Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Klimaatverandering en ethiek
- 1 -
Mieke Carrein
Master in de Moraalwetenschappen
Klimaatverandering en Ethiek
De klimaatverandering bekeken vanuit een ethisch perspectief
Masterproef
Academiejaar 2007-2008
Promotor: Prof. Dr. Sigrid Sterckx
Klimaatverandering en ethiek
- 2 -
Mieke Carrein
Klimaatverandering en Ethiek
De klimaatverandering bekeken vanuit een ethisch perspectief
Masterproef tot het behalen van de graad Master in de moraalwetenschappen
Promotor: Prof. Dr. Sigrid Sterckx
Commissaris 1: Erik Paredis
Commissaris 2: Valérie De Prycker
Academiejaar 2007-2008
Klimaatverandering en ethiek
- 3 -
Dankwoord
Vooreerst wil ik enkele mensen bedanken die mij hebben bijgestaan het voorbije jaar tijdens
het schrijven van dit werk. In de eerste plaats had ik mijn promotor prof. dr. Sigrid Sterckx
willen bedanken voor het nalezen van mijn werk en de hulp bij de aanvang van mijn thesis.
Graag had ik ook dhr. Erik Paredis bedankt om mij attent te maken op de uitermate
interessante blog van ethici op climateethics.org.
Verder dank ik nog twee goede vrienden Siska en Delphine voor hun steun en de nodige
ontspanning tijdens het voorbije jaar. En last, but not least wil ik mijn ouders bedanken. Zij
hebben het mogelijk gemaakt dat ik vandaag sta waar ik nu sta en hebben mij uitermate
gesteund tijdens de laatste maand toen ik mijn thesis moest afwerken met mijn been in het
gips.
Klimaatverandering en ethiek
- 4 -
Inhoud
INLEIDING ....................................................................................................................................................... - 8 -
1. DE WETENSCHAP VAN DE KLIMAATVERANDERING ..................................................................... - 11 -
1.1. HET IPCC: ACHTERGRONDINFORMATIE .................................................................................... - 12 -
1.2. WERKGROEP I: THE PHYSICAL SCIENTIFIC BASIS ................................................................... - 13 -
1.2.2. IMPACT VAN BROEIKASGASSEN OP HET KLIMAAT ................................................................................ - 13 - 1.2.2.1. Koolstofdioxide ........................................................................................................................... - 13 - 1.2.2.2. Methaan ...................................................................................................................................... - 13 - 1.2.2.3. Lachgas ....................................................................................................................................... - 14 -
1.2.3. BEWIJZEN VAN EEN KLIMAATVERANDERING ....................................................................................... - 15 - 1.2.3.1. Directe waarnemingen................................................................................................................ - 15 - 1.3.3.2. Paleoklimatologische bewijzen .................................................................................................. - 17 -
1.2.4. VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE MENS ............................................................................................ - 17 - 1.2.5. DE TOEKOMST ..................................................................................................................................... - 18 -
1.3. WERKGROEP II: IMPACTS, ADAPTATION AND VULNERABILITY ....................................... - 20 -
1.3.1. DE IMPACT VAN DE KLIMAATVERANDERING OP ONZE PLANEET .......................................................... - 20 - 1.3.2. GEVOLGEN IN DE NABIJE TOEKOMST ................................................................................................... - 21 -
1.3.2.1. Gevolgen op specifieke domeinen ............................................................................................... - 22 - 1.3.2.2. Gevolgen per continent ............................................................................................................... - 24 -
1.3.3. GEVOLGEN OP LANGE TERMIJN ........................................................................................................... - 27 - 1.3.4. REACTIES OP DE KLIMAATVERANDERING ............................................................................................ - 28 -
1.4. WERKGROEP III: MITIGATION OF CLIMATE CHANGE, ............................................................. - 29 -
1.4.1. TENDENSEN IN DE UITSTOOT VAN BROEIKASGASSEN ........................................................................... - 29 - 1.4.2. MITIGATIE IN DE NABIJE TOEKOMST .................................................................................................... - 31 -
1.4.2.1. Mitigatie in enkele belangrijke sectoren ..................................................................................... - 33 - 1.4.3. MITIGATIE OP LANGE TERMIJN (NA 2030) ........................................................................................... - 35 - 1.4.4. MITIGATIEBELEID ................................................................................................................................ - 36 - 1.4.5. DUURZAME ONTWIKKELING EN MITIGATIE .......................................................................................... - 38 -
2. DE ECONOMIE VAN DE KLIMAATVERANDERING ........................................................................... - 40 -
2.1. HET STERN RAPPORT: THE ECONOMICS OF CLIMATE CHANGE .......................................... - 41 -
2.1.1. DE KOSTEN VAN DE KLIMAATVERANDERING ....................................................................................... - 42 - 2.1.1.1. Fysische impact van de klimaatverandering .............................................................................. - 42 - 2.1.1.2. Monetaire inschattingen van de klimaatverandering ................................................................. - 44 - 2.1.1.3. Social cost of carbon versus marginal abatement cost ............................................................... - 46 -
2.1.2. BELEID ............................................................................................................................................... - 47 - 2.1.2.1. Koolstofprijs ............................................................................................................................... - 47 - 2.1.2.2. Beleid i.v.m. technologie ............................................................................................................. - 48 - 2.1.2.3. Wegwerken van gedragsbarrières .............................................................................................. - 48 - 2.1.2.4. Bijkomende beleidsmaatregelen ................................................................................................. - 49 -
2.1.3. ADAPTATIE EN INTERNATIONALE ACTIE .............................................................................................. - 49 -
2.2.DE KOOLSTOFMARKT ........................................................................................................................ - 50 -
2.2.1. ALGEMENE PRINCIPES ......................................................................................................................... - 50 - 2.2.1.1. Het waarom van de koolstofmarkt .............................................................................................. - 50 -
Klimaatverandering en ethiek
- 5 -
2.2.1.2. Verschillende markten en soorten emissierechten ..................................................................... - 51 - 2.2.2. HET PROTOCOL VAN KYOTO ............................................................................................................... - 53 - 2.2.3. GEEN NIEUW FENOMEEN ..................................................................................................................... - 54 - 2.2.4. EVALUATIE VAN DE KOOLSTOFMARKT ................................................................................................ - 56 -
2.2.4.1. Het European Trading Scheme (ETS)........................................................................................ - 56 - 2.2.4.2. Het Clean Development Mechanism (CDM) .............................................................................. - 58 -
3. DE SCEPTICI VAN DE KLIMAATVERANDERING .............................................................................. - 61 -
3.1. WETENSCHAPPELIJKE ONZEKERHEID ....................................................................................... - 62 -
3.2.KLIMAATVERANDERING EN DE ROL VAN DE MENS ................................................................ - 63 -
3.2.1. WARMT DE AARDE OP? ........................................................................................................................ - 63 - 3.2.2. IS DE MENS VERANTWOORDELIJK: THE GREAT GLOBAL WARMING SWINDLE .................................... - 66 -
3.3. ADAPTATIE VS MITIGATIE ............................................................................................................... - 68 -
4. DE ETHIEK VAN DE KLIMAATVERANDERING .................................................................................. - 72 -
4.1. HET VOORZORGPRINCIPE ............................................................................................................... - 73 -
4.1.1. FORMULERING EN VARIATIES .............................................................................................................. - 73 - 4.1.2. GARDINERS ‗CORE PRECAUTIONARY PRINCIPLE‘ ................................................................................ - 75 -
4.2. ETHIEK IN EEN TIJD VAN KLIMAATVERANDERING ............................................................... - 77 -
4.3. THE TRAGEDY OF THE COMMONS ................................................................................................... - 80 -
4.3.1. HARDINS ANALYSE .............................................................................................................................. - 80 - 4.3.2. PRISONER‘S DILEMMA ......................................................................................................................... - 81 - 4.3.3. KLIMAATVERANDERING ALS ULTIEME ‗TRAGEDY OF THE COMMONS‘ ................................................ - 82 -
4.3.3.1. Institutionele problemen ............................................................................................................. - 82 - 4.3.3.1.1. Factoren die actie ontmoedigen ............................................................................................................ - 83 - 4.3.3.1.2. Kritiek ................................................................................................................................................... - 84 -
4.3.4. HET PROBLEEM VAN TOEKOMSTIGE GENERATIES ................................................................................ - 86 - 4.3.4.1. Time-lag tussen oorzaak en gevolg ............................................................................................ - 86 - 4.3.4.2. Het intergenerationele probleem ................................................................................................ - 88 - 4.3.4.3. Onze verantwoordelijkheid ten opzichte van toekomstige generaties ......................................... - 91 -
4.4. ONGELIJKE VERDELING VOORDELEN EN LASTEN ................................................................. - 93 -
4.4.1. MONDIALE WINNAARS EN VERLIEZERS ............................................................................................... - 93 - 4.4.2. DE REALITEIT ...................................................................................................................................... - 95 -
4.4.2.1. ‘Adaptation apartheid’ ............................................................................................................... - 96 - 4.4.2.2. Lange termijn gevolgen .............................................................................................................. - 98 -
4.4.3. NOOD AAN ADAPTATIE ........................................................................................................................ - 99 - 4.4.3.1. Wie betaalt? .............................................................................................................................. - 101 -
4.4.3.1.1.Bijdrage tot het probleem .................................................................................................................... - 101 - 4.4.3.1.2. Financiële capaciteit .......................................................................................................................... - 103 - 4.4.3.1.3. Minimale levensstandaard ................................................................................................................. - 104 -
4.4.4. HET CLIMATE CHANGE REGIME EN ADAPTATIE ................................................................................ - 106 - 4.4.4.1. Verantwoordelijkheid
, ............................................................................................................... - 106 -
4.4.4.2. Bijstand ..................................................................................................................................... - 107 - 4.4.5. PROCEDURELE RECHTVAARDIGHEID ................................................................................................. - 108 -
4.5. HET ALLOCATIEPROBLEEM .......................................................................................................... - 109 -
4.5.1. ‗GRANDFATHERING‘ ......................................................................................................................... - 110 - 4.5.2. MOMENTANE PRINCIPES .................................................................................................................... - 111 -
4.5.2.1. Het grootst mogelijk geluk ........................................................................................................ - 111 - 4.5.2.2. Per capita uitstootrechten ......................................................................................................... - 111 - 4.5.2.3. Recht op levensnoodzakelijke emissies ..................................................................................... - 114 - 4.5.2.4. Hulp aan de armsten ................................................................................................................. - 116 - 4.5.2.5. Een faire taakverdeling............................................................................................................. - 117 -
Klimaatverandering en ethiek
- 6 -
4.5.3. HISTORISCHE PRINCIPES .................................................................................................................... - 119 - 4.5.3.1. Toepasbaarheid van historische principes ............................................................................... - 119 -
4.5.3.1.1. Praktische bezwaren ........................................................................................................................... - 119 - 4.5.3.2.2. Een verdediging van historische principes ......................................................................................... - 120 -
4.5.3.2. Koolstofschuld .......................................................................................................................... - 122 -
5. KLIMAATBELEID: MITIGATIE ............................................................................................................ - 125 -
5.1. OP MONDIAAL VLAK ........................................................................................................................ - 126 -
5.1.1. HET PROTOCOL VAN KYOTO ............................................................................................................. - 126 - 5.1.1.1. Voorgeschiedenis ...................................................................................................................... - 126 - 5.1.1.2. Het verdrag zelf ........................................................................................................................ - 126 - 5.1.1.3. Kritiek ....................................................................................................................................... - 127 -
5.1.2. NAAR EEN POST KYOTO AKKOORD .................................................................................................... - 130 - 5.1.2.1. G8 (+5) ..................................................................................................................................... - 130 - 5.1.2.2. Klimaattop Bali......................................................................................................................... - 132 -
5.2. HET KLIMAATBELEID VAN DE VERENIGDE STATEN ............................................................ - 134 -
5.2.1. NAAR EEN NIEUW BINNEN- EN BUITENLANDS BELEID ........................................................................ - 135 - 5.2.2. REGIONAAL NIVEAU .......................................................................................................................... - 137 -
5.3. HET EUROPESE KLIMAATPLAN.................................................................................................... - 137 -
5.4. KLIMAATPLAN CHINA ..................................................................................................................... - 140 -
6. BESLUIT .................................................................................................................................................... - 142 -
7. BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ - 149 -
Klimaatverandering en ethiek
- 7 -
Lijst van figuren
Figuur 1: Het broeikaseffect .................................................................................................. - 8 -
Figuur 2: Broeikasgassen in de atmosfeer ........................................................................... - 14 -
Figuur 3: Veranderingen qua temperatuur, zeespiegel en sneeuwmassa. ........................... - 16 -
Figuur 4: Voorspelde temperatuursveranderingen .............................................................. - 19 -
Figuur 5: Uitstoot naar gelang het aantal inwoners ............................................................. - 30 -
Figuur 6: Uitstoot naar gelang het mondiale Bruto Nationaal Product ............................... - 30 -
Figuur 7: Verwachte fysische veranderingen bij verhoogde concentratie CO2 .................. - 43 -
Figuur 8: De dalende kosten van nieuwe technologieën ..................................................... - 48 -
Figuur 9: Evolutie in de koolstofhandel .............................................................................. - 57 -
Figuur 10: Projecten van het Clean Development Mechanism ........................................... - 59 -
Figuur 11: Verband temperatuur en zonneactiviteit ............................................................ - 68 -
Figuur 12: Evolutie uitstoot broeikasgassen ....................................................................... - 87 -
Figuur 13: Vervuilers en slachtoffers .................................................................................. - 97 -
Figuur 14: Verhouding Bruto Binnenland Product en uitstoot ......................................... - 118 -
Figuur 15: Goedkeuring Protocol van Kyoto .................................................................... - 128 -
Lijst van tabellen
Tabel 1: Mitigatietechnologieën. ......................................................................................... - 32 -
Tabel 2: Beleidsmaatregelen ............................................................................................... - 37 -
Tabel 3: Prisoner‘s dilemma ............................................................................................... - 81 -
Tabel 4: Adaptatiestrategieën ............................................................................................ - 100 -
Tabel 5: Opbrengst van de adaptatiefondsen .................................................................... - 108 -
Tabel 6: De koolstofschuld ............................................................................................... - 124 -
Klimaatverandering en ethiek
- 8 -
Inleiding
Zoals de titel al zegt, zal dit werk handelen over de ‗klimaatverandering‘ en ‗ethiek‘, twee
onderwerpen die op het eerste gezicht misschien ver uit elkaar liggen en toch onlosmakelijk
met elkaar verbonden zijn. De term klimaatverandering verwijst enerzijds naar een fysisch
proces: door een teveel aan broeikasgassen in onze atmosfeer wordt er als het ware een
‗deken‘ over onze planeet gelegd. Broeikasgassen komen van nature voor in onze atmosfeer.
Ze laten de binnenkomende zonnestralen binnen en zorgen ervoor dat de warmte die de aarde
uitstraalt voor een deel teruggekaatst wordt zodat er een aangename temperatuur op onze
planeet heerst (zie figuur 1). Wanneer de hoeveelheid broeikasgassen in onze atmosfeer echter
stijgt, wordt er te veel warmte teruggekaatst, waardoor de mondiale temperatuur stijgt.1
Bijgevolg sprak men vroeger vaak over het ‗broeikaseffect‘, of over de ‗opwarming van de
aarde‘.2
Vandaag wordt vooral de term ‗klimaatverandering‘ gebruikt omdat de term ‗opwarming van
de aarde‘ de lading van de gevolgen van dit broeikaseffect niet dekt; door het teveel aan
1 Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): p. 557.
2 In dit werk zal ik de term ‗opwarming van de aarde‘ wel nog gebruiken om herhaling te voorkomen.
Figuur 1: Het broeikaseffect
Deze figuur illustreert het basisprincipe van het broeikaseffect: de zonnestralen worden doorgelaten door de
broeikasgassen, en de warmtestralen van de aarde worden voor een deel teruggekaatst.
Bron: Departement leefmilieu, natuur en energie, Het broeikaseffect, niet alleen een natuurlijk fenomeen,
http://www.lne.be/themas/klimaatverandering/situering/broeikaseffect, [geraadpleegd op: 22-07-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 9 -
broeikasgassen in onze atmosfeer zal immers niet enkel de mondiale temperatuur stijgen,
maar zal gans het klimaat worden ontregeld waardoor sommige gebieden voor ernstige
uitdagingen zullen komen te staan. En precies dit brengt enkele pertinente ethische vragen
met zich mee: vragen over verantwoordelijkheid, over een faire verdeling van lasten en
voordelen, de verdeling van toekomstige uitstoot, etc… Maar ook vragen die peilen naar de
fundamenten van onze ethiek: is het niet nodig om onze ethiek anders in te vullen? Al Gore
slaat dan ook de nagel op de kop wanneer hij zegt: ―[t]he climate crisis […] is a moral issue
[…], it is a question of right versus wrong‖3
In dit werk zal ik dan ook proberen te beantwoorden welke ethische aspecten de
klimaatverandering met zich meebrengt. Het is echter onmogelijk om enkel de ethische kant
van de klimaatverandering te belichten omdat het probleem vervlochten is met andere
disciplines. Daarom heb ik geopteerd om een interdisciplinair werk te schrijven waarin zowel
de wetenschappelijke, als de economische en de ethische aspecten van de klimaatverandering
alsook het en het mondiaal beleid op het vlak van de klimaatverandering aan bod zal komen.
In het eerste luik van dit interdisciplinaire werk zal ik de wetenschappelijke component van
de klimaatverandering behandelen. Aan de hand van de Fourth Assessment Reports van het
Intergovernmental Panel on Climate Change zal ik drie vragen beantwoorden. Ten eerste zal
ik nagaan welke bewijzen er bestaan voor de klimaatverandering en of de mens
welverantwoordelijk is voor de opwarming van de aarde. Ten tweede zal ik kijken wat er ons
te wachten staat in de toekomst en ten slotte zal ik nagaan hoe we onze uitstoot kunnen
reduceren (in de literatuur wordt dit ‗mitigatie‘ genoemd) en welk beleid dit kan helpen
realiseren.
In het tweede deel zal ik dieper ingaan op de economie van de klimaatverandering: welke
kosten zal de klimaatverandering met zich meebrengen; welke strategie om de
klimaatverandering kunnen we best volgen: adaptatie m.a.w. ons aanpassen aan het
veranderende klimaat of mitigatie (onze uitstoot reduceren) en welke beleidsmaatregelen
helpen om de kosten van de klimaatverandering te drukken? Verder zal ik in dit deel de
koolstofmarkt behandelen: wat zijn de voordelen van de koolstofmarkt en welke resultaten
hebben programma‘s die werken met verhandelbare emissierechten reeds bereikt?
3 Al Gore in het voorwoord van: Bayon, Ricardo; Hawn, Amanda en Hamilton, Katherine, Voluntary Carbon
Markets, (London: Earthscan, 2007): p. xiv.
Klimaatverandering en ethiek
- 10 -
In het derde deel zal ik kort ingaan op het klimaatscepticisme dat de these verdedigt dat er
geen grootschalige CO2-reducties nodig zijn. De sceptici beroepen zich hiervoor op vier
argumenten. Ten eerste menen ze dat er in de wetenschappelijke wereld een gebrek aan
consensus heerst over de klimaatverandering. Ten tweede trekken ze de claim dat de aarde
opwarmt in vraag en ontkennen ze dat de mens verantwoordelijk is voor het fenomeen. Ten
slotte menen de sceptici dat adaptatie i.d.p.v. mitigatie de juiste manier is om met de
klimaatverandering om te gaan.
In het vierde, ethische luik zal ik in eerste instantie ingaan op het voorzorgprincipe om
vervolgens te kijken of we ons waardensysteem niet moeten veranderen. Hierna zal ik
bespreken waarom de klimaatverandering een voorbeeld is van een tragedy of the commons
en dieper ingaan het probleem van de toekomstige generaties. Vervolgens zal ik de ongelijke
verdeling van de lasten en voordelen van de klimaatverandering behandelen. Industrielanden
plukken immers alle voordelen van de broeikasgasuitstoot, terwijl ontwikkelingslanden enkel
de nadelen ervan ondervinden. In een laatste fase zal ik enkele methodes bespreken om onze
uitstoot in de toekomst te verdelen. Deze methodes kunnen in twee categorieën worden
opgedeeld: de ene groep wil de verdeling van uitstootrechten doen afhangen van het verleden,
terwijl de andere groep met een schone lei wil beginnen.
In het laatste deel zal ik ten slotte nagaan wat de wereld reeds ondernomen heeft om de
klimaatverandering tegen te gaan. Hiervoor zal ik ten eerste ingaan op het protocol van
Kyoto: wat houdt het verdrag en zal het verdrag veel uithalen? Vervolgens zal ik het
klimaatbeleid van enkele grote machtsblokken – nl. de Verenigde Staten, de Europese Unie en
China – bekijken.
Klimaatverandering en ethiek
- 11 -
1. De wetenschap van de klimaatverandering
In dit eerste deel zal ik dieper ingaan op de wetenschappelijke kennis over de
klimaatverandering. Meerbepaald zal ik dieper ingaan op drie vragen. Ten eerste zal ik nagaan
welke bewijzen er bestaan voor de klimaatverandering, of de mens wel verantwoordelijk is en
hoe ons klimaat in de toekomst nog zal veranderen, kortom: de puur wetenschappelijke basis
van de klimaatverandering. Ten tweede zal ik kijken hoe mens en milieu beïnvloed worden
door de klimaatverandering. Ten slotte zal ik dieper ingaan op welke mitigatiemaatregelen
men kan treffen. Om deze vragen te beantwoorden zal ik gebruik maken van de
samenvattingen voor beleidsmakers van het Fourth Assessment Report, uitgegeven door het
Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) in 2007. Maar alvorens hieraan te
beginnen, zal ik eerst een kort woordje uitleg geven over het gerenommeerde IPCC.
Klimaatverandering en ethiek
- 12 -
1.1. Het IPCC: achtergrondinformatie
Het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) werd in 1988 opgericht door de
World Meteorological Organization (WMO) en het United Nations Environment Programma
(UNEP). Het IPCC verricht zelf geen wetenschappelijk onderzoek. Wat het wel doet is
objectieve informatie leveren over de klimaatverandering aan beleidsmakers en andere
geïnteresseerden. Deze informatie wordt op gezette tijden gepubliceerd in de alombekende
Assessment Reports van het IPCC.4
Het IPCC is niet enkel een wetenschappelijk, maar ook een intergouvernementeel orgaan
waarvan het lidmaatschap bestaat uit alle landen die lid zijn van de stichtende organisaties:
WMO en UNEP. In de plenaire zittingen van het IPCC worden beslissingen genomen omtrent
de werkzaamheden van het panel en worden de Assessment Reports geaccepteerd,
aangenomen en goedgekeurd. Deze rapporten zijn standaard referentiewerken. Zo speelde het
First Assessment Report van 1990 een rol in het tot stand komen van de United Nations
Framework Convention of Climate Change (UNFCCC) en had het IPCC Second Assessment
Report van 1995 een grote invloed het op Kyoto Protocol.5 Ten slotte kreeg het panel in 2007
samen met Al Gore de Nobelprijs voor de vrede.
Het panel heeft drie werkgroepen opgericht die elk een rapport opstellen over een specifiek
onderwerp: ―The IPCC Working Group I […] assesses the physical scientific aspects of the
climate system and the climate change.‖6 De tweede werkgroep bekijkt hoe natuurlijke en
socio-economische systemen beïnvloed worden door de klimaatverandering en op welke
manier deze systemen zich kunnen aanpassen aan de opwarming van de aarde.7 De derde en
laatste werkgroep houdt zich ten slotte bezig met het mitigatievraagstuk: op welke manier
kunnen we onze uistoot van broeikasgassen verminderen en welke methodes bestaan er om
reeds uitgestoten broeikasgassen uit de atmosfeer te verwijderen?8
4 Intergovernmental Panel on Climate Change, About IPCC, http://www.ipcc.ch/about/index.htm, [geraadpleegd
op: 31-01-2008]. 5 Ibid.
6 Intergovernmental Panel on Climate Change, The IPCC Working Group I, http://www.ipcc.ch/about/working-
group1.htm, [geraadpleegd op: 31-01-2008]. 7 Intergovernmental Panel on Climate Change, The IPCC Working Group II, http://www.ipcc.ch/about/working-
group3.htm, [geraadpleegd op: 31-01-2008]. 8 Intergovernmental Panel on Climate Change, The IPCC Working Group III, http://www.ipcc.ch/about/working-
group3.htm, [geraadpleegd op: 31-01-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 13 -
1.2. Werkgroep I: The physical scientific basis9
1.2.2. Impact van broeikasgassen op het klimaat10
Broeikasgassen hebben een impact op ons klimaat. Vooral koolstofdioxide, methaan en
lachgas hebben een grote invloed op onze klimaat. Samen hebben ze een radiative forcing11
effect van +2,30 W-2
. Volgens dit rapport van werkgroep I kan men met een zekerheid van
90% zeggen dat deze stijging ongezien is in de laatste 10 000 jaar.
