstatistikken viser. Nemninga hovud-person skil ikkje mellom einslege ogforsytarar med barn. Slik sett fortelstatistikken berre kven som mottokstøtta, ikkje kor mange som varavhengig av henne. Det ville ha voreinteressant å sjå om talet på forsytararaukar i perioden, men der har kjeldenevore sparsame med opplysningar.

Med bakgrunn i at fattigbudsjettaauka kraftig i perioden og talet på fat-tigstøtta steig, vil konklusjonen vere atfattigdommen auka i Hyllestad. Denkraftige auken i budsjettposten Støttaviser også at det var mange fleire enndei pleietrengande som måtte no fåhjelp.

OppsummeringDei økonomiske krisetidene slo utantvil inn i Hyllestad noko inntektssvik-ten, skattesvikten, arbeidsløysa ogauken i fattigbudsjetta fortel om.Tidene var harde både for folket ogkommunen. Men sjølv om det var flei-re som fekk offentleg støtte gjennomfattigvesenet, gjekk ikkje straumen avarbeidsledige og kriseramma dit. Detvar ikkje fattigvesenet som vart denviktigaste forsytingskjelda slik vi somså ofte høyrer om når mellomkrigstidavert omtala. Folk flest klarte seg på eitvis. Mange vart truleg redda av atmoderniseringa innan primærnæring-ane ikkje var kome så langt. Dei haddeikkje sett seg i botnlaus gjeld gjennomnyinvesteringar. Framleis stod famili-efellesskapen ved lag på bygdene, ogkronene som kom inn gjekk i felles-kassa, om det var høve til det.Naudsarbeida kasta lite av seg, mennoko vart det. Nøysemd og eit tilnær-ma naturalhushald var enno eit trekkved mange små bruk i vestlandsbyg-dene, ein levemåte som kom godt mednår krisetidene skulle møtast. Men

38

marginane var små. Verst vart det fordei som mista hovudinntekta si, deisom lite hadde frå før og dei somhadde få eller ingen å stø seg på.

1 Statistikkens historie http://www.ssb.no/hist-stat/nos/nos_xi_113.pdf s. 26

2 Kjeldstadli, Knut.1994:106 3 Seip 1994:204 Folketeljinga 1920 NOS.VII 131.pdf. s. 1545 Ibid6 Myking 2006:1107 Hodne 1981:4768 Furre 1993:839 Johansen 1982:161-16610Danielsen, Rolf, Tore Grønlie, Edgar Hovland 1987 : 159

11Formannskapet. Sak /korresp. 1933-38 Brev datert 04.01.38

12Formannskapet. Sak/korresp. 1933-38. Brev datert 19.11.1934

13Formannskapet. Sak/korresp. 1933-38.Oversending datert 26.11.1934

14Formannskapet. Sak/korresp. 1933-1938.Utpantingsliste

15Utpantingsbok. Heradskassen 1927-4016Formannskapet. Sak/korresp. 1933-3817Femårsmelding for Fylkesmannen i Sognog Fjordane. Oppgåve over utpantingar ogeksekusjonar 1921-25, skjema 4.

18Formannskapet. Sak/korresp. 1933-1938. 19Hyllestad Arbeidarparti 1984:820Medisinalmelding 192021Fylkestingsforhandlingane 1921, sak 5122Seip. 1991:9423Formannskapet. Sak/korrespondanse. 1933-38

24Formannskapet. Sak/korrespondanse. 1933-38.

24Seip. 1958:239. Hans Seip var fylkesmann iSogn og Fjordane frå 1930 til 1945.

26Jubileumsskrift Hyllestad Arbeidarparti1984:7 og s 13

27Ese 2006.http://www.fylkesarkiv.no/kl/sok/?http://www.sffarkiv.no/sffbasar/default.asp?p=form&db=dbatlas_leks

28Ulvestad, Olav 1998:6929Formannskapet. Sak/korresp. 1933-38.Rundskriv. Sosialdepartementet, 19. april1938

30Danielsen, Rolf, Tore Grønlie, Edgar Hovland 1987:159

31Formannskapet. Sak/korresp. 1933-38. Brev frå Statens Inspektorat forArbeidsformidlingen, Arbeidsforsikringen,datert 10.01.38, samt brev, datert 12.10.36,frå formannskapet til nokre oppsitjarar

32Formannskapet. Sak/korresp. 1933-38. Brev datert 05.01.37 og 07.06.37

33Formannskapet. Sak/korresp. 1933-38 Brev datert 04.12.38

34Hyllestad Arbeidarparti 1984:535Fattigstyret. Møteprotokoll 1913-194536Fattigstyret. Sak/korresp. 1917-3937Seip 1994:3038Ibid 39Seip 1994:34. Gjeldande frå 1932 og vartikkje fjerna før Lov om sosial omsorg komi 1964

40Faktaopplysningane om fattigvesenet er i

hovudsak henta frå Seip 1994 og Seip1994.1 gg.1984

41Fattigstyret. Sak/korresp. 1930-35. Brev datert 16.01.32

42Fattigstyret. Sak/korrespondanse 1917-3043Fattigstyret. Sak/korresp. 1920-27 44Fattigstyret. Sak/korresp. 1920-2745Seip 1994:146 46Fattigstyret. Sak /korresp. 1935-38. Brev datert 18.05.1935

47Manglar fullstendig statistikk for åra 1920 –21, samt 1932 og 1939. Sjå ellesSummariske oppgåver.

48Johansen 1982:17549Før refusjonar50Fattigstyret. Sak/korresp. 1935-38.Tilleggsopplysningar tilSummarisk oppgåve over dei fattigstøtta foråret 1934-35

51Seip 1994:3952Fattigstyret. Sak/korresp. 1917-38.Summarisk oppgåve til Statistisk sentralbyrå

Uprenta kjelder •Formannskapsprotokollar 1920-1927, 1927-1934, 1933-1944•Formannskapet. Sak/korrespondan-se. 1933-38•Fattigstyre, møteprotokoll 1913-1945•Fattigstyret, Sak/korrespondanse1917-1930, 1920-1927, 1933-1934,1935-1938•Utpantingsbok. Kommunekassen1927-1940•Femårsmelding for Fylkesmannen iSogn og Fjordane. Oppgåve overutpantingar og eksekusjonar 1921-25, skjema 4.•Statsarkivet, kopi av arbeidsløyse-melding for Hyllestad 1922

Nettressursar:•Medisinalmelding for 1920http://www.ssb.no/histstat/nos/nos_vii_138.pdf lese 10.02.2011•Ese, Kristin. 2006. RiksvegenHyllestad – Øen - Hellevikhttp://www.fylkesarkiv.no/kl/sok/?http://www.sffarkiv.no/sffbasar/default.asp?p=form&db=dbatlas_lekslese 12.11.2010•Sosialstatistikkens historie gjennom100 år (1850 – 1950)http://www.ssb.no/histstat/nos/nos_xi_113.pdf lese 10.03.2011•Folketeljinga 1920http://www.ssb.no/histstat/nos/nos_vii_131.pdf lese 30.01.2011

Litteratur og prenta kjelder:•Baldersheim, Harald, EdgarHovland, Rolf Danielsen, ToreGrønlie, Hans Eyvind Næss. 1987.Folkestyre i by og bygd. Norskekommuner gjennom 150 år.Universitetsforlaget•Fylkestingsforhandlingane 1921.Sogn og Fjordane fylkeskommune•Hodne, Fritz. 1981. Noregs økono-miske historie 1815 -1970. J.W.Cappelens Forlag AS•Hyllestad Arbeidarparti 1934 –1984.•Johansen, Karl Erik.1982.Fiskerisoga for Sogn og Fjordane.Universitetsforlaget•Kjeldstadli, Knut. 1994. Et splittetsamfunn 1905 - 35. I: Red. KnutHelle. Aschehougs Norges HistorieAschehoug &Co•Kontoret for Områdeplanlegging iSogn og Fjordane. 1954. Sogn ogFjordane. Ein statistisk – økonomiskananlyse. Arbeidsdirektoratet. •Myking, John Ragnar. 2006. Dettradisjonell bygdesamfunnet. I :Red. Knut Helle, Vestlandets histo-rie. Samfunn. Del II•Sandal, Per. 1979. Soga omGloppen og Breim. Band II. Frå omlag 1800 til vår tid. GloppenSparebank •Seip, Anne Lise. 1991. 1.gg. 1981Om velferdsstatens framvekst.Universitetsforlaget •Seip, Anne Lise. 1994 Veiene til vel-ferdsstaten. Norsk sosialpolitikk1920-75. Gyldendal Norsk Forlag•Seip, Anne Lise. 1994. 1.gg. 1984Sosialhjelpstaten blir til. Norsk sosi-alpolitikk 1740-1920 •Seip, Hans. 1958. Sogn og Fjordanefylke. Eit tilskot til kommunalsoga.Sogn og Fjordane fylkeskommune•Timberlid, Jan Anders. 1995.Bygdebok for Gaular. Bind III.Gaular 1865-1990. Samarbeid ogmotsetningar. Gaular sogenemnd •Trafikkplankomiteen 1919. Sogn ogFjordane•Ulvestad, Olav. 1998.Gaularfjellsvegen. Soga om korleisvegen vart ein realitet 1936-38


39


gamal, som bur i kårbustaden på bru-ket Torstad. Dette bruket har gards-nummer 204/4 og blei skilt ut i 1929.Han hugsar mykje om dei gamle stad-namna på Fåberg og historier frågamle dagar. Det er godt at stadnamnaer nedskrivne og kartfeste, for driftapå Fåberggardane er i dag annleis enn

tidlegare. På Torstad er det ikkje driftmed dyr lenger. Med dette vil mangenamn bli uaktuelle å bruke.

