Klasična Islamska Filozofija- Biografiej Filozofa

Dodiplomski studij FIN

POMOĆNI MATERIJALI ZA ISPIT IZ KLASIČNE ISLAMSKE

FILOZOFIJE

Tekstove obradio: Semir Jahić

Klasična islamska filozofija

Opštu podjelu historije koja i historiju filozofije dijeli na tri glavna razdoblja; stari,

srednji i novi vijek, moguće je tek načelno primjeniti na periodizaciju historije islamske

filozofije i islamskog društva i kulture uopće. Ni općereligijska periodizacija zasnovana na

poslaničkim ciklusima Objave nije bezuslovno prihvatljiva jer historiju islamske filozofije

promatra reducirano, u znaku teologije i metahistorije koje teeško da iskazuju ono što

predstavlja ukupnost i bit povijesti islamske filozofske misli i tradicije. Podjela na

predislamske mislioce i mislioce sunijskog i šiijskog islama, koju predčaže Aškivari, je

neprecizna i isuviše religijsko-politički motivirana. Indoiranka i grčko-helenistička književno-

umjetnička i filozofska inspiracija i tradicija su igrale veoma važnu ulogu unutar islamske

filozofije, pogotovo u periodu njene konstitucije u grčko-evropskom smislu riječi, ali

svođenje ovog mišljenja i ovog znanja isključivo na ove dvije dimenzije kako to pokušavaju

neki moderni filozofi, historičari i orijentalisti iz Evrope jeste nehistorijsko, nenaučno, i

ideološko. Period srednjeg vijeka za Evropu predstavlja mračni period njene historije, dok za

islam predstavlja period ekspanzije islamske misli i velika i fascinantna ostvranja nauke,

filozofije, umjetnosti i religije unutar razvijenog svijeta islama. U periodu od 8 do 15 stoljeća

nastala je jedna od najčjepših i najbogatijih svjetskih civilizacija i kultura u čijem središtu je

stajao pojam slobodne i dinamične znanosti i filozofije, one nauke za koju evropska povijest

još uvijek ne zna gdje se u srednjovjekovnom mračnom dobu sklonila. Rašireno je

tendenciozno shvatanje da islamska filozofija nije autohtono i autentično mišljenje, da je to

grčka filozofija napisana arapskim slovima i jezikom(Renan). Odgovor na ovo shvatanje daje

Ahmed Smajlović koji ističe:“Ako muslimani i jesu poprimili uticaj grčke filozofske tradicije

to je normalno i prirodno. Grčka filozofija je i sama bila pod uticajima istoka i njegove

filozofije i nauke. Međutim, komparativna izučavanja islamske i grčke filozofije ukazala bi na

ona pitanja i probleme koje grčki filozofi nisu obrađivali u svojim djelima. I zašto muslimani

po prirodi svoga duha ne bi imali svoju filozofiju.“ Kod predkur'anskih arapa nije bilo

filozofije u grčkom smislu ove riječi. Tek sa kur'anskom objavom i prvom kur'anskom

teologijom kao nastojanjima oko krajnje racionalizacije i misaonog opravdanja vjerovanja u

Boga i pod uticajima tradicija egipatsko-grčko-helenističke misli i jevrejsko-hršćansko-

hinduističkih naučavanja dolazi do uobličavanja misaonog i iskustvenog sklopa kojeg

nazivamo islamska filozofija, filozofija u islamu, arapska filozofija, arapsko-islamska

filozofija i sl. Povijest ove filozofije se može podijeliti u tri klasične discipline:

1. Teološku/spekulativnu teologiju- mutezilije, ešarije, maturidije

2. Filozofsku- Kindi, Farabi, Ibn Sina, Ibn Hazm, Ibn Tufejl, Ibn Rušd

1


3. Sufijsku- Kušejri, Rbija Adevija, Gazali, Ibn Arebi, Attar, Rumi

U literaturi o srednjovjekovnoj filozofiji i teologiji uobičajeno je da se ovi oblici

duhovnog djelovanja nazivaju skolastičkim, odnosno skolastika se odnosi na školsko

obrazovanje, na sve što je vezano za školu kao profesore i studente. Religiozno-filozofske

škole i pravci mišljenja muslimanskih filozofa i mutekelima ostvarili su do te mjere snažan i

dubok uticaj na kršćansku skolastiku da se mogu smatrati njenim temeljnim izvorima

nastanka. Srednjovjekovna filozofija, poznata pod imenom skolastika, općenito se dijeli na

muslimansku, jevrejsku i kršćansku, ali je muslimanska bila izvor dvjema drugima. U

povijesti islamske filozofije razlikuejmo dva izrazita pojma koji je imenuju: el-hikma i el-

felsefa. Prvi pojam je kur'anski i preciznije obuhvata ono što bismo nazvali „islamsko

mišljenje“, a drugi je poznat preko grčkih prijevoda u VIII stoljeću. Oba uključuju ono što su

grci podrazumijevali pod pojmom filozofije. U djelu „O prvoj filozofiji“ od el-Kindija, se

navode brojne definicije filozofije i metafizike koje su postavili njegovi grčki prethodnici:

filozofija je težnja ka mudrosti, ona je strah od smrti, filozofija je oponašanje Božijeg

djelovanja, mudrost mudrost(hikmetul hikma), samospoznaja čovjeka i sl. Prvi obrisi

filozofskog mišljenja u islamu susreću se još pri samom silasku kur'anske objave, dakle za

vrijeme Muhameda a.s, ali do razvoja filozofske misli dolazi tek a pojavom prvih teološko-

folozofskih škola u islamu, tj. pojavom ilmul kelama i prbog iskustva grčke filozofije. Nužno

je istaknuto da je islamska filozofija svoje bitno utemeljenje i cjelovitost zadobila tek u

djelima mislilaca koji pripadaju felasifi, tj. grčko-helenističkoj inspiraciji arapsko-islamske

misli ranog srednjovjekovlja. Mešu njima posebno mjesto zauzimaju Ibn Rušd i Gazali jer je

njihovo mišljenje sistematsko i sistematizirajuće.

Ebu Jakub el-Kindi(801-873)

je Filozof Arapa ili Filozof Islama, naučnik, mislilac, ljekar rođen u Kufi koja je u odnosu na

Basru preferirala racionalističke studije, a veći dio života je proveo u Bagdadu, utemeljitelj

rane peripatetičke filozofije kod muslimana(objašnjenje). Preuzima elemente grčke filozofije i

smatra da se oni ne suprostavljaju islamu jer istina se ne protivi istini(el hakk la judedul

hakk). Kindi se bavio pitanjima odnosa između jednosti Boga i mnoštvenosti u svijetu,

između razuma i objave, filozofije i religije, duše i razuma. Kindi je preveo brojna filozofska

djela na arapski jezik, oformio terminologiju, protumačio nejasna mjesta i sintetizirao brojne

filozofske teorije. On usaglašava grčko-helenističku baštinu sa islamom i tako stvara novu

2


filozofiju. El-Ahvani navodi da je Kindi napisao oko 240 naslova iz logike, medicine, muzike,

politike, astrologije, mineralogije. Njegova filozofska djela su:

1. Kitab el-felsefa el-ula, O prvoj filozofiji

2. Kitab tartib kutub Aristutalis, Sistematizacija aristotelovih djela

3. Risala fi el-mekualt el-ašr, Deset kategorija

4. Kitab an kavl Aristutalis fi Analutika, O Aristotelovim raspravama u Analitici.

Gerhard od Kremone već u 12-tom vijeku prevodi Kindijeva djela na latisnki jezik, tako da je

svojim izvornim djelima snažn uticao na misao srednjovjekovne Evrope.

-U svojoj „Poslanici o umu“, on navodi da Aristotel um dijeli na 4 vrste:

1. Vječno aktualni um

2. Um koji je potencijalan, a on je u duši

3. Um koji je u duši prešao iz patencijaliteta u aktualitet

4. Um koji nazivamo pojavnim

Muhamed Ebu Bekr ibn Zekerija el-Razi(865-925)

latinizirano Razes, rođen u Rejju, filozof i ljekar, velikodušan i milostiv kako navodi

Ibn Nedim u „Kitabul fihristu“ prema siromašnima tako da ih je liječio bez ikakve naknade i

bez plaćanja. Prred kraj života je obnevidio ali je odbio da se liječi govoreći da vidi svijet

dovoljno i da ga je sit. Iskazao se kao slobodan mislilac koji misli i piše protiv postojećih

autoriteta, kritikuje teologiju i religiju, on je čisti racionalist koji vjeruje samo u moć razuma.

Neke njegove ideje i ekstremni stvavi su sačuvani zahvaljujući njegovim brojnim kritičarima.

O njemu su pisali historičari i mislioci kao el-Biruni, Ibn el-Nedim, el-Kifti i drugi. Napisao

je oko 148 djela u koja spadaju i njegova pisma, kraće rasprave i filozofsko-teološki traktati.

Od postojećih rukopisa Brockelmann navodi 59 naslova. U istaknuta filozofska djela spadaju:

1. El-Tibb el-Ruhani, Duhovna medicina

2. El-sirat el-felsefija, Filozofski put

3. Kitab el-ilm el-Ilahi, Metafizika

4. Mekalat fi ma bad el-Tabia, Rasprave o metafizici

3


Značajnu studiju o Raziju na arapskom donosi Abdurahman Badavi(Bedevi ili je

Bedavi). Razijevu filozofiju karakteriše učenje o pet eternalija. Biruni ističe da je Razi prenio

od starih Grka učenje o vječnosti pet stvari: Boga, univerzalne duše, prve materije, apsolutnog

vremena i apsolutnog prostora. Tusi spominje da su to prije svega rani grčki filozofi Pitagora i

Demokrit, ali spominje i utjecaj ismailije Haranija iz Harana, kulturnog središta Sabejaca prije

dolaska islama. On pdvrgava kritici Kur'an i Bibliju, naučne knjige, jevrejstvo kritikuje

maniheizmom i kršćanstvom a kršćanstvo islmamom, a zatim Kur'an biblijom. On ističe da

čovjek nema straha od smrti jer ako vjerujemo u drugi život, moramo biti sretni jer nakon

smrti idemo u bolji svijet, a ako mislimo da nema ničega poslije smrti, onda opet nema mjesta

strahu.

-Božija mudrost je savršena, Njemu se ne može pripisati nikakva omaška; život proizilazi iz

Njega, kao svjetlo iz sunca.

-Prema Raziju duša i materija su vječne

-On smatra da ugoda znači oslobađanje od neugode; npr. Ako čovjek primjeti neku lijepu

pojavu, onda se razveseli, iako prije nije imao znanje o otj slici

Ebu Nasr el-Farabi(870-950)

latinizirano Alpharabus, Drugi Učitelj, a Aristotel je Prvi Učitelj, osnivač je političke

filozofije u islamu, rođen na iransko-turskoj granici, u Farabu, živio je sufijskim životom i

djelovao je u Bagdadu a jedno vrijeme i u Damasku. Njegovo rano obrazovnaje se zasnivalo

na religiji, lingvistici i filozofiji, studirao je pravo, poslaničku predaju i egzegezu Kur'ana.