1.2.2.1. Koolstofdioxide
Sinds 1750 (het begin van het industrietijdperk) is het aantal partikels CO2 gestegen van 280
ppm12
tot 379 ppm in 2005 (zie figuur 1). De oorzaak van deze stijging ligt in het gebruik van
fossiele brandstoffen en veranderingen in landgebruik. Koolstofdioxide is verreweg het
belangrijkste broeikasgas.
1.2.2.2. Methaan
Ook de concentratie methaan in onze atmosfeer is sinds de industriële revolutie toegenomen
van 715 ppb13
naar 1774 ppb in 2005 (zie figuur 2). Deze toename is met een
waarschijnlijkheid van 90% te wijten aan menselijke activiteiten zoals landbouw en het
gebruik van fossiele brandstoffen
9 IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007). Deze samenvatting voor beleidsvormers is terug
te vinden op: http://www.ipcc.ch/. 10
Ibid., pp. 2-4. 11
Radiative forcing is een maat waarmee de invloed wordt uitgedrukt die een bepaalde factor heeft op de
verandering van de balans van inkomende en uitgaande energie in het atmosfeersysteem van de aarde. Het is dus
een index die weergeeft hoe belangrijk een factor is als potentieel klimaatveranderend mechanisme. Positive
forcing warmt onze planeet op, terwijl negative forcing een verkoelend effect heeft. Deze waarden worden
uitgedrukt in watts per vierkante meter (Wm -2
). Zie: ibid., p. 2, voetnoot 2. 12
ppm is de afkorting van ‗partikels per miljoen‘. Hiermee wordt de verhouding tussen de partikels van een
bepaald broeikasgas t.o.v. de totale partikels van droge lucht aangeduid. De hierboven genoteerde waarde van
280 ppm betekent dat er 280 moleculen CO2 staan tegenover 1 miljoen moleculen droge lucht. Zie: ibid., p. 2,
voetnoot 3. 13
ppb staat voor partikels per miljard. Dit cijfer drukt dezelfde verhouding uit als ppm, met dit verschil dat 715
ppb betekent dat er 715 partikels methaan staan tegenover 1 miljard moleculen droge lucht. Zie: ibid., p. 2,
voetnoot 2.
Klimaatverandering en ethiek
- 14 -
1.2.2.3. Lachgas
De mondiale concentratie van dit laatste belangrijke broeikasgas (N2O) is sinds de
industrialisatie gestegen van 270 ppb naar 319 ppb in 2005. Meer dan eenderde van de
mondiale uitstoot van lachgas wordt veroorzaakt door menselijke activiteiten en door de
landbouw.
Figuur 2: Broeikasgassen in de atmosfeer
Deze figuur toont de stijging van het aantal moleculen broeikasgas, methaan en lachgas tijdens de laatste 10 000
en de laatste 200 jaar. De data zijn afkomstig van ijslagen (de verschillende kleuren duiden op verschillende
studies) en atmosferische monsters (de rode lijnen).
Bron: IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 3.
Klimaatverandering en ethiek
- 15 -
1.2.3. Bewijzen van een klimaatverandering14
De bewijzen voor een klimaatverandering worden verzameld uit paleoklimatologische
studies15
en directe waarnemingen. De directe waarnemingen zijn observaties van
veranderende temperaturen, metingen van de zeespiegel, de dikte van ijslagen, etc…
1.2.3.1. Directe waarnemingen
―Warming of the climate system is unequivocal, as is now evident from observations of
increases in global average air and ocean temperatures, widespread melting of snow and ice,
and rising global average sea level.‖16
Figuur 3 illustreert duidelijk deze veranderingen.
Enkele feiten: de laatste jaren behoren tot de warmste sinds 1850; de bovenste luchtlagen
warmen op; de gemiddelde atmosferische waterdamp is de laatste 25 jaar gestegen; gletsjers
smelten over de hele wereld waardoor het zeeniveau stijgt; het smelten van het ijs van
Groenland en Antarctica is met een zekerheid van 90% te wijten aan de stijging van de
zeespiegel tussen 1993 en 2003; schattingen wijzen zelfs uit dat de zeespiegel zo‘n 0,17m
gestegen is in de 20ste
eeuw.
―At continental, regional and ocean basin scales, numerous long-term changes in climate have
been observed.‖17
Dit betreft onder andere veranderingen in arctische temperaturen en
ijsdikte. Zo is de temperatuur aan de polen bijna twee maal zo snel gestegen als het globaal
gemiddelde in de laatste 100 jaar en zijn ook de temperaturen in het bovenste gedeelte van de
permafrostlaag in het poolgebied gestegen sinds 1980. Er is eveneens een toenemende
neerslaghoeveelheid vastgesteld in de oostelijke delen van Noord en Zuid Amerika, Noord
Europa en Centraal Azië. Verder is er een toename waargenomen van de concentratie zout in
water. Ook windpatronen veranderen – zo is de westenwind sterker geworden in beide
halfronden. Er werden ook intensere en langere droogtes vastgesteld in de tropische en
subtropische gebieden. Voorts werden er veranderingen in extreme weersomstandigheden
14
Ibid., pp. 5-9. 15
―Paleoclimatic studies use changes in climatically sensitive indicators to infer past changes in global climate
on time scales ranging from decades to millions of years.‖ Zie: ibid., p. 9. 16
Ibid., p. 5. 17
Ibid., p. 7.
Klimaatverandering en ethiek
- 16 -
opgemerkt en terwijl er vroeger vaak koude dagen en nachten waren, is er de laatste jaren
steeds minder vorst geweest. Daarenboven nemen de hittegolven toe. Ten slotte werd sinds de
jaren 1970 een meer intense activiteit van tropische cyclonen gesignaleerd in de Noord-
Atlantische oceaan.
Figuur 3: Veranderingen qua temperatuur, zeespiegel en sneeuwmassa.
Deze figuur illustreert de veranderingen in temperatuur, zeeniveau en sneeuwmassa. De curven tonen het
gemiddelde per decennium, terwijl de witte vlekken de jaarlijkse waarnemingen weergeven.
Bron: IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 6.
Klimaatverandering en ethiek
- 17 -
1.3.3.2. Paleoklimatologische bewijzen
Bevindingen van paleoklimatologische studies ondersteunen de these dat ―the warmth of the
last half century is unusual in at least the previous 1300 years. The last time the polar regions
were significantly warmer than present for an extended period (about 125 000 years ago),
reductions in polar ice volume led to 4 to 6 m of sea level rise.‖18
1.2.4. Verantwoordelijkheid van de mens19
Uit het voorgaande is dan wel gebleken dat het klimaat aan het veranderen is, maar draagt de
mens wel de verantwoordelijkheid? Volgens het rapport is het duidelijk dat: ―[m]ost of the
observed increase in global average temperatures since the mid-20th century is very likely20
due to the observed increase in antropogenetic greenhouse gas concentrations.‖21
Verschillende waarnemingen ondersteunen deze vaststelling. Ten eerste ondersteunt de
observatie van de opwarming van de atmosfeer, de oceanen en het smelten van ijs de
conclusie dat het zeer onwaarschijnlijk22
is dat deze veranderingen enkel het gevolg zijn van
natuurlijke oorzaken. Ten tweede is het waarschijnlijk (dit betekent dat de kans groter is dan
66%) dat menselijke activiteiten de temperatuur op alle continenten behalve Antarctica
beïnvloed hebben. Ten derde is eveneens waarschijnlijk dat de mens verantwoordelijk is voor
de veranderingen in het windpatroon. Tenslotte is het waarschijnlijk dat menselijke
activiteiten extreem hete nachten, koude dagen en nachten beïnvloed hebben.
18
Ibid., p. 9. 19
Ibid., pp. 10-12. 20
Met very likely wordt er een kans groter dan 90% bedoeld. 21
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 10. 22
Met zeer onwaarschijnlijk wordt een kans van minder dan 10% bedoeld.
Klimaatverandering en ethiek
- 18 -
1.2.5. De toekomst23
Modellen hebben uitgewezen dat de temperatuur ongeveer 0,2°C zal stijgen per decennium.
Zelfs indien we alle factoren die de klimaatverandering beïnvloeden kunnen stabiliseren op
het niveau van 2000, dan nog zal er in de komende twintig jaar een stijging plaatsvinden van
0,1°C per decennium. Voor dit rapport werden er een 7-tal mogelijke scenario‘s geschetst.
Deze scenario‘s vertrekken van verschillende aannames met betrekking tot de toekomstige
bevolkingsgroei, de economische groei en de technologische ontwikkelingen. Voor ieder
scenario wordt voorspeld welke opwarming en stijging van de zeespiegel ze zullen
teweegbrengen. Voor het scenario waarbij onze uitstoot in de toekomst gelijk blijft aan het
niveau van 2000, zou er slechts een temperatuursstijging van 0,3 tot 0,9°C optreden. In het
best case scenario – waarbij de bevolkingsgroei daalt in het midden van de 21e eeuw en er
schonere energiebronnen worden gebruikt – zal een stijging plaatsvinden van 1,1 tot 2,9°C
wat de mondiale temperatuur betreft en een stijging van 0,18- 0,38 m wat de zeespiegel
betreft. In het worst case scenario – waarbij men niet de overschakeling maakt naar een
koolstofarme economie – worden stijgingen in de orde van 2,4 tot 6,4°C en 0,26 tot 0,59m
voorspeld (figuur 4 illustreert deze temperatuursstijgingen).
Verder wordt er in het IPCC rapport gesteld dat de opwarming het hevigst zal zijn op het land
en op de noordelijkste breedtegraden. Tevens smelt in ieder scenario‘s het ijs van de noord-
en zuidpool verder weg. Hier bovenop is het hoogstwaarschijnlijk24
dat hevige regenval en
extreme hittegolven zullen toenemen. Ook de intensiteit van tropische cyclonen zal
waarschijnlijk toenemen en extratropische stormen zullen steeds verder naar de polen
opschuiven samen met de daarmee gepaard gaande temperatuur, neerslag en windpatronen.
Voorts is het hoogstwaarschijnlijk dat de neerslag zal toenemen in de Noordelijke gebieden
terwijl de neerslag zal afnemen in subtropische gebieden. Bovendien is het
hoogstwaarschijnlijk dat de thermohaline circulatie25
in de 21ste
eeuw zal worden aangetast.
Het is evenwel vrij onwaarschijnlijk dat deze volledig zal stilvallen.
23
Ibid., pp. 12-17. 24
Met hoogstwaarschijnlijk wordt een kans van meer dan 95% bedoeld. 25
De thermohaline circulatie vervoert warm water afkomstig van de evenaar naar de koudere, noordelijke
gebieden. Eens daar aangekomen, gaat de warmte van het water over op de atmosfeer waardoor het klimaat in de
Noordelijke gebieden gematigder wordt. Hierdoor koelt het water af zodat het op grote diepte terugkeert naar de
evenaar. Indien de thermohaline circulatie zou wegvallen, wat mogelijk is bij een bepaalde hoeveelheid
broeikasgassen in de atmosfeer, zou dit neerkomen op een afkoeling van 2 à 4°C. Zie: KNMI, Warme
Golfstroom verzwakt inderdaad langzaam, 01-12-2005,
http://www.knmi.nl/kenniscentrum/afzwakking_golfstroom/, [geraadpleegd op: 19-07-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 19 -
Tenslotte eindigt dit IPCC rapport met de stelling dat ―antropogenetic warming and sea level
rise would continue for centuries due to the time scales associated with climate processes and
feedbacks, even if greenhouse gas concentrations were to be stabilised.‖26
Zo zal het nog 1000
jaar duren vooraleer al deze gassen uit onze atmosfeer verwijderd zijn.
Het gedeeltelijk of volledig stilvallen van de thermohaline ciruculatie is een van de feedback mechanismen die
de klimaatverandering kan teweegbrengen. Voor een overzicht van alle feedback mechanismen, zie punt 3.2.1. 26
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 16.
Figuur 4: Voorspelde temperatuursveranderingen
Deze figuur illustreert de temperatuursstijgingen bij drie mogelijke toekomstscenario‘s. De eerste twee
wereldkaarten tonen welke temperatuursstijging we mogen verwachten indien er geen overschakeling gebeurt
naar een koolstofarme economie. De twee wereldkaarten in het midden illustreren de temperatuursstijgingen in
een wereld waarin zowel fossiele brandstoffen als schonere energiebronnen worden gebruikt. De laatste twee
wereldkaarten met de hoogste temperatuursstijgingen tonen wat ons te wachten staat indien we de overstap naar
een koolstofarme economie niet maken.
Bron: IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 6.
Klimaatverandering en ethiek
- 20 -
1.3. Werkgroep II: Impacts, Adaptation and Vulnerability27
1.3.1. De Impact van de klimaatverandering op onze planeet28
Werkgroep II van het Fourth Assessment Report verklaart dat natuurlijke systemen nu al
beïnvloed worden door de klimaatverandering: ―[o]bservational evidence from all continents
and most oceans shows that many natural systems are being affected by regional climate
changes, particularly temperature increases.‖29
Ten eerste bestaat er op basis van de
observatie van veranderingen in sneeuw, ijs en bevroren grond een groot geloof30
dat
natuurlijke systemen worden aangetast. De observatie van de toename van gletsjermeren
illustreert dit. Ten tweede is er eveneens een groot geloof dat er effecten op ons hydrologisch
systeem plaatsvinden – zo stijgt in diverse regio‘s de temperatuur in meren en rivieren. Ten
derde heerst er een zeer groot geloof dat het biologisch systeem van onze planeet wordt
aangetast. Een bewijs hiervoor is dat steeds meer soorten naar noordelijke gebieden migreren.
Ten vierde bestaat er een zeer groot geloof dat de observatie van het steeds vroeger groener
worden van de vegetatie en het langer worden van het groeiseizoen veroorzaakt wordt door
de temperatuursstijging. Ten slotte heerst er een groot geloof dat veranderingen in de
biologische systemen die leven in zee- en zoetwater gepaard gaan met stijgende
watertemperaturen, veranderingen in ijsbedekking, zoutgehalte, zuurstofhoeveelheid en
circulatie. Een waarneming die dit ondersteunt is de verandering in migratiepatroon van
riviervissen.
―A global assessment of data since 1970 has shown it is likely31
that anthropogenic warming
has had e discernible influence on many physical and biological systems.‖32
Vooral de laatste
27
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability.
Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change, (Cambridge: Cambridge University Press, 2007). De Summary for Policymakers is terug te vinden op:
http://www.ipcc.ch/. 28
Ibid., pp. 8-10. 29
Ibid., p. 8. 30
Beschrijving van het woord ‗geloof‘ in de Summary for Policymakers van dit rapport:
Met ‗zeer groot geloof‘ wordt een kans op juistheid van 9/10 bedoeld; met ‗groot geloof‘, een kans van 8/10; met
‗middelmatig geloof‘, een kans van 5/10; met ‗laag geloof‘, een kans van 2/10, met ‗zeer laag geloof‘, een kans
van minder dan 1/10. 31
De beschrijving van ‗waarschijnlijkheid‘ in de Summary for Policymakers van dit rapport gaat als volgt:
met ‗virtueel zeker‘ wordt een kans van meer dan 99% bedoeld; met ‗zeer waarschijnlijk‘, een kans van 90 tot
99%; met ‗waarschijnlijk‘,een kans van 66 tot 90%; met ‗ongeveer even waarschijnlijk als onwaarschijnlijk‘, een
Klimaatverandering en ethiek
- 21 -
vijf jaar zijn de bewijzen hiervoor sterk toegenomen. Globaal gezien ondersteunen vier
groepen van bewijzen deze these. Ten eerste heeft het Fourth Assessment Report van
Werkgroep I van het IPCC geconcludeerd dat de mondiale temperatuursstijging zeer
waarschijnlijk het gevolg is van de toename van de menselijke uitstoot van broeikasgassen.
Ten tweede tonen 29 000 observaties die deel uitmaken van 75 studies aan dat fysische en
biologische systemen veranderingen doormaken en dat 89% van deze veranderingen,
veranderingen zijn die gepaard gaan met een opwarming van de aarde. Ten derde toont de
studie van Werkgroep II aan dat het zeer onwaarschijnlijk is dat de geobserveerde
veranderingen overal ter wereld enkel toe te schrijven zijn aan de natuurlijke variabiliteit van
temperaturen of systemen. Ten slotte zijn er modellen ontwikkeld die voorspellen hoe ons
milieu reageert op zowel opwarming die het gevolg is van menselijke activiteiten als
opwarming die het gevolg is van natuurlijke fenomenen. De modellen die beide fenomenen
combineren, kunnen de waargenomen veranderingen beter simuleren dan modellen die enkel
natuurlijke factoren in rekening brengen.
De verandering van het klimaat heeft volgens het rapport van deze tweede werkgroep ook
andere domeinen een impact. Zo worden gewassen vroeger gezaaid in het noordelijk halfrond
als gevolg van de opwarming (middelmatig geloof), lopen dorpen in het gebergte een
verhoogde kans op overstromingen van ijsmeren als gevolg van de smeltende gletsjers, wordt
het groeiseizoen korter in de Sahel, worden de droge seizoenen langer in Zuid-Afrika en stijgt
de zeespiegel zodat mangroves verloren gaan en er meer schade veroorzaakt wordt door
overstromingen.
1.3.2. Gevolgen in de nabije toekomst
Uit het voorgaande is gebleken op welke manier natuurlijke en menselijke systemen reeds
werden aangetast door de klimaatverandering en de uitstoot van broeikasgassen door
menselijke activiteiten. Het Fourth Assessment Report geeft echter ook nog enkele
kans van 33 tot 66%, met ‗onwaarschijnlijk‘, een kans van 10 tot 33%; met ‗zeer onwaarschijnlijk‘, een kans van
1 tot 10%; met ‗uitzonderlijk onwaarschijnlijk‘, een kans van minder dan 1%. 32
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability.
Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change, (Cambridge: Cambridge University Press, 2007): p. 9.
Klimaatverandering en ethiek
- 22 -
voorspellingen over wat ons te wachten staat op enkele specifieke domeinen en op ieder
continent.
1.3.2.1. Gevolgen op specifieke domeinen33
water
Halverwege volgende eeuw zal de beschikbaarheid van water gedaald zijn rond het
evenaargebied en gestegen zijn in de meer gematigde gebieden.** Hevige regenval, die kan
leiden tot overstromingen, wordt verwacht toe te nemen. Ook de droge gebieden zullen zich
uitbreiden.** Het water dat opgeslagen zit in gletsjerijs en sneeuw slinkt, zodat er minder
drinkwater beschikbaar is.** Volgens een recente studie zal het gletsjerijs ook sneller smelter
naarmate de temperatuur sneller stijgt.34
In sommige gebieden worden er plannen gemaakt om
zich aan te passen aan deze mogelijke toekomstscenario‘s.
Ecosystemen
De veerkracht van ecosystemen zal in de komende eeuw aangetast worden door de
klimaatverandering.** De opname van CO2 door ons ecosysteem zal afnemen waardoor het
broeikaseffect zal worden versterkt.** Bij een temperatuursstijging van meer dan1,5 tot 2,5°C
loopt 20 tot 30% van alle dieren- en plantensoorten het risico uit te sterven.* Wanneer deze
stijging gepaard gaat met stijgende atmosferische CO2 concentraties, zal dit een grote impact
hebben op ons ecosysteem, de interactie tussen soorten en hun geografische spreiding, de
biodiversiteit en de water-en voedselvoorziening.** Ten slotte worden door een stijging van
de zuurtegraad van oceanen de organismen die instaan voor schelpvorming aangetast.*
Voedselproductie
33
Ibid., pp. 11-13.
In dit deel zal het ‗niveau van geloof‘ als volgt aangeduid worden:
*** zeer groot geloof
** groot geloof
* middelmatig geloof 34
Revkin, Andrew, ―Melting Pace of Glaciers is Accelerating, Report says,‖ The New York Times, 18-03-2008,
http://www.nytimes.com/2008/03/18/science/earth/18melt.htlm?pagewanted=print, [geraadpleegd op: 19-07-
2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 23 -
Bij een temperatuursstijging van 2 à 3°C zal de landbouwproductiviteit lichtjes stijgen in
gebieden die liggen rond hogere breedtegraden. Bij een hogere temperatuursstijging zal de
productiviteit dan weer dalen.* In de gebieden die dichter bij de evenaar liggen zal de
productiviteit zelfs bij een kleine temperatuursstijging dalen waardoor het risico op
hongersnood toeneemt.* ―Increases in the frequency of droughts and floods are projected to
affect local crop production negatively, especially in subsistence sectors at low latitudes.‖35
**
Kusten en laaggelegen gebieden
―Coasts are projected to be exposed to increasing risks […] due to climate change and sea-
level rise.‖36
*** Vooral koralen zijn zeer kwetsbaar; een stijging van 1 à 3°C kan namelijk al
leiden tot verkleuring en massale sterfte.*** Miljoenen mensen zullen jaarlijks het slachtoffer
worden van overstromingen. Vooral mega-delta‘s in Afrika of Azië en kleine eilanden zullen
harst getroffen worden.*** Ontwikkelingslanden zullen het hierbij harder te verduren krijgen
omdat ze de capaciteit tot adaptatie ontbreken.**
Industrie en maatschappij
Hoewel de impact van de klimaatverandering sterk afhangt van streek tot streek, wordt in het
algemeen toch verwacht dat ook de gevolgen voor de industrie hoofdzakelijk negatief zullen
zijn.** Het meest kwetsbaar zullen opnieuw die streken zijn die het dichtst bij de kust liggen,
aangezien deze vatbaar zijn voor extreem weer, en gefundeerd zijn op klimaatgevoelige
inkomstbronnen.** Vooral arme gemeenschappen zijn wederom meest weerloos tegen de
klimaatverandering aangezien ze niet de capaciteit bezitten om zich aan te passen aan het
nieuwe klimaat en vaak afhankelijk zijn van klimaatgevoelige producten zoals lokaal water en
voedsel.** Ook de sociale kosten van extreme weersomstandigheden worden verwacht te
stijgen.**
Gezondheid
Er wordt voorspeld dat mensen uit arme gebieden op dit vlak het meest kwetsbaar zijn en dit
opnieuw omwille van hun gebrekkige capaciteit tot adaptatie.** Dit zal zich onder andere
35
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability.
Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change, (Cambridge: Cambridge University Press, 2007): p. 12. 36
Ibid., p. 12.
Klimaatverandering en ethiek
- 24 -
uiten in: een toename van ondervoeding, een verhoogd dodental door ziektes die veroorzaakt
worden door hittegolven, stormen, branden, droogtes, overstromingen, etc…** In gebieden
met een meer gematigde temperatuur zal de opwarming van de aarde wel een positief effect
met zich meebrengen; nl. een vermindering van het aantal doden door extreme koude.** Dit
kan echter niet opwegen tegen de wereldwijde negatieve gevolgen.** Wat volgens het IPCC
rapport vooral belangrijke factoren zullen worden om de gezondheid van een gemeenschap te
verzekeren zijn: ―education, health care, public health initiatives and infrastructure and
economic development.‖37
1.3.2.2. Gevolgen per continent38
Afrika
Er wordt in het IPCC-rapport gesteld dat in Afrika ― by 2020, between 75 and 250 million
people are projected to be exposed to increased water stress due to climate change.‖39
** Ook
aanverwante sectoren zoals de landbouw zullen in dit continent problemen ondervinden
waardoor de ondervoeding zal toenemen.** Ook de visvangst in grote meren zal dalen door
de stijgende watertemperatuur en overbevissing.** Door de stijging van de zeespiegel worden
daarenboven gemeenschappen in kustgebieden bedreigd.** Mangroves en koralen worden
verwacht verder te verdwijnen wat gevolgen heeft voor zowel het toerisme als voor de
visvangst.** ―New studies confirm that Africa is one of the most vulnerable continents to
climate variability and change because of multiple stresses and low adaptive capacity.‖40
En
hoewel er op dit ogenblik op sommige plaatsen adaptatiemaatregelen worden genomen, is het
maar de vraag of dit wel voldoende zal zijn voor de toekomst.
Azië
Ook dit continent zal getroffen worden door de klimaatverandering. Globaal gezien zal Azië
onder een vijftal gevolgen lijden. Ten eerste zal het ijs in de Himalaya smelten, waardoor
37
Ibid., p. 12. 38
Ibid., pp. 13-17. 39
Ibid., p. 13. 40
Ibid., p. 13.