Eit av namna som ikkje er i bruk leng-er er Avkjølingen som ligg på 204/4Torstad. Det er ei bu bygd over ei grov.Her kjølte dei ned mjølk. Dei brukte

Vi har lagt ut på Internett stad-namn frå grenda Fåberg iJostedalen. Eg har sett på ein del avdei stadnamna som ligg ute på net-tet på www.fylkesatlas.no og i data-basen for stadnamn. I tillegg har egfått ei lokal kjelde, Leiv Faaberg, tilå sjå på namn og opplysningar.

Gardsnamnet FåbergDet første stadnamnet som er naturlegå ta opp er jo sjølve gardsnamnetFåberg. Vi finn både øvre og nedreFåberg. Garden øvre Fåberg hargardsnummer 205 og nedre Fåberg hargardsnummer 204. Truleg er øvreFåberg den eldste garden, meiner byg-debokforfattaren. Begge gardane har idag fleire bruk med eigne bruksnamn. Kva kan gardsnamnet Fåberg eigent-leg koma av? Den eldste namneformasom Oluf Rygh har registrert er frå1603 og det er jo eit ganske “nytt”gardsnamn. Han fann inga namneformfrå mellomalderen. Garden vart trulegrydda på 1500-talet etter svartedau-den. “Faabierig” er denne eldste formafrå 1603, Foberg er frå 1611, Nedre ogØffre Faaberg frå 1666 og Nedre ogØfre Faaberg frå 1723.

Dei to store namnegranskarane våreOluf Rygh og Magnus Olsen har uttaltseg om gardsnamnet Fåberg. OlufRygh trudde at namnet kunne stammafrå ordet “Fǫð”. Magnus Olsen mein-te at dette ordet er det same somgotisk “faÞa” som tyder grense.Fåberg er den siste garden før vi kjemtil utmarksområda når vi reiser nord-over Jostedalen. Området kan ha blittsett på som grensa mot utmarka.Namnet til tettstaden Fåberg iLillehammer skal ha eit anna opphav.

Stadnamn på FåberggardaneDå eg skulle finne fram til Torstad pånedre Fåberg fekk eg denne rett-leiinga: “Du køyrer under Steinhusetog fram på Syne. Då ser du det.” Egreiste på besøk til Leiv Faaberg, 86 år

Fåberg i JostedalenAv Randi Melvær

Steinhuset på nedre Fåberg, eit spesielt hus som blir brukt til å rettleia om vegen vidare.

Leiv Faaberg på Metlevollen. Den tidlegare potetåkeren er no delt i to av ein veg.

40


denne til nedkjøling av mjølk i mjøl-kespann. Når dei fekk tank til mjølkavar det slutt på kjølinga i bekken. PåFåbergstølen kjølte dei også ned mjøl-ka. Då brukte dei elva. Den heldt 4-5˚C. Den vanlege storleiken på buska-pen var 3 kyr, 20 geiter og 3-4 sauer.Surpkråhammaren ligg på Torstad.Dette er eit bratt sva. Oppå dette svaetlegg det seg ei snøfonn, Surpkråfonni.Denne kom ned om ettermiddagenetter at sola hadde skine på svaet.Surpkrågjelet er eit skogkledd gjel.Horpen er nabobruket til Torstad.Husa ligg i klynge rett framomTorstad. Horpen har gardsnummer204/3. Opprinneleg vart Horpen ryddasom husmannsplass og var plass framtil 1900. Horpabakkane er bratte bak-kar i utmarka. Dei ligg under dette

bruket. Også Metlevollen,Metlevollsteinen og Metlevolluri ernamn under Horpen. Metlevollen liggom lag 500 m innover dalen fråTorstad. Metlevollen blei brukt til ådyrke poteter. Potetene blei veldiggode i denne åkeren. Jordarten var tru-leg skredjord. Metlevollen er no engdelt i to av ein veg.

Jarven er ein leirhaug på 204/2 nedreFåberg. Ein jarve er eit jordras. Detvar ikkje mange jordras i grenda.

Pateriskvei ligg på 204/1 nedreFåberg, på bruket Berget. Tidlegare sadei “pate” om poteter og dei eldste sa“Patitte”. Pateriskvei er ein murasteingarde med potetrishesjar.Potetriset blei brukt som fôr når det

var turt. Kvea var mura opp slik at gei-tene ikkje fekk tak i riset. Det vil seieat murane måtte halle utover.

Lussiolasteinen er ein stein kalla oppetter Lussi-Ola. Han var ein fant elleromstreifar. Denne steinen ligg på fel-les utmark for øvre Fåberg. I fellesutmark for øvre Fåberg ligg ogsåPentekollhola. Dette er ei hole eller eitsøkk. Pentekolla er eit kunamn. Detkan ha vore ei hending med ei ku her.3 km ned for Styggevatnet ligg einstein som blir kalla Krossen ellerBendik-Olakrossen. Bendik-Olabudde på Horpen. Ein dag han komned frå fjellet fraus han i hel her veddenne steinen.

Seljestuen. Dette namnet førekjem togonger på Fåberg, ein på 204/1 Bergetog ein på 205/4 Bjørneheimen. På 204er det ein stubbe som står enno, på 205her er stubben borte og namnet bru-kast no om eit vegkryss.

Biskehyrna og MiddagshyrnaFjellet Biskehyrna ligg søraust forFåberg. Det er ein 1464 m høg fjell-topp. Her sto sola når det var tid for åete frukost (bisk). I sør finn viMiddagshyrna som er eit lågare fjell.Her stod sola når dei skulle ete mid-dag. Mellom desse to toppane liggKvannafjellet. Her vaks truleg plantenfjellkvann som var høgt skatta sommat, medisin og krydder. Ofte bleiplanten brukt så mykje at den bleiutrydda.

Kjelder: •Norsk stadnamnleksikon, Det norskesamlaget 1997•Rygh, Oluf: Norske Gaardnavne,tolvte bind, Nordre Bergenhus amt,1919.•Den store stadnamninnsamlinga1985/86.•www.fylkesatlas.no•www.fylkesarkiv.no •Øyane, Lars: Jostedal sokn. Gards-og ættesoge for Luster kommune,bd. 5. 1994.•http://www.rolv.no/urtemedisin/medisinplanter/ange_arc.htm •Munnleg kjelde: Leiv Faaberg

Dette er fjellet Biskehyrna der sola skein når det var på tide å ete frukost (bisk).

41


Av Randi Melvær

• Rett til innsyn. Bruk av arkiv. ABM-utvikling 2010.• Maliniemi, Kaisa Johanna: Kva arkivene skjulte. Enundersøkelse av kvensk og samisk i offentlige arkiver iKistrand (Porsanger) og Nordreisa 1865-1948. ABM-media 2010.

• Åpen og samordnet tilgang til kulturarven. Anbefalingerfor en vellykket tilstedeværelse i den digitale kulturelleverden. ABM-utvikling 2010.

• St. Pauli Lutheran Church: A brief history of St. PauliLutheran Church. Camp lake township, Minnesota. 1942.

• Lidvin – rett og slett. Trond Ueland og Georg Arnestad.Selja 2007.

• Sogn, frå Norges næringsveie i tekst og billeder.Kristiania 1920.

• Nordfjord i tekst og billeder. Utgitt av Kjenn ditt land.Oslo 1936.

• Sogn og Fjordane norges amme. Videogram, Arve Sandalog Ole Fretheim. Fylkeskommunen og NHO Sogn ogFjordane, 1990.

• Kvarsvik, Roger: Ørkenen Sur. Norske skjebner underdepresjonen i USA. Sjøfartshistorisk årbok 2008.

• Bergli, Evy: “Sagen er dog at opdrage duelige husmø-dre”. Husmødrenes arbeidssituasjon under skiftande kår,særleg med tanke på auka krav til hygiene i kystbygdaBremanger i perioden 1870-1920. Sogn og Fjordane dis-triktshøgskule 1982.

• Øvrebotten, Sigrid: Småbrukarkona fortel. Artiklar fråBergens Tidende 1964-1971.Vestlandsforlaget 2010.

• Uglum, Arve: Grautmål. Skald 2010.• Thyri, Hans H.: Livskraft. Lærdal energi 1934-2009.Selja 2009.

• Grov, Bjørn: NAF – 75 år i Nordfjord, 1932-2007. NAFavd. Nordfjord 2007.

• Eikehaug, Tine: Kongevegen over Filefjell, forprosjektet –en mulighetsstudie. Statens vegvesen 2011.