Poznavao je turski, perzijski i ostale jezike. Obrazovanje produbljuje studijem logike,

metafizike, matematike, medicine, astrologije, muzike i pjesništva. Ibn Hallikan ističe da je on

najveći filozof koji se uopće pojavio u historiji. Smatra se filozofom sistematičarem. Ostavio

je jak uticaj na Ibn Sinu i Ibn Rušda u islamskoj filozofiji a na Dantea, Mura i Kampanelu u

kršćanskoj. Pozanto je da Ibn Sina nije razumio Aristotelovu Metafiziku dok nije došao do

njenog Farabijevog komentara. Istaknuti su farabijevi komentari Aristotela, Platona, Galena i

drugih grčkih filozofa i mudraca i oni sačinjavaju posebnu grupu Farabijevih djela, dok se

njegova „Idealna država“(Medina el-fadila) dovodi u neposrednu vezu sa platonovom

idealnom državom. Njegova „Klasifikacija nauka“ (nauka o jeziku, logika, matematika,

fizika, metafizika, politika, pravna nauka, teologija) prvi je pokušaj te vrste u povijesti

4


islamskog mišljenja ali i srednjovjekovne misli uopće. EL-Kifti navodi njegovu bibliografiju

od preko 70 djela. Njegova najpoznatija djela su:

1. Sklad između mišljenja dvojice filozofa:božanskog Platona i Aristotela

2. Kitab ara(vidi kak se izgovara) ehl el-medina el-fadila- Mišljenje stanovnika idealne

države

3. Kitab tahsil es-seaada- Postignuće sreće

4. Kitab es-sijasat el-medenijja- Knjiga o politici

5. Ihsa el-ulum- Klasifikacija nauke

6. Kitab el-musiki el-kebir- Veliko djelo o muzici

7. Fusus el-hikem- Dragulji mudrosti

Farabijeva filozofija stoji na pozicijama jedne škole filozofije kao filozofije koja u sebi

objedinjava sve filozofije a religiozna i filozofska istina su jedna istina; u tom duhu nastaje

njegova teorija uma i poslanstva, interpretacija Kur'ana i političko-socijalna misao a teorija

emanacije uspostavlja vezu između Boga i svijeta mnoštva, matrija proizilazi iz desete ili

aktivne inteligencije(el-akl el-ašir ev el-akl el-fa'al) koji se u akaidu naziva svetim duhom i

predstavlja meleka Džibrila. Stoga filozof kao i Božiji Poslanik donosi istu istinu.

„Ideja građana idealne države“

O neukim gradovima

Među neukim gradovima postoje gradovi nužnosti, prevrtljivi, ništavni gradovi, častoljubivi i

slastoljubivi gradovi. Stanovnici tih gradova, osim žitelja slastoljubivog grada, zaneseni su

ciljevima jedne te iste vrste. Stanovnici slastoljubivog grada imaju veliki broj briga. U tom

gradu sreću se problemi svih neukih gradova. Posljednja grupa stanovnika neukih gradova

ima zdravu dušu a pripadnici prve grupe imaju poročne duše jer takvi smatraju da je borba

dobro i to kako ona koja se vodi otkriveno tako i ona koja koristi lukavstva. Drugi vjeruju u to

da postoji sreća i savršenstvo koje čovjek dostiže poslije svoje smrti u drugom životu i da

stvarno postoje vrline, vrsni ljudi i vrsni postupci koje ljudi izvršavaju da bi postigli s

njihovom pomoću sreću poslije smrti. Neki misle da sjedinjenje duše sa tijelom nije prirodno,

da je čovjek duša, tijelo je kvari i iskrivljuje njene čine, da poroci proizilaze iz duše zbog

sjedinjenja s tijelom i da se savršenstvo i uzornost sastoje u oslobađanju od tijela. Za

postizanje sreće nisu potrebni ni tijelo niti stvari koje se nalaze van tijela kao što su bogatstvo,

susjedi, prijatelji, stanovnici grada.

5


Ima onih koji smatraju da je smrt dvojaka: prirodna smrt i voljna smrt. Pod voljnom smrti oni

podrazumijevaju uništenje afekata duše kao što su strast i gnjev, a pod prirodnom smrću

odvajanje duše od tijela. Pod prirodnim životom oni shvataju savršenstvo i sreću....

„Farabi o spoznajnom procesu“

Spoznaja se može uporediti s utiskivanjem pečata. Kao što je vosak najprije stran

pečatu, a zatim se usko uz njega priljubi, pa zadrži njegovu oznaku i sliku, isto tako i onaj koji

spoznaje stoji nasuprot spoznajnom obliku, a pošto usvoji oblik, povezuje se uz njega i

odgovarajuća spoznaja. Tako i osjetno opažanje preuzima od opaženog predmeta sliku i

povjerava je pamćenju, gdje ostaje utisnuta i onda, kada opaženi predmet nije više prisutan.

Svako vanjsko osjetilo preuzima od zapaženog predmeta sliku, koja ima kvalitet tog

predmeta. Tu spada i snaga koja se naziva oblikovanjem, ona je pohranjena i svrstana u

prednjem dijelu mozga. Ona zadržava oblike zapažanja pošto oni iščeznu iz dodirnih tačaka

osjetila. Tu se zadržava i snaga koja se naziva slutnjom, zatim snaga koja se naziva snaga

održavanja(riznica za sve ono što shvatimo slutnjom), zatim snaga koja se naziva

razmišljanjem. Ona vlada nad svime što je pohranjeno u riznicama snage oblikovanja i snage

održavanja. Ona spaja i razdvaja jendo i drugo. Ta snaga se naziva razmišljanjem samo onda

kad je upotrebljava ljudski duh i razum. Kada se sa njom služi slutnja, onda je nazivamo

snagom mašte.

Ebu Ali Husejn ibn Abdullah ibn Sina

Ibn Sina(980-1037), latinizirano Avicena, Dokaz istine, Princ liječnika, hafiz Kur'ana,

rođen je u aristokratskoj porodici u Afšani kod Buhare, u provinciji Horosan. Ove titule je

dobio zahvaljujući tome što se bavio politikom, vlašću, ministarstvom, što je bila tadašnja

odlika Hakima-mudraca filozofa, kakve je zastupao Platon u svojoj „Republici“. Interpretacija

titule Ibn Sina bila je predmet mnogih rasprava kako na istoku tako i na zapadu. Neosporno je

da Sina predstavlja titulu, a Ibn Sina ime, ali je sporno da li je Sina arapskog porijekla(Sina na

arapskom znači visok položaj), ili egipatskog porijekla(značenja savršeni mudrac), ili turskog

ili hebrejskog porijekla(od riječi Sejjima odnosno sirijskog Šina, pa se Eš-šiin pretvorio u

Sina). Interpretacijom grčkih filozofskih doktrina ali i vlastitim djelima ostavio je uticaj na

religijsku filozofiju latinskog zapada, posebno Alberta Velikog i Tome Akvinskog. Tomina

teologija i metafizika bile bi znatno siromašnije i neshvatljive da nije onoga što duguje Ibn

Sini. Enciklopedijski obrazovan(metafizika, gramatika, geometrija, logika, fizika, medicina,

pravo, teologija) živi intenzivnim intelektulanim životom o čemu svjedoče njegova brojna

6


djela. Svoje znanje iz filozofije je sticao pred Ebu Abdullahom el-Natilom, koji je dolazio

njegovoj kući i držao mu predavanja. Kada je savladao logiku i prirodne nauke, došao je do

nauke o metafizici. Četrdeset puta je čitao Aristotelovu „Metafiziku“ koju ne bi mogao

razumjeti da mu u ruke nisu dospjeli komentari Farabija koje je kupio za sitne pare. Nakon što

je pročitao Farabijev komentar i razumio „Metafiziku“, kao zahvalu Allahu dž.š podjelio je

veliki dio imovine siromašnima. Nakon što je izliječio sultana Nuha el-Mensura, dobio je

dozvolu da pristupi biblioteci u kojoj su bile knjige za koje mnogi ljudi do tada nisu bili čuli.

Njegova najpoznatija djela su:

1. Kitab eš-Šifa- Knjiga izliječenja

2. Ujun el-hikma- Izvori filozofije

3. El-išarat ve et-tenbihat- Znakovi i upozorenja

4. Mentik el-mašrikijjin- Logika istočnjaka

5. Risala fi el-išk- Traktat o ljubavi

6. Risala et-Tajr- Traktat o ptici

7. Kitab fi et-Tibb- Kanun medicine

8. Hajj ibn Jakzan- Živi Sin Budnog

Da je Ibn Sina bio orginalan dokaz je taj što je učenje o egzistenciji, esenciji, kao i

pojmovlje nužno i moguće, nemoguće, ništa izvorno ibn sinaovo koje ne poznaje ni Aristotel

niti grčka filozofija. Jedno od najcjelovitijih srednjovjekovnih učenja o duši dao je Ibn Sina.

To učenje skoro u cjelosti preuzimaju Gazali i Toma Akvinski, a teoriju o „Visećem čovjeku“

kao i razmatrane odnosa tijelo-razum preuzima sam Dekart u stavu Cogito ergo sum. Ibn

Sinina djela prevedena su na latinski u Španiji sredinom 12-tog stoljeća. Prevodilac njegovog

djela Gundisalvus je sam napisao djelo „De Anima“ u kojem u cjelosti preuzima učenje Ibn

Sine. Tu tradiciju Avicenine misli, to preuzimanje Ibn Sine. Tu tradicju Avicenine misli, to

preuzimanje Ibn Sine u kršćanstvu prešutno ili otvoreno kasnije nastvljaju Becon, Scotus,

Ekhart pa sve do Bloha i Gilsona.

-Bit

-Bitak

-Supstancija

-Egzistencija

7


Muhamed ibn Muhamed Ebu Hamid el-Gazali(1058-1111)

Imam Gazali, Autoritet islama, Ukras vjere, latinizirano Algazel, rođen u Tusu u

Horosanu spada u velike i istaknute teologe, filozofe, mistike, pravnike i vjerske reformatore

muslimanskog srednjovjekovlja. Šerijatsko-pravne znanosti i islamsku apologetiku izučava

pred imamul-haremejnom, a teološke i filozofske znanosti, posebo grčko-helenističku

filozofsku tradiciju i filozofske sisteme Farabija i Ibn Sine, upoznaje za vrijeme studija i

profesorskog rada na univerzitetu Nizanija u Bagdadu. Putuje velikim gradovima hilafeta,

boravi u Aleksandriji, Kairu, Jeruzalemu, Mekki i Medini a jedno vrijeme, kada se evropski

krstaški udari na islamski svijet umnožavaju i pojačavaju, napušta poziciju rektora na

univerzitetu, zanemaruje vlastitu porodicu i usamljen, prepušten sufijskim meditacijama,

boravi u prostoriji velike emevijske džamije u Damasku. Ta intelektualna kriza odredila je

kasnu fazu Gazalijeve misli koja će naspram filozofije i teologije, biti i ostati obilježena

pojmom tesavufa. Gazali prvi proučava i sistematizira ukupna učenja, znanja i vjerovanja koja

su mu prethodila i u tom pogledu jednako pristupa grčkoj, egipatskoj, indijskoj, kršćanskoj,

jevrejskoj kao i muslimanskoj religiji, tradciji i kulturi, a nakon analize i radikalnog kritičkog

preispitivanja i uspoređivanja, ispisuje grandiozna djela i iznosi na vidjelo vlastita

intelektualna i duhovna stremljenja i spoznaje, vlastite ideje i stavove. Napisao je oko 200

djela i raznih oblasti kao npr. Filozofije, prava, logike, dijalektike, etike, tesavufa, teologije i

njenih brojnih učenja, sekti i frakcija. U istaknuta filozofska djela spadaju:

1. Mekasidul felasifa- Intencije filozofa

2. Tehafetul felasifa- Destrukcija filozofa

3. Ihja ulumi din- Preporod religijskih nauka

4. Miškatul envar- Niša svjetlosti

5. El-munkiz min ed-dalal, Spasitelj iz zablude

6. Mizanul amel, Vaga djelovanja

Gazali djeli filozofe u tri glavne skupine: materijaliste, prirodnjake i metafizičare i

smatra da se neki filozofski stavovi islamskih filozofa, oni koji misle na tragu grčke filozofije

a prije svega Farabija i Ibn Sine, suprostavljaju religijskim učenjima islama te ih je stoga

nužno podvrgnuti kritici i osporiti. Opravdavajući tezu da razum i intuicija upotpunjavaju

jedno drugo i ukazujući na krajnji značaj mističke inspiracije i poslaničke objave, izdvaja

nekoliko pitanja kao što su: vječnost svijeta, Božije znanje partikularija, tjelesno proživljenje

nakon smrti. Ovo kritičko preispitivanje metoda i postavki filozofa pa i same filozofije, jer

8


filozofi stvari predstavljaju po mjeri vlastitih poimanja, a ono što ne mogu s tim usaglasiti

pretpostavljaju kao besmisleno, spada u jednu od najznačajnijih faza Gazalijeve misli u

cjelini. Gazali kaže da je izvjesno ono znanje u kojem se saznano otkriva ne ostavljajući

sumnje, i uz koje ne pristaje mogućnost zablude i privida. Ovo je prvo od četiri pravila koja

kasnije Dekart. Tunižanski historičar Alkaak navodi da je u Dekartovoj biblioteci u Parizu

vidio latinski prijevod gazalijevog djela „Munkiz min ed-dalal“ kojem je Dekart crvenom

olovkom podvukao mjesta koja se bave ojmom sumnje i da je napisao sa strane da to hoće

preuzeti u svoje djelo. Gazali je ostavio snažan uticaj kako na jevrejsko-kršćansku skolastiku

tako i na evropsko novovjekovlje. On uglavnom govori o suštini vlasti, vjere i znanosti, o

mudrim ljudima i ljudima vjere, o metodi i istini, o umu i objavi, o putevima sufija. Tako se

gazalijevo mišljenje pojavljuje kao mišljenje krize i mišljenjeu krizi i jednako je aktuelno

danas kada je islamski svijet ponovo na udaru zapada kao i prije jedan milenij. On smatra da

je unutarnja spoznaja i duhovna transformacija pojedinca preduslov svakom prevladavanju

krize, svakoj bitnoj promjeni u historiji svijeta.

Ibn Tufejl(1110-1185)

Ebu Bekr Muhamed ibn Abdulmelik ibn Muhamed ibn Tufejl al-Kajsi, latinizirano

Ebubakar, filozof, ljekar, matematičar i pjesnik muvehidske Španije o čijim djelima se malo

zna. Hajj ibn Jakzan, Živi Sin Budnog, najčešće je prevođeno djelo arapsko-islamske

srednjovjekovne filozofije, fascinantan filozofsko-sufijski orman, uz još nekoliko pjesama,

jedino je Ibn Tufejlovo djelo koje je do danas sačuvano. Na pustom ostrvu jedan dječak raste

osamljen bez ikakvog dodira sa civilizacijom i nakon osnovnih saznanja o materijalnom

svijetu stiže do pojma duhovnog svijeta i zaključka da mora postojati Stvoritelj, Bog. Kada Se

jednog dana ovaj usamljenik susretne sa sličnim dobrovoljnim osamljenikom sa susjednog

nastanjenog ostrva, dvojica ljudi dolaze do zapanjujućeg otkrića: nakon što je Živi Sin

Budnog naučio jeziku, Esal shvata da je on čistim umom i strogim isposništvom spoznao i

iskusio onu istinu koju ljudi na njegovom ostrvu smatraju objavljenom, religijskom. Razlika

između Ibn Sininog i Ibn Tufejlovog „Živog Sina Budnog“. Salaman predstavlja tebe, ističe

Ibn Sina, a Absal stepen što si ga dosegao u mističnoj gnozi. Prema tumačenju Tusija, to su

dva lica duše:Salaman je praktični um a Absal kontemplativno, teorijski. Ovo djelo

predstavlja cjelovito izlaganje Ibn Tufejlove filozofije, posebno teorije spoznaje. Ibn Tufejl po

prvi puta u povijesti sistematski izlaže pripovijest o usamljeniku na pustom ostrvu čiji će

prototip postati mnogo kasniji roman Robinsson Kruso od de Foa kao i El Criticon

aragonskog isusovca Graciana kod kojeg Kritilo nakon brodoloma na pustom ostrvu susreće

9


pprirodnog čovjeka sa kojim se sprijateljuje i ne ovisno o proročkoj objavi, razmišljajući o

poretku stvari u prirodi, obojica dolaze do uvjerenja o Božijem postojanju. Munk smatra da je

Ibn Tufejl želio da predstavi usamljenika kkoji nikada nije pretrpio uticaj društva, čiji um se

probudio sam od sebe i koji je vlastitim naporom i uticajima koji pridolaze od djelatnog

uma(el-akl el-faal, deseti um), dospio do razumijevanja i spoznaje tajni prirode i najviših

ontoloških pitanja. Mišljenje Živog Sina Budnog prdstavljeno je kao logično i dosljedno:od

pojmova ka sudovima, od sudova ka zaključcima, njegovo zaključivanje je valjano. Čak i ako

se desi da Hajj ibn Jakzan dospije u zabludu Ibn Tufejl naglašava da ga je Bog vratio na

ispravan put. Renan ističe da ovo djelo iskazuje tip mistika, sufije, koji vlastitom snagom

dospijeva do nadnaravnog poretka i sjedinjenja sa Bogom. Međutim, tek će sa Ibn Rušdom,

čiji je racionalizam prohujao kao divlji požar teološko-filozofskim školama Evrope“, a koga

na filozofsku scenu dovodi Ibn Tufejl, ovaj sklad filozofije i religije biti doveden do kraja.

Ibn Rušd(1126-1198)

latinizirano Averroes, Komnetator, jedan od najvećih filozofa srednjovjekovne

filozofije, teolog, pravnik rođen je u aristokratskoj porodici u Kordobi. Nakon studija prava,

filozofije, teologije, medicine i matematike, postaje sudija, prvo u Sevilji a zatim u Kordobi.

Tri mjeseca nakon smrti u Marakešu njegovo tijelo je preneseno u rodnu Kordobu. Dante ga u

„Božanstvenoj komediji“ spominje sa Euklidom, Ptolomejem, Hipokratom, Avicenom,

Galenom nazivajući ga Komentatorom, onako kako su ga nazivali veliki sljedbenici islamske

filozofije u latinsko-kršćanskoj Evropi i na Zapadu. On se smatra potpuno izvornim i

samostalnim misliocem, dosljednim u svome mišljenju kao što su to bili Aristotel, Farabi i Ibn

Sina. To posebno iskazuju njegova filozofska shvatanja izražena u tri djela Fasl, Kešf i

Tehafut. Harmonija između filozofiej i religije predstavlja značajnu karakteristiku islamske

filozofije u cjelini. Ibn Rušdovo djelo Tehafut et-tehafut brani filozofe i filozofiju od snažne

kritike teologa i mistika, posebno nakon optužbi koje je uputio Gazali u svom djelu Tehafetul

felasife. Predmet i cilj filozofije isti su kao i oni religije. Religija se temelji na tri

principa:egzistenciji Boga, poslaničkoj objavi i tjelesnom proživljenju nakon smrti. I uloga

filozofije nije ništa drugo osim traženja istine i razmišljanja o bićima ukoliko to vodi spoznaji

Stvoritelja. Na tragu kršćanske religije i patrističko-skolastičkog razumijevanja Aristotela, a

to do pojave Ibn Rušda znači nepotpunog Aristotela, na zapadu je razvijena teorija o dvije

istine, religijskoj i filozofskoj.

10


U nastojanju da obnovi cjelovitog i autentičnog Aristotela, Ibn Rušd je napisao

komentare većine Aristotelovih djela:velike, srednje, male ili parafraze. Posebno se ističu

njegovi komentari Organona, Druge analitike, Fizike, Metafizike i Nikomahove etike. Tako se

Ibn Rušd pojavljuje kao muslimasnki mislilac koji po drugi put uvodi Aristotela na kršćanski

zapad. Prema Ibn Rušdu a na tragu Aristotela, prva materija je vječna kao i sam Bog. Ibn

Rušd razvija teoriju uma ili duše i govori o tri uma: materijalnom, aktivnom, stečenom i on

ovdje napušta kako Plotinovu, tako i Farabijevu i Ibn Sininu teoriju emanacije i njenu

terminologiju a stavlja se na stranu Aristotelovih komentara, Temistija i Afrodizijskog. Bitna

namjera Ibn Rušda kao izvornog mislioca jeste da ono što donosi poslanička Objava i

filozofsko-teološka-sufijska tradicija obrazloži racionalno-prirodnim razlozima filozofa i

filozofije kao prije svega grčko-aristotelovske filozofije. Ako se tradicionalno unutra jednog

teksta i jezika suprostavlja racionalnom treba ga interpretirati sve dok ne bude u potpunoj

saglasnosti sa racionalnim. U tom smislu Ibn Rušd razlikuje tri vrste ljudi: filozofe, teologe i

obični svijet. Njegova najpozntija djela su:

1. Tehafut et-tehafut, Destrukcija destrukcije filozofije

2. Fas el-mekal fi ma bejne el-hikma- Odlučna rasprava o jedinstvu filozofije i prava

u islamu

3. El-Mukaddimat- Uvodi u filozofiju

4. Tefsir ma ba'de et-tabia- Veliki komentar Aristotelove Metafizike

5. Šer es-sema' et-tabia, Veliki komentar Aristotelove Metafizike

6. Šerh kitab en-Nefs- Veliki komentar Aristotelova djela O duši

7. Talhis kitab el-Mekulat- Srednji komentar Aristotelovih kategorija

Ibn Rušd je napisao veliki broj komentara i drugih filozofskih djela kao što su

Porfirijeve Isagoge, Nikolausove Metafizik, djela Afrodizijskog, Ibn Sine, Farabija. Uticaj

Ibn Rušda je skoro veći na povijest zapada i evropske filozofije nego na islamski svijet.

Averoizam iako zabranjivan od strane Crkve, postao je dominantan oblik mišljenja 13-tog i

14-tog stoljea u Evropi. Stoga bi bez Ibn Rušda bilo teško zamisliti srednjovjekovnu i

renesansnu evropsku misao a njen odnos prema grčkoj filozofiji, na kojoj se temelji, bi bio

doveden u pitanje.

11


Ibn Hazm el-endelusi(994-1063)

je bio filozof, pjesnik, teolog, historičar religije, etičar, pravnik rođen je u aristokratskoj

porodici u Kordobi. Visok društven položaj mu je omogućio visoko i svestrano obrazovanje

kod najpoznatijih profesora i učitelja velike Kordobe i drugih velikih gradova hilafeta. On je

iza sebe ostavio četiri stotine djela koja sadrže približno osamdeset hiljada stranica.