Klimaatverandering en ethiek
- 25 -
overstromingen zullen toenemen en de watervoorraden zullen slinken.* Ten tweede wordt
verwacht dat het drinkbaar zoetwater zal verminderen, wat samen met een snel groeiende
bevolking en de wens naar een steeds hogere levensstandaard tot tekorten zal leiden.** Ten
derde lopen ook hier de mega-delta‘s een verhoogd risico op overstromingen.** Ten vierde
zal de klimaatverandering een grote invloed hebben op de duurzame ontwikkeling van
Aziatische landen: ―as it compounds the pressures on natural resources and the environment
associated with rapid urbanisation, industrialisation and economic development.‖41
** Door
het falen van oogsten wordt ook de kans op voedseltekorten groter.* Ten slotte moet ook nog
opgemerkt worden dat met deze veranderingen een toename zal gepaard gaan van ziektes
gerelateerd aan overstromingen en hongersnood.**
Australië en Nieuw-Zeeland
Net als in de andere werelddelen worden er hier problemen omtrent waterveiligheid en verlies
aan biodiversiteit (zoals the Great Barrier Reef) verwacht.*** Opnieuw worden vooral
dichtbevolkte kustgebieden bedreigd door de stijgende zeespiegel en het stijgend aantal
stormen en overstromingen.*** Door de toenemende droogte en branden zullen ook de land-
en bosbouw aan productiviteit inboeten.** Australië en Nieuw-Zeeland zijn rijke landen die
in theorie in staat zijn tot adaptatie. Toch bestaan ook hier remmingen om werkelijk stappen
te ondernemen tegen de klimaatverandering en blijven de nodige uitdagingen bestaan indien
er daadwerkelijke grote veranderingen aan komen.**
Europa
―Nearly all European regions are anticipated to be negatively affected by some future impacts
of climate change, and these will pose challenges to many sectors.‖42
Voor heel Europa geldt
dat overstromingen (zowel in kuststreken als in het binnenland) en erosie zullen toenemen.
*** In Zuid Europa zal het klimaat warmer en droger worden.** In centraal en Oost Europa
zal de neerslaghoeveelheid dalen waardoor er watertekorten zullen ontstaan.** In Noord
Europa wordt verwacht dat de klimaatverandering eerst enkele positieve gevolgen met zich
mee zal brengen zoals grotere oogsten, minder vraag naar verwarming, etc… Maar na verloop
van tijd zullen de negatieve gevolgen, zoals overstromingen, bedreigde ecosystemen, ed.
zwaarder beginnen doorwegen.**
41
Ibid., p. 13. 42
Ibid., p. 14.
Klimaatverandering en ethiek
- 26 -
Zuid Amerika
Door de gestegen temperatuur en de vermindering van beschikbaar grondwater, wordt
voorspeld dat tegen halverwege deze eeuw het tropisch regenwoud geleidelijk aan vervangen
zal worden door savanne, wat bijgevolg gepaard zal gaan met een verlies aan biodiversiteit.**
In drogere gebieden zal de opbrengst van oogsten dalen, terwijl in meer gematigde gebieden
sojaboonoogsten waarschijnlijk productiever worden.** Eveneens zullen kustgebieden
bedreigd worden door overstromingen.** Ook water zal schaarser worden door de
veranderingen in neerslagpatronen en het verdwijnen van gletsjerijs.** Hoewel sommige
Latijns Amerikaanse landen zich hebben ingespannen om adaptatiemaatregelen te nemen,
wordt nu al voorspeld dat deze inspanningen slechts weinig zullen uithalen.**
Noord Amerika
Ook wat dit werelddeel betreft, waarschuwt het rapport voor problemen in verband met
watervoorraden: ―[as] warming in western mountains is projected to cause decreased
snowpack, more winter flooding, and reduced summer flows.‖43
*** De bosbouw zal eveneens
worden aangetast door ziektes en branden.*** In de beginfase van de klimaatverandering zal
de landbouw productiever worden, maar toch worden er problemen verwacht met oogsten die
hittegevoelig of waterintensief zijn.** Ook de hittegolven zullen langer en intenser worden**
Net als in de andere continenten zijn de kustgebieden ook hier meest kwetsbaar, vooral
naarmate de intensiteit van tropische stormen zal toenemen.*** De adaptatie-inspanningen in
Noord Amerika zijn van ongelijke kwaliteit en de paraatheid bij klimaatrampen is miniem.***
Poolgebieden en kleine eilanden
Algemeen wordt in de poolgebieden een reductie van de dikte van het ijs verwacht, alsook
veranderingen in natuurlijke ecosystemen die op hun beurt het leven van massa‘s organismen
zoals trekvogels, zoogdieren en andere roofdieren beïnvloeden.** Voordelen van de
43
Ibid., p. 14.
Klimaatverandering en ethiek
- 27 -
klimaatverandering zijn dan weer dat de verwarmingskosten zullen dalen en dat de
noordelijke zeeroutes beter bevaarbaar worden.**
―Small islands […] have characteristics which make them especially vulnerable to the effects
of climate change, sea-level rise and extreme events.‖44
*** Enkele voorbeelden: kustgebieden
zullen het zwaar te verduren krijgen door de erosie van stranden waardoor het toerisme zal
dalen;** door de stijging van het zeeniveau zullen infrastructuur en gemeenschappen bedreigd
worden*** en door de klimaatverandering zullen de watervoorraden schaarser worden tijdens
periodes met een lage neerslaghoeveelheid.***
1.3.3. Gevolgen op lange termijn45
Wat de verwachtingen van de gevolgen op lange termijn betreft, heerst er een middelmatig
geloof dat indien de mondiale temperatuur met 1 à 4°C zou stijgen, de ijslaag van Groenland
en West Antarctica gedeeltelijk zou afsmelten, wat zou leiden tot een stijging van de
zeespiegel van 4 à 6 meter. Indien deze ijslagen volledig zouden afsmelten, zou dit zelfs
kunnen leiden tot een stijging van 5 tot 7 meter. Verder is het zeer waarschijnlijk dat de
thermohaline circulatie in deze eeuw afgeremd wordt, wat gevolgen heeft voor ―marine
ecosystem productivity, fisheries, ocean carbon dioxide uptake, oceanic oxygen
concentrations and terrestrial vegetation.‖46
Het is evenwel zeer onwaarschijnlijk dat de
thermohaline circulatie grote abrupte veranderingen zal ondergaan.
Zoals uit het voorgaande reeds gebleken is, bestaan er grote regionale verschillen wat de
gevolgen van de klimaatverandering betreft. Sommige streken zullen eerder voor- dan
nadelen ondervinden. Hoe dan ook, indien er een temperatuursstijging van meer dan 2 à 3°C
optreedt, zullen de kosten stijgen en de voordelen dalen voor om het even welk gebied. Vooral
ontwikkelingslanden zullen de grootste verliezen lijden, zodat het mondiaal verlies bij een
temperatuursstijging van 4°C op zo‘n 1 à 5% van het BNP geraamd wordt.
44
Ibid., p. 15. 45
Ibid., pp. 17-18. 46
Ibid., p. 17.
Klimaatverandering en ethiek
- 28 -
1.3.4. Reacties op de klimaatverandering47
Het staat vast dat de uitstoot geproduceerd in het verleden een impact heeft op ons klimaat.
Daar moeten we mee leren leven. Adaptatie is volgens dit IPCC-rapport de enige oplossing
om met deze gevolgen om te gaan. Het bewijs dat men zich aanpast aan de
klimaatverandering stijgt. Toch kan adaptatie geen oplossing bieden voor alle problemen, en
zeker niet op lange termijn. Er zijn ook andere omstandigheden zoals armoede, ongelijke
toegang tot hulpbronnen, voedselonzekerheid, trends in economische globalisering, conflicten
en ziektes zoals HIV en AIDS die ganse streken bedreigen.
Adaptatiestrategieën voor de klimaatverandering kunnen samengaan met projecten die ook
deze uitdagingen willen bestrijden. Enerzijds kan duurzame ontwikkeling de kwetsbaarheid
voor de klimaatverandering verminderen, anderzijds kan de klimaatverandering ook een rem
zetten op duurzame ontwikkeling. De oplossing die het Fourth Assessment Report van
werkgroep I voorstelt, is:
A portfolio or mix of strategies that includes mitigation, adaptation, technological
research(to enhance both adaptation and mitigation) and research (on climate science,
impacts, adaptation and mitigation). Such portfolios could combine policies with
incentive-based approaches, and actions at all levels from the individual citizen through
to national governments and international organisations.48
47
Ibid., pp. 19-20. 48
Ibid., p. 20.
Klimaatverandering en ethiek
- 29 -
1.4. Werkgroep III: Mitigation of Climate Change49,50
1.4.1. Tendensen in de uitstoot van broeikasgassen51
Sinds het preïndustrieel tijdperk is de uitstoot van broeikasgassen met 70% gestegen. Vooral
de uitstoot van CO2 is sterk gestegen. Tussen 1970 en 2004 werd er een stijging van 80%
genoteerd, hoewel er tussen 1990 en 2004 slechts een stijging was van 28%. Koolstofdioxide
is met een aandeel van 77% tevens het belangrijkste broeikasgas. Vooral de energiesector
heeft sinds de jaren zeventig de grootste groei in uitstoot van broeikasgassen gekend. De
verschillen tussen landen zijn ook opmerkelijk. Zo zijn de Annex I landen52
verantwoordelijk
voor 46% van de uitstoot in broeikasgassen, terwijl ze slechts 20% van de wereldbevolking
uitmaken en 57% van het mondiale BNP genereren (zie figuur 5 en 6). Op nationaal vlak zijn
er reeds enkele inspanningen geleverd om de uitstoot terug te dringen, maar jammer genoeg
zijn deze inspanningen te lokaal om de wereldwijde stijging tegen te gaan. ―With current
climate change mitigation policies and related sustainable development practices, global
[greenhouse gas] emissions will continue to grow over the next few decades.‖53
In ieder
scenario54
dat door het IPCC is uitgewerkt, stijgt de uitstoot. Ook scenario‘s die niet
ontwikkeld zijn door het intergouvernementeel panel tonen eenzelfde trend.
49
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007). De Summary for Policymakers is terug te vinden
op: http://www.ipcc.ch/. 50
In het rapport van werkgroep III wordt een tweedimensionale schaal gebruikt voor de uitdrukking van de
zekerheid van een bewering: ―The scale is based on the expert judgment of the authors of [the working group III]
on the level of concurrence in the literature on a particular finding (level of agreement), and the number and
quality of independent sources qualifying under the IPCC rules upon which the finding is based (amount of
evidence).‖ Zie: ibid., p. 23. Over de meeste beweringen in het rapport van Werkgroep III heerst er een grote
consensus en is er veel bewijs. Wanneer dit het geval is, zal ik dit hoge niveau van consensus en bewijzen niet
expliciet vermelden. Wanneer dit echter niet het geval is, zal ik de mate van consensus en bewijzen vermelden. 51
Ibid., pp. 3-9. 52
Dit zijn 40 industrielanden en landen in transitie. De volledige lijst van landen die tot deze groep behoren, is
terug te vinden op: http://unfccc.int/essential_background/convention/background/items/1349.php. 53
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 4. 54
Dit zijn dezelfde scenario‘s als in het rapport van werkgroep I. Zoals reeds eerder gezegd verschillen deze
scenario‘s in veronderstellingen op het vlak van economische groei, bevolkingsgroei en technologische
innovatie. In deze scenario‘s worden er geen speciale maatregelen genomen om de uitstoot te doen dalen.
Klimaatverandering en ethiek
- 30 -
Figuur 5: Uitstoot naar gelang het aantal inwoners
Deze figuur dateert van 2004 en toont de ongelijkheid inzake uitstoot en het aantal inwoners tussen de Annex I
landen en de Annex II landen
Bron: IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 5.
Figuur 6: Uitstoot naar gelang het mondiale Bruto Nationaal Product
Deze figuur dateert eveneens van 2004 en toont de relatie tussen het BNP en de uitstoot van broeikasgassen.
Bron: IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 5.
Klimaatverandering en ethiek
- 31 -
1.4.2. Mitigatie in de nabije toekomst55
Het IPCC rapport is optimistisch over de mitigatiemogelijkheden in de toekomst: ―[b]oth
bottom-up and top-down56
studies indicate that there is substantial economic potential for the
mitigation of global [greenhouse gas] emissions over the coming decades, that could offset
the projected growth of global emissions or reduce emissions below current levels.‖57
De
resultaten van de bottom-up studies wijzen uit dat verschillende sectoren en technologieën
hiervoor hun steentje moeten bijdragen. Enkele voorbeelden van mitigatietechnologieën uit de
energiesector zijn: de omschakeling van het gebruik van kolen naar gas, kernenergie,
hernieuwbare energie, de verwijdering van CO2 uit natuurlijke gassen, etc… In de
transportsector zouden hybride wagens, schonere dieselvoertuigen, het intensiever gebruik
van spoorwegen en openbaar vervoer de uitstoot kunnen verminderen. In de bouwsector
zouden een meer efficiënt gebruik van zonlicht, verwarming en airco, het gebruik van zonne-
energie en verbeterde isolatie een verschil kunnen maken. Ook in de industrie, land- en
bosbouw en in de afvalverwerking bestaan er dergelijke mitigatie technologieën. Hier
bovenop bestaat er een hele resem aan technologieën die tegen 2030 gecommercialiseerd
zouden worden en die ook een daling in uitstoot kunnen verwezenlijken (voor een overzicht
van deze mitigatietechnologieën, zie tabel 1).
Wat de kosten voor deze mitigatie maatregelen betreft, laat dit rapport optekenen dat: ―[i]n
2030 macro-economic costs for multi-gas mitigation, consistent with emissions trajectories
towards stabilization between 445 and 710 ppm CO2-eq, are estimated at between a 3%
55
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): pp. 9-15. 56
―Bottom-up studies are base don assessment of mitigation options, emphasizing specific technologies and
regulations. They are typically sectoral studies taking the macro-economy as unchanged. Sector estimates have
been aggregated, as in the [Third Assessment Report], to provide an estimate of global mitigation potential for
this assessment. […] Top down studies assess the economy-wide potential of mitigation options. They use
globally consistent frameworks and aggregated information about mitigation options and capture macro-
economic and market feedbacks.‖ Zie: ibid., p. 8. 57
Ibid., p. 9.
Klimaatverandering en ethiek
- 32 -
Sector
Key mitigation technologies and practices
currently commercially available
Key mitigation technologies and practices
projected to be commercialized before 2030
Energy Improved supply and distribution efficiency; fuel switching CCS for gas, biomass and coal-fired electricity generating
supply from coal to gas; nuclear power; renewable heat and power facilities; advanced nuclear power; advanced renewable
(hydropower, solar, wind, geothermal and bioenergy); energy, including tidal and waves energy, concentrating solar,
combined heat and power; early applications of Carbon and solar PV.
Capture and Storage (CCS, e.g. storage of removed CO2
from natural gas).
Transport More fuel efficient vehicles; hybrid vehicles; cleaner diesel Second generation biofuels; higher efficiency aircraft;
Vehicles; biofuels; modal shifts from road transport to rail advanced electric and hybrid vehicles with more powerful
and public transport systems; non-motorised transport and reliable batteries.
(cycling, walking); land-use and transport planning.
Buildings Efficient lighting and daylighting; more efficient electrical Integrated design of commercial buildings including
appliances and heating and cooling devices; improved cook technologies, such as intelligent meters that provide
stoves, improved insulation ; passive and active solar design feedback and control; solar PV integrated in buildings.
for heating and cooling; alternative refrigeration fluids,
recovery and recycle of fluorinated gases.
Industry More efficient end-use electrical equipment; heat and power Advanced energy efficiency; CCS for cement, ammonia, and
recovery; material recycling and substitution; control of non- iron manufacture; inert electrodes for aluminium manufacture.
CO2 gas emissions; and a wide array of process-specific
technologies.
Agriculture improved crop and grazing land management to increase Improvements of crops yields.
soil carbon storage; restoration of cultivated peaty soils and
degraded lands; improved rice cultivation techniques and
Livestock and manure management to reduce CH4 emissions;
improved nitrogen fertilizer application techniques to reduce
N20 emissions; dedicated energy crops to replace fossil fuel
use; improved energy efficiency.
Forestry Afforestation; reforestation; forest management; reduced Tree species improvement to increase biomass productivity
/forests deforestation; harvested wood product management; use of and carbon sequestration. improved remote sensing
forestry products for bioenergy to replace fossil fuel use. technologies for analysis of vegetation/ soil carbon
sequestration potential and mapping land use change.
Waste Landfill methane recovery; waste incineration with energy Biocovers and biofilters to optimize CH4 oxidation.
management recovery: composting of organic waste; controlled waste
water treatment; recycling and waste minimization.
Tabel 1: Mitigatietechnologieën.
Deze tabel toont welke mitigatietechnologieën er voorhanden en welke er tegen 2030 gecommercialiseerd kunnen worden.
Bron: IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group
III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, (Cambridge en New York: Cambridge
University Press, 2007): p. 10.
Klimaatverandering en ethiek
- 33 -
decrease of global GDP and a small increase, compared to the baseline‖58
(grote consensus,
medium bewijs). Studies tonen evenwel aan dat indien er een ‗koolstofbelasting‘ zou worden
geheven, de opbrengst hiervan zou kunnen worden aangewend om milieuvriendelijke energie
te promoten waardoor kosten zouden kunnen worden gedrukt. Aan de baseline wordt wel een
stijging van BNP verwacht door een meer efficiënt energieverbruik. Er worden eveneens
grote regionale verschillen verwacht.
Verder kunnen veranderingen in levensstijl en consumptiepatronen bijdragen tot mitigatie en
de vermindering in uistoot in onder andere de transport en bouwsector (grote consensus,
medium bewijs). Managers in bedrijven kunnen eveneens een bijdrage leveren: o. a. door een
adequate training van het personeel, door een beloningssystemen te introduceren voor kleine
verbruikers, door feedback te geven over het energieverbruik en door informatie te
verspreiden over praktijken die goed zijn voor het milieu. Bovendien wijzen alle studies uit
dat een vermindering in broeikasgassen gepaard gaat met een daling van de luchtvervuiling,
wat resulteert in een verbetering van de gezondheid. Deze verbetering zou een deel van de
mitigatiekosten kunnen opvangen. De inspanning van de annex I landen zou ongetwijfeld een
effect hebben op de mondiale uitstoot, maar het is onzeker hoeveel het ‗koolstoflek‘59
bedraagt (grote consensus, medium bewijs).
1.4.2.1. Mitigatie in enkele belangrijke sectoren60
Energiesector
Er bestaan tal van opties om schonere energie te generen. Ten eerste hebben investeringen in
nieuwe infrastructuur, het efficiënter maken van oude, en het gebruiken van alternatieve
energiebronnen, een impact op de uitstoot. Bovendien hebben deze maatregelen ook een
effect op de luchtvervuiling, energieveiligheid en werkgelegenheid. Ten tweede zullen
naarmate de prijs van fossiele brandstoffen stijgt, milieuvriendelijke alternatieven
aantrekkelijker worden. Ten derde moet de mogelijkheid overwogen worden om over te
schakelen naar kernenergie. Aan kernenergie zijn er echter ook nadelen verbonden zoals
veiligheidsrisico‘s, de mogelijkheid tot de productie van kernwapens en radioactief afval. Ook
58
Ibid., p. 11. 59
Het koolstoflek is de toename van CO2 uitstoot van die landen die geen actie tot mitigatie ondernemen,
gedeeld door de vermindering van CO2 uitstoot van landen die wel actie ondernemen. Zie: ibid., p. 13. 60
Ibid., pp. 12-15.
Klimaatverandering en ethiek
- 34 -
koolstofvastlegging en -opslag61
kan een oplossing bieden om de CO2 uitstoot terug te
dringen.
Transportsector
Veranderingen met het oog op een daling in de uitstoot van broeikasgassen in de
transportsector veroorzaken ook positieve effecten op het fileprobleem, de luchtkwaliteit en
de energieveiligheid (medium consensus, medium bewijs). Een eerste mitigatiemaatregel die
kan worden genomen in de transportsector, is een verbetering van de efficiëntie van
voertuigen – al is het natuurlijk wel zo dat klanten vaak niet op een milieubewuste wijze hun
wagen kiezen en zich in hun keuze eerder laten leiden door de grootte en de prestaties van de
auto. Ten tweede zouden biobrandstoffen een goed alternatief voor traditionele brandstoffen
kunnen vormen.62
Ook een aanmoediging tot het intensiever gebruik spoorwegen en
scheepvaart voor het vervoer van zowel goederen als personen door lokaal beleid kan tot een
reductie in uitstoot leiden. Wat de luchtvaart betreft, zou er efficiënter met brandstof kunnen
worden omgesprongen.
Bouwsector
―Energy efficiency options for new and existing buildings could considerably reduce CO2
emissions with net economic benefit.‖63
Toch bestaan er verscheidene barrières zoals de
beschikbaarheid van technologie, armoede, financieringsproblemen, de hoge kost van
betrouwbare informatie, de inherente limieten van bouwdesigns en een het ontbreken van een
passend portfolio van het beleid en programma‘s. Een vermindering van CO2 brengt wel
verbetering van de luchtkwaliteit, sociale welvaart en energieveiligheid met zich mee.
61
Carbon Capture and Storage is het proces waarbij uit bronnen die veel CO2 uitstoten, de CO2 wordt
opgevangen en opgeslagen waardoor het niet in de atmosfeer terechtkomt. Zie: Logan, Jeffrey, et. al,
―Opportunities and Challenges for Carbon Capture and Sequestration,‖ WRI Issue Brief: Carbon Capture and
Sequestration nr.1, http://www.wri.org/publication/opportunities-and-challenges-carbon-capture-sequestration,
[geraadpleegd op: 12-05-2008]. 62
Toch zijn er enkele problemen met biobrandstoffen, voor meer info zie 5.3. 63
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 13.
Klimaatverandering en ethiek
- 35 -
Industriesector
Door gebruik te maken van nieuwe technologieën en het vernieuwen van oude infrastructuren
kan de uitstoot van de industrie dalen. Toch bestaan er ook hier diverse barrières, nl.: het
gebrek aan financiële en technische hulpbronnen, de beperkte mogelijkheden van bedrijven en
het gebrek aan adequate informatie vooral in kleine en middelgrote ondernemingen.
Land- en bosbouw
―Agricultural practices collectively can make a significant contribution at low cost to
increasing soil carbon sinks, to [greenhouse gas] emission reductions, and by contributing
biomass feedstock for energy use‖64
(medium consensus, medium bewijs). Mitigatie in de
bosbouw (door het aanplanten van nieuwe bomen) kan ervoor zorgen dat er tegen lage kosten
opnieuw CO2 wordt opgenomen. Dit kan gepaard gaan met duurzame ontwikkeling, adaptatie,
werkgelegenheid, biodiversiteit, armoedebestrijding, hernieuwbare energievoorraden, etc…
Afvalverwerking
Tegen lage kosten kan de afvalverwerkingindustrie een positief effect hebben op de mitigatie
van broeikasgassen. Dit kan direct gebeuren door de introductie van nieuwe technologieën, of
indirect door een vermindering van het afval en recyclage. De twee grootste barrières hier zijn
het gebrek aan lokaal kapitaal en kennis over duurzame technologieën.
1.4.3. Mitigatie op lange termijn (na 2030)65
Indien men de concentratie broeikasgassen in de atmosfeer wil stabiliseren, zal onze uitstoot
eerst tot een op bepaald punt moeten toenemen om daarna pas af te nemen. Hoe lager dit
vooropgesteld niveau, hoe sneller dit punt zal worden bereikt en hoe vroeger er een daling van
onze uitstoot zal moeten plaatsvinden.
64
Ibid., p. 14. 65
Ibid., pp. 15-19.
Klimaatverandering en ethiek
- 36 -
Om deze daling te realiseren, zal een hele resem van technologieën die nu reeds beschikbaar
is, moeten worden gecommercialiseerd. Tot deze technologieën behoren: energiebronnen die
weinig CO2 produceren, hernieuwbare energie, kernenergie, koolstofvastlegging en -opslag,
beter bosbeheer en energie-efficiëntie. Het is de taak van de overheid om de nodige incentives
te geven om deze technologieën te realiseren. Indien men de concentratie broeikasgassen wil
stabiliseren op een niveau tussen 445 ppm en 770 ppm CO2-eq, zullen de kosten in 2050
wereldwijd oplopen tot een cijfer dat ligt tussen een winst van 1% en een verlies van 5,5%
van het BNP.66
Indien de uitstoot snel daalt, zal dit aanzienlijke kosten met zich meebrengen.
Anderzijds is het zo dat, indien men het moment waarop er minder uitgestoten wordt, uitstelt,
dit aanzienlijke gevolgen op het milieu zal hebben. Beslissingen in verband met het niveau
van de concentratie broeikasgassen moeten gemaakt worden met het oog op mitigatie,
adaptatie, de schade die de klimaatverandering kan aanrichten, eventuele voordelen die er
kunnen optreden, duurzaamheid, gelijkheid en risicoattitudes.
1.4.4. Mitigatiebeleid67
Er bestaan verschillende mechanismen die overheden toelaten de nodige stimulansen voor
mitigatie aan verschillende sectoren uit te delen. Aan ieder mechanisme zijn er zowel voor-
als nadelen verbonden en hun toepasbaarheid varieert van land tot land (voor een volledig
overzicht van mogelijke beleidsmaatregelen en hun respectievelijke nadelen, zie tabel 2).
Uit het verleden kunnen we reeds enkele lessen trekken i.v.m. de uitvoering van
beleidsmaatregelen. Zo worden betere resultaten geboekt indien klimaatbeleid samengaat met
een breder beleid inzake ontwikkeling en hebben afspraken tussen politici en industriëlen als
voordeel is dat er een bewustwording voor het probleem ontstaat bij de aandeelhouders (het
nadeel is echter dat deze akkoorden nog niet tot een significante daling in uitstoot hebben
geleid).68
Bovendien blijkt uit resultaten dat de vrijwillige acties die gezagsorganen,
bedrijven, NGO‘s en civil society organisaties op touw zetten, kunnen leiden tot een daling
66
De kosten in verschillende sectoren en regio‘s wijken af van dit cijfer (grote consensus, medium bewijs). Zie:
Ibid., p. 18. 67
Ibid., pp. 19-21. 68
Dit zijn slechts twee evaluaties van beleidsmaatregelen die in het verleden werden getroffen, voor meer
evaluaties zie: ibid., p. 19.