• Veiprosjektet Balestrand-Gaular, en kort oversikt, utgittav Balestrandkomiteen 1932.

• Ljøsne, Magnar: Gjesthaugen skule. Utdrag av skulehis-toria til Gjesthaugen skule 1887-1974. Skuletida slik mehugsar den 1947-1963. Sogndal 2010.

• Haugartun – fortid, notid og framtid. Takle-Hjartholmgrendalag. Gulen 2011.

• Skulane i Breim 1739-1989. Breim 1989.• Risnes, Kjerstin: Gamalost. Kjerstin Risnes og HenningRivedal. Skald 2011.

• Hovland, Ole Stian: Bevaring av elektroniske arkiv. Kvaer utfordringane? Kva grunnlag må skapast?Fylkesarkivet 2002.

• Kastet, Håvard: Jostedalslinja, planar om ei jernbanelinjemellom Sogndal og Otta. Norsk jernbanemuseum årbok2011.

• Gynnild, Olav: Seilas i storm. Et portrett av flypionerenGidsken Jakobsen. Orkana 2007.

• Myklebust, Kåre: På hjul. Bilen i Sogn og Fjordane 1901-

2007. Selja forlag 2007.• Elsa Eikaas, utsmykking og kyrkjetekstilar. Sogn ogFjordane kunstmuseum 2007.

• Bjørn Hegranes. Utstilling Sogn og Fjordane kunst-museum 2001.

• Ludvig Eikaas. Portrettkunstnaren Eikaas. Utstilling2005.

• Tre generasjonar Florøfotografar: Christoffer L. Berg,Malvin Horne, Are Fjellestad. Red. Bjørn Fjellheim.Kystmuseet 2010.

• Norum, Ingrid: Gripen av havfolket, den amerikanskefotografen Robert A. Robinson i Sogn og Fjordane.Kystmuseet 2010.

• Bendz, Marit og Hattestein, Heidi: Førdefestivalen. 2011.• Aasen, Inger Lind: Vassenden skulemusikk 1969-2009. • Måløy idrettslag: MIL i 100. Ingrid Føleide, Leidulf Eide,Nils Holvik, Erik Orten og Terje Sølvberg. Måløy 2010.

• Apneseth, Oddleiv: Jølster 2008. Skald 2010.• Johannes Vinjum, bror og biletkunstnar. Erlend Vinjum2009

• Lag slektsbok, papir – multimedia – internett. DIS-Norge2009.

• Tveit, Norvald: En sjel og en skjorte. Skald 2007.• Ohnstad, Åsmund: Ættebok for Aurland 1901 til 2010.Aurland sogelag, 320 s.

• Alf Tviberg, farga av naturen. Ein film om Alf Tviberg oghans engasjement for sjøfugl og natur i Askvoll.Videogram av Pedersen og Sleire, 1997.

• Program, Florø 150 år 1860-2010. Hovudkomiteen, 19 s.• Gaularvassdraget, ein prøvestein på nærdemokrati.Informasjonskomiteen v. Trygve Mjell

• Hyllestad 1861-2011. Kommunen og folket. Red. Finn B.Førsund, Ingemar Nordstrand og Håkon Haukøy.Kommunen og sogelaget 2011.

• Nornes, Bodil Marie: Bygdas beste menn? Ei studie avbondeeliten i Sogndal prestegjeld 1647-1707.Masteroppgåve i historie 2011.

• “Fagre Stryn” – ei reise i gamal tid. Jon RasmusLangeseth Vik. Vollan video 2005.

• Indrelid, Svein: Soga om Flåm band 2B. Aurland sogelag2009.

• Stryn historielag: Årbok. 2010.• Sogeskrift for Gaular. Gaular sogelag. 2009 og 2010.Førde historielag: Førde historieskrift, 2008, 2009, 2010.Sogeskrift frå Hyllestad. Hyllestad sogelag 2010.• Djupedal, Reidar: Gamle Selje. Reidar Djupedal kultur-historiske tekstar i utval ved Ove Eide. Selja forlag 2010.

• Femaarsberetninger for Nordre Bergenhuus amt 1846-1850 og 1851-1855.

• Bilage til Nordre BergenhusAmtsformandskabsforhandlinger i 1869 vedkommendeLandbrugsskolesagen.

• Amtskolesagen frå Bergen Stiftsdirektion til NordreBergenhus Amtsformandskab. 1873.

Tilvekst til biblioteket 26.02.11-16.09.11

42


Medlemmer av amtsutvalet:Abraham Øvrebotten (lærar)Ivar Gurvin (gardbrukar)I Hantveit (gardbrukar)Borch (amtsingeniør)Andreas B. Vamraak (formann iamtsskulestyret)

Frå kommunane (ordførar ellervaraordførar):P. Klingenberg Hestetun, Årdal(gardbrukar)M. Stubseid, Askvoll (gardbrukar)O. Sævartveit, Aurland (kyrkjesongar)

Fylkestinget var samansett av ord-førarane i kommunane. Dersomordførar ikkje kunne møta, møttevaraordførar. I følgje dei tryktefylkestingsforhandlingane for1912 var 44 personar med i tingse-ta. Dei er oppskrivne nedanfor. Påbiletet er det 46 personar, numme-rerte frå 1 til 46 på silhuettfigur.

2.-13. juni. 1912 møttes fylkestingetpå Hotel Central i Stryn. Me harnamn og bilete, men kven er kven?Me ynskjer at du kontaktarFylkesarkivet dersom du kan plasse-ra namna på silhuettfiguren:[email protected] Telefon: 57 65 61 00

Leiar: amtmann I.E. ChristensenAdolf Andersen (fylkesfullmektig)E. Christensen (referent)

Fylkestinget 1912 - kven er kven?Av Hermund Kleppa

43


O. Tjugum, Balestrand (fanejunker)Jakob Myklebust, Breim (gardbrukar)Ivar S. Haugland, Brekke (gardbrukar)Kr. Indrehus, Bremanger (gardbrukar)O. Eggum, Borgund (sersjant)Ap. Rosenlund, Davik (kyrkjesongar)I. Myklebust, Eid (kaptein)

O. M. Erdal, Førde (gardbrukar)Peder Hage, Gaular (gardbrukar,permisjon frå og med 8. juni)J. J. Lothe, Gloppen (gardbrukar)Hans K. Rutledal, Gulen (gardbrukar)Ole I. Joranger, Hafslo (gardbrukar)Øystein Sørebø, YtreHolmedal/Fjaler (kyrkjesongar)O. Svor, Hornindal (gardbrukar)J. Ottesen, Hyllestad (lærar)Knut Taraldset, Innvik (gardbrukar)Lars R. Faaberg, Jostedal (gardbrukar)

T. H. Veiteberg, Jølster (gardbrukar)H. Svarthumle, Kinn (sersjant)Gunnar Mjølsvik, Kyrkjebø (gardbrukar)A. Sørestrand, Lavik (gardbrukar)Nils Tjønn, Leikanger (kyrkjesongar)Haakon Mo, Lærdal (sersjant)Halvard Drægni, Luster (handelsmann)Olai Horstad, Naustdal (handelsmann)A. O. Listou, Selje (fanejunker)G. F. Heiberg, Sogndal (godseigar)

Rasmus L. Skaare, Stryn (gardbrukar)H. Tungodden, Solund (gardbrukar)Olaf D. Refvik, Nord-Vågsøy(gardbrukar)Kr. J. Sunde, Sør-Vågsøy (ekspeditør)Gjert A. Hegrenes, Vevring (gardbrukar)N. Erdal, Vik (fanejunker)

Frå Kåre Aasebø har vi fått tilsendt eit stereofoto frå ca. 1890-1897.Fotografen er ukjend. Aasebø vil gjerne ha hjelp til å finne ut kvarbiletet er teke, og lurar på om det ikkje kan vere frå Sogn ogFjordane. Kan du hjelpe?

Aasebø sjølv lurar på om det kan vere Henrik Wergeland som er avbil-da på fana som dei bunadskledde ungdommane er samla kring. Det sisteordet øvst på fana ser ut til å vere “skule” og nedst under personen påfana kan ein tyde ordet “standa”. Det ser også ut til å vere tekst på flag-get/vimpelen som er stilt opp bak fana. Kan biletet vere frå ei 17. mai-feiring i fylket? Og kva med bygningane i bakgrunnen; er det nokonsom kjenner att desse?

Ta kontakt med fotoarkivar Elin Østevik om du har opplysningar tilbiletet! ([email protected] eller telefon 57 65 64 18).

17. mai-feiring i Sogn og Fjordane?