Golubičina ogrlica(Tavk el-hamame), djelo o ljubavi, proširuje i nadrasta platonističku teoriju

ljubavi iz Gozbe i Fedra i na tragu uzritskog koncepta ljubavi, ljubavi-strasti od koje se umire,

iznosi uvjerenje o duhovnoj suštini ljubavi. Ljubav je duhovno stapanje, među prožimanje

duša koje se prekida smću. Na tragu interpretacije Platonova mita od Ibn Davuda el-

isfahanija(prema tome mitu neki sljedbenici filozofije mislili su da je Bog stvorio svaki duh

dajući mu loptast oblik; potom ga je razdvoji na dvoje, te svaku polovicu smjestio u jedno

tijelo. Tajna ljubavi jeste ponovo spajanje ovih dvaju dijelova u početnu cjelinu) slično uvijek

tražći slično. Neki će reći za ovo djelo da je izvršilo uticaj na Evropu kao što su to uradila

djela „Kelila i Dimna“, „1001 noć“, „Sindibad“, a smatra se da je Ibn Hazm uticao na

konceptulani književni prevrat u Južnoj Evropi koji je našao izraz u trubadurskoj ljubavnoj

lirici. Ibn Hazmova obimna rasprava o religijama(Kitab el-fisal ve en-nihal) osigurala mu je

jednako snažan uticaj unutar muslimanskog svijeta ali i izvan njega. Ovo njegovo djelo

predstavlja prvo djelo iz komparativnih religija povijesti uopće u kojima je povijest i učenje

religija zasebno tretirana i izložena na sistematičan i kritički način. Prema njegovom

mišljenju, kriterij istinitosti jedne religijske činjenice sastoji se u potvrđivanju Božijeg

jedinstva i potpunom očuvanju teksta poslaničke Objave kroz vijekove. Unjegova istaknuta

djela spadaju:

1. Fadl el-Endelus- Ljepote Endelusa

2. Risala fi usuli-l-fikh- Traktat o fundamentalnom pravu

3. Et-takrib fi hudud el-mentik- Definiranje logike

4. Tavk el-hamama- Golubičina ogrlica

5. En-nasih vel-mensuh- O derogaciji

6. Kitab el-ahlak ve es-sijar- Knjiga o karakterima i ponašanju

Njegovo djelo „Knjiga o karakterima i ponašanju“ je kao svojevrsan intimni dnevnik Ibn

Hazma na španski preveo Palacios. Tako se Ibn Hazm pojavljuje kao mislilac koji na

autentičan način otkriva i odslikava andaluzijsko-evropskog čovjeka i društvo XI. Stoljeća.

12


Ibn Haldun(1332-1406)

osnivač sociologije, rođen je u Tunisu kao potomak ugledne porodice koja je pred

kršćanskom rekonkvistom prebjegla i iz Sevilje u Sjevernu Afriku, a umro je u Kairu. U Fesu

i Granadi boravi u svojstvu ambasadora, a jedno vrijeme provodi u usamljenosti u alžirskom

dvrocu Kala b. Salama. Muslimanski filozofi prije Ibn Halduna raspravljali su o pitanjima

države, povijesti i društva i pisali su o tome(Farabi, Ibn Sina), ali niko nije prije Ibn Halduna

učinio to na tako orginalno, potpuno i sistematično da bi zasnovao jednu potpuno novu

znanost, sociologiju-nauku o društvu. Monumentalno djelo koje iskazuje to otkriće jeste

Mukaddima, za koji Toynbee kaže da je najveće djelo svoje vrste što ga je neki um stvorio u

bilo kojem vremenu i na bilo kojem mjestu, a koja predstavlja uvod u veliko djelo „Kitab el-

Ibar“(Knjiga o događajima koji opominju i poučavaju), jednu opštu historiju kojom Ibn

Haldun stvara novu teoriju povjesne znanosti. Svjestan otkrića nove znanosti Ibn Haldun kaže

da je pronašao „orginalno učenje, metodu i jezik, a predmet mukaddime je posebna znanost

koja posjeduje poseban predmet, a to je umran bašari, to jest ljudsko društvo.“ Umran

označava društveni život sa svim onim što on podrazumijeva: materijalnu, intelektualnu i

duhovnu egzistenciju čovjeka. On razlikuje dvije vrste društva: umran bedevi(nomadsko,

primitivno) i umran hadari( gradsko, civilizirano) dok je asabijja, koja se zasniva na krvnom

srodstvu i zajedništvu političkih i ekonomskih interesa, glavni pokretač promjena u društvu.

On također utvrđuje kritičku historiografsku metodu i kriterije povijesnih istraživanje koji se

sastoji, kako on kaže u istraživanju i provjeravanju. Tako historija više nije puko bilježenje

činjenica i događaja, nego aktualno tumačenje države i politike, proizvodnje i kapitala, kulture

i civilizacije itd. On odbacuje metafiziku i teologiju kao neznanstveno i spekulativno

mišljenje čiji se rezultati ne mogu racionalno-empirijski dokazati i provjeriti. Iako je veliki

dio života proveo u Španiji, njegova djela u Evropu, na Zapad, turskim posredovanjem su

stigla sa Istoka. Ta djela koja su zadužila svjetsku povijest, spaljena su na Pješčanim vratima

tužne Granade 1499., kada je sjajna arapsko-islamska kultura i civilizacija uzmakla pred

evropskim barbarizmom.

Ebu el-Ala el-Mea'ri(973-1058)

je pjesnik filozof, rođen u sirijskom mjestu el-Mea'ra kod Alepa. Od djetinjstva je bio

slijep. Međutim, taj „mrak očiju“ koji je izdvojio ovog pjesnika i mislioca iz neposrednog

života, poput Homera, Miltona ili Taha Huseina, veoma brzo se preobratio u izuzetnu

filozofsku i pjesničku vidljivost. Osim te vlastite životne pozicije el-Mearijev naglašen

13


asketizam i odricanje od materijalnih daobara izbili su i kao reakcija na krizu doba u kojem je

živio, doba koje je ubrzano gubilo svoja duhhovna i vrijedonosna uporišta. Meari je sumnjao

u sve osim onoga u što njegov um nikad nije posumnjao a to je postojanje Boga jer je On

javeći i neuporediv i nije moguće da je postao. Bog je Jedan, Jedini, Apsolutan za jevreje,

kršćane i muslimane ali su religije brojne i različite i svaka ga na svoj način prisvaja ili želi

prisvojiti:

U Latakiji se spore Muhammed i Isus

Jedan u zvono udara a drugi sa munare poziva

Svakki vjeru svoju podupire.

O, da mi je znati koja je prava!

Danteova Božanstvena komedija, njena fabula i struktura- raj, čistilište, pakao-likovi junaka

kao i opća humanistička i prosvjetiteljska orijentacija, neodoljivo podsjećaju na Mearijevu

„Poslanicu o oproštenju“(Risala el-gufran), izvanredno djelo napisano u rimovanoj prozi i

uređeno na skoro potpuno isti način. Tako u djelima Mearija pronalazimo brojne knjoževno-

umjetničke elemente koji će se mnogo kasnije javiti u književnosti evropskog humanizma i

renesanse. Njegovo heretičko ne-pjesništvo vezano je za spoznaju, za otkrivanje istine života i

smrti, on traži novu ljepotu u estetici filozofske i moralne spoznaje te mu se stoga nameću i

neuobičajene književno-poetske forme(iktibas/citati). Prema mišljenju Taha Huseina,

Poslanica o oproštenju predstavlja poetsko-prozni vrhunac arapskoj književnosti, ona je

vrhunac imaginacije, arapskog mišljenja, ironije, vrhunac arapske slobode. Historičar ez-

Zehebi ističe da su brojna Mearijeva djela izgubljena ili spaljena u krstaškim naletima. Od

sačuvanih djela se ističu:

1. Sikt ez-zend- Iskra od kamena

2. Ed-darijjat- neobavezivanje

3. El-fusul ve el-gajat- Odvojenosti i svrhe

4. Risaletu gufran- Poslanica o oproštenju

5. Risaletu Et-tajr- Traktat o ptici

6. Risaletu melaika- Traktat o melecima

14


Ihvan es-safa

Čista braća nosi ime muslimanska tajna političko-filozofska loža nastala u Basri prije

983. Članovi ovog bratstva, naklonjeni šiijsko-ismailitskom mišljenju, skrivali su svoja

imena, ali el-Kifti i Tevhidi ipak navode njihova imena kao što su Ebu Sulejman Busti-

Mukaddisi, Ali bin Harun Zengani, Zaid b. Rifai i drugi. Enciklopedija, opsežno političko-

filozofsko djelo koje izražava duhovnu doktrinu i matematičko-pitagorejsku orjentaciju Čiste

braće obuhvata 51-u raspravu. Rasprave koje su nastale pod uticajima djela raznolikih

mudraca, filozofa, prirodnjaka, matematičara sa jedne strane i objavljenih knjiga sa druge

strane(Tore, Biblije, Kur'ana) svrstane su u četiri velike skupine: metafiziku, filozofiju

prirode, logiku, matematiku, propedeutiku, mistiku i astrologiju. Čista braća su održavali

sastanke svakih dvanaest dana u mjestima gdje su imali sljedbenike a bili su podijeljeni u

četiri grupe prema starosti. Oni daju vlastitu klasifikaciju nauka pri čemu razlikujemo: a.

Matematiku- koja uključuje teoriu broja, geometriju, geografiju, muziku, etiku, logiku; b.

Fiziku- u koju spadaju materija, forma, kretanje, vrijeme, prostor, nebo nastajanje, nestajanje,

minerali, biljke, životinje; c. Metafiziku- koja se dijeli na politiku, psihologiju i teologiju.

Posebno su držali do matematike i brojeva tako da su vlastitu zakletvu izražavali riječima:

tako mi četiri na kvadrat. Mada su nastojali preuzeti vlast i upravu u državi, kroz čvrstu

spregu islama i grčke filozofije, najavljivlai propadanje „države zla“ i dolazak „države

pravednih i pobožnih“, tvrdili su da je njihov cilj odbrana vjere i postignuće sreće na drugom

svijetu. U tom smislu Kur'an je savršena Božija objava a islam savršena religija i kao takvi

nadvladavaju prethodne religije i objave. Svoje ismailijsko-političke stavove su prikrivali i

često izražavli u književno-umjetničkim formama priča, simbola, alegorija, basni, bajki kao

što je djelo „Razgovor čovjeka sa životinjama“.

Muhamed Attar(1120-1230)

Muhamed ibn Ibrahim Attar Nisaburi je mistični pjesnik, travar, vlasnik parfimerije rođen u

Nišaburu, trideset godina je putovao muslimanskim svijetom i sakupljao bilješke pobožnih

sufija, njihova iskustva, priče i doživljaje. Smatra se osnivačem peerzijskog mističnog spjeva,

sufijske metafizike. U tesavvufu je postavio teoriju o sedam duhovnih stanja duše na putu

njenog izdignuća ka Bogu: samorefleksija(tefekkur), duhovna ljubav(mehabba),

spoznaja(marifa), slobodna volja( irada), utapanjae(ittisal), ekstaza(fena), sjedinjenje(visal).

Napisao je preko dvjesto hiljada stihova i preko dvadeset obimnih djela iz sufijske kjiževnosti

čija autentičnost nije sporna.

15


U glavna djela spadaju:

1. Ilahi-nama- Božanska knjiga

2. Asrar-nama- Knjiga tajni

3. Mentik Et-tajr- Govr ptica

4. Lisanul gajb- Jezik tajne

5. Musibat-nama- Knjiga iskušenja

6. Pend-nama, Knjiga savjeta

7. Uštur-nama- Knjiga o devi

8. Bulbul-nama- Knjiga o slavuju

Zbog eskstremnih šiijskih nazora, spekulativnog sufizma i panteističkih shvatanja koja se

protive tradicionalnom vjerskom nauku osuđivan je na smaknuće ali je uspijevao da izmakne

presudi. Prema njegovom mišljenju, pobožnost i moralna čistoća su najvažnije vrline koje

karakteriziraju ponašanje duhovno prosvijetljenih ljudi, aljubav je lijek svim bolestima, ona je

lijek za dušu na obadva svijeta(ljubav svoju kriti moram i voljeti tajno). Neka Attarova djela

su prevođena na evropske jezike(francuski, engleski, njmački) i imala su značajnog uticaja na

zapadnu litaraturu. Ritter je cijeli svoj život posvetio izučavanju, istraživanju Attarovih djela i

zdušno je branio posebnost Attarove leksike od nekritičkih pristupa nekih evropskih autora i

orijentalista koji su umanjivali njen značaj. Širi savremeni informativni prikaz Attarova opusa

izvan arapsko-perzijskog jezičkog područja sačinila je Eva de Mejerovitch.