Klimaatverandering en ethiek
- 37 -
Sector Policies, measures and instruments shown to Key constraints or opportunities
be environmentally effective
Energy Reduction of fossil fuel subsidies Resistance by vested interests may make them difficult to
supply Taxes or carbon charges on fossil fuels implement
Feed-in tariffs for renewable energy technologies May be appropriate to create markets for low emissions
Renewable energy obligations technologies
Producer subsidies
Transport Mandatory fuel economy, biofuel blending and CO2 standards for Partial coverage of vehicle fleet may limit effectiveness
road transport
Taxes on vehicle purchase, registration, use and motor fuels, road Effectiveness may drop with higher incomes
and parking pricing
Influence mobility needs through land use regulations, and Particularly appropriate for countries that are building up
infrastructure planning their transportation systems
Investment in attractive public transport facilities and non-
motorised forms of transport
Buildings Appliance standards and labelling Periodic revision of standards needed
Building codes and certification Attractive for new buildings. Enforcement can be difficult
Demand-side management programmes Need for regulations so that utilities may profit
Public sector leadership programmes, including procurement Government purchasing can expand demand for energy-
efficient products
Incentives for energy service companies (ESCOs) Success factor: Access to third party financing
Industry Provision of benchmark information May be appropriate to stimulate technology uptake.
Performance standards Stability of national policy important in view of
international competitiveness
Subsidies, tax credits
Tradable permits Predictable aliocation mechanisms and stable price
signals important for investments
Voluntary agreements Success factors include: clear targets, a baseline
scenario, third party involvement in design and review
and forma) provisions of monitoring, close cooperation
between government and industry
Agriculture Financial incentives and regulations for improved land May entourage synergy with sustainable development
management, maintaining soit carbon content, efficient use of and with reducing vulnerability to climate change, thereby
fertilizers and irrigation overcoming barriers to implementation
Forestry/ Financial incentives (national and international) to increase forest
area, to reduce deforestation, and to maintain and manage forests
Constraints include lack of investment capital and land tenure
issues. Can help poverty alleviation
forests
Land use regulation and enforcement
Waste Financial incentives for improved waste and wastewater May stimulate technology diffusion
Manage- management
ment Renewable energy incentives or obligations Local availability of low-cost fuel
Waste management regulations Most effectively applied at national level with enforcement
strategies
Tabel 2: Beleidsmaatregelen
Deze tabel toont de beleidsmaatregelen die er in iedere sector getroffen kunnen worden om de klimaatverandering tegen te
gaan. De tabel toont bovendien welke factoren het succes van deze maatregelen kunnen compromitteren.
Bron: IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working
Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, (Cambridge en New York:
Cambridge University Press, 2007): p. 10.
Klimaatverandering en ethiek
- 38 -
van onze broeikasgasuitstoot en een aanmoediging kunnen geven voor het gebruik van
nieuwe technologieën. Op nationaal vlak is de impact van dergelijke acties echter beperkt.
Verder is dit rapport positief over een prijszetting op CO2-uitstoot: ―[p]olicies that provide a
real or implicit price of carbon could create incentives for producers and consumers to
significantly invest in low [greenhouse gas] products, technologies and processes. Such
policies could include economic instruments, government funding and regulation.‖69
Top
down studies tonen aan dat een prijs van 20 tot 50 dollar per ton CO2, mitigatie economisch al
zeer aantrekkelijk maakt.
Desalniettemin bestaan er financiële, technologische, institutionele, gedrags-, en
informatiebarrières die mitigatie bemoeilijken. Hier bovenop is er nood aan overheidssteun in
de vorm van financiële bijdragen, criteria en marktcreatie voor de effectieve
technologieontwikkeling, innovatie en inzetbaarheid. Het overdragen van technologie van
ontwikkelde naar ontwikkelingslanden kan ook tot een substantieel voordeel leiden. Zo heeft
het Clean Development Mechanism (CDM) het potentieel om miljarden dollars per jaar op te
brengen, maar de technologieoverdracht is geografisch ongelijk verdeeld (voor meer
informatie over het CDM zie 2.2.4.2.).
Wat het protocol van Kyoto betreft, besluit dit rapport dat de impact hiervan op de mondiale
uitstoot in broeikasgassen slechts gering is. Toch meent het rapport dat het protocol van
Kyoto, de United nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) en de
nationale programma‘s die in het leven werden geroepen, positieve signalen zijn die de basis
kunnen vormen voor een toekomstig klimaatbeleid.
1.4.5. Duurzame ontwikkeling en mitigatie70
Duurzame ontwikkeling en een goed mitigatiebeleid kunnen (meestal) samengaan volgens dit
rapport van werkgroep III. Een voorbeeld: klimaatbeleid in de energiesector heeft zowel
voordelen op economisch vlak (zoals het verbeteren van de energiegarantie en een daling van
de luchtvervuiling) als op het vlak van duurzame ontwikkeling (zoals werkgelegenheid en het
69
Ibid., p. 19. 70
Ibid., pp. 21-22.
Klimaatverandering en ethiek
- 39 -
verbeteren van de gezondheidstoestand). Ook in de land- en bosbouw, transportsector en de
bouw- en afvalverwerkingindustrie gaan economie en duurzame ontwikkeling hand in hand.
Bovendien benadrukt dit rapport dat: ―[m]aking development more sustainable can enhance
both mitigative and adaptive capacity, and reduce emissions and vulnerability to climate
change.‖71
71
Ibid., p. 22.
Klimaatverandering en ethiek
- 40 -
2. De economie van de klimaatverandering
In dit tweede luik zal ik dieper ingaan op de economische kant van de klimaatverandering.
Hiervoor zal ik eerst de belangrijkste inzichten uit het toonaangevende Stern Rapport
opsommen. Dit rapport bekijkt de economische kant van de klimaatverandering: wat zijn de
kosten en welke beleidsmaatregelen er kunnen worden getroffen om deze kosten te
minimaliseren? In een tweede fase zal ik dieper ingaan op de koolstofmarkt.
Klimaatverandering en ethiek
- 41 -
2.1. Het Stern Rapport: The Economics of Climate Change72
Sir Nicholas Stern, hoofd van de Britse Government Economic Service en adviseur van de
Government on the economics of climate change and development73
, kreeg op 19 juli 2005 de
opdracht van de minister van financiën van Groot-Brittannië een inspectie te leiden naar de
economische uitdagingen van de klimaatverandering en hun eventuele oplossingen.74
Op 30
oktober 2006 werd het rapport gepubliceerd.75
Het rapport kreeg wereldwijd onmiddellijk
veel media-aandacht: het was immers voor het eerst dat een economische analyse in het
voordeel sprak van een zo snel mogelijke vermindering van onze broeikasgasuitstoot.76
De samenvatting van het Stern Rapport bestaat uit een eerste luik dat de economische
gevolgen van de klimaatverandering en de economische kosten van het stabiliseren van de
broeikasgassen bespreekt. In een tweede luik gaat de tekst dieper in op de beleidsuitdagingen
bij de overgang van een koolstofintensieve naar een koolstofarme economie. De grote lijn van
het betoog is dat er iets moet worden gedaan aan de klimaatverandering: ―the benefits of
strong, early action considerably outweigh the costs.‖77
Als de klimaatopwarming
verwaarloosd wordt, zal dit uiteindelijk onze economische groei schaden, aldus Stern.
Mitigatie moet bijgevolg gezien worden als een investering op lange termijn, waarvan de
kosten draagbaar zijn terwijl er ruimte gelaten wordt voor groei en ontwikkeling. Om dit te
kunnen verwezenlijken, is er nood aan een beleid dat gezonde marktsignalen geeft, marktfalen
overkomt, en streeft naar mitigatie
72
Stern, Nicholas, Stern Review: The Economics of Climate Change, 30-10-2006,
http://www.hmtreasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_inde
x.cfm ,[geraadpleegd op: 10-10-2007]. 73
HM Treasury, Review on the Economics of Climate Change, http://www.hm-
treasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_index.cfm,
[geraadpleegd op: 01-02-2008]. 74
HM Treasury, Background to Stern Review on the Economics of Climate Change, http://www.hm-
treasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_backgroundtorevie
w.cfm, [geraadpleegd op: 01-02-2008]. 75
Ribón, Leonardo, ―Review of the Reactions Generated by the Release of The Stern Review: The Economics of
Climate Change Report,‖ 19-12-2006,
http://www.global.rmit.edu.au/GS@RMIT%20Review%20of%20Reactions%20to%20Stern%20Dec06.pdf,
[geraadpleegd op: 01-02-2008]. 76
Neumayer, Eric, ―A missed opportunity: The Stern Review on climate change fails to
tackle the issue of non-substitutable loss of natural capital,‖ Global Environmental Change, 17. 3-4 (2007): pp.
297-301. 77
Stern, Nicholas, Stern Review: The Economics of Climate Change, 30-10-2006,
http://www.hmtreasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_inde
x.cfm [geraadpleegd op: 10-10-2007]: p. ii.
Klimaatverandering en ethiek
- 42 -
2.1.1. De kosten van de klimaatverandering
2.1.1.1. Fysische impact van de klimaatverandering78
Een eerste manier waarop Stern de kosten en de impact van de klimaatverandering en de
kosten en voordelen van strategieën om de uitstoot te verminderen, bekijkt, is door gebruik te
maken van ―[…] disaggregated techniques, in other words considering the physical impacts of
climate change on the economy, on human life and on the environment, and examining the
resource costs of different technologies and strategies to reduce greenhouse gas emissions‖.79
Uit wetenschappelijke hoek komt er steeds meer bewijs dat de klimaatverandering
veroorzaakt wordt door onze emissie van broeikasgassen. Ten tijde van de totstandkoming
van het Stern Rapport was het niveau van broeikasgassen in onze atmosfeer equivalent aan
430 ppm koolstofdioxide, terwijl dit voor de industriële revolutie slechts 280 ppm bedroeg.
Indien we op ons huidig niveau verder blijven vervuilen, zal dit tegen 2050 gestegen zijn tot
550 ppm. Bij dit niveau bestaat er een kans van 77% of meer dat de mondiale gemiddelde
temperatuur stijgt met 2°C. Helaas versnelt ons niveau van uitstoot ieder jaar. Indien ons
verbruik dezelfde stijging aanhoudt, zouden we het punt van 550 ppm al bereikt hebben in
2035. Aan het eind van de eeuw zou de temperatuursstijging dan met een zekerheid van 50%
stijgen tot 5°C.
Deze stijging heeft onder meer implicaties voor ons voedsel, water, ecosystemen en het weer.
(Figuur 7 geeft een samenvatting van de verwachte temperatuursstijging en de hiermee
gepaard gaande fysische impact). Bovendien lopen we bijkomende risico‘s, zoals de afname
van de thermohaline circulatie omdat ons klimaat aan zo‘n hoog tempo verandert. Het risico
voor overstromingen en watertekort neemt toe door het smelten van gletsjerijs. Misoogsten
zullen eerst in Afrika en daarna ook in noordelijker gelegen gebieden frequenter voorkomen.
Doden als gevolg van de koude zullen afnemen, maar het aantal doden dat veroorzaakt wordt
door hitte zal toenemen en ook ziektes zoals malaria zullen zich verder verspreiden. Het
zeeniveau zal stijgen en grote investeringen zullen noodzakelijk zijn om kustgebieden in
78
Ibid., pp. vi-viii. 79
Ibid., pp. i-ii.
Klimaatverandering en ethiek
- 43 -
Figuur 7: Verwachte fysische veranderingen bij verhoogde concentratie CO2
Deze figuur toont welke impact een verhoogde concentratie CO2 zou teweegbrengen. De bovenste helft van deze
figuur geeft aan welke temperatuur er overeen stemt met een stabilisering van de concentratie CO2 tussen de 400 en
750 ppm. De horizontale grijze lijn toont het 5-95% interval van de Working Group I van het Third Assesment Report
en een recente Hadley Centre studie. De zwarte verticale streep duidt het 50e percentiel aan. De stippellijn toont het 5-
95% interval van elf recente studies. De onderste helft van de figuur illustreert de corresponderende gevolgen van de
opwarming.
Bron: Stern, Nicholas, Stern Review: The Economics of Climate Change, 30-10-2006,
http://www.hmtreasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_index.cfm
[geraadpleegd op: 10-10-2007]: p. v.
Klimaatverandering en ethiek
- 44 -
Zuid-Oost Azië, kleine eilandjes in de Caraïben en de stille oceaan, en grote kuststeden te
kunnen beschermen. Vooral ecosystemen zijn kwetsbaar: bij een temperatuursstijging van
2°C zou 15 tot 40% van de dier- en plantensoorten met uitsterving bedreigd zijn.
De gevolgen van de klimaatverandering zullen steeds grotere proporties aannemen naarmate
de temperatuur stijgt omdat er abrupte veranderingen op gang gebracht worden zoals het
veranderen van weerpatronen, het onherroepelijk beschadigen van het regenwoud en het
overstromen van gebieden waar nu 1/20e van de wereldbevolking woont.
De gevolgen van de klimaatverandering zijn ook niet evenredig verdeeld. ―The poorest
countries and people will suffer earliest and most.‖80
Ten eerste is er een geografisch nadeel:
het zijn reeds warme landen die een wisselende neerslaghoeveelheid kennen. Ten tweede zijn
deze landen vooral afhankelijk van de landbouw die zeer sterk beïnvloed wordt door het
klimaat. Deze twee factoren samen met het gebrek aan financiële middelen maken het voor
ontwikkelingslanden moeilijk om zich aan te passen aan de klimaatverandering. Als gevolg
hiervan is het waarschijnlijk dat hun inkomen laag zal blijven en dat het dodental zal blijven
oplopen. Hier bovenop zal de stijging van het zeeniveau leiden tot migratie waardoor er
nieuwe conflicten zullen ontstaan. Noordelijke gebieden daarentegen zullen eerst positieve
gevolgen ondervinden en daarna pas negatieve. Zo zal de schade van wateroverlast en
orkanen en het aantal hittedoden toenemen. Als gevolg hiervan zal ook de mondiale economie
aangetast worden door de steeds hogere kosten van verzekeringspolissen.
2.1.1.2. Monetaire inschattingen van de klimaatverandering81
Een tweede manier om de gevolgen van de opwarming van de aarde te bestuderen, is door
economische modellen te gebruiken die een monetaire schatting maken van de impact van de
klimaatverandering. Stern erkent de moeilijkheden met betrekking tot economische modellen
die de impact van de klimaatverandering monetair uitdrukken. In het verleden hebben studies
hieromtrent de economische gevolgen onderschat. Deze studies gingen uit van een stijging
van 2 à 3°C, terwijl er een reële kans bestaat op een temperatuursstijging van 5 à 6°C tegen
eind volgende eeuw. Stern opteert voor een model dat draait rond the economics of risks,
waarin alle mogelijke invloeden en hun mogelijke resultaten worden opgenomen. Verder
80
Ibid., p. vii. 81
Ibid., pp. viii-xvi.
Klimaatverandering en ethiek
- 45 -
moet het model ook rekening houden met enkele ethische kwesties zoals de verdeling van
inkomens en toekomstige generaties. Tenslotte mag de analyse zich niet beperken tot enge
maatstaven van het inkomen zoals het BNP. Ook de schade die aan het milieu en onze
gezondheid wordt toegebracht, moet in rekening worden gebracht.
De resultaten van een dergelijk model wijzen er op dat indien we verder gaan zoals we nu
bezig zijn – wat Stern het ―Business As Usual” (BAU) scenario noemt – de
klimaatverandering zou leiden tot ―[a reduced] welfare by an amount equivalent to a reduction
in consumption per head of between 5 and 20%‖82
Hoewel Stern erkent dat deze resultaten
niet absoluut zijn dat er onzekerheid heerst over onder andere de impact van zeer hoge
temperatuursstijgingen, roept hij toch op tot een beleid van mitigatie, dat veel risico‘s kan
reduceren tegen een lagere kost dan voorspeld indien er niks gedaan wordt.
Stern argumenteert dat een stabilisering van uitstoot gepaard kan gaan met economische
groei, hoewel het verleden aantoont dat een stijgend BNP een stijgende uitstoot impliceert.
Indien de juiste beleidskeuzes worden gemaakt, kunnen zowel geïndustrialiseerde als
ontwikkelingslanden een klimaatstabilisering verwezenlijken zonder dat de economische
groei hieronder lijdt. Stern stelt een stabilisering voor rond 550 ppm CO2e. Hiervoor bestaan
enkele mogelijke trajecten. Zo kan er besloten worden om tot in 2015, 2020, 2030 of 2040 de
uitstoot niet in te perken. Hoe langer het kantelmoment echter uitgesteld wordt, hoe sneller de
uitstoot zal moeten dalen om hetzelfde stabiliseringdoel te bereiken. In welk jaar er ook
besloten wordt om minder broeikasgassen uit te stoten, in 2050 zou er hoe dan ook een daling
van 25% ten opzichte van nu moeten zijn. De jaarlijkse kosten hiervan schommelen volgens
Stern rond 1% van het mondiale BBP tegen 2050, met een marge van -1% tot +3.5%. Ook
bredere macro-economische modellen bevestigen deze bevinding.
Het rapport somt enkele manieren op waardoor de uitstoot gereduceerd kan worden. Ten
eerste kan een meer efficiënte manier van produceren zowel de uitstoot als de kosten
verlagen. Cijfers van het Internationaal Energie Agentschap tonen aan dat tegen 2050, een
efficiënte productie de belangrijkste methode voor energiebesparing zal zijn. Dit is goed voor
het milieu en bovendien wordt er geld bespaard. Ten tweede moet er iets worden gedaan aan
82
Ibid., p. x.
Klimaatverandering en ethiek
- 46 -
onze non-energy emissions,83
door bijvoorbeeld de ontbossing een halt toe te roepen. Ten
derde moet er overgeschakeld worden naar technologieën inzake verwarming, transport en
energie die minder koolstof gebruiken. Ten slotte moet de vraag naar goederen en diensten
met een hoge uitstoot verminderd worden.
Stern legt er de nadruk op dat er nu iets moet worden gedaan aan de opwarming van de aarde.
Indien we verder gaan onder het BAU-scenario, zullen niet enkel de kosten van mitigatie
stijgen, maar zullen de gevolgen van de opwarming ook erger zijn. De overgang naar een
economie die weinig koolstof verbruikt, brengt met zich mee dat enkele sectoren een impact
zullen ondervinden op hun competitiviteit. Toch zal de economie in zijn geheel meer voor-
dan nadelen ondervinden van deze shift. Veranderingen brengen immers ook nieuwe kansen
met zich mee: bestaande inefficiënte praktijken zullen worden opgeruimd en de vraag naar
milieuvriendelijke producten zal boomen. Indien er ook nog een degelijk klimaatbeleid wordt
gevoerd, zal bovendien het aantal doden en zieken door luchtvervuiling, en ontbossing
worden gereduceerd.
2.1.1.3. Social cost of carbon versus marginal abatement cost84
Een derde manier om de kosten en voordelen van de acties te analyseren, is door gebruik te
maken van ―comparisons of the current level and future trajectories of the ‗social cost of
carbon85
with the marginal abatement cost86
.‖87
Indien we het BAU-scenario verder volgen,
zal de sociale prijs voor koolstof ongeveer rond 85 dollar per ton CO2 liggen. Dit cijfer ligt in
de meeste sectoren boven de marginal abatement kost. Wanneer we de sociale kosten
vergelijken onder het BAU-scenario en het scenario waarbij we streven naar een stabilisatie
van 550 ppm CO2e, blijken de voordelen op te wegen tegen de kosten. De sociale kost van
koolstof zou in het laatstgenoemde scenario slechts 25 tot 30 dollar zijn.
83
Non-energy emissions is die uitstoot die afkomstig is van afvalverwerking, landbouw en landgebruik. Zie:
ibid., p. iv. 84
Ibid., pp. xvi- xvii. 85
Dit zijn de kosten die geassocieerd zijn met de impact van een extra eenheid van broeikasgasuitstoot. Zie:
ibid., p. ii. 86
Dit zijn de kosten die geassocieerd zijn met een extra reductie in uitstoot. Zie: ibid., p. ii. 87
Ibid., p. xvi.
Klimaatverandering en ethiek
- 47 -
Uit deze drie benaderingen blijkt duidelijk we iets moeten doen aan onze uitstoot. De cruciale
vraag is echter: hoeveel actie mag/moet er ondernomen worden? Stern stelt een niveau van
stabilisatie voor dat schommelt tussen de 450-550 ppm CO2e. Indien men voor een hoger
niveau opteert, bestaat het risico dat er onherroepelijke schade aan ons milieu wordt
toegebracht. Indien er geopteerd wordt voor een lager niveau, zullen de kosten voor mitigatie
hoog oplopen.
2.1.2. Beleid
Een beleid dat als doel heeft onze uitstoot te verminderen, moet volgens Stern een
koolstofprijs bepalen, een adequaat beleid i.v.m. technologie ontwikkelen en barrières
opheffen die een gedragsverandering in de weg staan.
2.1.2.1. Koolstofprijs88
De logica van een koolstofprijs is dat door een prijs te kleven op koolstof, vervuilers meer
gaan nadenken over de kosten die hun daden met zich meebrengen. Dit geeft bijgevolg een
extra stimulans om te investeren in koolstofarme goederen en diensten. Deze koolstofprijs
kan bepaald worden door handel of belastingen. Een belangrijke voorwaarde om een
koolstofprijs te doen slagen is dat de mensen overtuigd zijn dat dit een permanente maatregel
is. Zo wordt vermeden dat er te veel geld zal worden geïnvesteerd in infrastructuren die te
belastend zijn voor ons milieu. Vooral in de overgangsperiode gedurende de volgende 10 à 20
jaar is het de uitdaging voor beleidsmakers om investeringen in vervuilende technologieën te
vermijden.
Een mondiale koolstofprijs heeft eveneens als voordeel dat de opbrengst kan worden
geïnvesteerd projecten die als doel hebben om de uitstoot te verminderen in
ontwikkelingslanden. Dit zou de overgang versnellen van een economie die sterk afhangt van
koolstof naar een economie die slechts weinig koolstof verbruikt. De belangrijkste huidige
koolstofmarkt is het Europese Emissions Trading Scheme. (waarover later nog meer.)
88
Ibid., pp. xviii-xix.
Klimaatverandering en ethiek
- 48 -
2.1.2.2. Beleid i.v.m. technologie89
Het is de taak van beleidsmakers om technologieën die gepaard gaan met een lage uitstoot te
ondersteunen. Dit houdt zowel de ondersteuning van de research and development, de
demonstratie en de vroege gebruiksstadia van nieuwe technologieën in. Hoewel dergelijke
nieuwe technologieën aanvankelijk duur zijn, dalen de kosten naarmate de schaal groter wordt
(figuur 8 illustreert dit). Omdat bedrijven vaak aarzelen om te investeren in nieuwe projecten,
is het noodzakelijk dat de overheid ook een deel van de kosten draagt. Dit zal bedrijven
aansporen om toch de nodige inspanningen te leveren.
Figuur 8: De dalende kosten van nieuwe technologieën
De geschiedenis leert ons dat nieuwe technologieën initieel duurder zijn dan reeds bestaande technologieën, maar dat
naarmate de schaal van nieuwe technologie toeneemt, de kosten dalen. Hierboven wordt het voorbeeld gegeven van
een nieuwe elektriciteitgenererende technologie. Voor punt A liggen de kosten voor de nieuwe technologie hoger dan
voor de oude, na punt A liggen de kosten lager.
Bron: Stern, Nicholas, Stern Review: The Economics of Climate Change, 30-10-2006,
http://www.hmtreasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_index.cfm
[geraadpleegd op: 10-10-2007]: p. xx.
2.1.2.3. Wegwerken van gedragsbarrières90
Indien er beslissingen worden genomen om het klimaatprobleem aan te pakken, bestaat het
risico dat er gedragsbarrières bestaan die mensen ervan weerhouden effectief iets te doen. De
89
Ibid., pp. xix-xx. 90
Ibid., pp. xx-xxi.
Klimaatverandering en ethiek
- 49 -
oorzaak hiervan kan een gebrek aan betrouwbare informatie zijn, hoge transactiekosten of een
gedrags- of organisationele onbewogenheid. De remedie hiervoor kan liggen bij een betere
regulering waardoor er meer duidelijkheid ontstaat, een betere verspreiding van informatie of
een financiële maatregel die de kosten voor een meer effectieve productie op zich neemt.
Bovendien moet het publiek moet meer geïnformeerd worden over de gevolgen van de
opwarming van de aarde. Dit moet vooral gebeuren tijdens de opvoeding, zodat toekomstige
staatshoofden een adequaat beleid zullen voeren.