Av Elin Østevik

Er dette biletet frå Sogn og Fjordane? Og i kva høve er biletet teke? Fotograf: Ukjend.(SFFf-100566.263886)

44


• utvikle og drifte samarbeidsprosjektom bevaring av arkiv og arkivdan-ning• skape merksemd om korleis arkivblir tatt vare på, spesielt i land som erutsett for naturkatastrofar eller krigs-handlingar• gjere myndigheiter merksame påsituasjonar der arkiv kan vere i farefor å bli øydelagde • samarbeide med Arkivarer uten gren-ser i andre land og andre organisasjo-nar med liknande formål• ta i mot arkivarar frå andre land påutvekslingsprosjekt/hospiteringsord-ningar• lære opp arkivarar i andre land

Det norske styret består av medlem-mer som arbeider med arkivdanningog arkivarar frå statsarkiv, Riksarkivetog kommunearkivinstitusjonar. Tidasidan oppstarten har gått med til å fåformalia på plass, registrere landkon-taktar og å informere om etableringaav organisasjonen for å rekrutteremedlemmer. Landkontaktane har gjer-ne erfaring frå arbeid i andre land,eller særleg interesse for eit land ellereit område, og kan bidra med råd ogkontaktar i arbeidet med å etablere

prosjekt i desse områda. Arkivareruten grenser har medlemskap for bådeenkeltpersonar og institusjonar, ogmedlemmene vel sjølv kor aktive deivil vere. Medlemmene vert oppmodatil å delta aktivt, og gjerne melde segsom landkontaktar.

Medlemskap er delt inn i tre ulikekategoriar:a) enkeltmedlemskap: for personarsom arbeider i eller har kompetansepå arkivfeltet (kontingent kr. 400 pr.år)

b)institusjonsmedlemskap: for verk-semder og organisasjonar somarbeider i eller har kompetanse påarkivfeltet (kontingent kr. 1000 pr.år)

c) støttemedlemskap: for personarsom har interesse for internasjonaltarkivarbeid (kontingent kr. 200 pr.år)

Dersom du ynskjer meir informasjonom Arkivarer uten grenser finn du detpå www.arkivarerutengrenser.word-press.com. For å melde deg inn i orga-nisasjonen kan du sende ein e-post [email protected]

Arkivarer uten grenser Norge vartstifta 4. mai 2011 under Det 5. nor-ske arkivmøtet i Tromsø.Organisasjonen skal arbeide forinternasjonal solidaritet på arkiv-feltet, og initiativet til stiftinga komfrå Karianne Schmidt Vindenes,som tidlegare jobba vedFylkesarkivet.

Arkivarer uten grenser oppstod først iBarcelona i 1998, og seinare er det eta-blert nasjonale organisasjonar i fleireland. I Europa finst organisasjonen no iFrankrike og Noreg, i tillegg til Spania.Formålet til Arkivarer uten grenser er åarbeide for internasjonal solidaritet påarkivfeltet. Arkiva har stor samfunns-messig verdi og er ein viktig faktor fornasjonsbygging og demokrati. Dei ermed på å formidle historia, samt doku-mentere rettar for enkeltpersonar, orga-nisasjonar og statar. I tillegg til beva-ringa av eksisterande arkiv er det ogsåviktig å ha fokus på sjølve arkivdan-ningsprosessen, for å sikre kvalitetenog innhaldet for ettertida. Og det er pådesse områda Arkivarer uten grenserynskjer å bidra.

Arkivarer uten grenser Norge skal• arbeide for internasjonal solidaritetpå arkivfeltet• aktivt arbeide for bevaring av arkiv isituasjonar der det er fare for at arkivvil gå tapt• samarbeide med myndigheiter derdet er aktuelt• bidra til auka forståing for arkiv ogdanning av arkiv som kjelde tildemokratibygging og kunnskap omsamfunn• arbeide for allmenn tilgang til arkivog dokumentasjon av rettar forenkeltpersonar• følgje ICAs etiske retningslinjer forarkiv og vere upartiske i konfliktar

Desse formåla kjem vidare til uttrykki oppgåvene til Arkivarer uten grenser,som er å

Arkivarer uten grenserAv Cecilie Astrup Bustad

Styret i Arkivarer uten grenser. Frå venstre: Per Sande, Heidi Grinde Rinding, Hege BritRandsborg, Cecilie Astrup Bustad, Eirik Haachvaag Andersen, Torill Tørlen og KarianneSchmidt Vindenes.

45


Stavangerske sine kjennemerke harogså kursa skipsleiene i Sogn ogFjordane og lege til kai mange staderi fylket.

Skorstein og flaggDSD sin skorstein var frå starten treraude ringar på svart botn. Etter kri-gen 1940-1945 fekk nye fjordabåtarog ferjer dei tre raude ringane på gulskorstein. Flagget er yngre. Først i1903 vart dei tre raude ringane utfor-ma med tre raude striper på kvit botnog med ei kvit stjerne på blå trekantnærast stanga. DSD-flagget liknarmykje på Puerto Rico sitt nasjonal-flagg frå 1894.

HurtigrutaStavangerske kom med i Hurtigruta i1919, og hadde skip i denne prestisje-tunge ruta til 1978. DSD sine hurti-gruteskip var såleis fast å sjå i leia påSogn og Fjordane-kysten og var godtkjende på hurtigrutestoppestadeneFlorø og Måløy. DSD sine best kjendehurtigruteskip er ”Kong Haakon”

(1904-1953), ”Sanct Svithun” (1927-1943),” Sanct Svithun” (2) (1950-1962) og ”Kong Olav” (1964-1978).Stavangerske gjekk ut or Hurtigruta i1978 og selde ”Kong Olav” tilVesteraalske Dampskipsselskap.

”Sanct Svithun”Krigsforliset på Stadhavet 30. septem-ber 1943 knyter DSD og Sogn ogFjordane saman på ein særskild måte.Hurtigruteskipet ”Sanct Svithun” varpå sørgåande då det blei påteke av alli-erte fly og sett i brann. Mannskapetgreidde å setja skipet på grunn vedKobbholmen rett ut av Ervik. Folk fråErvik sprang straks til båtane sine ogkom dei skipbrotne til hjelp. Undersærs vanskelege tilhøve berga dei over70 menneske. 44 nordmenn og einstad mellom 12 og 20 tyske soldataromkom. To av dei omkomne var fråSogn og Fjordane.

Vraket vart liggjande på grunn to-tredagar før det seig ut og forsvann pådjupna. Ein mann i Ervik vart bedenom å prøva å berga skipsklokka. Hanfekk med seg ein til å hjelpa seg og deigreidde å få klokka laus og få ho vel-berga på land. Straks etter vart hosendt til Stavanger. Stavangerske inn-graverte ei helsing og sende ho attendesom ein symbolsk takk til Ervik-fol-ket. Det står: "Til Ervik folket, ierkjentlighet for redning av mennes-keliv ved D/S "Sanct Svithun"s krigs-forlis 30. september 1943."Skipsklokka heng no som kyrkjeklok-ke i minnekapellet i Ervik.

Skipsinspektør Brækhus var ein av deisom blei berga. Han skal vera den fyr-ste som sette fram tanken om at folketi Ervik burde få eit minnekapell forinnsatsen sin under bergingsarbeidet.Mange slutta seg til tanken, og alt i1944 vart det sett ned grunnstein.Krigen gjorde at det vidare arbeidet

1. mai 2012 tek Tide Sjø AS overhurtigbåtrutene mellom Sogn ogFjordane og Bergen. DSD eig 100 %i Tide Sjø og alle Tide-båtane førerDSD sitt rederiflagg frå 1903. På einmåte er det DSD som kjem til Sognog Fjordane neste år, - med splitternye båtar. Men Sogn og Fjordane erpå ingen måte nytt farvatn forStavangerske.

Lang historieDSD er gode på historie. Selskapet hartre DSD-bøker. Den første kom i 1930til 75 års-jubileet, den andre til 100års-jubileet i 1955 og den tredje til 150årsjubileet i 2005. Det StavangerskeDampskibsselskab vart oppretta somprivat føretak i Stavanger. Føremåletvar å skaffa regelmessig rutefartmellom Ryfylke og Stavanger. Denførste båten var hjulbåten ”Ryfylke”.Etter kvart utvida DSD med fleirebåtar og større aktivitetsområde. I dager DSD eit storkonsern med ferje- oglokalbåttrafikk, godstrafikk og inter-nasjonal shipping. Båtar med

Det Stavangerske Dampskibsselskab (DSD) i Sogn og Fjordane. Og, - får me ein hurtigbåt med namnet Sogn og Fjordane?

Av Hermund Kleppa

Kva med Kong Olav som namn på ein av dei nye hurtigbåtane? DSD sin ”Kong Olav” iHurtigruta 1964-1978. Foto: postkort, Aune

46

vart lagt på is, og fyrst i 1968 vartarbeidet teke opp att med ny grunn-stein, no på ein annan stad, like vedgravstaden. Minnekapellet ErvikKapell stod ferdig i 1970 og vart vigs-la 14. juni av biskop Per Juvkam.Nærare 1000 menneske var til stades.

”Ryfylke”Eit anna passasjerskip som tilhøyrdeDSD ligg også på havsens botn vedStadt. Vinteren 1941 var DS”Ryfylke” leigd ut til NordenfjeldskeDampskipsselskab for fart iHurtigruta. I kveldinga onsdag 5.februar 1941 vart skipet stoppa ogsøkkt av ein britisk ubåt i skipsleia vedKvitnes. Passasjerane og mannskapetfekk høve til å gå i livbåtar og vartberga.