Omer ibn Ibrahim Hajjami(1048-1122)

pjesnik rubaija, najveći svjetski pjesnik katrena, rođen je u Nišapuru, u Iranu. Studirao

je humanističek i egzaktne nauke, posebno geometriju, astronomiju i metereologiju i brzo

stekao ugled naučnika. Upravljao je opservatorijima u Isfahanu i Mervu. Njegova „Algebra“

objavljena je u Francuskoj i Americi. U filozofiji je usvojio Avicenin sistem a u poeziji je bio

pod uticajem Mearija. Stihove je pisao u časvoima odmora od naučnog rada i oni su bili

namjenjeni užem krugu njegovih prijatelja i učenika(250 rubaija se smatraju

autentičnim).Rubaija je karakteristična pjesnička forma u perzijskoj poeziji koju je Hajam

doveo do savršenstva. Nju su upotrebljavali pojeidni sufijski pjesnici još u X stoljeću kao što

su Baba Tahir Urjan, Ebu Said i dr. U djelu svakog pjesnika, kao i svakog filozofa, dominira

jedna ideja koja čini osnovu njegovog duhovnog puta; dovoljno je pomenuti velike perzijske

pjesnike Firdusija, Rumija, Nizamija, Hafiza i Sadija. Kod Hajama to je zagonetka života i

smrti i sva ostala pitanja i zapitanosti, prapostojanje, stvaranje svijeta, beskraj prostora i

16


vremena proizilaze iz tog središta ili se u njega utapaju. Tematski okviri Hajamovih rubaija su

nekonvencionalni(bez erotike, hvalospjeva i moralisanja) i raznovrsni-ljubav, sudbina,

mudrost, mistika, humor, ironija, prolaznost, vino(ne vino u pravom smislu te riječi),

pobožnost- a po mislima i osjećanjima rubaije su jednostavne, prividno proturječne, koncizne,

esencijalne ili sufijski višeznačne. Izuzev arapskih pjesama i peerzijskih rubaija Hajam je

pisao uglavnom znanstvena djela(Onekim poteškoćama u djelu Euklida, Jedna metafizička

disertacija, Demonsteacija algebarskih problema, Priručna knjiga o prirodnim znanostima).

Hajam je ostavio veliki uticaj u perzijskoj književnosti i poeziji, a posebno je uticao na

arapske i turske pjesnike., i pojedine evropske(Svinbern, Oskar Vajld)

Šihabuddin Jahja Suhraverdi(1153-1191)

Učitelj iluminacije, rođen u Zendžanu. Boravio je u Isfahanu, Damasku i Halepu.

Prihavtio je tesavuf i mnogo vremena provodio u putovanjima, upoznao istaknute sufije koji

su ga privlačili i nadahnjivali ali je istovremeno bio naklonjen i meditacijama u osami i

povučenosti od svijeta. Prijateljstvo sa Zahirom, sinom Salahudina Ejubija na njegovom

dvoru u Halepu pretvara sse u neprijateljstvo nakon javne optužbe da zoroasterovskom

simbolikom iskazuje antireligijska osjećanja u nastojanju da oživi zoroasterizam na štetu

islama. U zatvoru je pogubljen kao i njegov sufijski uzor, Halladž, koji ga je u mladosti

privlačio i koga je često citirao u svojim djelima. Prema mišljenju Suhraverdija sve realnosti

su samo manifestacija svjetlosti različitog intenziteta. Čisto svjetlo, Svjetlost svjetlosti je

Božija esencija koja svemu drugom udjeljuje egzistenciju. Sam Univerzum emanira iz čiste

svjetlosti bez supstancijalnog i materijalnog kontinuiteta i determinizma. U centru svake duše

postoji uzvišeno svjetlo i ono upravlja svim ljudskim radnjama. Ljudska duša je nesretna na

ovom svijetu, ona egzistira u težnji i potrazi za svojom drugom, slobodnom, polovinom na

nebu, i postiže sreću tek onda kada se vrati i sa njom sjedini. Iako je kratko živio napisao je

oko 50 djela izvanrednog stila na arapskom i perzijskom jeziku od kojih je većina sačuvana.

Mogu se podijeliti u nekoliko cjelina:

1. Filozofsko-teološka djela na arapskom jeziku koja raspravljaju o peripatetičkoj

filozofiji u islamu i modifikacijama aristotelove filozofije u susretu sa filozofijom

svjetlosti: Bilješke, Knjiga pobune i otpora, Knjiga razgovora, Teozofija istoka

svjetlosti

2. Kraći teozofski traktati kao što su: Hramovi svjetlosti, O vjeri filozofa, Odbljesci

svjetlosti, Spoznaja Boga

17


3. Simboličke i mistčne priče koje opisuju putovanja duše kroz kosmos u težnji za

konačnim prosvjetljenjem i oslobađanjem. Ova kazivanja su uglavnom pisana na

perzisjkom jeziku ali su istovremeno prevođenja i na arapski: Crveni intelekt,

Zapadno progonstvo, Pjev Simurga, Pjesma Džibrilovog krila

4. Prijevodi i komentari ranijh filozofskoh djela, religijskih i svetih tekstova, kao što

su Ibn Sinaova djela i neki djelovi kur'anskog i hadiskog teksta.

5. Zbirke dova, ilahija, kasida

Suhraverdijeva djela su pisana u alegorijama i metaforama, simboličkim jezikom kao

„jezikom šutnje“, metajezikom. Prevođena su na sanskrit, hebrejski a u novije vrijeme i na

neke evropske jezike.

Ibn Arebi(1165-1240)

Šejhul ekber(Doctor maximus), Oživljavač vjere(Muhjiddin), Dokaz gnostika(Sultanul arifin),

sufija, jedan od najvećih mistika u povijesti, rođen je u Mursiji u obrazovanoj i uglednoj

porodici. U Sevilji stiče prvo obrazovanje, a potom kao mladić visoke inteligencije i nakon

objave da je sufija, otpočinju njegovaa dugogodišnja putovanja istaknutim muslimanskim

graodvima. Na tim putovanjima se susreo sa Ibn Rušdom i Suhraverdijem. U njegove duhove

učitelej spadaju i dvije žene, dvije duhovne majke, Jasmina iz Meršana i Ftima iz Kordobe.

On nije odbacivao tradicionalnu filozofiju ali je nije ni isticao, kao što nije osporavao ni

znanost niti bilo koji drugi oblik ljudskog saznanja, ali je bio usredsređen samo na jednu

oblast ljudske spoznaje i iskustva- na univerzalnost mističnog, na tesavuf. Iako slijedi put

istaknutih sufija kao npr. Halladža, Bistamija, Gazalija i drugih, on tvrdi da njegova ukupna

saznanja i spoznaje dolaze kao rezultat neposredne iluminacije srca od strane samog Boga.

Kao sufija i filozof dubokih misli i bogate imaginacije iskazuje i piše prema vlastitom

svjedočenju, samo ono što mu Bog nalaže, u snu ili na javi, za vrijeme mističnog nadahnuća i

doživljaja. Tako je „Mekanska otkrovenja“ pisao po tri sveske dnevno, a „Dragulje mudrosti“

je zapisao jednog praskozorja. Ibn Arebiju se pripisuje nekoliko stotina djela:

1. Fusus el-hikem- Biserje mudrosti

2. Kitab el-futuhat el-mekkijja- Knjiga duhovnih osvajanja Meke

3. El-futuhat el-medenijja- Duhovna osvajanja Medine

4. Et-tadbirat el-ilahijja- Božija upravljanja

5. El-vesaja- Duhovni testament

6. Divan

18


Djela Ibn Arebija čitaju se i istražuju sa velikim oduševljenjem kako u tekijama tako i na

univerzitetima. Izvršio je vleiki uticaj na mnoge sufiej ka npr. Kunavija, Irakija, Rumija,

Širazija, Tusija i druge. Na zapadu su njegovi uticaji izraženi kodd de Spinoze, Ekarta,

Paskala. Također, veliki inters za Ibn Arebija i Rumija pokazala je i eropska orjentalistika i

mistika gdje možemo izdvojiti Palaciosa, Burkarta, Genona uz Korbena i Nasra.

Arapsko-islamska filozofija, definicija i značaj u historiji-Salih Hadžialić

Jedna od najznačajnih karakteristika filozofije u srednjem vijeku bila je njena

podređenost teologiji i prema tome i njena ograničena uloga u okviru određenih teoloških

pojmova. Pored teologije postojala je u jačoj ili slabijoj formi i filozofija koja se zasnivala

pretežno na razumu, ali su teologija i filozofija bile u stalnom i oštrom međusobnom sukobu

sa očitom prevagom na strani teologije. Stepen podređenosti filozofije teologiji varirao je

prema vremenu i razlikama u vjerskim tradicijama i idejnim previranjima. Ovakav odnos

između teologije i filozofije, razuma i vjere postojao je od izumiranja klasične grčke

filozofije, pa sve do pokreta prosvijećenosti i humanizma u 16-tom vijeku, kako u judaizmu i

kršćanstvu, tako isto i u islamu. Ako bismo kao mjerilo uzeli način filozofiranja koji se javlja

od pokreta prosvijećenosti, a naročito u 19 i 20-tom stoljeću, onda bismo na pitanje da li je

filozofija u pravom smislu riječi uopšte mogla postojati pod takvom kontrolom misli i

djeolvanja ljudi, morali odgovoriti negativno i poreći postojanje filozofije pod uslovima koji

su preovladavali u srednjem vijeku i analogno tome poreći postojanje jevrejske, kršćanske i

islamske filozofije. Međutim, danas postoje brojne, značajne i obimne studije koje obrađuju

filozofiju koja se razvijala u okviru ta tri glavna religijska sistema. Islam, kao i judaizam i

kršćanstvo, ima problem sukoba imeđu vjere i razuma, teologije i filozofije, autoriteta i

nezavisnog, slobodnog razmišljanja, ali islam ima i svoje upadljive specifičnosti i odvojena

gledanja na zajedničke probleme koja mu osiguravaju posebno i značajno mjesto u historiji

filozofske misli. Ustvari, u islamu je u toku dugog niza vijekova, sve do perioda humanizma i

prosvijećenosti, filozofija imala bolji prijem i bila neosporno u povoljnijem položaju nego u

Evropi srednjeg vijeka. Sam naziv te filozofije kod mnogih naučnika je sporan. Već odavno

se upotrebljavaju dva naziva: arapska i islamska filozofija. Ona može biti nazvana arapskom

samo zato što su njena glavna djela pisana na arapskom jeziku, ali postoje i važna djela koja

su pisana na perzijskom jeziku, a kasnije i drugim jezicima. Naziv arapska filozofija sa

jezične strane nije adekvatan, a u nacionalnom smislu taj naziv je još sporniji jer su glavni

predstavnici te filozofije bili Perzijanci, Turci i drugi, tj. ne-arapi. Najčešći naziv za ovu

filozofiju je islamska, ali ako islam shvatimo kao vjeru, onda bi ovaj naziv bio sporan, jer se

19


filozofija, na koju se ovdje misli, često se razvijala ne samo paralelno nego u mnogo slučajeva

i u oštrom sukobu sa ortodoksnim učenjem. Međutim, ako pod islamom misli na širi kulturni

pojam, a ne isključivo na religiju, onda se sa punim pravom može govoriti o islamskoj

filozofiji, isto kao što se govori o hrišćanskoj filozofiji srednjeg vijeka na Zapadu. Ipak je

naziv arapsko-islamska filozofija najadekvatniji, jer je riječ o silamskoj filozofiji izraženoj

uglavnom na arapskom jeziku.