2.1.2.4. Bijkomende beleidsmaatregelen
In het Stern Rapport worden er nog drie bijkomende maatregelen besproken. Ten eerste is het
zo dat internationale samenwerking de kosten van mitigatie kan reduceren door
technologische vernieuwingen en de verspreiding van deze nieuwe technologieën. Ten tweede
is het stoppen van de ontbossing een zeer kosteneffectieve manier om broeikasgassen te
reduceren. Ten slotte moeten adaptatiemaatregelen in ontwikkelingslanden aangemoedigd en
gefinancierd worden door middel van internationale ontwikkelingshulp aangezien deze landen
het meest getroffen zullen worden zonder verantwoordelijk te zijn voor het klimaatprobleem.
2.1.3. Adaptatie en internationale actie91
De enige manier om met de klimaatveranderingen om te gaan in de komende jaren, voordat
mitigatie zijn vruchten afwerpt, is adaptatie volgens het Stern Rapport. Adaptatie levert vooral
lokale voordelen op. Op grote schaal wordt voorspeld dat adaptatie aanvankelijk meer
voordelen dan kosten zal opleveren, maar dat naarmate de mondiale temperatuur stijgt, de
kosten zullen stijgen en er veel schade aan het milieu zal worden aangericht. Vooral in
ontwikkelingslanden zullen moeilijkheden ontstaan omtrent adaptatie door hun kwetsbaarheid
en armoede. Regeringen hebben de verantwoordelijkheid om te zorgen voor een kader dat
adaptatie reguleert zowel voor individuen als bedrijven.
Hoewel veel landen al actie ondernemen, is er ook nood aan internationale actie. Want onze
uitstoot moet drastisch verminderen en de uitstoot van één land is slechts een klein deel de
91
Ibid., pp. xxi, xxvii.
Klimaatverandering en ethiek
- 50 -
mondiale uitstoot. De VN Raamwerkconventie over klimaatverandering en het Kyoto
protocol zijn een stap in de goede richting en kunnen de basis vormen voor collectieve actie.
Volgens het Stern Rapport is er een gedeeld globaal perspectief over de urgentie van het
probleem nodig, moeten er lange termijn doelen worden opgesteld en moet een internationale
aanpak gebaseerd zijn op een multilateraal framework en gecoördineerde actie. Dergelijke
internationale actie zal individuele staten ook aanzetten om iets te ondernemen. De
inspanningen moeten volgens Stern verdeeld worden naargelang de capaciteiten van ieder
land. Wanneer de historische achtergrond, principes van gelijkheid en de per capita uitstoot in
rekening worden gebracht, zouden industrielanden 60-80% van de reductie op zich moeten
nemen.
2.2.De koolstofmarkt
Zowel het Sternrapport als het Fourth Assessment Report van het IPCC zien een sleutelrol
weggelegd voor de koolstofmarkt in de transitie van een koolstofintensieve naar een
koolstofarme economie. Daarom zal ik in wat volgt eerst kort de filosofie achter de
koolstofmarkt en de mechanismen voor de handel in koolstof uitleggen die werden
opgenomen in het protocol van Kyoto. Achtereenvolgens zal ik ingaan op de lessen die uit het
verleden kunnen worden getrokken. Het fenomeen van markten die het gebruik van een
gemeenschappelijk goed aan banden willen leggen, is immers niet nieuw. Ten slotte zal ik
kort de Europese koolstofmarkt en het Clean Development Mechanism evalueren.
2.2.1. Algemene principes
2.2.1.1. Het waarom van de koolstofmarkt
Een koolstofmarkt waarop uitstootrechten worden verhandeld heeft als voordeel dat degene
die te veel uitstoten, worden gestraft (want ze moeten uitstootrechten aankopen), terwijl zij
die minder uitstoten, worden beloond. De tweede groep kan immers zijn niet gebruikte
Klimaatverandering en ethiek
- 51 -
uitstootrechten doorverkopen aan de eerste groep. Bovendien geeft de markt de participanten
de keuze om ofwel hun uitstoot te verminderen of, indien dit financieel niet haalbaar is, extra
credits te kopen op de koolstofmarkt.92
―If emissions cuts prove costly, demand for permits
will rise and so will their prices. Alternatively, prices will fall if low-cost technologies for
reducing CO2, release appear or if slow economic growth weakens the industries that emit the
gas.‖93
Een bijkomend voordeel van de koolstofmarkt is dat er een prijs wordt gezet op vervuiling.
Want in een wereld waarin er geen prijs staat op het pompen van broeikasgassen in de
atmosfeer, zullen bedrijven niet snel geneigd zijn hun uitstoot te reduceren. Wanneer er echter
wel een prijs geplakt wordt op de uitstoot van CO2 (bijvoorbeeld tussen de 7 en 30 EUR, wat
sinds de oprichting van de Europese koolstofmarkt de prijs is voor één ton CO2), zullen
vervuilers meer aandacht besteden aan milieuvriendelijkheid. En als de prijs van extra
uitstootrechten hoger ligt, zullen bedrijven worden aangespoord om hun uitstoot te
verminderen.94
Een terechte opmerking bij dit systeem is echter waarom overheden niet werken met een
belastingsysteem waarbij uitstoters beboet worden. De reden hiervoor is vrij simpel:
―politicians and the interested industries typically press for trading markets rather than taxes,
because political systems tend to award most emissions credits for free. Taxes, in contrast,
impose many more visible costs.‖95
2.2.1.2. Verschillende markten en soorten emissierechten
Een partij kan op twee manieren uitstootrechten verwerven. Enerzijds kan een regelgevend
orgaan uitstootrechten toekennen, anderzijds kunnen bedrijven ook emissierechten krijgen
door te investeren in koolstofreducerende projecten. Wat de eerste soort, nl. de allowance-
based transactions, betreft, maken de emissierechten deel uit van een cap-and-trade regime.
―In cap-and-trade, the regulatory authority caps the quantity of emissions that participants are
92
Bayon, Ricardo; Hawn, Amanda en Hamilton, Katherine, Voluntary Carbon Markets, (London: Earthscan,
2007). 93
Cullenward, Danny en Victor, David, ―Making Carbon Markets Work,‖ Scientific American, 297.6 (2007). 94
Bayon, Ricardo; Hawn, Amanda en Hamilton, Katherine, Voluntary Carbon Markets, (London: Earthscan,
2007): p. 3. 95
Cullenward, Danny en Victor, David, ―Making Carbon Markets Work,‖ Scientific American, 297.6 (2007).
Klimaatverandering en ethiek
- 52 -
permitted to emit and issues a number of tradable allowance units equal to the cap.‖96
Wie
onder zijn toegelaten uitstootniveau blijft, kan zijn overgebleven uitstootrechten
doorverkopen.
De andere manier waarop uitstootrechten kunnen worden verdeeld, gaat via project-based
transactions. Dit houdt in dat iedere partij emissierechten kan verkrijgen door te investeren in
‗koolstofcompenserende‘ projecten. De bedoeling is dat bedrijf A zijn uitstoot niet hoeft te
verminderen, maar dat het bedrijf ter compensatie investeert in een project dat de uitstoot in
broeikasgassen helpt reduceren. Op die manier kan het bedrijf CO2 blijven uitstoten en vindt
er toch een daling van emissies plaats, zij het ergens anders.97,98
Het eerste dergelijke
koolstofcompenserende project werd opgezet in 1989 en staat op naam van het energiebedrijf
AES Corp. Deze Amerikaanse firma investeerde in een project waarbij boeren uit Guatemala
vijftig miljoen bomen aanplantten ter compensatie van de uitstoot van het bedrijf.99
Koolstofcompenserende projecten worden vaak ingeschakeld omdat het goedkoper is nieuwe
milieuvriendelijke installaties elders op te richten dan reeds bestaande vervuilende bedrijven
te hervormen.100
Er bestaan twee soorten koolstofmarkten. De ene is de vrijwillige koolstofmarkt die enkel met
koolstofcompenserende projecten werkt. De andere is de verplichte markt die beide methodes
hanteert. De verhandelde basiseenheid op de koolstofmarkt is één ton CO2. De koolstofmarkt
heeft echter niet als doel om enkel de CO2-uitstoot aan te pakken.101
Om ook de andere
broeikasgassen (zoals methaan, lachgas, etc…) in rekening te brengen, krijgen deze gassen
een waarde toegewezen die de impact uitdrukt van ieder broeikasgas op de
klimaatverandering ten opzichte van de impact van één ton CO2 (tCO2e). Een voorbeeld: de
96
Bayon, Ricardo; Hawn, Amanda en Hamilton, Katherine, Voluntary Carbon Markets, (London: Earthscan,
2007): p. 5. 97
Ibid., pp. 4-5. 98
Deze manier speelt in op een van de basisprincipes van de klimaatverandering, nl. dat de plaats van de uitstoot,
geen effect heeft op het fenomeen zelf. Of er nu uitgestoten wordt in Europa of Afrika maakt geen verschil.
Bijgevolg maakt het ook niet uit waar de vermindering in uitstoot plaatsvindt, zolang er maar een daling van
broeikasgassen plaatsvindt. 99
Bayon, Ricardo; Hawn, Amanda en Hamilton, Katherine, Voluntary Carbon Markets, (London: Earthscan,
2007): pp. 11-12. 100
Wara, Michael, ―Is the Global Carbon Market Working?‖ Nature, 445. 7128 (2007): pp. 595-596. 101
Een uitzondering hierop is de Europese koolstofmarkt die enkel CO2 verhandelt. Zie: De Coster, Celine, ―
Wie wordt beter van emissierechten?‖ Knack, 16-07-2008, pp. 46-50.
Klimaatverandering en ethiek
- 53 -
impact van één ton methaan op de klimaatverandering is 23 maal groter dan deze van één ton
koolstofdioxide. Bijgevolg is één ton methaan gelijk aan 23 tCO2e. 102
Vanaf het begin was er echter al kritiek op de koolstofmarkt. Sommige NGO‘s menen dat
vervuilers de oorzaak van de klimaatverandering niet aanpakken en dat ze door de handel in
emissierechten enkel zichzelf greenwashen.103
Hier kan echter tegenin gebracht worden dat
indien niemand zijn uitstoot reduceert, de prijs van de emissierechten steeds zal stijgen zodat
het financieel aantrekkelijker zal worden om mitigatiemaatregelen te nemen. Het nadeel van
deze strategie is echter dat er in de periode waarin er niets ondernomen wordt, de schade aan
het milieu enkel zal toenemen waardoor de adaptatiekosten zullen stijgen. Bovendien zal er in
deze tijdspanne verder geïnvesteerd worden in koolstofintensieve technologieën waardoor we
nog verder verwijderd zullen zijn van mitigatie.
2.2.2. Het Protocol van Kyoto
Het protocol van Kyoto (waarover meer in het laatste deel) legt Annex I landen op hun
uitstoot te reduceren tot 5% onder het niveau van 1990. Om industrielanden in staat te stellen
deze doelstelling te bereiken, laat het verdrag de handel in CO2 toe. Concreet werden er drie
programma‘s in het protocol ingebouwd die werken met verhandelbare emissierechten. Het
eerste is dat van de ‗handel in uitstootrechten‘. In dit programma krijgt ieder Annex I land
emissierechten toegewezen die ze onderling kunnen kopen en verkopen. Dit is het enige
mechanisme van het protocol van Kyoto dat behoort tot de cap-and-trade methode.104
Een tweede mechanisme is dat van de joint implementation (JI). Dit laat toe dat Annex I
landen Emission Reduction Units (ERUs) ontvangen wanneer ze investeren in
koolstofcompenserende projecten binnen de Annex I landen. Een laatste mechanisme is het
Clean development Mechanism. Dit systeem is bijna identiek aan het voorgaande
mechanisme, maar met dit verschil dat de landen waarin de projecten plaatsvinden, tot de
niet-Annex I landen behoren en dat de investeerders Cerfified Emissions Reductions (CERs)
102
Bayon, Ricardo; Hawn, Amanda en Hamilton, Katherine, Voluntary Carbon Markets, (London: Earthscan,
2007): pp. 4-5. 103
Ibid., p. 4. 104
Ibid., p. 6.
Klimaatverandering en ethiek
- 54 -
ontvangen i.d.p.v. ERUs. Deze laatste twee programma‘s behoren tot de project-based
transactions.105
In reactie op het protocol van Kyoto werden her en der nationale en regionale
handelssystemen opgezet om de doelstellingen te bereiken. De belangrijkste markt die in het
leven werd geroepen, is de Europese koolstofmarkt of kortweg de EU ETS (EU Emission
Trading Scheme), waarover later nog meer.
2.2.3. Geen nieuw fenomeen
Het systeem waarbij het gebruik van een gemeenschappelijk goed aan banden wordt gelegd,
is niet nieuw. Het werd reeds gebruikt om overbevissing en luchtvervuiling tegen te gaan.106
Uit het verleden is gebleken dat het systeem van verhandelbare rechten heeft zeker zijn
kwaliteiten heeft. Zo werd al aangetoond dat het gebruik van verhandelbare uitstootrechten
een zeer kosteneffectieve manier is om de overconsumptie van een gemeenschappelijk goed
te tegen te gaan.107
Verder werd vastgesteld dat het gebruik van emissierechten bijdraagt tot
de verwezenlijking van vooropgestelde milieudoelen.108
Het is eveneens aangetoond dat, aangezien de kosten laag liggen, ―tradable-permit
programmes facilitate the setting of more stringent caps.‖109
Bovendien laat het systeem
milieuorganisaties toe zelf emissierechten te kopen waardoor men kan vermijden dat de
rechten ook daadwerkelijk worden omgezet in CO2-uitstoot. Een andere vaststelling is dat
markten die als doel hadden de luchtvervuiling tegen te gaan ook effecten hebben gehad op
andere, hieraan gerelateerde gebieden. Wat de klimaatverandering betreft, betekent dit dat een
105
Ibid., pp. 6-7. 106
Tietenberg, Tom, ―The tradable-permits approach to protecting commons,‖ Climate Change Policy, Ed.
Helm, Dieter, (Oxford: Oxford University Press, 2005): pp. 167- 193. 107
Ellerman, Elly; Joskow, Paul en Harrison, David, ―Emissions Trading in the U.S.,‖ Pew Center on Global
Climate Change, (2003). Tietenberg is toch iets voorzichtiger. Hij meent dat hoewel een systeem van
verhandelbare rechten in de meeste gevallen kosteneffectief is, er toch uitzonderingen bestaan. Zie: Tietenberg,
Tom, ―The tradable-permits approach to protecting commons,‖ Climate Change Policy, Ed. Helm, Dieter,
(Oxford: Oxford University Press, 2005): p. 189. 108
Ellerman, Elly; Joskow, Paul en Harrison, David, ―Emissions Trading in the U.S.,‖ Pew Center on Global
Climate Change, (2003): p. v. Tietenberg meent dat er enkel op het vlak van projecten die de luchtvervuiling
bestreden, eenduidig bewijs bestaat dat de programma‘s een positief effect hadden op de daling van uitstoot. Wat
projecten betreft die als doel hadden overbevissing tegen te gaan, is het bewijs minder eenduidig. Zie:
Tietenberg, Tom, ―The tradable-permits approach to protecting commons,‖ Climate Change Policy, Ed. Helm,
Dieter, (Oxford: Oxford University Press, 2005): p. 189. 109
Ibid., p. 172.
Klimaatverandering en ethiek
- 55 -
reductie van broeikasgassen gepaard zou gaan met een betere luchtkwaliteit.110
Een
bijkomend voordeel is dat wanneer er een prijs wordt gezet op milieuvervuiling, deelnemende
bedrijven zich ook milieubewuster gaan gedragen: ―[…] as the costs of compliance rise in
general, environmental costs become worthy of more general scrutiny.‖111
Er kunnen uit het verleden ook enkele lessen getrokken worden voor de toekomst. Ten eerste
is gebleken dat cap-and-trade systemen veel efficiënter zijn en dat doelen door middel van
deze methode veel eenvoudiger worden bereikt dan met koolstofcompenserende projecten. De
oorzaak hiervan ligt in wat men in de literatuur de ‗baseline-kwestie‘ noemt. Om credits in
koolstofcompenserende projecten te verwerven, moet een bedrijf kunnen aantonen dat zijn
investering een vermindering van broeikasgasuitstoot teweegbrengt die in een Business As
Usual scenario niet zou hebben plaatsgevonden. Het probleem echter is dat het zeer moeilijk
is om te bepalen hoe de baseline (het BAU-scenario) eruit ziet. Een studie in opdracht van het
UNFCCC wijst uit dat ― […] a greenhouse gas credit-trading programme […] can involve
very high transaction costs and introduce considerable ex-ante uncertainty about the actual
reductions that could be achieved.‖112
Ook evaluaties van reeds bestaande programma‘s
wijzen uit dat koolstofcompenserende projecten minder efficiënt zijn dan cap-and-trade
programma‘s. In het protocol van Kyoto is er slechts één programma opgenomen dat werkt
met het cap-and-trade systeem. In de toekomst zal er dus meer via deze methode moeten
worden gewerkt.113
Ten tweede stelde men vast dat deelnemende partijen groot belang hechten aan flexibiliteit in
de tijd. Er bestaan twee manieren om participanten deze flexibiliteit te garanderen. Een eerste
manier houdt in dat deelnemers hun credits aan de kant kunnen schuiven om later te
gebruiken (dit staat bekend als banking). Een tweede manier is het ‗lenen‘ van toekomstige
credits. Dit laat de spelers toe hun rechten reeds te gebruiken nog voor men deze in zijn bezit
heeft.114
Wat het protocol van Kyoto betreft, zijn er geen richtlijnen voor wat er na 2012 –
wanneer het verdrag ten einde loopt – zal gebeuren. ―This means that those who are investing
in a greenhouse-gas-emissions reductions face a great deal of uncertainty about the value of
110
Ibid., p. 176. 111
Ibid., p. 179. 112
Ibid., p. 180. 113
Ibid., pp. 180-181. 114
Ibid., p. 188. Deze conclusie werd ook bevestigd in: Ellerman, Elly; Joskow, Paul en Harrison, David,
―Emissions Trading in the U.S,‖ Pew Center on Global Climate Change, (2003): p. vi.
Klimaatverandering en ethiek
- 56 -
those reductions after 2012 and that uncertainty presumably has a detrimental effect on
incentives to invest in abatement.‖115
2.2.4. Evaluatie van de koolstofmarkt
2.2.4.1. Het European Trading Scheme (ETS)
De EU ETS werd opgericht in een reactie op het protocol van Kyoto en heeft als doel onze
‗industriële uitstoot‘116
te reduceren. Hieronder valt bvb. de uitstoot van energiecentrales. De
ETS werkt met het cap-and-trade mechanisme. Dit betekent dat ieder land een toegewezen
‗emissieplafond‘ krijgt; de landen verdelen vervolgens zelf gratis deze uitstootrechten onder
hun energiecentrales.117
Bedrijven hebben vervolgens zelf de keuze om verder te vervuilen of
hun uitstoot te reduceren. Op de ETS kunnen eveneens credits van het clean development
mechanism en joint implementation worden aangekocht.
In 2005 alleen al verhandelde de Europese Koolstofmarkt 362 miljoen ton CO2, samen goed
voor ongeveer 7,2 miljard credits. Monetair uitgedrukt komt dit neer op een bedrag van negen
miljard dollar. De ETS gaf dan ook een flinke boost aan de hoeveelheid emissierechten die op
mondiaal vlak verhandeld werden (zie figuur 9).118
In deze zin kan de ETS dus een succes
worden genoemd.
Toch heeft de ETS enkele schaduwkanten volgens Danny Cullenward en David Victor
(beiden verbonden aan de universiteit van Standford). Ten eerste is het problematisch dat
overheden hun toegewezen emissierechten gratis verdelen onder bestaande, historische
115
Tietenberg, Tom, ―The tradable-permits approach to protecting commons,‖ Climate Change Policy, Ed.
Helm, Dieter, (Oxford: Oxford University Press, 2005): pp. 188-189. 116
Het overgrote deel (55%) van de uitstoot in de E.U. komt voort van de bouw- en transportsector. Deze
sectoren kunnen geen uitstootrechten verhandelen op de koolstofmarkt. In plaats daarvan worden ze gereguleerd
door meer traditionele beleidsinstrumenten die een grotere energie-efficiënte moeten teweeg brengen. Zo werd er
een vrijwillig akkoord gesloten met de auto-industrie over het verbruik van nieuwe wagens. Zie: Cullenward,
Danny en Victor, David, ―Making Carbon Markets Work,‖ Scientific American, 297.6 (2007). 117
In het nieuwe 2020-klimaatplan van de EU zouden deze uitstootrechten niet meer gratis worden uitgedeeld. 118
Bayon, Ricardo; Hawn, Amanda en Hamilton, Katherine, Voluntary Carbon Markets, (London: Earthscan,
2007): p. 7.
Klimaatverandering en ethiek
- 57 -
vervuilers.119
In Duitsland bijvoorbeeld gaf de regering het leeuwendeel van de
uitstootrechten aan oude energiecentrales op kolen. Op deze manier kregen nieuwe
energiecentrales geen fair deel. Ten tweede rekenden oude energiecentrales hun klanten extra
kosten aan voor de zogenaamde aankoop van uitstootrechten die ze in werkelijkheid gratis
hadden ontvangen.120
Recent is aan het licht gekomen dat ook in ons land Electrabel en SPE
tussen 2005 en 2007 samen maar liefst 1,217 miljard euro te veel aanrekenden aan hun
bedrijfsklanten onder het mom van emissierechten.121
Een derde probleem is dat landen vaak
te veel uitstootrechten uitdelen, wat resulteert in prijsdalingen. Zo is de prijs van één ton CO2
gedaald van 40 USD bij de oprichting van de ETS tot 1 USD in april 2006.122
Een laatste,
meer fundamenteel probleem is echter dat de industriële uitstoot sinds de invoering van de
Europese koolstofmarkt niet is gedaald, maar net is gestegen. Zo melde het Europees Milieu
Agentschap een stijging in uitstoot van 0,4% in 2006 en 0,7% in 2007 onder de deelnemers
van de ETS.123
Figuur 9: Evolutie in de koolstofhandel
Sinds de invoering van de EU ETS in 2005, is de mondiale koolstofhandel spectaculair gestegen.
Bron: Bayon, Ricardo; Hawn, Amanda en Hamilton, Katherine, Voluntary Carbon Markets, (London:
Earthscan, 2007): p. 7.
119
Dit systeem waarbij emissierechten verdeeld worden onder bestaande uitstoters zonder dat deze ervoor
hoeven te betalen, heet grandfathering. Zie: Tietenberg, Tom, ―The tradable-permits approach to protecting
commons,‖ Climate Change Policy, Ed. Helm, Dieter, (Oxford: Oxford University Press, 2005): pp. 183-184. 120
Cullenward, Danny en Victor, David, ―Making Carbon Markets Work,‖ Scientific American, 297.6 (2007). 121
Pse, ―Electrabel rekende 1 miljard te veel aan,‖ De Standaard, 17-05-2008, p. 1. 122
Cullenward, Danny en Victor, David, ―Making Carbon Markets Work,‖ Scientific American, 297.6 (2007). 123
Kanter, James, ―The Trouble With Markets for Carbon,‖ The New York Times, 20-06-2008,
http://www.nytimes.com/2008/06/20/business/worldbusiness/20emissions.html?_r=1&oref=slogin,
[geraadpleegd op: 01-07-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 58 -
2.2.4.2. Het Clean Development Mechanism (CDM)
Het CDM is – zoals hierboven reeds vermeld – een van de mechanismen dat werd ingebouwd
in het Protocol van Kyoto. Tot nu toe heeft het CDM een jaarlijkse reductie van 278 miljoen
ton CO2 bewerkstelligt. Hoewel dit veel lijkt, is het is slechts een kleine fractie van de 26
miljard ton CO2 die jaarlijks wordt uitgestoten. Op dit moment staan er 1534 CDM-projecten
in de startblokken. De koolstofprijs die gehanteerd wordt door het CDM is dezelfde als van
die van de ETS – dit komt eenvoudigweg omdat de ETS de grootste koolstofmarkt is.124
Op papier zag het CDM er goed uit. Het was een manier om ontwikkelingslanden te
betrekken in het klimaatdebat en tegelijk liet het ontwikkelde landen toe hun
Kyotodoelstellingen te bereiken.125
En politiek gezien is het zeker een geslaagd initiatief. Het
heeft verschillende landen samengebracht op de koolstofmarkt en heeft wel degelijke een
reductie van de zes broeikasgassen gerealiseerd.126
Toch kampt het CDM met enkele problemen. Ten eerste heeft het mechanisme te kampen met
de hierboven reeds beschreven ‗baseline-kwestie‘. Kort samengevat houdt dit probleem in dat
het moeilijk is om te bepalen welke reducties grote koolstofcompenserende projecten zouden
kunnen realiseren. Daarom focust het CDM zich op kleinschalige projecten waarvan het
eenvoudiger is om te bepalen hoeveel broeikasgasuitstoot er werd vermeden. Een illustratie
hiervan zijn projecten die enkel als doel hebben het broeikasgas HFC-23127
terug te dringen.