Framfjorden og andre staderDSD har hatt båtar i godstrafikk påSogn og Fjordane. Olav H. Kleppa,fødd 1942, fortel at då han kring 1960var matros på Stavangerske sin gods-båt DS ”Tungenes”, var dei iFramfjorden, Vik kommune, og lastatalkmjøl i sekker. Dei gjekk også tilÅrdalstangen og lasta råaluminium forei svensk hamn. I Sverige lasta deistålplater for fleire skipsbyggjeri iNoreg. Dei hadde også turar tilSvelgen.

I godsrute Stavanger-TrondheimOlav H. Kleppa fortel elles at DSDhadde samsegling med Innherred(Innherred Aktie Dampskibsselskab) iei godsrute Stavanger-Trondheim.Faste stoppestader i Sogn og Fjordanevar Måløy og Florø. Av ei annonse iflorøavisa Firda Folkeblad i 1957 gårdet fram at DSD då hadde to skip iruta,” Ulsnes” og ”Akershus”.Ekspeditør i Florø var K. Jansen.

”Austri”Eit tredje DSD-forlis i Sogn ogFjordane skjedde 19. september 1979då lasteskipet ”Austri” forliste vedSletringen i Gulen. Mannskapet på nigjekk frå borde i redningsflåte, men iden grove sjøen gjekk flåten rundt ogfem mann omkom. Byrknes kapell harei kyrkjeklokke med innskrifta ”Tilminne om ”Austris” forlis 1979.”

To ferjer frå skipsverftet vedSognefjordenStavangerske har ikkje berre mistaskip i Sogn og Fjordane. Selskapet harfått to nye båtar frå fylket, beggebygde ved Løland Motorverkstad/Løland Verft AS (no Havyard LeirvikAS), Leirvik i Hyllestad kommune.Den første var mf ”Strand” i 1966, denandre mf ”Finnøy” i 1971. ”Strand”var den eine av dei to første ferjene idet etter kvart sterkt trafikkerte sam-bandet Stavanger-Tau.

Legg vekt på tradisjon og his-torieDet kan sjå ut som DSD brukar histo-ria si som aktiv kapital, i alle høve deisiste tre-fire åra. Då DSD i 2007 fekkaksjemajoritet i Tide Sjø, nytta DSDstraks makta til å byta ut Tide-flaggetmed DSD-flagget frå 1903. Dessutankom det historie i presentasjonen påTide Sjø si Internett-side: ”Gode rei-seopplevelser .. Menneskene bak Tidehar hatt dette som mål siden 1855[skipingsåret for Det StavangerskeDampskibsselskab]. Heldigvis er etnoen ting som ikke forandrer seg.”

I 1990 vart DSD sine ferjer og passa-sjerbåtar omorganisert i eige dottersel-

skap med namnet RogalandTrafikkselskap. I 2003 kom namnetStavangerske tilbake. ”Mange opplev-de det som en fornyet forpliktelseoverfor tradisjonelle verdier”, skrivDag Bakka jr. i boka Selskabe. DetStavangerske Dampskibsselskab 150år. 1855-2005.

Namnet Tide Sjø er komen til vegsende. DSD arbeider med å finna nyttnamn. Det skal vera framtidsretta ogvera på plass før årsskiftet. JoneLaugaland, fjordabåtentusiast iStavanger, bloggar hardt forStavangerske.

Tre nye båtar 2012Det var våren 2010 Tide Sjø (DSD)vann anbodskonkurransen omekspressbåtrutene Sogn og Fjordane-Bergen for perioden 2012-2020.Hausten 2011 har selskapet tre båtarunder bygging for farten i dette konse-sjonsområdet. Nybygga har ikkje fåttnamn. Men det blir ikkje i same gatasom har vore Tide-praksis dei sisteåra, noko med Tide; - Tideadmiralen,Tidelyn, osb. Det har Olaug Sjursøsagt, og ho er direktør for informasjonog samfunnskontakt.

Og kva skal båtane heite?Eg håpar at DSD (Tide Sjø) er påutkikk etter namn med koplingspunkttil konsesjonsområdet Sogn ogFjordane-Bergen, samstundes som deihar auge for eigen namnepraksis.DSD og Fylkesbaatane er om lag jam-gamle, høvesvis 1855 og 1858. Beggeselskapa har brukt geografiske namnog namn med Fjord som første ledd,t.d. Fjorddrott (1939) og Fjordprins


Dette flagget får me på hurtigbåtane irutene Sogn og Fjordane – Bergen frå 1.mai 2012, Det StavangerskeDampskibsselskab sitt rederiflagg frå 1903.I 2007 brukte DSD aksjefleirtalet sitt i TideSjø til å byta ut Tide-flagget med sitt eige,tradisjonsrike rederiflagg. I 2009 gjordeFjord1 det motsette, strauk det mykje eldreFylkesbaatane-flagget. Foto: henta frå boka”Selskabe. Det StavangerskeDampskibsselskab 150 år”.

Frimerke utgjeve 1944 med ”SanctSvithun”-forliset som motiv.

47


(1971). Fylkesbaatane har berre topersonnamn og dessutan eit gude-namn i namneregisteret sitt:”Kommandøren”, ”Jakob” (slepebåt)og ”Balder”, medan DSD har fleire,til dømes ”Kong Haakon” og ”SanctSvithun”, og elles større variasjon ennFylkesbaatane. FSF har likevel hattfleire historiske personnamn somalternativ. I 1899 kunne vi fått DS”Kveldulf ”. Eit interessant apropos tildette er at på Helgelandskysten kanfolk reisa med hurtigbåten ”TorolvKveldulvsson”, oppkalla etter ein avsønene til Kveldulv ”frå Fjordane.”

Eg har fleire gode geografiske namnpå blokka: fylkesnamnet Sogn ogFjordane (DSD har hatt ”Rogaland”,fleire ord er inga hindring, ein fin-finfanfare til fylket i høve 250 årsjubile-et 1763-2013), Sogndal (vil styrkjakampen for sognebåten og vera eitheia til fylkeslaget Sogndal Fotball),Leikanger (hovudstad), Balestrand(lang turisthistorie, NorskReiselivsmuseum) Nærøyfjord (verds-arvnamn), Ulvesund (del av skipsleia),Bergen (Byen, tidlegare DSD-båt-namn).

Personnamn: Dronning Sonja,Christian Michelsen (solid bergensre-presentant, 1905-statsminister, skips-reiar og nokre år administrerandedirektør i Fylkesbaatane), IngolvArnarson (svær sjøfarar frå Rivedal ogførste landnåmsmann på Island), OttoRøsberg (adm. dir. i Fylkesbaatanesom aldri i verda ville vore med på åstryka FSF-flagget. Eller kva med eihelgenkvinne og ein konge?

Torkjel Djupedal, med godt fotfeste iSelje, kan tenkja seg ein SanctaSunniva på Sunnfjord/Nordfjord-ruta.Det samsvarar godt med DSD sine tid-legare helgenskip i Hurtigruta, ”SanctSvithun” (1929-1943) og ”SanctSvithun” (2) (1947-1962). Me fårlukka augo for at det følgde uhell meddei. Begge totalforliste. TorkjelDjupedal og Selja kloster sin helgengreier seg sikkert betre.

Fjord1 Fylkesbaatane fann eit godtnamn i ”Sognekongen”. Konge-namner gode og tradisjonsrike båtnamn.

DSD har hatt fleire, ”Kong Olaf ”(1884-1944) ”Kong Haakon”, ”KongOlav” (1964-1978). Olav V var på sjuoffisielle besøk i fylket. I 2007 fekkfolkekongen monumental plassering iSkjerjehamn. Ein hurtigbåt Kong Olavvil kunna helsa namneopphavet vedkvar passering på same måten somhurtigrutene markerer når dei passererpolarsirkelen. Men så spørst det då,om namnet er ledig?

Kjelder:• Lorentzen, H.R.: Det StavangerskeDampskibsselskab 1855 – 12. febru-ar – 1955. 1955.• Bakka, Dag jr.: Selskabe. DetStavangerske Dampskibsselskab 150år. 1855-2005. 2005.• Firda Folkeblad. 07.02.1941• Opplysningar frå Olav H. Kleppa,Hjelmeland.• Førsund, Finn B.: Skipsverfetet vedSognefjorden. 0000

MF ”Strand”, levert frå Løland Motorverkstad 1966.Foto: Vestlandske Fartybyggjarlag/boka Skipsverftet ved Sognefjorden.

Hurtigruteanløp i Måløy 05.03.-11.03.1940. Annonse i Fjordenes Tidende.

48


Fylkesarkivar Snorre Øverbø ynsktebesøket frå Leikanger ungdomskulevelkomne. Han viste fram nettsidenevåre og nokre tenester som kan veraaktuelle for skule-elevar i arbeidetdeira. Kvart år har 8. klasse-elevaneBygda vår som tema. Elevane har idenne samanheng valt seg kvar sittkulturminne som dei skal skriva om.

Fylkesatlas og databasane tilFylkesarkivet er gode inngangspor-tar til å finna relevant informasjon isamband med dette.