Islamska filozofija je imala dva izvora: Prvi je unutar same islamske tradicije kada su

poslije smrti Mehammeda a.s počele da se formiraju vjersko-političke partije koje su se svaka

na svoj način trudile da opravdaju svoje nazore i gledanja na uređe države i društva i sa time

vezanih pitanja, dokumentacijom iz vjerskih tekstova iz života Muhammeda, Kur'ana i hadisa.

Tada su se postavljala pitanja koja su se ticala lične kvalifikacije nosioca vlasti, psiohološka

odgovornost pojedinaca za počinjena djela, uloga čovjeka i Boga u obavljanju konkretnih

akata, slobodne volje, determinizma itd. Također su se razvile i mnogobrojne škole sa vrlo

različitim, često radikalnim učenjima i teorijama o prethodno spomenutim pitanjima.

Najznačajnija škola sa izrazito filozofskim osnovama i metodama bila je nauka o kelamu,

dijalektička ili spekulativna teologija ili skolastička filozofija. U kelamu su došla do izražaja

tri pravca i to: kaderije-zagovornici slobodne volje, džebrije-pravi deterministi, murdžije- i

ešarije koji zastupaju sredinu između ove dvije škole, dakle koji ne priznaju niti potpunu

slobodu volje niti determinizam nego su došli do srednjeg rješenja koje su oni filozofski

razradili. Iz kaderija nastala je poznata mutezilijska škola koja je stvarni osnivač kelama a

koja je dominirala i igrala odlučujuću ulogu u prvim stoljećima islama. Ovo je stvarna

islamska filozofija, koja se bazira na islamskom teološkom sistemu, koji u procesu svog

formiranja i konačnog formulisanja i sam bio u izvjesnoj mjeri kod pojedinih teologa

prilagođava i usklađivan sistemima sa kojima je vođena žilava borba. Pripadnici kelama,

mutekelimi, imali su značajan uticaj na razvitak jevrejske filozofije, a dobro su zapaženi i kod

skolastika na Zapadu, gdje su bili poznati kao „Loquentes“ i koje kao takve spominje i Toma

Akvinski.

Drugi izvor- iz koga je prizašao i drugi pravac arapsko-islamske filozofske misli, bilo je

grčko filozofsko naslijeđe, koje su Arapi svjesno i sistematski preuzimali na njemu ozbiljno

radili. Dok je antičko nasljeđe ranije bilo sačuvano i njegovano na grčkom, sirijskom i

perzijskom, sada jepod islamom to nasljđe bilo prevedeno na jedan jedini jezik a to je arapski,

kao zajednički jezik svih narodnosti, sekti i konfesija. Prevođenje djela grčke filozofije počelo

20


je u rano abasidsko doba u osmom stoljeću i trajalo je sve do kraja prvog milenijuma, do oko

1000. godine, a to je blizu tristo godina.

O islamskoj filozofiji

Konstante i specifičnosti islamske filozfije

Islamska filozofija je proučavala velike i značajne filozofske probleme kao što su to

postojanje Boga, svijeta i čovjeka. Ona je vrlo opširno raspravljala o njima i to prvo pod

uticajem svoje sredine i okolnosti u kojima je djelovala i ona se pomagalas svim prethodnim

filozofskim dostignućima, bilo istočnim bilo zapadnim. Specifičnosti islamske filozofije:

1.Duhovno-religiozna filozofija- koja se zasniva na izvorima vjere i baš zbog toga i

posvećuje veliku pažnju umu i duhu. To je religijska filozofija jer je nastala u okrilju islama,

njeni donosioci su vaspitani nanjegovim osnovama, živjeli u njegovoj sredini i pod njegovim

uticajem. Ona je došla kao produžetak prethodnih kelamističkih i religijskih proučavanja i

zato je pogrešno misliti da se njena filozofska misao rodila tek u tećem stoljeću po Hidžri,

sapojavom arapskog filozofa Kindija koga su pretekli mutezilijski teoretičari koji su imali

svoje potpune filozofske predstavnike kao što su Nazzam i Allaf. Islamski filozofi su vrlo

mnogo pokušavali da potkrijepe svoja mišljenja dokazima uzetim iz Kur'ana i hadisa. Ona je

religijska po svom predmetu jer polazi od Jednog-analizira ideju Božanstva jednom potpunom

i krajnje preciznom logičkom analizom u kojoj je zasigurno do sada nije niko pretekao. Sa

ovom religijskom i duhovnom osobenošću islamska filozofija se mogla ne samo približiti

skolastičkoj filozofiji, već se i susresti sa nekim savremenim filozofijama i njihovim

shvatanjima. Sam Rodžer Bacon bio je zadivljen teorijom hilafeta i islamskog imameta

ustrojenog na način na koji je to Ibn Sina predstavio u svom djelu „Eš-šifa“, i on je poželio

da se samo papi da nadimak Božiji namjesnik na zemlji.

2. Racionalistička filozofija- jer se odlikuje predavanjem veće pažnje umu kojim se koristi u

objašnjavanju problema božanstva, kosmosa i čovjeka. Ljudski intelekt je jedna snaga duše i

naziva se govornom dušom. Postoje dvije vrste: praktični- koji upravlja tijelom i organizuje

ponašanje i teorijski- koji je određen za shvatanje i spoznaje. On je taj koji prima osjete i iz

njih izvodi univerzalna značenja uz pomoć intelekta koji je u istom odnosu na naše duše kao

što je Sunce u odnosu na naše oči. Intelektom opravdavamo i dokazujemo, snjim otkrivamo i

naučne istine. On je vrlo važan element spoznaje. Sva znanja ne dolaze Objavom, već neka od

njih stvara, proizvodi i postiže um putem empirije. U Aristotelovoj logici se nalaze putevi,

definicije i dokazi, a vrijednost dokaza počiva na provjerenim premisama koje potvrđuju um i

21


priznaju svi ljudi. Po ovom se najbolje vidi koliko su se islamski filozofi divili ovoj logici,

tumačili je i rezimirali, nazivajući njenog tvorca Prvim Učiteljem, jer se on sa pravom smatra

prvim logičarem. Islamski filozofi se saa svojom racionalističkom tendencijom susreću

posebno sa mutezilijama koji su ih pretekli u veličanju uma, pribjegavajući njegovim

odlukama, zbog čea su se i prozvali slobodni islamski mislioci. Oni su se oslanjaali na um u

mnogim svojim shvatanjima. Slažući se da čovjek može da razlikuje između dobrih i loših

stvari i pojava, da razlučuje između dobra i zla, čak i prije dolaska obajve, odnosno šerijata,

govorili su o korisnom i korisnijem. Mutezilije se ubrajaju u pravi red racionalista u islamu, a

oni su i najbliža frakcija filozofima i njihovom slobodnom kontempliranju, Njima se

približavaju i ismailije kao i neki filozofi mutesavuffi.

3. Sinkretistička filozofija- jer je imala tendenciju da miri filozofe jedne sa drugima. Arapi

su u izvjesnoj mjeri poznavali staru istočnu filozofiju kao što su poznavali i antičke filozofe.

Oni su poznavali i veliki broj komentara aleksandrijeske škole početkom trećeg stoljeća. U

pogledu slaganja, mirenja među filozofima Farabi ima jasan stav a to je da on duboko vjeruje

u jedinstvo filozofije i da se neki filozofi moraju međusobom slagati obzirom na to da je istina

cilj svih, a pošto nema sumnje da Platon i Aristotel prdstavljaju vođe filozofije, postavljače

njenih temelja, tumače njenih pitanja, onda je nemoguće pretpostaviti bilo kakvo razilaženje

između njih dvojice. Poslije Kindija, Farabi piše studiju „Harmonija između Platona i

Aristotela“, želeći da pomiri učenja ova dva filozofa. Njihovi učenici i pristalice su stvorili

ovo razilaženje, prošrili njegov jaz, a razilaženje u filozofiji je štetno isto toliko koliko i u

vjeri i u politici. Primjećujemo da e Ibn Sina nije interesovao samo za razliku između Platona

i Aristotela već i za mnoga druga slična pitanja. Uočavamo kod Ibn Badždže i Ibn Tufejla vrlo

jake težnje platonizmu kao i plotinizmu. Ako je Ibn Rušd preuzeo na sebe ulogu ponovnog

vraćanja Aristotelu i prečišćavanju aristotelizma od svega stranog i unesenog u njega, onda

njegova filozofija predstavlja produžetak filozofije koju je započeo Farabi, a nastavio Ibn

Sina. Tako islamska filozofija povezuje platonizam sa aristotelizmom, dovodi ih u saglasnot,

harmonizira ih i sistematizira, dodajući im objema još i duge faktore, te tako i sama postaje

pravac sa samostalnom filozofskom ličnošću i sopstvenom orginalnošću. Svi filozofi, od

Kindija do Rušda, su radili na ovoj vrsti saglasnosti i ulagali su veliki trud na tom polju i dali

su mišljenja koja su bila orginalna. Njihovo usaglašavanje i harmoniziranje predstavljalo je

približavanje dviju strana, njihovo sastavljanje.

4. Filzofija koja se dopunjuje naukom, hrane jedna drugu, pomažu se, uzimaju jedna od druge,

jer u filozofskim proučavanjima postoji mnogo naučnih problema, a također i u naučnim

22


proučavanjima postoji mnogo filozofskih teorija i principa. Islamski filozofi su sve egzaktne

nauke smatrali sastavnim dijelom filozofije, pa su zbog toga koliko god proučavali pitanja

prirode, isto toliko su proučavali i pitanja metafizike. Najbolji primjer za ot je „Kitabu šifa“,

najveća arapsko-islamska filozofska enciklopedija koja obuhvata četiri velika djela od koje se

prvo odnosi na logičke, drugo na prirodne, treće na matematičke, a četvrto na teološke

znanosti. Islamski filzofi su se također interesovali za izučavanje matematike i prirode. Tako

npr. Kindi je prije učenjak nego filozof jer je veliki napor uložio u primjeni matematičkih

znanosti na polju astronomije, fizike, medicine, pa čak i metafizike gdje je pokušao da dokaže

egzistenciju Boga matematičkim putem. Farabi se bavio izučavanjem geometrije i mehanike,

bio je njaveći muzičar u historiji islama. Ibn Sina je bio liječnik isto toliko koliko i filozof.

Njegovo značajno djelo“Kanun fi tibb“ bez sumnje je jedno od najznačajnijih arapskih

medicinskih djela. Zatim, Ibn Rušd, Ibn Tufejl, Ibn Badždže su bili ljekari. Ibn Rušdovo djelo

„El-kulijjatu fil tibb“ koje je prevedeno na latisnki polovinom 13 stoljeća, daje vrlo dobar

primjer u izlaganju opštih problema i posebnih principa, kako medicinskih tako i filozofskih.

Ustvari, prirodne i matematičke znanosti su usko povezane u islamu i nemoguće je shvatiti

jedne bez drugih. Onog dana kada je filozofsko istraživanje oslabilo, opalo je sa njim i

istraživanje drugih naučnih oblasti. Ako smo već ukazali na filozofe kao naučnike,

možemo da ukažemo i na naučnike filozofe kao što je Muhamed Zekerijja er-Razi koji je bio

najveći ljekar ne samo islama, već cijelog srednjeg vijeka. Odlikuje e orginalnošću i

preciznošću, otkrio je nove bolesti koje nisu bile poznate do tada. Njegovo naučno djelo „El-

havij“ spada u najznačajnija arapska naučna medicinska djela na koja su se oslanjali

Evropljani, iz kojeg su učili i crpili činjenice. Drugi poznati naučnik filozof Ebu Hasan el-

Hejsem koji je jedan među najvećim matematičarima i prirodnjacima u čitavom srednjem

vijeku. On je htio da primjeni svoja tehnička istraživanja na sređivanje vodostaja Nila, da

uredi i sistematizira navodnjavanje, kako bi se na taj način spriječile velike katastrofalne

poplave. Zatim, Hunejn ibn Ishak, koji je bio glavni prevodilac, bio je također i liječnik,

Džabr es-Sufi koji se smatra ocem arapske hemije. Po uzoru na arapske mislioce, Rodžer

Bacon je proučavao prirodu i njene pojave, postavio temelje eksperimentalne metodologije, a

njegovo značajno djelo „Opus majus“ ne predstavlja ništa drugo do imitaciju „Eš-šifaa“ od

Ibn Sine, djela kojeg je on jako dobro poznavao.