Deze projecten maken 1/3e uit van alle CDM-projecten (zie figuur 10). Het probleem met
deze projecten ligt echter in het feit dat bijna alle fabrieken die gevestigd zijn in ontwikkelde
landen reeds een filter hebben geïnstalleerd die de uitstoot van HFC-23 tegengaat en dat deze
technologie gratis ter beschikking werd gesteld voor derdewereldlanden.128
But manufacturers in the developing world have discovered that holding off on
installation allows them to keep their baseline values high. In so doing, they earn
generous [CDM] credits […] As a result, investors in these projects will reap up to a
124
Wara, Michael, ―Is the Global Carbon Market Working?‖ Nature, 445. 7128 (2007): p. 595. 125
Cullenward, Danny en Victor, David, ―Making Carbon Markets Work,‖ Scientific American, 297.6 (2007). 126
Wara, Michael, ―Is the Global Carbon Market Working?‖ Nature, 445. 7128 (2007): p. 595. 127
HFC-23, of trifluormethaan, is een broeikasgas met een impact op de klimaatverandering die 12 000 keer
hoger ligt dan CO2. 128
Cullenward, Danny en Victor, David, ―Making Carbon Markets Work,‖ Scientific American, 297.6 (2007).
Klimaatverandering en ethiek
- 59 -
total of $ 12,7 billion through 2012 […] when only 136 million is needed to pay for
the HFC-23-removal technology.129
Begrijpelijker wijze rijzen er vragen over het nut van dergelijke projecten. De voorstanders
van de handel in HFC-23 verdedigen hun strategie door erop te wijzen dat het net de
bedoeling is van de koolstofmarkt om broeikasgassen tegen de laagst mogelijke kosten te
reduceren. Maar is dit wel zo? Volgens Michael Wara vergeet men vaak dat het CDM ook
bedoeld is als subsidie van ontwikkelde naar ontwikkelingslanden. ―As a subsidy, it should be
judged by how effectively it reduces emissions for each dollar expended. In these terms, the
CDM is a very inefficient subsidy.‖130
Een mogelijke oplossing hiervoor is om enkel CO2 te
verhandelen i.d.p.v. de zes broeikasgassen zoals reeds het geval is op de ETS.
Een tweede probleem waar het CDM mee kampt, is dat het de grootste vervuilers relatief
ongemoeid laat. Neem nu de energiesector. Van alle sectoren stoot deze de meeste CO2 uit.
129
Ibid. 130
Wara, Michael, ―Is the Global Carbon Market Working?‖ Nature, 445. 7128 (2007): p. 596.
Figuur 10: Projecten van het Clean Development Mechanism
Deze figuur toont in welke projecten er via het CDM geïnvesteerd wordt. Het valt onmiddellijk op dat de
meeste programma‘s zich toeleggen op de reductie van HFC-23 en er slechts weinig een daling van CO2-
uitstoot in de energiesector beogen.
Bron: Wara, Michael, ―Is the Global Carbon Market Working?‖ Nature, 445. 7128 (2007): p. 596.
Klimaatverandering en ethiek
- 60 -
Wanneer we echter figuur 10 bekijken, valt op dat investeerders deze sector links laten liggen.
Dit is problematisch aangezien de klimaatverandering enkel kan worden afgewend indien
groeiende niet-Annex I landen zoals China en India afstappen van energiebronnen die zwaar
belastend zijn voor het milieu. Indien het CDM op zijn huidige koers doorgaat, zal het landen
zoals China en India niet kunnen overtuigen om over te schakelen van kolen die ze zelf
beheren naar andere energiebronnen waarvoor ze afhankelijk zijn van het buitenland.131
De koolstofmarkt alleen zal het klimaatprobleem dan ook niet oplossen. Het mechanisme kan
enkel werken in een breder geheel waarbij er ook gewerkt wordt aan:
[…] substantial increases in technology investment, agreements to share low-carbon
technologies as they are developed and commitment to fostering resilient energy markets
and security arrangements so that it is in the interest of key developing nations to foster
low-carbon economic growth.132
131
Ibid., p. 596. 132
Ibid., p. 596.
Klimaatverandering en ethiek
- 61 -
3. De sceptici van de klimaatverandering
Klimaatsceptici geven een aantal kritische commentaren met betrekking tot de
klimaatverandering. Algemeen kunnen er drie topics onderscheiden worden waartegen de
sceptici ageren. Ten eerste hameren ze op het feit dat er wetenschappelijke onzekerheid zou
bestaan over de klimaatopwarming. Ten tweede stellen de sceptici de opwarming van de
aarde en de rol van de mens in vraag en ten slotte beweren de sceptici dat adaptatie beter is
dan mitigatie. Klimaatexpert Peter Tom Jones geeft deze punten de toepasselijke naam
‗loopgraven‘.133
Naarmate de eerste stellingen niet meer verdedigbaar zijn, trekken de sceptici
zich terug naar de volgende stelling in de hoop deze beter te kunnen verdedigen. Hierbij
hebben de sceptici één doel voor ogen, nl. de publieke opinie overtuigen dat er geen
drastische CO2-reductie mag plaatsvinden.
133
Jones, Peter Tom en Demeyere, Vicky, ―Klimaatsceptici in het tegenoffensief,‖ Streven, 2008,
http://www.petertomjones.be/content/view/193/29/, [geraadpleegd op: 13-02-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 62 -
3.1. Wetenschappelijke onzekerheid
Een eerste steeds terugkerend argument om niet te handelen is dat geen consensus heerst
onder wetenschappers over de klimaatverandering. Hier kan onmiddellijk tegenin gebracht
worden dat er wel degelijk consensus heerst onder wetenschappers over de
klimaatverandering. Het IPCC is een eerste – en belangrijkste – voorbeeld van deze
overeenstemming. Voordat de rapporten van het IPCC worden vrijgegeven, bestaat er immers
een consensus over de inhoud tussen de deelnemende landen. Ook een recent review article
van Oreskes toont aan dat er wel degelijk overeenstemming heerst in de academische wereld.
De studie van Oreskes nam 928 artikels uit wetenschappelijke tijdschriften onder de loep.
Ieder artikel was terug te vinden in de ISI-database onder het trefwoord ‘climate change’. Alle
artikels sloten aan bij de heersende overtuiging dat het klimaat van de aarde wel degelijk aan
het veranderen is.134
Een hiermee samenhangend argument tegen onmiddellijke actie is dat er in de wetenschap
geen absolute zekerheid bestaat over de gevolgen van de klimaatverandering. Wetenschappers
hebben het immers voortdurend over ‗kansen‘ en ‗waarschijnlijkheden‘, dus waarom actie
ondernemen als we niet voor de volle 100% weten wat ons te wachten staat, zo gaat het
argument van de sceptici. Gardiner merkt in dit opzicht op dat er een onderscheid moet
worden gemaakt tussen de termen risk en uncertainty: ―a risk involves a known, or reliably
estimate, probability whereas an uncertainty arises when such probabilities are not
available.‖135
De conclusies van rapporten zoals deze van het IPCC behoren tot de eerste soort
onzekerheden –nl. de risico‘s– aangezien er telkens wordt aangegeven om welke kans het
gaat. Bovendien wordt de kans dat bepaalde veranderingen zich zullen voordoen meestal zeer
hoog ingeschat in de IPCC-rapporten. Gardiner stelt dan ook dat het niet logisch zou zijn op
grond hiervan niets te ondernemen.
Gardiner gaat zelfs verder en meent dat er in het domein van de klimaatwetenschap nu
eenmaal geen absolute zekerheid mogelijk is. ―Hence, to refuse to act because of uncertainty
is either to refuse to accept the global warming problem as it is […] or else to endorse the
principle that to ―do nothing‖ is the appropriate response to uncertainty.‖136
Gardiner verwerpt
134
Oreskes, Naomi, ―The Scientific Consensus on Climate Change,‖ Science, 306.5702 (2004): p.1686. 135
Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): pp. 555-601. 136
Ibid., p. 565.
Klimaatverandering en ethiek
- 63 -
beide stellingen. De eerste omdat dit het probleem van de klimaatverandering negeert (de
kop-in-het-zand aanpak) en de tweede omdat deze niet aansluit bij onze common sense
opvattingen. Ten slotte poneert Gardiner dat het probleem van onzekerheid niet mag worden
overbeklemtoond. Want ook wat andere beslissingen betreft, kan je nooit volledig zeker zijn
dat de beslissingen die je neemt ook de juiste zijn, zelfs wanneer je over alle relevante
informatie beschikt.137
Gardiner geeft hier het voorbeeld van iemand die besluit te verhuizen
omdat hij een betere werkaanbieding gekregen heeft, maar toch nog over het aanbod nadenkt
omdat hij vreest dat zijn dochter niet zal kunnen aarden op deze nieuwe locatie. De eerste
loopgraaf van de sceptici lijkt dus niet meer te redden, op naar de tweede.
3.2.Klimaatverandering en de rol van de mens
3.2.1. Warmt de aarde op?
Een tweede punt waar de sceptici zich op beroepen is of er überhaupt wel een
klimaatverandering plaatsvindt. Ze argumenteren dat de observaties van klimaatveranderingen
slechts een zwak bewijs vormen. Gardiner somt hun meest gebruikte argumenten op: de
temperaturen worden slechts waargenomen sinds 1860; er is geen duidelijke baseline om de
huidige temperatuur mee te vergelijken en het klimaat is in het verleden aan veranderingen
onderhevig geweest, los van menselijke activiteiten, dus waarom zou het nu anders zijn?138
Gardiner repliceert dat op je op grond van deze argumenten de klimaatverandering niet kan
afwijzen en dat er bovendien, naast bewijzen gebaseerd op waarnemingen, ook theoretisch
bewijs bestaat voor de klimaatverandering. Over de basispremissen van de
klimaatverandering is iedereen het immers eens: een verhoogde concentratie broeikasgas in de
atmosfeer zorgt ervoor dat er meer warmte wordt vastgehouden en sinds de industriële
revolutie worden er meer broeikasgassen uitgestoten. De basisingrediënten voor de
opwarming zijn dus aanwezig, daar twijfelt niemand over.139
Sceptici kunnen hier tegenin brengen dat het klimaat een complex systeem is waarin er
onverwachte processen kunnen optreden die de opwarming ongedaan kunnen maken.
137
Ibid., pp. 564-565. 138
Ibid., p. 567. 139
Ibid., pp. 567-568.
Klimaatverandering en ethiek
- 64 -
Gardiner gaat hiermee akkoord, maar beklemtoont dat er, gezien de complexiteit van het
klimaat, net zo goed processen kunnen optreden die de opwarming nog kunnen verergeren.
Meerbepaald zijn er op dit moment drie positieve feedback mechanismen bekend die de
klimaatverandering in de hand zullen versterken, één negatief feedback mechanisme (dit is de
stillegging van de thermohaline circulatie die reeds besproken werd in punt 1.2.5.) dat een
verkoelend effect zal teweeg brengen en één mechanisme waarvan de uitkomst nog onbekend
is.
Het eerste positief feedback mechanisme is de waterdampfeedback. Men voorspelt dat
naarmate de temperatuur zal stijgen, ook de hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer zal
toenemen omdat water bij een temperatuursstijging verdampt. Waterdamp is echter een
broeikasgas dat vele malen krachtiger is dan CO2. Dit betekent dus dat naarmate de
opwarming van de aarde verder zal evolueren, de opwarming van de aarde nog verder zal
worden versterkt door de gestegen hoeveelheid waterdamp.140
Het tweede positief feedback mechanisme is de albedofeedback. De basispremisse van deze
feedback is simpel: ijs weerkaatst meer zonnestralen dan land of water. Dus wanneer de
temperatuur stijgt, zal het ijs smelten waardoor er minder zonlicht zal worden weerkaatst.
Bovendien zullen er meer zonnestralen geabsorbeerd worden door het landoppervlak
waardoor de temperatuur verder zal stijgen.141
Een derde positief feedback mechanisme komt van de koolstofcyclus. In het verleden hebben
de biosfeer en de oceanen een groot deel van onze CO2 uitstoot geabsorbeerd. De opwarming
van de aarde zou echter de capaciteit van deze twee reservoirs om CO2 te absorberen
aantasten waardoor er nog meer koolstofdioxide in onze atmosfeer zou terechtkomen, iets wat
de opwarming van de aarde ten goede zou komen. Het gevaar bestaat immers dat bij een
temperatuursstijging, planten niet meer in staat zullen zijn aan fotosynthese te doen waardoor
ze zullen te sterven en er een rottingsproces zal starten dat extra CO2 aan de atmosfeer zal
toevoegen. In de oceanen zal een extra opname van CO2 de zuurtegraad doen stijgen.
140
Encyclopedia Brittanica (online versie), Water vapour feedback, http://original.brittanica.com/eb/article-
274837/global-warming, [geraadpleegd op: 20/07/2008]. 141
Encyclopedia Brittanica (online versie), Ice albedo feedbacks, http://original.brittanica.com/eb/article-
274839/global-warming, [geraadpleegd op: 20/07/2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 65 -
Since calcium carbonate (CaCO3) is broken down by acidic solutions, rising acidity
would threaten ocean-dwelling fauna that incorporate CaCO3 into their skeletons or
shells. As it became increasingly difficult for these organisms to absorb oceanic
carbon, there would be a corresponding decrease in the efficiency of the biological
pump that helps to maintain the oceans as a carbon sink.142
Bovendien wordt er methaan opgeslagen in oceanen en de biosfeer. Bij een bepaalde
temperatuursstijging is het mogelijk dat dit methaan vrijkomt in de atmosfeer. Indien dit
methaan vrijkomt, zouden we ons in een dramatische situatie bevinden. De huidige
concentratie methaan in de atmosfeer bedraagt 1750 ppb, wat gelijk is aan 3,5 gigaton CO2. In
de permafrostlaag van de noordpool alleen al zit er een equivalent van 400 gigaton CO2
opgeslagen; in de oceanen een equivalent van 10 000 gigaton.143
Het laatste feedback mechanisme wordt veroorzaakt door wolken en het is onduidelijk of het
een positief of een negatief effect op de klimaatverandering zal teweeg brengen. Er bestaan
twee soorten wolken: enerzijds heb je laaghangende wolken, anderzijds bestaan er ook hoge
wolken zoals stapelwolken. Men voorspelt dat bij een temperatuursstijging, de hoeveelheid
waterdamp zal stijgen en bijgevolg ook de hoeveelheid lage en hoge wolken. Lage wolken
kaatsen inkomende zonnestralen terug, waardoor de temperatuur aan het aardoppervlak zal
dalen. Hoge wolken in de troposfeer en stratosfeer daarentegen hebben een veel lagere
temperatuur dan lage wolken. ―Cumulus cloud tops emit less longwave radiation out to space
than the warmer cloud bottoms emit downward toward the surface.‖144
Hierdoor wordt het
aardoppervlak warmer. Door deze twee tegengestelde reacties is het onzeker of de feedback
van wolken een positief of een negatief effect zal hebben op de klimaatverandering, al wijst
onderzoek uit dat de balans eerder doorslaat in de richting van een verdere opwarming.145
142
Encyclopedia Brittanica (online versie), Carbon cycle feedbacks, http://original.brittanica.com/eb/article-
274839/global-warming, [geraadpleegd op: 20/07/2008]. 143
Ibid. 144
Encyclopedia Brittanica (online versie), Cloud feedbacks, http://original.brittanica.com/eb/article-
274838/global-warming, [geraadpleegd op: 20/07/2008]. 145
Ibid.
Klimaatverandering en ethiek
- 66 -
3.2.2. Is de mens verantwoordelijk: The Great Global Warming Swindle146
De aarde warmt dan misschien wel op, maar de mens is niet verantwoordelijk gaan de sceptici
verder. De laatste jaren zagen de sceptici echter in dat ook deze loopgraaf moeilijk te
verdedigen was en begonnen ze steeds meer hun pijlen te richten naar de laatste loopgraaf.147
Zo werd in mei 2007 in New Scientist nog een lijst gepubliceerd dat de meeste mythes
omtrent de klimaatverandering ontkrachtte148
en publiceerde het gerenommeerde IPPC zijn
Fourth Assessment Report waarin werd gesteld dat de mens verantwoordelijk is voor de
opwarming van de aarde. Het leek er op dat de laatste slag was toegebracht aan het
klimaatscepticisme. Maar in 2007 kwam de documentaire The Great Global Warming
Swindle149
van Martin Durkin uit die de slagkracht van de sceptici aanzienlijk verhoogde. De
documentairemaker ontkent dat de mens de oorzaak is van de klimaatverandering. De
hoofdthese van de documentaire is dan ook de volgende:
[...] [t]he rise in global average temperature since the start of the Industrial Revolution has
not been caused by the rise in atmospheric concentrations of carbon dioxide (CO2) and
other greenhouse gases due to human activities, and instead can be explained by variations
in solar activity.150
De documentaire lokte hevige reacties uit. Ofcom, de verantwoordelijke voor de uitzending
ontving in totaal 246 klachten. Zelfs een van de wetenschappers die aan het woord kwam in
de documentaire, Carl Wunsch, verklaarde dat zijn woorden uit hun context waren gerukt en
hij juist wel gelooft dat de mens verantwoordelijk is voor de klimaatverandering. In een open
brief aan Durkin verklaarden 37 klimaatexperts dat de documentaire bulkt van de
146
Omdat het onmogelijk is om in te gaan op alle pogingen om de mens vrij te pleiten van schuld aan de
opwarming van de aarde, zal ik in dit deel enkel ingaan op de documentaire The Great Global Warming Swindle
omdat deze van recente datum is en veel media-aandacht heeft gekregen. 147
Jones, Peter Tom en Demeyere, Vicky, ―Klimaatsceptici in het tegenoffensief,‖ Streven, 2008,
http://www.petertomjones.be/content/view/193/29/, [geraadpleegd op: 13-02-2008]. 148
Tot deze mythes behoren onder andere: de zon veroorzaakt de opwarming, de CO2 uitstoot van de mens is te
klein om een klimaatverandering te ontketenen, we herstellen van een kleine ijstijd, etc… Voor de volledige lijst
zie: New Scientist ,Climate change: A guide for the perplexed, 16-5-2007,
http://environment.newscientist.com/channel/earth/dn11462 [geraadpleegd op 12-02-2008]. 149
De documentaire kan bekeken worden op de volgende website: http://video.google.nl/videoplay?docid=-
4303425833461646234&q=the+great+global+warming+swindle&total=137&start=0&num=10&so=0&type=sea
rch&plindex=1 . 150
Bob Ward, ―Complaint to Ofcom: Seven major misrepresentations of the scientific evidence in The Great
Global Warming Swindle,‖ 30-03-2007, http://www.climateofdenial.net/?q=node/3, [geraadpleegd op 14-02-
2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 67 -
onwaarheden. In een begeleidende brief aan de documentairemaker somt Bob Ward maar
liefst zeven verkeerd weergegeven feiten op.151
Een van de claims in de documentaire is dat
de gemiddelde mondiale temperatuur vandaag de dag niet hoger zou liggen dan in andere
recente periodes van onze geschiedenis zoals de warme periode in de middeleeuwen. De bron
voor deze bewering zou liggen in een grafiek van het First Assessment Report van het IPCC
(1990). De grafiek die dit zou moeten bewijzen, wordt volgens Ward echter verkeerd
weergeven in de documentaire. Bovendien heeft een recent onderzoek van de United States
National Academies uitgewezen dat: ―none of the large-scale surface temperature
reconstructions show medieval temperatures as warm as the last few decades of the 20th
century.‖152
Een andere claim is dat vulkanen verantwoordelijk zouden zijn voor een grotere
CO2-uitstoot dan alle menselijke activiteiten samen. Waar Durkin dit vandaan haalt is
onbekend. Geen enkele bron ondersteunt deze bevinding. Ward haalt zelfs cijfers aan die net
het omgekeerde bewijzen, nl. dat vulkanen slechts verantwoordelijk zijn voor 300 miljoen ton
CO2/jaar, terwijl de mens zo‘n slordige 26,778 miljoen ton CO2/jaar uitstoot als het gevolg
van het gebruik van fossiele brandstoffen.153
Ook de hoofdthese van de documentaire – dat de zon verantwoordelijk is voor de
klimaatverandering – blijkt geen kritische doorlichting te doorstaan. Durkin beroept zich op
de hypothese van Svensmark om de opwarming van de aarde te verklaren. Volgens deze
hypothese zorgen kosmische stralen voor het verspreiden van ionen in de atmosfeer waardoor
er waterdruppels ontstaan die op hun beurt wolken vormen. Svensmark dacht dat
veranderingen in het magnetisch veld van de zon de kosmische straling beïnvloeden en zo een
impact hebben op het klimaat van de aarde.154
Recent onderzoek van Mike Lockwood, fysicus
aan de Rutherford Appleton Laboratory (Chilton, Groot-Brittannië), en Claus Fröhlich,
verbonden aan het World Radiation Center (Davos, Zwitserland) constateerde echter het
volgende: ―[s]olar activity peaked between 1985 and 1987. Since then, trends in solar
irradiance, sunspot number and cosmic-ray intensity have all been in the opposite direction to
that required to explain global warming.‖155
De zon kan dus niet verantwoordelijk zijn voor
de opwarming want indien dit het geval was, zou de mondiale temperatuur net gedaald
151
Het zou mij te ver leiden om al deze onwaarheden en hun weerleggingen te bespreken, daarom heb ik slechts
twee markante voorbeelden genomen. De andere claims en hun respectievelijke weerleggingen zijn terug te
vinden op de volgende site: http://www.climateofdenial.net/?q=node/3. 152
Ibid. 153
Ibid. 154
Schiermeier, Quirin, ―No solar hiding for greenhouse sceptics,‖ Nature, 448.7149 (2007): pp. 8-9. 155
Ibid., p. 8.
Klimaatverandering en ethiek
- 68 -
moeten zijn terwijl ze in werkelijkheid 3°C gestegen is.156
In de documentaire wordt een
grafiek weergegeven die het verband tussen de zonneactiviteit en de temperatuur probeert aan
te tonen. Deze grafiek loopt echter maar tot 1980 zodat de tijdspanne die de these van Durkin
tegenspreekt niet wordt weergegeven (zie figuur 11).
3.3. Adaptatie vs Mitigatie
De laatste loopgraaf ten slotte draait rond de vraag of we a) onze uitstoot in CO2 radicaal
moeten reduceren (mitigatie) of b) ons beter zouden aanpassen aan het veranderende klimaat
(adaptatie)?157
De belangrijkste tegenstander van een radicale reductie is de Deense statisticus
156
Jones, Peter Tom en Demeyere, Vicky, ―Klimaatsceptici in het tegenoffensief,‖ Streven, 2008,
http://www.petertomjones.be/content/view/193/29/, [geraadpleegd op: 13-02-2008]. 157
Ik stel dit hier simplistisch voor als de keuze tussen ofwel adaptatie of mitigatie. In werkelijkheid is het echter
zo dat beide strategieën in de toekomst noodzakelijk zullen zijn. De sceptici over wie dit hoofdstuk handelt,
menen echter dat mitigatie totaal overbodig is.
Figuur 11: Verband temperatuur en zonneactiviteit
Dit is de bewuste grafiek uit de documentaire. Links staat de temperatuur aangeduid, rechts de activiteit van
de zon. De blauwe lijn stelt de temperatuur voor en de oranje de zonneactiviteit. Er zijn echter enkele
eigenaardigheden met deze grafiek. Zo wordt niet aangeduid in welke meeteenheid de activiteit van de zon
wordt weergegeven en stopt de lijn rond 1980, net op het moment dat de temperatuur en de zonneactiviteit
niet meer gelijk lopen.
Bron: ABC, The great global warming swindle swindle, 12-07-2007,
http://www.abc.net.au/science/features/globalwarmingswindle/, [geraadpleegd op: 01-07-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 69 -
Bjørn Lomborg, auteur van het boek The Sceptical Environmentalist158
waarin hij het
volgende poneert: ―[…] economic analyses clearly show that it will be far more expensive to
cut CO2 emissions radically than to pay the costs of adaptation to the increased
temperatures.‖159
Lomborg steunt zijn bevindingen op het DICE-model160
van de econoom William Nordhaus.
Dit model is echter (net zoals alle grote kosten-batenanalyses) onderhevig aan kritiek. Het
belangrijkste tegenargument is dat Lomborg een te hoge discontovoet hanteert. Wanneer men
de toekomstige voordelen wil afwegen tegen de kosten van een krachtdadige aanpak nu, drukt
men de voordelen uit in geld en rekent men dit om naar een bedrag vandaag (de contante
waarde). Indien het toekomstig voordeel lager uitvalt dan de kostprijs, raadt men aan geen
actie te ondernemen. Alles hangt dus af van de discontovoet die men hanteert. Ligt deze hoog
zoals bij Lomborg, dan luidt het advies dat men geld moet spenderen aan adaptatie.