Etter ei kort innføring i arbeidet tilFylkesarkivet, delte me gruppa i to.Den eine klassen fekk ein time medfoto, den andre med kommunalearkiv. Sidan bytte gruppene tema. Itimen med foto fekk elevane ei kortfotohistorisk gjennomgang. Dei fekksjå korleis fotograferinga har endraseg, frå då negativa var på glasplatertil dagens digitale bilete. Sidan temadei jobbar med er Bygda vår, fekkdei sjølvsagt sjå mange flotte biletefrå Leikanger. Mange av bileta varfrå ei svunnen tid. Elevane fekkmellom anna sjå bilete frå ei tid dåSystrond ikkje var like utprega byrå-kratisk som i dag. Her var fleirefabrikkar, mellom anna Saften,Silden og Sygna.

I den andre timen var fokus på kom-munale arkiv. Me tok elevar og læra-rar med på ei runde gjennom deiulike arbeidsromma våre.Mottaksrommet er fyrste stopp forein stor del av arkivmaterialet somme tek i mot. Sidan blir det ordna påordningsrommet, før det får sin fasteplass på magasinet. Besøket let segimponera over magasina, som samlatek rundt 10 000 hyllemeter medarkiv. Det vart også litt tid til prak-tisk jobbing. Alle elevane fekk høvetil å skriva namnet sitt med penn ogblekk – noko som for dei fleste er eiutfordring i dag. Det blir fort littmykje blekk på pennen!

Onsdag 28. september vitja 8.klasse frå Leikanger ungdomskuleFylkesarkivet. Gjennom tre timarfekk dei eit lite innblikk i kva somer oppgåvene våre og korleis meformidlar kjeldene. Me set storpris på denne typen besøk, oghåpar at elevane og lærarane vil tamed seg og bruka denne lærdo-men i det vidare arbeidet sitt.

Besøk frå Leikanger ungdomskule

49


Montenegro, som i fleire hundreårhadde sloss mot tyrkarane, og såleisklart å behalde fridomen sin. Angellintroduserte skisporten i Montenegro,og har framleis heltestatus i landet.

Også andre land fekk nytte av tenestenetil Henrik. Som frankofil nølte hanikkje lenge då han fekk ein førespurnadom å lære opp dei franske alpetroppanei skibruk. Roy Andersen, biografen tilAngell, meiner at det er dekning for åhevde at Henrik var med på å innføreskisporten i Frankrike.

I Noreg farta Henrik land og strandrundt for å vekkje til live interessa forskigåing. For det stod visstnok dårlegtil med skidugleiken på den tida. FråSogn rapporterte Henrik at: “Andre endenkelte rypejægere, Justedøler og endelaf den ‘konditionerte ungdom’ kanikkje siges at forstaa sig paa skiløb-ning, og det uagtet man overalt har denypperligste anledning til at øve skii-

drætten”. Foredraga til Henrik varsvært populære, og gav støyten til stif-tinga av fleire skilag i Sogn.

Litteratur• Andersen, Roy: Henrik Angell: ennordmann på tvers. Oslo: Forum –Aschehoug, 2000

I mars var det 150 år sidanCentralforeningen for Udbredelse afLegemsøvelser og Vaabenbrug, forlø-paren til Norges Idrettsforbund, vartskipa. Same år vart det fødd ein gut iLuster som skulle få mykje å seie forutbreiinga av skiidretten, både iNoreg og i utlandet.

Henrik Angell vart fødd 22. august1861, og budde dei fyrste åra av livetsitt på Kvåle i tettstaden Dale. Interessafor skigåing vart tidleg kveikt hjåHenrik. I 1884 kryssa hanHardangervidda på ski. Det skjeddesame år, og før den meir namngjetneturen til Fridtjov Nansen.

Etter fullført offisersutdanning fekkhan arbeid i generalstaben, men deturolege lynnet hans høvde dårleg forein kontorjobb.

I 1893 sette Henrik kursen for Balkan.Han var full av beundring for folket i

150 år sidan Henrik Angell vart føddAv Per Olav Bøyum

HENRIK ANGELL Relieffet er laga av ber-genskunstnaren Ambrosia Tønnesen.Fotograf: Hermund Kleppa. Datering: 2000

når dei biografiske kjerneopplysinganeer på plass, vil mange finne det vel såinteressant å fortsetje slektsgranskingamed å veve fram dei levde liva. Varbestefar med i lokalt styre og stell? Kvakan ei skuledagbok fortelje om livet tiloldemor? Kva kan ein landhandelpro-tokoll frå 1800-talet vise oss om for-bruk og sjølvberging i tidlegare tider?

DIS-Sogn og Fjordane fekk ei innfø-ring i det digitale tenestetilbodet tilFylkesarkivet, med fokus på fotografiog kommunale møtebøker, før det vartomvising i magasinet og høve til å stu-dere eit utval framlagde kjelder fråbåde offentlege og private arkiv.

15. september vitja DIS-Sogn ogFjordane Fylkesarkivet. Kring 15 fram-møtte fekk ei orientering om at ogsåandre kjeldetypar enn dei tradisjonellearkivseriane frå Arkivverket kan vererelevante for slektsgranskarar.

Interessa for slektsforsking svinga segopp etter at NRK tidlegare i år sendteserien “Hvem tror du at du er”, derkjente personar fekk nøsta opp ætta si.Ei spanande side ved programmet var atme kom tett inn på einskildpersonar.Beingrinda - som Per Sandal kalla basi-sinformasjonen om menneske, somfødselsår, giftarmål og born - vart kleddpå med bilete, historier og opplysingarsom gjorde dei levande og fargerike.

Det er tvillaust at dei viktigaste kjel-dene for slektsforskarar er kyrkjebøker,folketeljingar og skiftemateriale. Men

Besøk av DIS-Sogn og Fjordane på Fylkesarkivet Av Per Olav Bøyum

Kjerstin Risnes viser interesserte DIS-medlemmer rundt på mottaksrom og ordningsrom.Fotograf: Geir Nilsen. Datering: 2011

50


len. Anna, saman med ektemannenOskar Herland og dei tre borna deira,hadde heimen sin på Indrevær. Oskarvar fiskar og såleis borte i store delarav året. Anna var med andre ord ikkjenett arbeidslaus.

Køyrde motorbåten sjølvAnna vart vald inn i kommunestyret i1955 og vart ordførar same året.Ordførarar var tidlegare valde blantmarkante menn, no kom altså eikvinne, og jamvel frå grasrota. Valetførte såleis til både undring og nokoskepsis innabygds. Men det at ho varkvinne, vart det heilt sensasjonelleutanfor kommunen.Anna hadde inga politisk røynsle fråfør og fekk sjølvsagt svært mykje åsetje seg inn i. Ordførarjobben vargratis for kommunen, sjølv om ordfø-raren måtte gjere mykje av skrivear-beidet. Tungvint vart det også å reiseinn til Hardbakke. Veglaust som hervar, tok det henne to timar medmotorbåten i særs vêrhardt område åkøyre inn. Denne vegen reiste homange gonger åleine. Ei tid paktafamilien ein liten gard i Steinsund ogAnna fekk i periodar kortare reise-veg.

Aldersheim og dokterskyssI Anna si ordførartid var mange storesaker under drøfting. Ei av Anna sinehjartesaker var å få bygt aldershei-

men som folk hadde halde basarar fori ei årrekkje. I heile valperioden ver-serte spørsmålet om lokalisering.Både i kommunestyret og mellombygdefolket var det usemje.Sundriven og veglaus som kommu-nen var, vart ikkje Hardbakke auto-matisk akseptert som senter slik deter i dag.I Anna sin ordførarperiode vart detvedteke å få ny og meir moderne

Solund-kvinna Anna Sofie Herlandvart legendarisk då ho heilt uventavart vald til ordførar i 1955. På dentida var det sjeldan med kvinner istyre og stell. Ordførarvalet vektedifor eit oppstyr som landet ikkjehadde sett maken til. På kort tidvart Solund landskjend.

Sensasjonsoppslag landet rundtAvisnotisar og presseoppslag kunn-gjorde med brask og bram at AnnaHerland var den første kvinnelegeordføraren i landet. Sensasjonenavtok ikkje fordi om det seinare komfram at to andre kommunar var utefør: Utsira 1936 og Lillehammer1940.Anna Sofie Herland (1913 - 1990)vart fødd og voks opp i ytre Solund.Som for dei fleste sulingar den gong-en slutta utdanninga med folkesku-

Anna Herland - første kvinnelege ordførar i Sogn og Fjordane Av Hans H. Steinsund

Anna Sofie Herland var 42 år då ho i 1955vart vald inn i kommunestyret i Solund.Anna, som ikkje hadde drive valkamp, stodlangt nede på venstrelista og var overraskadå ho vart innvald. Og tungvint vart det.Indrevær var den gongen utan telefon.Solund hadde ikkje elektrisk lys, heller ikkjevegar. Datering: 1955. Eigar: OddvarHerland. Fotograf: Ukjend

På ei lita øy på Indrevær budde Anna og Oskar Herland med dei tre borna sine. Oskarbygde ei lita ganghengebru bort til den andre busetnaden. Oskar var borte på grønlands-og islandsfiske i lange periodar, Anna hadde ansvaret heime. Ho voks opp på Geitarøy vedKolgrov og var m. a. med og løynde flyktningar under krigen. Datering: Ca. 1955. Eigar:Oddvar Herland. Fotograf: R. Kvaale / B. Fjørtoft.