Upoznavanje Zapada sa islamskom filozofijom

Kulture su se prožimale kako kontaktiranjem, putovanjima, mješanjem tako i razmjenom

slikanja, spomenicima, knjigama i dr.

23


a.-Lični kontakti Kršćani istoka došli su u dodir sa muslimanima odmah nakon

muslimanskog osvajanja Perzije, Šama i Egipta. Učestvovali su u njihovoj duhovnoj i

kulturnoj aktivnosti, dijelili su sa njima kruh i život. Bilo je među njima liječnika, keramičara,

matematičara, astronoma, koji imaju velike zasluge za prenošenje grčkog kulturnog blaga na

arapski jezik. Arap je uzimao od Perzijanca, musliman od kršćana i obratno, a neki kršćanski

mislioci su otvoreno polemizirali sa muslimanima. Bizantija je bila geografski susjed islamu i

znala je o njemu jako mnogo, pored svog neprijateljstva prema njemu, i preko nje je mnogo

čega prešlo iz islamskog svijeta na Zapad. Sljedeći kontakt je bio preko krstaških ratova koji

su omogućili neposredan kontakt između islama i kršćanstva. Ovaj kontakt je imao svoje

političke, vojne, socijalne posljedica, bio je osnova za slabljenje crkvene moći, za stvaranje

novih začetaka evropskog jedinstva, za prenošenje vojnih vještina na Zapad, kao i nekih

istočnih običaja i sasvim je pogodio feudalni sistem. Čvršći i dublji kontakt je ostvaren u

Andaluziji i Siciliji. Tamo je Zapad slao svoje učenike da uče i studiraju, posebno studije

matematike, astronomije i medicine. Išli su prinčevi i plemići tragajući za liječenjem ili iz

želje da vide umjetnost i fenomen islamske civilizacije. Onda kada je Sicilija pala pod vlast

Normana ovaj kontakt je još više ojačao i Zapad je počeo da se koristi islamskim

dostignućima na polju civilizacije i kulture. Kulturna razmjena između kršćana i muslimana

dostigla je voj vrhunac za vrijeme vladavine Frederika II koji je bio zanesen islamskim

znanostima i poznavao je njihove vrijednosti. Razmjena „Sicilijanska pisma“ između njega i

Sebina najbolji su dokaz za to. Kada je riječ o Endelusu, Toledo je bez sumnje najveći centar

iz kojeg je islamska kultura prešla na Zapad. Tu su dolazili studenti iz raznih gradova Evrope

i nakon završenih studija su se vraćali u svoje zemlje da šire nauku. Jevreji su također imali

određenu ulogu u kontaktiranju sa muslimanima, oni su bili njihovi učenici, čuvali su ono što

su uzimali od njih i ponosili su se time, a Ibn Rušdova filozofija predstavlja temelj jevrejske

filozofske misli sve do doba renesanse i buđenja. Ovdje treba spomenuti dvojicu jevrejskih

naučnika koji su se posebo istakli a to su Džebrul i Mejmun koji su imali snažan uticaj na

kršćansku filozofiju.

b. Prevođenje djela na evropske jezike

Neosporno je da knjige predstavlju najbolji most nauke i filozofije, a istovremeno je ona

najbolji poslanik prenosa civilizacije i kulture. Arapi su prevođenjem bili okupirani puna tri

stoljeća i prevodili su sa prezijskog, indijskog, asirskog i hebrejskog kao i sa latinskog i

grčkog. Povezali su Atinu i Aleksandriju sa Bagdadom s jedne strane kao što su povezali

Džendejsabur i Hurran sa druge strane. Prevođenjem su bili zaokupljeni i Evropljani puna dva

24


stoljeća i za to vrijem su prevodili sa hebrejskog i arapskog kao i sa grčkog, povezujući tako

Bagdad i Kordobu sa Parizom i Oksfordom. Ovaj prevodilački pokret na Zapadu sličan je

onome u islamu, a ono što je zajedničko za ova dva pokreta je da su oba započela sa nauakom

a završila sa filozofijom. Nema sumnje da je islamska kultura upravo bila ta koja je

Evropljane podstakla na prevođenje, a oni su se na taj način upoznali sa jednim velikim

dijelom značajnih islamskih djela. Još u 10 stoljeću su pokušali da prevedu Kur'an, a

Konstantin Afrikanac je već u 11 stoljeću bio preveo neka medicinska djela na način koji je

ocjenjen kao loš. Prvo je započelo prevođenje sa arapskog jezika i ovo prevođenje je odmah

skrenulo pažnju na grčke izvore koji su već odavno bili prevedeni na ovaj jezik i osnivaju se

posebi instituti za učenje arapskog, grčkog i hebrejskog. Tako je u Toledu osnovana škola za

učenje arapskog i hebrejskog, koju je završio i Rejmon Martin Dominikanac, koji je bio u

neposrednom kontaktu sa Tomom Akvisnkim. Nešto kasnije Rejmon Lal je uspio da uvede

princip postojanja katedre stranih jezika na evropskim univerzitetima. Toledo i Palermo su

bila dva najveća centra za prevođenje u 12 i 13 stoljeću.

Toledo

U njemu je bio sakupljen vrlo veliki i značajan broj arapskih djela i to zahvaljujući posredstvu

Jevreja i njihovih velikih veza. U Toledu su se nalazilo i nekoliko velikih prevodilaca,

organizovane su grupe za prevođenje na čijem čelu su se nalazili recenzenti, kritičari i lektori.

Kroz njega je prošlo većina evropskih prevodilaca, a neki od njih su se nastanili i ostali u

njemu do kraja života. Možemo spomenuti Ibrahima Davuda Israilija, sveštenika Hermana

Njemačkog a na njihovom čelu je stajo Džeraki Kremoni, italijan koga je privukao

prevodilački rad. On je prevodio iz medicine, hemije, astronomije, matematike i dr. Pored

njega važno je spomenuti i sveštenika Dominika Genzalesoma koga je interesovala filozofija,

pa se njemu ima najviše zahvaliti za prenošenje velikog broja djela islamskih filozofa u

zapadni svijet.

Palermo

Prevodilački rad u glavnom gradu Sicilije, Palermu, odvijao se intenzivno, a razvio se u

trinaestom stoljeću pod pokroviteljstvom kralja Frederika II, koji je želio da proširi grčku

filozofiju i islamske nauke. On je bio u vrlo prisnim odnosima sa islamskim vladarima i

zahvaljujući tome uspio e da sakupi ogroman broj arapskih djela. Smatra se da je došao do

svih Ibn Rušdovih djela priej nego što je prošlo četvrt stoljeća od smrti čuvenog islamskog

filozofa, dobavio je velike prevodioce među kojima je u prvom redu bio Mihajlo Skot.

25


Uočava se da je on vrlo dobro znao da organizuje prevodilački rad, dijelio je rad na veći broj

učenika i asistenata, a zatim je pratio njihov rad, vršeći rekturu njihovih prijevoda. Kralj je

vodio računa da podiejli svoje prevode evropskim univerzitetima iz želje za širenjem naukee i

pobude za vlastitim prestižom nad papom.

c. Prevedena djela iz filozofije

Evropljani su preveli djela sa područja matematike, astronomije, medicine, hemije, zoologije,

pa čak i astrologije i magije. Tako su se upoznali sa velikim islamskim učenjacima kao što

su:Ibn Hajjan, Er-Razi, Havarizmi, Ibn Hejsem, Ibn Zuhr. Oni su dobro poznavali Kindija i od

njegovih filozofskih djela prevedena su samo četiri traktata i to: O umu, Spavanje i snovi, Pet

Suština i Logički dokaz. Prva dva traktata su slična djelima skolastičke škole, a ima dosta

sličnosti i sa traktatima drugih filozofa kao što su Aleksandar Afrikanac, Farabi i Ibn Sina.

Albert Veliki ima djelo o snu u kojem se u potpunosti ugleda na islamske teoretičare i

mislioce koji su pisali o snovima kao što su Kindi, Farabi i Ibn Sina. Prvo djelo pd Farabija

koje je prevedeno je bilo „Ihsau-l-ulum“ koje je dva puta prevođeno u toku 12 stoljeća, prvi

put odGonzalesa a drugi put od Kremona. Ovo djelo je imalo vrlo snažan uticaj kod svih

pokušaja podjele i sistematizacije nauka u srednjem vijeku, posebno kod njegovog prevodioca

Gonzalesa. Drugo djelo koje je prevedeno je bilo „Mekaletun fi-l-akl“. Probelm uma ili

intelekta ili probelm spoznaje jedan je od velikih problema kršćanske filozofije, u čemu su

Farabi i Ibn Sina imali vrlo veliki i snažan uticaj. Skreće nam pažnju da se skolastičari nisu

ustremili na Farabijevu logiku iako su ga poznavali svi i priznavali kao drugog učitelja, što

nam pokazuje kao da su se bili zadovoljili aristotelovom logikom čije je usvajanje bilo gotov

već dovršeno. Evropljani su veliku pažnju posvetili Ibn Sinau, proučavali su njegovu

filozofsku enciklopediju, prevodili je i utrošili dosta vremena na njenom izučavanju i

shvatanju. Njaprije su iz ovog djela preveli „Uvod u logiku“ i poglavlje iz logičkog djela

„Druge analize“, a iz dijela o prirodnim znanostima preveli su Prvu, Drugu, Šestu knjigu o

duši, dok su dio o teološkim naukama preveli u cjelosti. Čim su prevedeni dijelovi „Eš-šifaa“

bili su odmah naprosto razgrabljeni po raznim evropskim gradovima. Ibn Sina je vrlo snažno

opovrgao shvatanja onih kemičara koji su tvrdili da postoje mogućnosti za pretvaranje običnih

metala u dragocejne metale i na taj način je uticao na stavove Alberta Velikog i Rodžera

Bekona. On je objasnio nastanak planina i stijena na takav način da je to predstavljalo bazu na

kojoj je nastala teorija vulkana, a svojim naučno-medicinskim istraživanjima Ibn Sina se

služio posmatranjem i eksperimentom i na taj način ostavio kamen temeljac za izgradnju

moderne eksperimentalne metode. Gazalijevo djelo „Mekasidul felasife“ je prevedeno vrlo

26


rano od strane Gonzalesa. Djelo predstavlja jasno shvaćenu Ibn Sinaovu filozofiju i sa njim

Gazalijeva htijenja da trasira put za svoj predstojeći obračun sa filozofima kao što i

sampriznaje u uvodu koji je preved na latinski. Ovo djelo je pomoglo Evropljanima u

shvatanju islamske filozofije i njenom predočavanju. Njegovo djelo „Tehafetul felasife“

sadrži najoštriju kritiku i napad na filozofiju poznat do tada u historiji. Ona je tek prevedena

pred kraj 15 stoljeća i teoretičari se njime ranije nisu neposredno koristili. Evropljani su vrlo

dobro poznavali velikog andaluzijskog filozofa Ibn Badždžu, iako se nisu mnogo zadržavali

na njemu i njegovoj filozofiji. Njaviše ih je zadržalo njegovo poznato djelo „Risaletu-l-

mearife“ na koje ukazuje i sam Albert Veliki. Ni sreća Ibn Tufejla nije bila veća od Ibn

Badždžine. Može se slobodno reći da su ga Evropljani usput i površno upoznali iako je bio

savremenik velikog prevodilačkog pokreta u Toledu i živio u njegovoj neposrednoj blizini.