―Toekomstige generaties die rijker zullen zijn dan wij, zo stelt men, zijn beter in staat de
noodzakelijke maatregelen te treffen.‖161
Ligt de discontovoet echter laag, zoals in het geval
van de berekeningen van Nicholas Stern, dan komt men tot de conclusie dat er voluit gegaan
moet worden voor mitigatie (naast de adaptatie die nodig is voor de klimaatverandering die nu
reeds plaats vindt). 162
Ook andere problemen stellen zich met grote kosten-batenanalyses. Deze analyses bekijken
de klimaatverandering immers louter als een economisch probleem, terwijl voorbij wordt
gegaan aan de ethische dimensie van de klimaatverandering. Michael Toman geeft in zijn
artikel Values in the Economics of Climate Change een overzicht van de problemen die dit
zich met zich meebrengt.163
Ten eerste veronderstellen aanhangers van grote kosten-
batenanalyses dat schade als gevolg van de klimaatverandering sociaal aanvaardbaar is indien
dit een economisch voordeel oplevert. Ten tweede gebruiken deze modellen ofwel de wereld
158
In dit werk uit 2001 beweert Lomborg nog dat het IPCC de temperatuursstijging en de gevolgen hiervan
overschat. In zijn meer recente werk van 2007 (Cool it: The Skeptical Environmentalist's Guide to Global
Warming) verlaat hij deze stelling, maar behoudt hij zijn economische analyse. 159
Lomborg, Bjørn, The skeptical environmentalist: measuring the real state of the world, (Cambridge:
Cambridge University Press 2001): p. 318. 160
Dit is een integrated assessment model. Dergelijke modellen combineren elementen van biofysische en
economische systemen om zo de impact van het milieu op onze economie (en omgekeerd) te begrijpen. Zie :
Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): p. 570. 161
Jones, Peter Tom en Demeyere, Vicky, ―Klimaatsceptici in het tegenoffensief,‖ Streven, 2008,
http://www.petertomjones.be/content/view/193/29/, [geraadpleegd op: 13-02-2008]. 162
Ibid. 163
Toman, Michael, ―Values in the Economics of Climate Change,‖ Environmental values, 15.3 (2006): pp. 364-
379.
Klimaatverandering en ethiek
- 70 -
als geheel ofwel individuele landen als eenheid van hun analyse. Er wordt dus geen rekening
gehouden met binnenlandse verschillen. Zo is het mogelijk dat rijken een groter voordeel
hebben bij mitigatie dan bij adaptatie. Dit is een belangrijke factor waar er volgens Toman
rekening mee moeten worden gehouden. Ten derde zegt een kosten-batenanalyse niets over
wie de kosten van de mitigatie op zich moet nemen, al moet opgemerkt worden dat Nicholas
Stern meent dat de ontwikkelde landen moeten instaan voor de kosten. Ten vierde
veronderstellen de economen die enkel een uitweg zien in adaptatie dat deze strategie een
hoge slaagkans heeft en dat de westerse landen die de oorzaak vormen van het probleem niet
de morele verplichting hebben om de arme landen of toekomstige generaties te vrijwaren van
de impact van de opwarming van de aarde.164
Lomborg vormt een uitzondering in dit opzicht en merkt op dat ontwikkelde landen de
financiële middelen die ze normaliter zouden spenderen aan de maatregelen om CO2 te
reduceren, zouden kunnen gebruiken voor de adaptatie van de ontwikkelingslanden. Maar
volgens Michael Grubb is dit een te idealistisch scenario: ―the failure to address existing gross
inequalities, the resistance in donor countries to giving additional foreign aid and the variable
efficacy of international development assistance suggest that it may be unwise to rely on
[adaptation] as the main response.‖165,166
Een laatste kritiek van Toman is dat er wordt
verondersteld dat alle schade meetbaar en in geld uit te drukken zal zijn. Dit is echter niet
evident, want hoe moet je bijvoorbeeld een prijs plakken op biodiversiteit en de teloorgang
ervan?167
Een laatste opmerking168
is of we überhaupt wel voorspellingen kunnen doen over de
toekomst?169
Kosten-batenanalyses zijn immers lineaire modellen, terwijl het klimaat
beïnvloed wordt door niet-lineaire processen. Wanneer een bepaalde drempelwaarde wordt
164
Ibid., pp. 371-373. 165
Grubb, Michael, ―Seeking Fair Weather: Ethics and the International Debate on Climate Change,‖
International Affairs, 71.3 (1995): pp. 463-596, p. 470. 166
Ook Peter Singer ziet om dezelfde redenen geen oplossing in adaptatie als de enige strategie in de strijd tegen
de klimaatverandering. Zie: Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering, (Rotterdam,
Nederland: Lemniscaat, 2003). 167
Deze opmerking komt ook terug in: Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3
(2004): p. 573 en Jones, Peter Tom en Demeyere, Vicky, ―Klimaatsceptici in het tegenoffensief,‖ Streven, 2008,
http://www.petertomjones.be/content/view/193/29/, [geraadpleegd op: 13-02-2008]. 168
Deze opmerking komt van Tom Jones en Els keytsmans. Zie: Jones, Peter Tom en Keytsmans, Els,
―Economische logica van klimaatsceptici rammelt aan alle kanten,‖ De Tijd, 13-10-2007, p. 15. 169
Ook Gardiner merkt dit op in zijn artikel ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): p. 571.
Klimaatverandering en ethiek
- 71 -
overschreden, kunnen er diverse processen ‗getriggerd‘ worden die de klimaatverandering
alleen maar versterken waardoor economische redeneringen puur speculatief worden.170
Het ziet er dus naar uit dat de klimaatverandering ook een fundamenteel ethisch probleem is.
Dale Jamieson, professor in Human Dimensions of Global Change aan het Carleton College
van Minnesota, stelt het als volgt: ―Economics may be able to tell us how to reach our goals
efficiently, but it cannot tell us what our goals should be or even whether we should be
concerned to reach them efficiently.‖171
En hiermee zijn we bij het volgende luik
aangekomen, met name het ethische luik.
170
Jones, Peter Tom en Keytsmans, Els, ―Economische logica van klimaatsceptici rammelt aan alle kanten,‖ De
Tijd, 13-10-2007, p. 15. 171
Jamieson, Dale, Morality’s Progress, (New York : Oxford University Press, 2002): p. 290.
Klimaatverandering en ethiek
- 72 -
4. De ethiek van de klimaatverandering
In dit vierde luik zal ik dieper ingaan op de ethische dimensie van de klimaatverandering. In
een eerste fase zal ik nagaan of er behalve de kosten-batenanalyses die in het voordeel
uitdraaien van mitigatie ook nog andere redenen bestaan om tot actie over te gaan. Hierbij zal
ik mij vooral richten op het voorzorgprincipe (Precautionary Principle). Een tweede punt
waar ik op in zal gaan is de vraag of ons waardensysteem wel geschikt is in de huidige tijd.
Verder zal ik bespreken waarom de klimaatverandering een Tragedy of the Commons is en
welke problemen dit met zich meebrengt op internationaal en intergenerationeel vlak. Een
vierde item waar ik dieper op zal ingaan, is de ongelijke verdeling van de lasten van de
klimaatverandering en de nood aan adaptatie. Ten slotte zal ik enkele methodes bespreken om
de toekomstige uitstoot te verdelen.
Klimaatverandering en ethiek
- 73 -
4.1. Het voorzorgprincipe
Zoals op het einde van vorig hoofdstuk werd opgemerkt, zijn de kosten-batenanalyses die
klimaatsceptici hanteren om de mitigatie-strategie172
te counteren problematisch. Daarmee
komt de claim om enkel adaptatie als strategie in de klimaatverandering te gebruiken op losse
schroeven te staan. Maar welke redenen bestaan er om onze CO2 radicaal te gaan reduceren?
Ten eerste is er het overweldigend wetenschappelijk bewijs sinds het Fourth Assessment
Report dat de mens verantwoordelijk stelt voor de klimaatverandering: ―Most of the observed
increase in global average temperatures since the mid-20th century is very likely due to the
observed increase in antropogenetic greenhouse gas concentrations.‖173
Ten tweede is er de
kosten-batenanalyse van het Stern Rapport die in het voordeel van mitigatie uitdraait.
Stel nu echter dat er geen dergelijke wetenschappelijke basis bestond, zouden we dan nog op
een of andere wijze de verantwoordelijkheid hebben om onze uitstoot te reduceren? Het
antwoord is ja op basis van het voorzorgprincipe (The Principle of Precautionary Action of
kortweg het Precautionary Principle). Het voorzorgprincipe is een belangrijk element in het
hedendaagse discours over de milieuproblematiek. Zo werd het principe onder andere
opgenomen in de United Nations Framework Conference on Climate Change.174
4.1.1. Formulering en variaties
De meest algemene formulering van het principe is de Wingspread Statement die werd
opgesteld door een groep van advocaten, regeringsambtenaren, wetenschappers,
vakbondsmilitanten en milieuactivisten in januari 1998 te Wingspread in de Verenigde Staten.
De verklaring gaat als volgt: ―When an activity raises threats of harm to human health or the
environment, precautionary measures should be taken even if some cause and effect
172
Wat ik hier de mitigatie-strategie noem, bestaat de facto uit een mix van zowel adaptatie- als
mitigatiemaatregelen, aangezien een goed klimaatbeleid uit zowel mitigatie als adaptatie bestaat. 173
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 10. 174
United Nations Environment Programme & United Nations Environment Programme, Understanding Climate
Change, sept. 2002, http://unfccc.int/resource/docs/publications/beginner_en.pdf, [geraadpleegd op 26-02-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 74 -
relationships are not fully established scientifically.‖175
De definitie bestaat uit drie
elementen: een activiteit (toegepast op het klimaatprobleem: het uitstoten van
broeikasgassen), het gevolg hiervan (de opwarming van de aarde), en de oplossing
(bijvoorbeeld het reduceren van de CO2-uitstoot).
Naast deze algemene karakterisering bestaan er verschillende invullingen van het
voorzorgprincipe. De twee uitersten zijn het ultraconservatief voorzorgprincipe en het
ultraminimaal voorzorgprincipe.176
De ultraconservatieve vorm gaat als volgt: ―[b]an any
activity that one has any reason whatsoever to suspect might pose any harm whatsoever.‖177
Stephen Gardiner poneert dat niemand de ultraconservatieve vorm aanvaardt, aangezien dat
dit zou betekenen dat wanneer een technologie slechts een kans van 0,001 procent heeft om
schade te veroorzaken, deze technologie zou moeten worden verboden, ongeacht de vele
voordelen die ze te bieden kan hebben. De ultraminimale vorm claimt net het
tegenovergestelde: ―We accept the need to act in a precautionary manner in exactly one case:
we should cross our fingers (or just worry) in the situation where there is a probability of
99,9% that the world is going to end immediately due to this experiment.‖178
Net als bij de
ultraconservatieve vorm meent Gardiner dat het ook hier vanzelfsprekend is dat niemand deze
vorm aanhangt.
Maar zelfs de meer gematigde vormen van het voorzorgprincipe worden zwaar bekritiseerd.
Zo merkt Neil Manson ten eerste op dat het principe te vaag is. Neem nu het voorbeeld van de
Wingspread Statement: wat betekent een ‗bedreiging voor de menselijke gezondheid‘? Ten
tweede heeft hij een probleem met aanhangers van het principe die een activiteit willen
verbieden enkel en alleen maar omdat deze ‗onomkeerbare gevolgen‘ kan hebben voor het
milieu. Deze laatsten gaan immers voorbij aan het feit dat een onomkeerbare gevolgen ook
positief kunnen zijn. Ten derde is Manson tegenstander van het feit dat het voorzorgprincipe
absoluut en onconditioneel is. Want in de praktijk is het zo dat een activiteit volledig wordt
verboden zodra het mogelijk is dat deze schadelijk is voor de mens of het milieu. Ten vierde
hekelt Manson het feit dat de zware bewijslast bij de vervuilers komt te liggen in plaats van
bij de wetgevers. Tenslotte meent de auteur dat het principe onwetendheid in de hand werkt,
175
Deze formulering van het voorzorgsprincipe is terug te vinden op de volgende website: The precautionary
principle, 19-02-1998, http://www.psrast.org/precaut.htm, [geraadpleegd op 23-02-2008]. 176
Gardiner, Stephen, ―A Core Precautionary Principle,‖ The Journal of Political Philosophy, 14.1 (2006): pp.
33-60. 177
Ibid., p. 37. 178
Ibid., p. 38.
Klimaatverandering en ethiek
- 75 -
want indien een activiteit verboden wordt, is het niet meer nodig om verder wetenschappelijk
onderzoek te verrichten naar de schade die veroorzaakt wordt.179
Deze twee laatste bezwaren
zijn echter niet onoverkomelijk. Zo kan een goed institutioneel kader voorkomen dat de
bewijslast bij de vervuilers komt te liggen en kan het voorzorgprincipe verbonden worden aan
de voorwaarde om het wetenschappelijk onderzoek niet stop te zetten eens beslist is een
bepaalde activiteit niet meer uit te oefenen. Nu blijven de eerste drie problemen nog over.
4.1.2. Gardiners ‘Core Precautionary Principle’
Gardiner ontwikkelt een versie van het voorzorgsprincipe dat ook de eerste drie kritieken van
Manson het hoofd kan bieden. Gardiner gaat hiervoor terug op het het maximinprincipe van
Rawls. Kortweg komt het maximinprincipe op het volgende neer: wanneer iemand uit
verschillende handelingsmogelijkheden moet kiezen, moet hij opteren voor die handeling die
de minst slechte uitkomst genereert. Gardiner geeft het volgende voorbeeld om het principe te
illustreren:
Suppose that in a given situation you have two actions, A and B, available to you. If you
choose A, then there are two possible outcomes: either (A1) you will receive $100, or
(A2) you will be shot. If you choose B, there are also two possible outcomes: either (B1)
you will receive $50, or (B2) you will receive a slap on the wrist. According to a
maximin strategy, one should choose B. This is because: (A2) (getting shot) is the worst
outcome on option A and (B2) (getting a slap on the wrist) is the worst option on plan B;
and (A2) is worse than (B2).180
Het maximinprincipe kan echter ook tegenintuïtieve gevolgen met zich meebrengen. Dit heeft
Rawls echter opgelost door drie criteria in te bouwen. Een eerste voorwaarde is dat
beleidsmakers over geen (betrouwbare) informatie beschikken over de kans dat een gekozen
handelwijze een gevolg met zich meebrengt. Ten tweede moeten de voordelen van de
handeling die vermoedelijk kwalijke gevolgen met zich meebrengt verwaarloosbaar zijn tegen
deze negatieve gevolgen. Ten derde is het noodzakelijk dat de gevolgen van de ene handeling
werkelijk onaanvaardbaar zijn.181
Met dit laatste wordt vermeden dat een activiteit die een
onomkeerbaar, maar niet noodzakelijk negatief effect teweeg brengt, wordt verboden (zie
179
Manson, Neil, ―Formulating the Precautionary Principle,‖ Environmental Ethics, 24.3 (2002): pp. 265-274. 180
Gardiner, Stephen, ―A Core Precautionary Principle,‖ The Journal of Political Philosophy, 14.1 (2006): pp.
45-46. 181
Ibid., p. 47.
Klimaatverandering en ethiek
- 76 -
Mansons tweede tegenargument). Gardiner voegt hier nog een vierde criterium aan toe: nl. dat
enkel realistische scenario‘s in rekening mogen worden gebracht. Op deze manier vermijdt hij
dat handeling verboden worden omdat het enkel en alleen maar denkbaar is dat ze kwalijke
gevolgen met zich meebrengen. Door deze toevoeging vermijdt Gardiner dat zijn versie van
het voorzorgprincipe vervalt in extremisme.
Deze aangepaste versie van het principe kan ook aan Mansons derde bezwaar tegemoet
komen. Het maximinprincipe vraagt immers een schatting van alle mogelijke situaties, zodat
ook de gevolgen van het voorzorgprincipe in rekening worden genomen. Concreet betekent
dit dat wanneer het verlaten van een technologie zeer negatieve gevolgen heeft, dit ook in de
afweging zal worden opgenomen: ―this explains why in a range of cases, advocates of
precaution are also keen advocates of ―safe exit‖-strategies –that is, strategies that serve to
minimize the impact of a realistic outcome, that would be very harmful.182
Nu blijft enkel het probleem van de vaagheid over. Gardiner erkent dat dit zelfs voor het
aangepaste voorzorgprincipe een terechte kritiek is. Zo is het niet duidelijk wat precies kan
doorgaan als ‗betrouwbare informatie‘, wat een ‗onaanvaardbaar gevolg‘ is en op welk punt
de voordelen van een activiteit zo klein worden dat ze niet meer opwegen tegen de nadelen.
Hoewel Gardiner erkent dat dit een valabel tegenargument is, maakt hij toch nog drie
opmerkingen hieromtrent.
Ten eerste is het zo dat er gevallen bestaan waarin niemand twijfelt of de casus onder de
voorwaarden van Rawls valt. Een voorbeeld hiervan is het nemen van een brandverzekering.
Verzekeraars vragen, naast het bedrag dat de kosten van de schade reflecteert, een bedrag om
hun bijkomende kosten (o.a. administratie) te dekken. Een volledig rationeel persoon zou
geen brandverzekering afsluiten omdat de prijs van de verzekering hoger ligt dan indien enkel
het eerste deel van het bedrag zou worden aangerekend. Gardiner meent echter dat niemand
op deze manier redeneert. De mogelijke kosten bij een brand liggen immers veel hoger dan
het bedrag dat we afstaan aan verzekeringsmaatschappijen.183
Bovendien merkt Gardiner op
dat zelfs indien het voorzorgprincipe geen oplossingen biedt voor problemen, het toch geen
overbodig principe is: […] the [Rawlsian Core Precautionary Principle] provides added
182
Ibid., p. 52. 183
Ibid., pp. 54 - 57.
Klimaatverandering en ethiek
- 77 -
structure to practical debates and so makes more focused and substantive discussion
possible.‖184
Ten tweede stelt Gardiner dat we ook in andere domeinen gebruik maken van waarde-geladen
concepten die niet volledig gedefinieerd worden en toch uitermate bruikbaar zijn. Hij geeft
het voorbeeld van reasonable doubt in het recht. Een derde opmerking is dat de kritiek op het
Rawlsiaanse voorzorgprincipe voorkomt uit de manier waarop principes geconcipieerd
worden. Enerzijds kan een top-down benadering onderscheiden worden waarbij principes
prescriptief zijn:
On this view, to be legitimate, the precautionary principle must be a universal, substantive
principle of choice, such that, amongst other things, it is (a) known in advance and (b)
always, and on its own, sufficient to guide people to a correct decision without any need for
further interpretation. Clearly, the [Rawlsian Core Precautionary Principle] does not meet
these demands—but then neither do almost all other reasonable practical principles.185
Deze versie van het voorzorgprincipe voldoet niet aan deze voorwaarden (net zoals veel
andere praktische principes, merkt Gardiner op). Een andere visie op principes houdt in dat ze
descriptief en verklarend werken. Dit is het bottom-up model. Principes hebben hier enkel als
taak ons te wijzen op beschouwingen die relevant zijn voor ons oordeel. Bijgevolg heeft het
principe niet de taak ons gedrag te leiden, moet het niet op voorhand gekend, noch transparant
zijn voor zij die het oordeel niet volgen. Principes zijn met andere woorden geen leidraad
voor ons gedrag. Ze moeten daarom steeds toegepast worden op concrete situaties. Gardiner
meent dat zijn Rawlsiaans voorzorgprincipe op deze manier moet worden begrepen.186
4.2. Ethiek in een tijd van klimaatverandering
De filosoof Dale Jamieson schrijft in zijn boek Moraliy’s Progress187
dat ons huidig
waardensysteem ontstaan is tijdens het prille kapitalisme dat gepaard ging met de eerste
184
Ibid., p. 58. 185
Ibid., p. 58. 186
Ibid., p. 58. 187
Jamieson, Dale, Morality’s Progress, (New York : Oxford University Press, 2002).
Klimaatverandering en ethiek
- 78 -
moderne wetenschappelijke ontdekkingen en gebaseerd is op de werken van o.a. Francis
Bacon, John Locke en Bernard Mandeville.188
In deze tijd leek onze atmosfeer onuitputtelijk,
was er nog een laag bevolkingsaantal en weinig vervuilende industrie. De wereld waarin we
nu leven verschilt radicaal van die van toen. Dale Jamieson stelt zich dan ook de vraag of we
ons niet moeten afvragen of ons waardensysteem vandaag wel nog bruikbaar is.189
Jamieson
definieert een waardensysteem als:
[…] permissions, norms, duties, and obligations; it assigns blame, praise, and responsibility;
and it provides a standard for assessing our behaviour and that of others. Perhaps indirectly it
also provides a measure of the acceptability of government action and regulation.190
Deze waarden vormen ons gedrag. Vaak zijn individuen zich echter niet bewust van deze
waarden. Jamieson vergelijkt waarden dan ook met een ijsberg; we zijn ons slechts bewust
van een klein aantal waarden en denken dat slechts deze waarden ons gedrag bepalen. In
werkelijkheid wordt de mens door een heel aantal onbewuste waarden beïnvloed.191
De waarde waar Jamieson zich op focust is verantwoordelijkheid. Ons concept van
verantwoordelijkheid vooronderstelt het volgende: oorzaken en gevolgen zijn verbonden aan
individuen, oorzaak en gevolg kunnen duidelijk worden geïdentificeerd en ze zijn lokaal
gesitueerd. Stel dat A het televisietoestel van B steelt. Het duidelijk vast te stellen dat A de
verantwoordelijke is, dat B schade lijdt en dat het doel van deze daad het bezitten van een TV
is. Tot dusver ontstaat er geen probleem, maar Jamieson meent dat deze notie van
verantwoordelijkheid hopeloos tekortschiet wanneer het wordt toegepast op milieuproblemen.
Milieuproblemen verschillen tenminste op drie punten met het gangbare paradigma. Ten
eerste kunnen een reeks op het eerste gezicht onschuldige handelingen (bvb. het rijden in
wagen) grote gevolgen (bvb. het stijgen van de zeespiegel) hebben. Ten tweede is het niet
altijd duidelijk wie wat veroorzaakt heeft. Zo rijden miljoenen mensen met een wagen zonder
de intentie overstromingen te veroorzaken. Ten derde kunnen oorzaak en gevolg zowel in tijd
als ruimte ver uiteen liggen. Een illustratie hiervan is dat mijn uitstoot in België binnen 30
188
Ibid., p. 291. 189
Ook Peter Singer stelt voor om een ander waardensysteem te hanteren. Singer geeft evenwel geen duidelijk
alternatief voor ons huidig waardensysteem. Voor meer informatie zie: Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een
tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): p. 27. 190
Jamieson, Dale, Morality’s Progress, (New York : Oxford University Press, 2002): p. 291. 191
Ibid., p. 291.
Klimaatverandering en ethiek
- 79 -
jaar rampzalige gevolgen kan hebben voor iemand in Bangladesh. Desondanks het feit dat het
dat er wel degelijk schade veroorzaakt is, zal het toch moeilijk zijn om met onze huidige
invulling van verantwoordelijkheid een schuldige aan te duiden. Niemand heeft immers de
kwalijke gevolgen bedoeld en tot voor kort was er nog niets geweten over de schadelijke
gevolgen van de uitstoot van broeikasgassen.192
Op basis hiervan besluit Jamieson dat we onze moraal moeten hervormen. Tegenstanders
argumenteren dat het onmogelijk is de menselijke natuur te veranderen, maar hier brengt
Jamieson tegenin dat onze waarden niet absoluut zijn, maar, zoals reeds eerder gezegd,
ontwikkeld werden in een specifieke tijd en ruimte. Bijgevolg is het niet onmogelijk dat onze
waarden worden aangepast aan onze huidige maatschappij. Een tweede mogelijk
tegenargument is dat het al dan niet aanvaarden van waarden een individuele zaak is en dat
om het klimaatprobleem te bestrijden, er nood is aan een collectieve, institutionele aanpak.
Jamieson werpt hiertegen op dat onze normen en waarden doorsijpelen naar het institutioneel
vlak: ―reforming our values is part of constructing new moral, political, and legal
concepts.‖193
Jamieson geeft geen volledig nieuw waardensysteem. Waarden, zo meent hij, kunnen immers
niet van bovenhand opgelegd worden. Wel heeft hij een aanzet tot een nieuw waardensysteem
dat hij ontleent aan de deugdethiek. Hij pleit voor de herwaardering van deugden zoals
bescheidenheid, moed, gematigdheid, eenvoud, en behoudzaamheid. Want indien we steeds
naar de gevolgen van onze handelingen kijken, verliezen we de subtiele, indirecte gevolgen
van ons gedrag uit het oog. En wanneer dit gebeurt, zien we niet dat ons gedrag bijdraagt tot
de klimaatverandering.194
192
Ibid., pp. 292-293. 193
Ibid., p. 293. 194
Ibid., p. 293.