Frå avdukinga av "The Norwegian Lady" iVirginia Beach 1962. Anna Herland vartvald til å representere dei norske kvinneneog fekk den store æra å avduke støtta samanmed Erik Bye. Støtta er laga av ØrnulfBast, etter opptak av Erik Bye i programmetVi går om bord.. Framfor sokkelen ser meAnna Herland og Erik Bye. Datering: 1962. Eigar: Fylkesarkivet, SFFf-88169.0016. Fotograf: Ukjend.

skyssbåt til legen. Hittil hadde dok-terskyssen føregått med ein gammal,liten motorbåt, som iallfall austlands-legar på langt nær fann seg vel i.

Talefør og populær blant jamlikeAnna var ei ordhag kvinne. Med godthumør og humoristisk sans var detlett for henne å få folk til å høyre påseg. Det kom vel med på fylkestinget,der kommunesaker vart avgjorde ogordførarane var sjølvskrivne. Annavart motteken mest som ei dronning.Jamvel om kommunar med sterkastrepresentasjon gjerne drog av medmesteparten av pengane, draup detkanskje nokre ekstra kroner påSolund fordi den velsedde ordførarenvar kvinne.Ingen ordførar maktar vel gjennom-føre alle sine hjartesaker gjennom ein4-årsperiode. Men Anna vart påmange måtar ein døropnar til over-ordna styringsorgan. Solund vartpositivt plassert på kartet, noko somogså kunne lette arbeidet for dei somkom etter henne.

HøgdepunktetVenstrekvinna Anna Herland fekk ògden æra å møte som vararepresentantpå Stortinget ein kortare periode.

51


Men si store og mest eventyrlegeoppleving fekk ho i september 1962då ho saman med Erik Bye o. a. avdu-ka "The Norwegian Lady" i Virginia iUSA. Det er vel få fiskarkvinner somhar vorte synt større ære.Stort arbeidspress og mange strabasi-øse reiser til og frå kommunesenteretgjorde at Anna sa nei til ein ny valpe-riode. Siste åra av sitt liv var Annasjukleg og budde saman med mannenved Solundheimen på Hardbakke. I1990 vart ho boren til siste kvilesta-den av 6 av sine kvinnelege etterkom-marar.

Prenta kjelder• Nybø, Henrik: Artikkel i SognDagblad, 1990.• Diverse avis- og vekebladsutklipputlånt av Oddvar Herland.

Prosten i Ytre Sogn, Geir Sørebø,set søkelys på eidsvollsmannenOle Elias Holck, ”ein av dei mestkjende personane frå den politiskehistoria i Ytre Sogn.” Han vil hamannen fram i lyset i sambandmed grunnlovsjubileet i 2014. Eittiltak er å skriva bok, eit anna årusta opp bautasteinen på Alværa.Dette sluttar eg meg heilt til. Godtinnspel til Høyanger kommune ogfin-fint avisoppslag på papir ognett.

Sørebø brukar eit jubileum til åfremja ei sak som i og for seg villeha vore like god for, la oss seia 10år sidan. Jubileum gjer det lettare åskapa interesse og tilslutning, ogikkje minst, å få løyst ut pengar.Dess større jubileum, dess betre,og dess meir nasjonalt tilsnitt desslettare å løfta fram lokale bitar. Vihadde noko tilsvarande i 2005 dåheile fylket bobla av sjølvstendeå-ret 1905. No har vi to store jubi-leum, etter kvarandre: 2013 Sognog Fjordane fylke 250 år og 2014Grunnlova 200 år.

Utan tvil kan det lagast ei bok omOle Elias Holck som 2014-pro-grampost i Ytre Sogn. Men eitalternativ kan det og vera å gjerahorisonten litt vidare, å opna forfylkesperspektivet. Ole EliasHolck var ein av fem eidsvolls-menn frå Sogn og Fjordane, oghan var ikkje berre ytre-sogning,han var frå Sogn og Fjordane. Kvamed å presentera alle eidsvolls-mennene samla, Ole Elias Holck,Peder Hjermann, Nils Loftesnes,Niels Nielsen og Johannes Irgens?Eg har i tankane ein slags vegvi-ser, til personane, til valet våren1814 (det aller første i nyare tid),til eidsvollsverket dei var med på,og til æresminne ettertida harreist? Både som fylkesjubileums-sak og grunnlovsjubileumssak.

Ole Elias Holck –og meir til

Av Hermund Kleppa

Kong Olav vitja Sogn og Fjordane i desember 1958 og reiste med fylkesbåten "Sunnfjord".Sulingane fekk gåsværskøyta "Basholm" til å gå inn mot Krakhellesundet og helse kongen. Inordkuling med snøbyer ligg "Basholm", med namnevimpel og flagg, like inntil "kongeski-pet". Skipperen, Rasmus Gåsvær i styrehusdøra, og bygdefolket vinkar til kongen. På bru-vengen bak kongen står ordførar Anna Herland. Datering: 1957. Eigar: Fylkesarkivet,SFFf-88165.0002. Fotograf: Ukjend.

52


Sefru vart nøydd å flytte attende tilTippen. Ho lengta attende til Løkjaog oppsøkte stadig steinen i skogen.Den dag i dag heiter denne spesiellesteinen Sefrusteinen. Sefru greiddeikkje å leve på Tippen i lengda og

I skogen på Løkja i Eid kommuneligg det ein stor stein. Til dennesteinen er det knytt ei segn. Dennefortel om kvinna Sefru som fekk eittungt liv, men vart trøysta av frista-den sin Sefrusteinen.

Segna Segna fortel om ei kvinne som vartfødd på garden Tippen på byrjinga av1700-talet. Då ho vart døypt fekk honamnet Sefru. Etter kvart som ho varteldre fekk ho teneste på skrivargar-den Leikvin på Løkja. Sefru blei gra-vid før ho vart gift og ho vart diforjaga frå skrivargarden.

I skogen ikkje langt frå skrivargardenvar ein stor stein. Ved denne opplev-de Sefru nokre av sine lukkelegastestunder. Då ho skulle gifte seg vart hopynta til brud nett ved denne steinen.Saman med mannen, Ola DanielsenBjørkedal Løkja, bygsla ho eit små-bruk.

Diverre døydde mannen etter få år og

SefrusteinenAv Ragnhild Husevåg

Sefrusteinen sett frå stien. Fotograf: Ragnhild Husevåg. Datering: 2009.

Sefrusteinen har ei lett gjenkjenneleg form. Fotograf: Ragnhild Husevåg. Datering: 2009

Artikkelen er henta frå geoatlas(www.geoatlas.no). Forfattaren erRagnhild Husevåg. Geoatlas ereit tverrfagleg læringsoppleggretta mot skulesektoren. I dennetenesta vert faga knytte samanmed hjelp av kart, artiklar ogmultimedia som elevane lagarsjølve. På geoatlas.no ligg detmasse spanande stoff frå heilefylket!

kom på legd. Ho døde 66 år gamal ogvart gravlagd på kyrkjegarden påNordfjordeid.

Segna er nedskriven av Olav Haugen.

Sefrusteinen i lokalmiljøetSegna er lite kjend for folk utanforNordfjordeid, men Olav Haugen hargjort denne segna godt kjend i lokal-miljøet.

I dag er Sefrusteinen eit turmål formange skuleklasser og folk som bur inærmiljøet. Steinen er merkt med eitavle som fortel segna for alle somgår forbi. Stien som går gjennom sko-gen er godt merka slik at det er lett åfinne fram til denne spesielle steinen.

53


formannskap i åra 1838-1893, amts-thing/amtsting i åra 1894-1918, ogseinare fylkesting.

I åra 1838-1976 kom fylkestingetsaman ein gong i året, bortsett frånokre få ekstraordinære fylkesting.Fylkestingsseta varde fleire dagar. Iåra 1838-1961 sat ordførarane ikommunane som sjølvskrivne med-lemmer. Ved lov av 16. juni 1961valde kommunane fylkestingsrepre-sentantar for fire år, og fylkesutvaletvalde fylkesordførar. Frå 1976 vartfylkestinget valt ved særskilt val.

Fylkeskommunen - forvaltningseiningDei trykte fylkestingsforhandling-

ane er i røynda kjernen i fylkestings-arkivet, på same måten som kommu-nestyrearkivet er det på kommuneni-vå. Dei viser oppgåvene til fylkes-kommunen og fylkestinget, og synerkorleis fylkestinget løyste dei.Fylkestingsforhandlingane er oghovudkjelda til kunnskap omendringar og utvikling i alt det fyl-keskommunen og fylkestinget i Sognog Fjordane har stelt med frå starteni 1837.

I åra 1838-1976 var det fylkesman-nen som var ansvarleg for den fyl-keskommunale administrasjonen.Fylkesmannen laga dei trykte fyl-kestingsforhandlingane. Frå 1976vart fylkeskommunen sjølvstendigforvaltningseining, med eigen fyl-

Fylkeskommunen og fylkestingetvart oppretta ved formannskaps-lovene av 1837. I mange år komfylkestinget saman ein gong i året.Møtebok og sakstilfang vart kvartår trykt opp og utgitt i bokform.Dei trykte fylkestings-forhand-lingane er i dag ei gullgruve av fyl-keshistorie, fylkeskommune-histo-rie og kommunehistorie.