Tako se i desilo da se nisu mnogo zainteresovali njegovim fenomenalnim djelom „Hajj ibn

Jakzan“ koje se inače smatra za jedno od najbriljantniji filozofskih djela uopšte. Prevedeno je

na latinski tek pred kraj 17 stoljeća. Ibn Rušd je imao najveći sreću od svih islamskih filozofa

jer su prijevodi njegovih djela i komentara na Aristotelova djela u različitim vidovima, malih,

srednjih, velikih, čiji broj iznosi 38 koja su dva puta prevedena. Njegov „Tehafetu-t-tehafut“

je prevedeno na latinski u 14 stoljeću, jednom sa arapskog, a drugi put sa hebrejskog. Veliko

interesovanje za Ibn Rušda vladalo je iz nekoliko razloga: veliko interesovanje Frederika II za

prirodne nauke koje zauzimaju značajne dijelove u Ibn Rušdovim djelima i komentarima na

Aristotelova djela iz prirodnih oblasti; velike simpatije Jevreja prema Ibn Rušdovoj filozofiji;

njegova veza sa Aristotelom učinila je to da su ga jendi naučnici proučavali zbog njegove

vlastite fil. doktrine, a drugi iz želje da u svjetlu njegove koncepcije shvate filozofiju velikog

grčkog mislioca, pa su u itm svojim nastojanjima vrlo često mješali njihove stavove, jer ih je

bilo vrlo teško razlučiti. Evropljani su preveli i neka značajnija djela kelamista, mutezilija,

ešarija. Ne treba zaboraviti ni jevrejske mislioce koji su pokušali da povežu istok i zapad, i ut

svakako treba istaći Džebrula i njegovo djelo „Neb-u-l-hajat“ i Mejmuna i njegovo djelo

„Delaleti-l-hajrin.“

3. Utjecaj islamske filozofije na zapad

Danas nema nikakve više sumnje o utjecaju islamske filozofije na kršćansku filozofiju. Ovaj

utjecaj se proteže od 12 stoljećća pa do kraja renesansnog doba. Većina evropskih mislilaca se

obraćala na Ibn Rušda i Ibn Sinu, crpeći nova naučna i filozofska saznanja izz njihovih

poznatih djela. O nnjhiovim stavovima i tendencijama su vođene velike i žučne rasprave,

suprostavljalo im se i odgovaralo, a misaono suprostavljanje i opozicioniranje nije moglo ni u

27


kom slučaju proći i ostati bez utjecaja i upečatljivosti. Gotovo da ne možemo naći nijednog

značajnijeg teoretičara trinaestog stoljeća, a da nije u vezi sa Ibn Sinaom ili Ibn Rušdom, ili

obojicom zajedno. Ako je Sigo Baraban bio pod uticajem Ibn Sine,u filozofiji pronalazimo

elemente sinavizma ali i jasne elemente rušdizma. Uzevši uopšteno, možemo reći da

franjevačka škola ide sinavističkim putem i pod uticajem je od njenog samog nastanka.

Utjecaj je rastao sa njenim razvojem jer njen osnivač Aleksandar Halisi bio jedan od prvih

skolastičara koji su prihvatili Ibn Sinine stavove i propagirali ih, a njen glavni vođa Dunso

Skot očito i jasno se približava Ibn Sini. Glavni vođa dominikanske škole, Toma Akvinski je

znatno bliži Ibn Rušdu nego Ibn Sini. Pred kraj 13 i početkom 14 stoljeća nema nikog ko se

više suprostavljao Ibn Rušdu od Žila Roma i Rejmonna Lila iako ni sami nisu bili sposobni da

izbjegnu njihov veliki uticaj. Uticaj islamske filozofije na zapada je:Metodološki i predmetni.

Metodološki

Što se tiče metodološke strane uticaja, Arapi su uspjeli da skrenu pažnju Evropljanima na

Aristotela, podstaknu da ga izučavaju, iako su prije toga bili bliže Platonu i privrženiji

neoplatonizmu. Oni su ga proučavali pod njegovim uticajem iako nisu prihvatili neke njegove

stavove. Najočitiji primjer na Zapadu je tendencija Tome Akvinskog. Zapadnjake je Aristotel

toliko očarao kao naučnik, koliko kao i filozof i logičar. Proučavali su ga u svjetlu Ibn Rušda i

Ibn Sine, pa su često mješali Aristotela i njih dvojicu, te su usljed toga mnoge njihove stavove

pripisali njemu. Slobodno možemo da kažemo da je filozofska aktivnost na evropskim

univerzitetima u 13 stoljeću bila gotovo isključivo svedena na Aristotela i njegovu dvojicu

velikih komentatora, Ibn Sinaa i Ibn Rušda.

Predmetni

Što se tiče predmetne strane uticaja, ona se ogleda u otme što su Arapi izazvali veliki broj

filozofsko-naučnih problema u zapadnom svijetu i njegovoj misli. Oni su raspravljali na

institutima, izučavani na univerzitetima, pisana su djela o njima, izdavane su knjige zbog njih.

Uočava se da su izučavani problemi koji su ibli toliko važni i teški da se kršćasnki svijet nije

zadovoljavao samo preveddenim arapskim djelima, već je želio da se obogati i mišljenjem

muslimanskih savremenika. Tako npr. Frederik II, kralj Sicilije, poslao je kraljevima Egipta,

Šama, Iraka, Andaluzije pisma sa pitanjima, moleći ih da na njih odgovore najveći islamski

mislioci. Do nas su doprli samo odgovri Sbi'ina, najvećeg andaluzijskog mislioca 13 stoljeća.

Oni su poznati pod imenom „Sicilijanski problemi“ koje je otkrio orijentalista Emeri 1853.

28


Oni se odnose na 4 filozofska pitanja:vječnosti svijeta, osnovi metafizike, kategorije i suština

duše. Iz posljednjeg problema nastala su istraživanja strana razilaženja Aristotela i Afrikanca.

Egzistencija i esencija

Razlikovanje između esencije i egzistencije jedna je od orginalnih islamskih idjea, iako ima

dodira sa grčkim shvatanjem. Dao je je Farabi, a razvio ju je Ibn Sina, tako da je postala jedna

od njegovih osnovnih baza njegove metafizike. Njen rezime je da egzistencija nije sastavni

dio esencije, osim u odnosu na Boga čije je egzistiranje neodojivo od samog Njegovog bića.

On je istina po sebi samom, nužno egzistirajući za sebe samog, odakle i proizilazi da je samo

Bog nužno egzistirajući po sebi samom. I jedna i druga ideja, egzistencije i esencije, su u u

vezi sa trajnom podjelom o kojoj su Farabi i Ibn Sina govorili, a to je podjela percipiranog na

moguće, nužno po sebi i slično kako je to mnogo godina kasnije i sam Lajbnic ustanovio.

Razlikovanje egzistencije i esencije jedan je od osnovnih principa metafizičke osnove koju su

proučavali filozofi 13 stoljeća.

Teorija spoznaje

Ovo je jedna od najznačajnijih teorija skolastičke filozofije, koju su proučavali muslimani i

kojoj su posvetili vrlo veliku pažnju. Proučavali su je i kršćani pod pojmom problem

univerzalija, a ponekad pod imenom teorija intelekta. Ibn Sina smatra da za spoznaju postoje

2 osnovna puta: osjetilni i induktivni način i emanacijski i iluminacijski način. Putem osjeta

crpimo različite predodžbe iz spoljnog svijeta, pa ko je izgubio osjet izgubio je i samo znanje.

Iz pojedinačnih predodžbi dobijamo opšte koje postaju u svome pojedinačnom sa snagom, a

koje nije moguće ostvariti u umu osim uz vanjsku pomoć i višu snagu. Ova snaga nije ništa

više do aktivni um, on nas potpomaže svojom svjetlošću ili nekom vrstom iluminacije

pomoću koje možemo da primamo neposredne istine od aktivnog intelekta. Teorija spoznaje

koju je dao Ibn Sina prevazilazi aristotelovski pravac i sasvim jasno obuhvata platonističke

elemente.

Probelm duše

Možda nema nijednog arapskog djela koje je više uticalo na evropsku filozofiju i njenu misao

koliko je to Ibn Sinaovo djelo „Kitabun-nefs“. Čim je prevedeno na latinski, odmah se raširilo

po evropskim centrima i izazvalo nekoliko značajnih pitanja koje se odnose na problem duše.

Sam Frederik II je pitao Seb'ina o istinosti duše i dokazu njene vječnosti na što mu je sufija

filozof odgovorio na način kojim se susreće s onim što je izložio i sam autor djela „Kitabun-

29


nefs“. Ibn Sina ulaže ogroman napor za potvrđivanje postojanja duše, postavljajući na osnovu

toga dokaze. Dokaz koji najviše služi je dokaz „letećeg čovjeka“(er-redžul et-tair). Rezime

ovoga je da zamislimo osobu u potpunosti uravnoteženu, tjelesnih i umnih sposobnosti

prekrivenih očiju i viseću u zraku na takav način da ne osjeća uopšte nikakv dodir sa bilo

čime oko sebe. Činjenica je da je ona i pored svega toga, neće uopšte sumnjati da postoji iako

njeni osjeti tijela nemaju nikakvog učešća u potvrdi njegovog postojanja, već mu potvrđuje

druga netjelesna stvar, a to je duša. Nakon što je Ibn Sina potvrdio postojanje duše, pokušao je

da definiše i objasni njenu istinitost. On tom prilikom ponavlja poznatu Aristotelovu misao da

je ona prvo savršenstvo za mehaničko tijelo, pa je tek onda slika tijela. Na kraju on dokazuje

vječnost duše svojim poznatim dokazom, koji podsjeća na Platona u njegovom dijalogu

„Fedon“, pa on smatra da je ona supstanca, a proste supstance ne nestaju pošto nestanu, jer

one ne nose u sebi faktor svoga iščezavanja i nestanka. Ona je drugačija od tijela i prethodi

njegovom postojanju, pa tako njeno postojanje ne zavisi o njegovom postojanju niti nestaje sa

njegovim nestajanjem. Dokaz lebdećeg čovjeka je prihvatila franjevačka škola, uočavajući

sličnost između njega i ranijeg dokaza postojanja duše, koji je dao sam Augustin. Ovaj dokaz

je opet trasirao put do Dekartovog kogita, pa on potvrđuje da može da sumnja u sve osim

misli.

-Renan obradio povijest rušdizma i njegovog uticaja u evropi

-Sveštenik Madonet je dao rad o latinističkom rušdizmu

-Gilson je istakao veliki uticaj Ibn Sine u 13 stoljeću

-Sveštenik Vilko je otkrio sinavističko-latinistički pravac u 12 i 13 stoljeću

- pristalice Ibn Rušda su u velikom broju bile na italijanskim univerzitetima; Dante, pored

svoje pristrasnosti, je stavio Ibn Rušda u pakao pored Ibn Sine i Galena

-Kada je Luis XI htio da organizuje filozofsko izučavanje, preporučio je aristotelovu filozofiju

i njegovog komentatora Ibn Rušda

-Univerzitet u Padovi smatra se veliko tvrđavom u kojoj je rušdizam živio sve do kraja 17

stoljeća; univerzitet u Bolonji i Veneciji je slijedio rušdiski pokret koji je predvodio padovski

univerzitet.

30

Documents

Klasična Islamska Filozofija- Biografiej Filozofa