Amtsformannskap - amtsting -fylkesting1. januar 1919 vart fylke teke i bruki staden for amt som hadde vore ibruk frå 1671. I åra 1763-1919 varfylkesnamnet Nordre BergenhusAmt. Frå 1. januar 1919 vart detendra til Sogn og Fjordane fylke.Fylkestinget hadde nemninga amts-

Sogn og Fjordane fylke - dei trykte fylkestingsforhandlingane

Av Hermund Kleppa

Fylkestinget 1921 vart halde i Loen, Stryn. Under tingseta var fylkestinget om bord i Bergenske sin båt "Meteor". Datering: 1921 Eigar:Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Fotograf: Ukjend

54

kesrådmann, eigen administrasjon,og med det, ansvarleg for eignearkiv.

Fylkestingsforhandlingane1908 - eit dømeKva er så dei trykte fylkestingsfor-handlingane meir konkret? Me fåreit greitt svar ved å sjå nærare på einav årgangane. Kjennskap til einårgang, gjev langt på veg kjennskaptil dei andre. Me ser nærare på året1908.

Dei trykte fylkestingsforhandling-ane frå fylkestinget i 1908 er på 772sider og har tittelen NordreBergenhus Amtstings Forhandlingeri Aaret 1908. (For 1843 er dei på 95sider, i 1977 på 1599 sider).

1908 - døme på ei sakTelefonutbygginga var ei viktig sak ifylkestinget i 1908. Saka hadde voreføre i 1907, men då vorte utsett. Eitfleirtal i fylkestinget ønskte å hentainn fråsegner frå kommunane. I

1908 hadde saka nr. 76, og sakstitte-len "Om en plan for telefonbygning-en."

Telefonsaka var grundig førebuddfrå fylkesmannen gjennom ei sak-sutgreiing på 10 sider. Utgreiingahar eit oversyn over kva som haddeskjedd tidlegare i fylkestinget med åfremja utbyggjing av telegraf- ogtelefonanlegg. Det er teke med utta-le frå kommunestyra og uttale fråtelegrafdirektøren. Vidare står inn-stilling til vedtak frå ein komite i fyl-kestinget, og til slutt nærast eit ste-nografisk referat av ordskiftet i saka."Myklemyr vilde helst ha Jostedalen

opført som no.1 under sidelinjer iSogn; men her er vel vanskeligt atopnaa det bedste. Man faar derforslaa seg tiltaals med det næstbedste."Det var ordføraren i Jostedal, ser-sjant Ole E. Myklemyr, som sa dettei ordskiftet.

Denne eine saka på fylkestinget i1908 er eit illustrerande døme på eistor og viktig sak som me i dei tryk-te fylkestingsforhandlingane fårbelyst frå sentralt, fagleg hald (tele-grafdirektøren) og frå lokalt nivå(kommunane). Fylkestinget samlartrådane.


Dei trykte fylkestingsforhandlingane pålesesalen til Fylkesarkivet 2008. Datering:2008 Eigar: Fylkesarkivet i Sogn ogFjordane Fotograf: Hermund Kleppa

Fylkestinget handsama ei rekkje årsmeldingar. "Amtsdyrlægernes beretninger for 1907" vartfremja som sak nr. 14 på fylkestinget i 1908.

55


1908 - alle sakeneInnhaldet i 1908-boka er delt i trehovudbolkar: 1) Dokument og inn-stillingar (1-573), 2) Forhandlingar,komiteinnstillingar og vedtak (575-699) og 3) referat frå ordskifte.

Først i boka, på sidene IIV-XII, kjemeit systematisk ordna register medalfabetisk oppsette hovudkapittel,underkapittel, og sidetilvising tilrespektive hovudbolkar.

Hovudkapitla er: "Abnorme børn,Amtskommunen, Amtstinget,Amtsutvalget, Budget- og regnsabs-væsen, Dampskibsvæsen, Distrikts-inndeling, Elveforbygninger, Fiske-og jagtvæsen, Fængselsvæsen,Landbruksvæsen, Medicinalvæsen,Rets- og politivæsen, Skolevæsen,Skyssvæsen, Telefonvæsen, Valg,vei- og kommunkationsvæsen,Veterinærvæsen, Forskjellig."

Døme på underkapittel:"Medicinalvæsen": a) "Jordmor-væsenet" (budsjett og årsmelding,pensjon til fire jordmødre) b)"Sindsyge" (budsjett, årsmelding omdei sinnsjuke) "Iøvrig": (Søknad omtilskot til Chr. Stokstads orthopædis-ke institut og oppretting av apotek iNordfjord).

SamleregisterDei trykte fylkestingsforhandling-ane har stort omfang rekna i saker,sidetal, bøker og hyllemeter. For ågjera innhaldet lett tilgjengeleg, lagafylkesmannen register eller inn-haldsliste i kvar bok. Det vart oglaga samleregister. Det første omfat-tar år 1838-1886, det andre 1887-1907. Vidare føreligg det samlere-gister for begge desse, for heile peri-oden 1838-1908. Her er alle sakersom gjennom heile perioden gjeldeitt og same hovudkapittel, reknaopp. Døme: Hovudkapittel 3.Dampskipssaker

"1843 Adresse til regjeringenangaaende dampskibsfart paaSognefjorden [side] 77.

1857 Om dampskibsfart paa de ber-genske fjorder for begge bergensam-ters regning. 167

Besluttet paa ekstraordinært amt-sting at anskaffe 2 dampskibe vedlaan paa amtskommenen (trykt sær-skilt)," o.s.v.

Fylket sitt eige dampskibselskap vareit stort tiltak som avspeglar seg påikkje mindre enn 10 sider i samlere-gisteret 1838-1908.

Det føreligg også samleregister foråra 1908-1917.

MålformFylkestingsforhandlingane 1931 skilseg ut frå dei føregåande ved at deter nytta nynorsk målform. Det kommed eit fylkesmannskifte. Ingolf E.Christensen var den siste som nyttabokmål, Hans Seip den første somnytta nynorsk. Likevel var det ikkjeslik at fylkestingsforhandlingane

tidlegare var heilt frie for nynorsk.Innstillingar frå nemnder og komite-ar vart i somme høve skrivne pånynorsk. Til dømes vart den førstevegplanen for fylket i 1906 skrivenpå nynorsk.

OppsummeringDei trykte fylkestingsforhandling-ane for Sogn og Fjordane er ei særsviktig historisk kjelde på fleiremåtar:

1. Dei omfattar kjernen i arkivmate-rialet til fylkestinget - det øvstefolkevalde organet i fylket.

2. I innhald omfattar dei heile fylket,- kvar kommune, kvar grend,direkte og indirekte kvart einastemenneske som har bygt og budd iSogn og Fjordane.

3. Dei er etter måten lett tilgjengele-ge ved at dei føreligg i bokform,og

4. dei er fysisk tilgjengelege i Sognog Fjordane. Mykje av det eldstearkivmaterialet til fylkestinget ernemleg oppbevart i fylkesmanns-arkivet - som tidlegare er sendt utor fylket, til Statsarkivet i Bergen.Dei trykte fylkestings-forhand-lingane kan folk få tilgang til flei-re stader, på Fylkesarkivet,Fylkesbiblioteket og Sogndalbibliotek.

Prenta kjelder• Nordre Bergenhus AmtstingsForhandlinger i Aaret 1908. 1908.• Engesæter, Aage og Thue Johs. B.:Sogn og fjordane fylkeskommunegjennom 150 år. 1988.

På fylkestinget i 1908 hadde ordføraren iJostedal, Myklemyr, ordet om telefonutbyg-ging til Jostedal. Biletet syner toppen av einav pålane i den første telefonlina i Jostedal.Datering: 2008 Eigar: Fylkesarkivet i Sognog Fjordane Fotograf: Hermund Kleppa

Retur:

FYLKESARKIVETAskedalen 2

6863 Leikanger

ISSN 0803-9682

Øvst: Eit av dei eldste bilete ein til no har funne frå Hardbakke. Til venstre litt av prestenaustet. Sjøbu med gangvegfrå bryggja. Her var det krambu frå 1887/88. Naustet til Takle, naustet til Aarøy. Oppe til venstre fjøs og bustadhusAarøy (Teigen). Vi ser og steinhellaren med mur, under der var sauehuset. Neste hus er gamleskulen, bygd 1868.Vidare Taklehuset gjort så stort 1904/05 prestehuset med stabbur og løe/fjøs, bygd 1891/92. Fotograf: A/S Stav.Forenede Fotografer. Datering: 1912.

Nedst: Vinkelen er ikkje heilt identisk med det øvste biletet, men likevel skulle endringane vere godt synlege. Bådenaturen og menneska har forandra på landskapet. Fotograf: Per Olav Bøyum. Datering: 2011.

Før og no

Documents

Kjelda nr. 3 2011