Klimaatverandering en ethiek
- 80 -
4.3. The Tragedy of the Commons
4.3.1. Hardins analyse
De term ‘Tragedy of the Commons’ werd voor het eerst gebruikt in 1968 door Garrett Hardin
in het tijdschrift Science.195
Hij gebruikte de term om een categorie van problemen mee aan te
duiden waar er geen ‗technische oplossing‘ voor bestond. Onder een ‗technische oplossing‘
verstaat Hardin een oplossing, verkregen door de technieken van de wetenschap te
veranderen. Problemen die niet op deze manier kunnen worden opgelost, vereisen een
verandering in waarden of moraal.196
Overbevolking is volgens Hardin zo een probleem, maar
ook de klimaatverandering draagt kenmerken van een tragedy of the commons en volgens
sommige academici (zoals Stephen Gardiner) stelt de opwarming van de aarde zelfs nog een
groter probleem dan de overbevolking.197
Om het probleem van de commons minder abstract te maken, geeft Hardin het voorbeeld van
een gemeenschappelijke grasweide waar herders kun kudde op laten grazen. Iedere herder zal
proberen zo veel mogelijk schapen op de gemeenschappelijke grond te laten grazen, omdat
een extra schaap extra winst oplevert. Hardin meent dat dit systeem een tijd zal werken, maar
dat er onvermijdelijk een moment zal komen waarop de capaciteit van het stuk land vol is. Op
dit moment stelt zich een probleem. Enerzijds zal iedere herder zijn winst willen
maximaliseren, waardoor hij een extra schaap op de weide zal plaatsen. De opbrengst van de
verkoop van het extra schaap is het positieve nut en heeft een corresponderende waarde van
+1. Hier tegenover staat dat een extra schaap overbegrazing in de hand. Maar dit negatieve
nut, veroorzaakt door de overbegrazing, wordt door alle herders samen gedragen waardoor de
waarde van het negatieve nut slechts een fractie is van -1. Bijgevolg is het rationeel voor
iedere herder die het stuk gemeenschappelijk land gebruikt om er meer schapen op te laten
grazen, hoewel dit de overbegrazing alleen maar meer in de hand werkt.198
En net dit is de
tragedie volgens Hardin:
195
Hardin, Garrett, ―The tragedy of the Commons,‖ Science, 162. 3859 (1968): pp.1243-1248. 196
Ibid., p. 1243. 197
Gardiner, Stephen, ―The Real Tragedy of the Commons,‖ Philosophy & Public affairs, 30.4 (2001): pp. 387-
416. 198
Hardin, Garrett, ―The tragedy of the Commons,‖ Science, 162. 3859 (1968): p. 1244.
Klimaatverandering en ethiek
- 81 -
Each man is locked into a system that compels him to increase his herd without limit – in a world
that is limited. Ruin is the destination toward which all men rush, each pursuing his own best
interest in a society that believes in the freedom of the commons. Freedom in a commons brings
ruin to all.199
4.3.2. Prisoner’s dilemma
De Tragedy of the commons is een vorm van wat men in de speltheorie het prisoner’s
dilemma (vanaf nu afgekort als PD) noemt. Het klassieke PD gaat als volgt: twee misdadigers
worden gearresteerd voor een vergrijp dat ze samen hebben gepleegd. Iedere boef heeft ofwel
de keuze om te zwijgen, ofwel de keuze om de misdaad op te biechten. Indien beide boeven
de misdaad opbiechten, krijgen ze elk vijf jaar celstraf, indien beiden zwijgen, krijgen ze elk
een jaar. Als slechts een van de twee de misdaad bekent, en de andere zwijgt, gaat de
opbiechter vrijuit en krijgt de ontkenner 10 jaar celstraf. Bovendien zitten de twee in een
aparte cel zodat ze niet van elkaar weten wie wat kiest.200
Volgend schema illustreert de
situatie:
A zwijgt A bekent
B zwijgt Beiden krijgen één jaar B krijgt tien jaar; A komt vrij
B bekent A krijgt tien jaar; B komt vrij Beiden krijgen vijf jaar
Tabel 3: Prisoner‘s dilemma
Dit schema illustreert de verschillende keuzemogelijkheden van iedere speler van het PD.
Het probleem zit in het feit dat het collectief rationeel is om samen te werken; terwijl het
individueel rationeel is om niet samen te werken. Indien beide gevangenen samenwerken (en
199
Ibid., p. 1244. 200
Gardiner, Stephen, ―The Real Tragedy of the Commons,‖ Philosophy & Public affairs, 30.4 (2001): p. 387.
Klimaatverandering en ethiek
- 82 -
dus opteren om te zwijgen) krijgen ze elk slechts 1 jaar cel. Maar wanneer gevangene A zich
niet aan de afspraak houdt en de misdaad toch bekent, is dit voor hem individueel de beste
optie, aangezien hij vrijkomt en zijn compaan tien jaar krijgt. Het probleem is natuurlijk dat
de andere in precies dezelfde situatie zit en bijgevolg op net dezelfde manier redeneert,
waardoor beiden bekennen en elk vijf jaar krijgen. Wanneer iedere speler van het PD dus
individueel rationeel denkt, zal niemand samenwerken.201
Hetzelfde drama komt terug in het voorbeeld van Hardin (met dit verschil dat er in plaats van
celstraf, een gemeenschappelijk goed op het spel staat) waar het eveneens individueel
rationeel is om niet samen te werken (en dus een extra schaap op de weide de laten grazen),
terwijl het collectief rationeel is om geen extra schapen op de weide te plaatsen aangezien dit
de overbegrazing in de hand werkt zodat op lange termijn de weide onbruikbaar wordt voor
alle herders.
4.3.3. Klimaatverandering als ultieme ‘Tragedy of the Commons’
4.3.3.1. Institutionele problemen
Waar komt de klimaatverandering nu aan bod in dit verhaal? Wel, de klimaatverandering is
eveneens een tragedy of the commons.202
In het geval van de klimaatverandering neemt het
PD de volgende vorm aan: het is collectief rationeel dat ieder land meewerkt en zijn CO2-
uitstoot reduceert aangezien ieder land inziet dat de voordelen indien iedereen minder uitstoot,
opwegen tegen de situatie waarin niemand zijn uitstoot reduceert. Hier staat tegenover dat het
individueel rationeel is om te verzaken aan een reductie van de CO2-uitstoot ongeacht de
strategie van andere landen. Dit is een paradoxale situatie: iedereen wil een wereld met een
stabiel klimaat, maar toch wil ieder land free-rider zijn en zelf geen actie ondernemen om zijn
201
Ibid., pp. 392-393. 202
Hier moet voor de volledigheid opgemerkt worden dat wat de klimaatverandering betreft, er wel een
technische oplossing bestaat, bijvoorbeeld onder de vorm van. koolstofvastlegging en -opslag. Maar deze
technische oplossingen zijn slechts een deel van de oplossing, het is vooral belangrijk dat er een
mentaliteitswijziging ontstaat waardoor de menselijke CO2-uitstoot wordt gereduceerd.
Klimaatverandering en ethiek
- 83 -
binnenlandse uitstoot te verminderen. Dit maakt internationale samenwerking extreem
moeilijk.203,204
4.3.3.1.1. Factoren die actie ontmoedigen
In dit kader somt Gardiner een aantal specifieke kenmerken van de klimaatverandering op die
internationale actie verder bemoeilijken. Zo zou een mogelijke oplossing voor het
klimaatprobleem kunnen worden uitgewerkt door middel van internationale samenwerking,
meerbepaald via een systeem van afdwingbare straffen voor vervuilers (in het werk van
Hardin heet dit mutual coercion205
). Helaas bestaat er in de huidige internationale setting geen
orgaan dat deze functie op zich kan nemen. Bovendien zullen landen ook niet zo snel geneigd
zijn zo een organisatie op touw te zetten. Gardiner onderscheidt hiervoor vier redenen.206
Een eerste reden is dat landen niet willen handelen zonder absolute zekerheid over de
nationale gevolgen van de klimaatverandering. Zoals reeds eerder aangegeven in de rapporten
van het IPCC, zullen landen verschillend worden getroffen. De een zal hierbij zwaardere
gevolgen dragen dan de andere. Zo ontstaat het gevaar dat landen die volgens de huidige
voorspellingen minder schade zullen ondervinden, ook minder zullen bijdragen om de
klimaatverandering tegen te gaan. Dit is onder andere de redenering die de Verenigde Staten
volgen.207
Een tweede reden is dat een reductie in CO2-uitstoot het hart van onze op koolstofgebaseerde
economie treft. Een vermindering in uitstoot brengt onvermijdelijk kosten met zich mee. Een
recente studie van het OECD bvb. voorspelt dat het mondiale BNP tegen 2030 zal
verdubbelen en tegen 2050 zal verdriedubbelen, terwijl de kosten voor de stabilisatie van
203
Gardiner, Stephen, ―A perfect moral storm,‖ Environmental Values, 24.3 (2006): pp. 397-413. 204
Op internationaal ligt de samenwerking zeer moeilijk, maar recent onderzoek heeft uitgewezen dat er toch
hoop bestaat dat er op individueel vlak, een mogelijkheid ontstaat om het niet-handelen te vermijden. In het
recent onderzoek waarvan sprake, wordt een public goods experiment uitgevoerd waarbij mensen bijdragen
leveren aan een public pool. Er wordt aan de deelnemers beloofd dat het geld dat in deze pot zit, naar een
sensibiliseringscampagne over de uitstoot van broeikasgassen zal gaan. Uit experiment blijkt dat mensen zich
altruïstisch kunnen gedragen om het klimaat te redden, als er enkele factoren aanwezig zijn. Een eerste factor die
de investering in het klimaat doet stijgen, is het hebben van een zekere kennis over het klimaatprobleem. Ten
tweede worden investeringen verder gestimuleerd wanneer de spelers publiekelijk een bijdrage kunnen leveren,
waardoor hun sociale status stijgt. Zie: Milinski, Manfred, et al, ―Stabilizing the Earth's climate is not a losing
game. Supporting evidence from public goods experiments,‖ Proceedings of the National Academy of Sciences
of the United States of America, 103, 11 (2006): pp. 3994-3998. 205
Hardin, Garrett, ―The tragedy of the Commons,‖ Science, 162. 3859 (1968): pp. 1247-1248. 206
Gardiner, Stephen, ―A perfect moral storm,‖ Environmental Values, 24.3 (2006): pp. 400-401. 207
Ibid., p. 401.
Klimaatverandering en ethiek
- 84 -
broeikasgassen op 450 ppm respectievelijk 0,5% en 2,5% van het mondiale BNP zullen
bedragen.208
Dit bemoeilijkt mitigatie-initiatieven van politici die, hier moeten we reëel in
zijn, gesteund worden door de industrie. Hiermee samengaand merkt Gardiner op dat
mitigatie een impact heeft op onze westerse levenswijze: ―[h]ence, action on climate change
is likely to raise serious, and perhaps uncomfortable, questions about who we are and what we
want to be.‖209
Zo ontstaat de verleiding om mitigatie-initiatieven aan de kant te schuiven.210
Een derde factor volgens Gardiner die de internationale samenwerking bemoeilijkt, is het feit
dat de verantwoordelijken voor het broeikaseffect niet samenvallen met de slachtoffers.
Vooral ontwikkelde landen, die hun zin kunnen doordringen op internationaal vlak, zijn
verantwoordelijk voor de menselijke uitstoot van broeikasgassen, terwijl ontwikkelingslanden
de gevolgen dragen.211
Deze tweedeling tussen de mondiale ‗lijders‘ en ‗leiders‘ zorgt
bijgevolg voor inertie op mondiaal vlak. Want waarom zouden degenen die de voordelen van
de industrialisatie dragen en die de macht hebben om zaken op de internationale agenda te
plaatsen (de leiders), zich bekommeren om de machtsloze lijders?
Ten slotte kan internationale actie tegen de klimaatverandering problemen veroorzaken op
andere domeinen. Want, zo gaat Gardiner verder, indien er mitigatie-initiativen worden
opgezet, zou dit betekenen dat er wel degelijk zoiets bestaat als internationale normen en
verantwoordelijkheid. Dit kan ontwikkelingslanden ertoe aanzetten ook andere ethische
problemen zoals armoede, schendingen van mensenrechten, e.d. aan te kaarten.212
4.3.3.1.2. Kritiek
Peter Singer argumenteert in een reactie op het werk van Gardiner dat zijn analyse te
pessimistisch is.213
Ten eerste hebben alle ontwikkelde landen, op de Verenigde Staten en
208
OECD, OECD Environmental Outlook to 2030: Key Results,
http://www.oecd.org/document/26/0,3343,en_2649_201185_40243802_1_1_1_1,00.html#Climate,
[geraadpleegd op: 1-04-2008].
209 Gardiner, Stephen, ―A perfect moral storm,‖ Environmental Values, 24.3 (2006): p. 402.
210 Ibid., p. 402.
211 Ibid., p. 402.
212 Ibid., p. 402.
213 Singer, Peter, ―Ethics and Climate Change: A Commentary on MacCracken, Toman and Gardiner,‖
Environmental Values, 15.3 (2006): pp. 415- 422.
Klimaatverandering en ethiek
- 85 -
Australië na, het verdrag van Kyoto geratificeerd.214
En sinds de socialistische partij in 2007
de verkiezingen gewonnen heeft in Australië, zijn de V.S. zelfs het enige land dat het verdrag
niet geratificeerd heeft.215
Bovendien heeft de Europese Unie in januari 2008 een ambitieus
klimaatplan voorgesteld waarin de E.U. zichzelf als streefdoel stelt om tegen 2020, 20% van
zijn energie uit hernieuwbare bronnen te halen en 20% minder uit te stoten.216
Singer poneert
dan ook het volgende: ―Since Gardiner‘s account is entirely general, it does not explain the
differences between the various developed nations in this respect.‖217
Ten tweede meent Singer dat het achterwege blijven van huidige inspanningen van de V.S.,
niet automatisch impliceert dat de V.S. op deze koers zullen doorgaan. Singer hekelt wat dit
betreft de analyse van Gardiner met betrekking tot de slachtoffers van de klimaatverandering.
Het is inderdaad zoals Gardiner poneert, dat diegenen die in de komende jaren het meest te
lijden zullen hebben onder de klimaatverandering, burgers zullen zijn van
ontwikkelingslanden. Maar sinds de passage van de orkaan Katrina van 2005 over de
zuidelijke staten van de V.S. is het duidelijk geworden dat ook inwoners van ontwikkelde
landen het hard te verduren zullen krijgen.218
Singer meent dat deze recente gebeurtenis
Amerika kan aanzetten tot actie en de deur kan openzetten voor internationale samenwerking.
Het motief is hierbij niet naastenliefde, maar puur eigenbelang. Op deze manier kan er een
uitweg ontstaan voor impasse waar we ons op dit moment in bevinden.219
Bovendien menen Joseph Aldy, Peter Orszag en Joseph Stiglitz dat er geen overkoepelende
mondiale regering moet bestaan om vervuilers straffen op te leggen.220
Volgens deze auteurs
214
Ibid., p. 421. 215
BBC News, Rudd takes Australia inside Kyoto, 03-12-2007, http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-
pacific/7124236.stm, [geraadpleegd op: 09-04-2007]. 216
Europa Press Releases, Meer groei en meer banen dankzij onze verbintenissen op het gebied van de
klimaatverandering,
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/80&format=HTML&aged=0&language=NL&gu
iLanguage=en, [geraadpleegd op: 11-02-2008]. 217
Singer, Peter, ― Ethics and Climate Change: A Commentary on MacCracken, Toman and Gardiner,‖
Environmental Values, 15.3 (2006): p. 421. 218
Hoewel Singer erkent dat er geen direct verband bestaat tussen de orkaan Katrina en het veranderende
klimaat, is het toch wetenschappelijk bewezen dat klimaatverandering een verhoogde temperatuur van het
zeewater met zich meebrengt, en dat orkanen heviger worden wanneer ze over warmer water gaan. Deze twee
elementen samen leiden tot de conclusie dat de opwarming van de aarde wel degelijk gepaard zal gaan met een
intenser orkaanseizoen. 219
Singer, Peter, ―Ethics and Climate Change: A Commentary on MacCracken, Toman and Gardiner,‖
Environmental Values, 15.3 (2006): pp. 421- 422. 220
Aldy, Joseph; Orszag, Peter en Stiglitz, Joseph, ―Climate Change: an Agenda for Global Collective Action,‖
Pew Center, ‗The Timing of Climate Change Policies‘ Conference, (2001).
Klimaatverandering en ethiek
- 86 -
kunnen er zowel straffen als beloningen worden gegeven om de coöperatie tussen landen te
vergroten.
De straffen kunnen opgedeeld worden in sociale en economische straffen. Onder de sociale
straffen vallen o.a.: de uitsluiting op de Olympische spelen of een boycot van producten door
civil society organisaties (bvb. van die producten die een grote uitstoot veroorzaken). De
economische straffen zouden de vorm kunnen aannemen van handelssancties. Zo zouden
landen die niet instemmen met een beperking van hun uitstoot, een belasting kunnen worden
opgelegd die drie maal hoger ligt dan het bedrag die het land normaliter zou moeten
spenderen om extra emissierechten te kopen op de koolstofmarkt.221
Twee voorbeelden van aansporingen daarentegen zijn: beloningen voor landen die hun
emissies het meest hebben teruggedrongen of die de meest energiesparende maatregelen
hebben ingevoerd en ontwikkelingshulp laten afhangen van de mate waarin
ontwikkelingslanden voldoen aan de voor hen opgelegde emissienormen Ook indirecte
incentives kunnen worden aangewend. Zo kan men een mondiaal maximaal toegelaten
uitstootniveau van wagens bepalen. Landen die sterk vervuilende wagens produceren zouden
op die manier hun producten niet meer mogen exporteren waardoor milieuvriendelijke
wagens de kans krijgen om zich te verspreiden.222
4.3.4. Het probleem van toekomstige generaties
4.3.4.1. Time-lag tussen oorzaak en gevolg
De meeste gevolgen van de klimaatverandering zullen zich pas over enkele tientallen jaren
manifesteren (enkele gevolgen zijn nu al merkbaar, maar meer hierover volgt later). Dit kan
verkaard worden door twee factoren. Ten eerste is het zo dat de CO2 die nu uitgestoten wordt,
geruime tijd (vijf tot 200 jaar) aanwezig blijft in de atmosfeer, waardoor er een ruime
tijdspanne ontstaat tussen oorzaak en gevolg. Zo is de relatief kleine temperatuurstijging die
wij op dit moment meemaken het gevolg van de uitstoot van vele jaren geleden. Ten tweede
221
Ibid., pp. 14-15. 222
Ibid., pp. 16-17.
Klimaatverandering en ethiek
- 87 -
stijgt de hoeveelheid broeikasgassen die in de atmosfeer gepompt wordt jaarlijks (zie figuur
12), wat de klimaatverandering in de toekomst enkel maar zal versterken. Ten slotte vinden
bepaalde fenomenen die veroorzaakt worden door broeikasgassen reeds tientallen jaren plaats
voordat ze ten volle begrepen worden. Een voorbeeld hiervan is het stijgen van de zeespiegel:
eerst vindt er zich slechts een verwaarloosbare stijging van het zeeniveau plaats en tegen de
tijd dat men zich volledig bewust wordt van het probleem, kan het al te laat zijn om een
grootschalige stijging tegen te gaan.223
Dit betekent dat de voorbije generaties, die grote voordelen hebben gehaald uit de uitstoot van
broeikasgassen, verantwoordelijk zijn voor het veranderende klimaat, maar zelf de schadelijke
gevolgen niet meer ondervinden. Nu beginnen stilaan de eerste gevolgen van de
klimaatverandering zichtbaar te worden en deze gevolgen zullen, als gevolg van de
fenomenen die hiervoor beschreven werden, enkel ernstiger worden in de toekomst. Dit wordt
onder andere aangetoond in de IPCC-rapporten die verschillende toekomstscenario‘s
uitgewerkt hebben waarbij de temperaturen in het best case scenario zullen stijgen tot 1,1 tot
2,9°C en in het worst case senario tot 2,4 tot 6,4°C. In het syntheserapport van het Fourth
223
Gardiner, Stephen, ―A perfect moral storm,‖ Environmental Values, 24.3 (2006): pp. 402-403.
GT CO2 eq/ jaar
Figuur 12: Evolutie uitstoot broeikasgassen
Deze grafiek toont hoeveel gigaton broeikasgassen er jaarlijks wordt uitgestoot.
Bron: deze grafiek maakt deel uit van een figuur terug te vinden in: IPCC (Summary for Policymakers),
Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group III to the Fourth
Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, (Cambridge en New York:
Cambridge University Press, 2007): p. 4.
Klimaatverandering en ethiek
- 88 -
Assessment Report wordt dan ook het volgende geponeerd: ―[c]ontinued [greenhouse gas]
emissions at or above current rates would cause further warming and induce many changes in
the global climate system during the 21st century that would very likely be larger than those
observed during the 20th
century.‖224
4.3.4.2. Het intergenerationele probleem
Het is precies dit feit: nl. dat vooral de toekomstige generaties de zwaarste gevolgen zullen
dragen van de klimaatverandering, dat het probleem van de tragedy of the commons enkel
erger maakt volgens Gardiner. De huidige generatie strijkt immers alle voordelen (o.a.
goedkope energie) op van de uitstoot in broeikasgassen en zal grote sommen geld moeten
investeren om de transitie naar een koolstofarme economie te bekostigen. Hoewel het besef
wel degelijk bestaat dat een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen wenselijk is
voor de mensheid als geheel, druist dit in tegen het eigenbelang van onze huidige generatie.
Toekomstige generaties daarentegen, die met de problemen zullen worden opgezadeld,
hebben natuurlijk alle baat bij een CO2-reductie van onze generatie, maar zijn niet in staat om
de huidige generatie te beïnvloeden.225
Gardiner komt dan ook tot de volgende conclusie:
―[g]iven this analysis, other things being equal, it is reasonable to expect that the commons
will be deeply harmed by the present generation.‖226
Bovendien is het probleem uitzichtloos,
aangezien iedere toekomstige generatie, eens ze actueel wordt, voor dezelfde keuze zal staan
en steeds dezelfde beslissing zal nemen, nl. om verder te produceren, omdat de eerste
generatie die stopt met vervuilen, enkel kosten en geen baten zal ondervinden van de
mitigatie.
Omgezet naar de vorm van het PD komt dit intergenerationeel probleem hierop neer:
a) It is collectively rational for most generations to cooperate; (almost) every generation
prefers the outcome produced by everyone restricting pollution over the outcome
produced by everyone overpolluting.
224
IPCC, Summary for Policymakers (synthesis report, voorlopige versie), Climate Change 2007,
http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/syr/ar4_syr_spm.pdf, [geraadpleegd op 11-03-2008]: p. 6. 225
Gardiner, Stephen, ―The Real Tragedy of the Commons,‖ Philosophy & Public affairs, 30.4 (2001): pp. 403-
404 226
Ibid., p. 404.
Klimaatverandering en ethiek
- 89 -
b) It is individually rational for all generations not to cooperate: when each generation
had the power to decide whether or not it will overpollute, each generation (rationally)
prefers to overpollute, whatever the others do.227
Gardiner meent dat de situatie in (a) is erger dan in eerste situatie waarin het
intergenerationele probleem niet aan bod komt. Dit komt omdat de generatie die als eerste
drastische maatregelen moet nemen, grote kosten zal ondervinden en bijgevolg niet bereid zal
zijn mee te werken (vandaar de almost in de definitie). Bovendien ontstaat er een domino-
effect zolang geen enkele generatie de eerste stap zet, want waarom zou generatie D stappen
ondernemen als generaties A, B en C ook niets deden? De situatie in (b) is eveneens erger dan
in de analyse zonder het intergenerationele probleem. Want in de hierboven beschreven
situatie was het nog mogelijk om instituten op te richten die sancties aan vervuilers zouden
kunnen opleggen. Voor toekomstige generaties is dit echter niet mogelijk, want hoe kun je
straffen opleggen aan vervuilers in het verleden?228
Bovendien kunnen enkele mechanismen die normaliter worden aangewend om een oplossing
te genereren voor het PD niet worden gebruikt, argumenteert Gardiner. Zo schuiven de
verschillende partijen in ‗gewone‘ disputen over gemeenschappelijke goederen aan tafel om
zo tot een vergelijk te komen. Wat toekomstige generaties betreft, zijn dergelijke
onderhandelingen om evidente redenen onmogelijk. Een tweede methode die klassiek
gebruikt wordt om een oplossing te vinden, is het zoeken naar een overeenkomst op basis van
een wederzijds profijt. Ook deze strategie kan niet worden aangewend, want wat kunnen
toekomstige generaties de huidige aanbieden?229
Ten derde kunnen we met toekomstige
generaties geen reciproque relaties aangaan. Gardiner geeft toe dat hier tegenin kan worden
gebracht dat indien generatie A zijn uitstoot reduceert, de volgende generaties de plicht
hebben ten opzichte van generatie A om deze inspanning vol te houden: ―[s]ubsequent
generations get a benefit from not inheriting an overpolluted planet, but then must, out of
fairness, pass this on, so that there is a kind of indirect reciprocity.‖230
Maar wie deze
argumentatielijn volgt, moet veronderstellen dat generatie A een volledig onbaatzuchtige daad
stelt, wat meteen impliceert dat deze handeling onmogelijk verklaard kan worden door de
notie reciprociteit. Een tweede reden waarom dit tegenargument niet kan worden
227
Ibid., p. 404. 228
Gardiner, Stephen, ―A perfect moral storm,‖ Environmental Values, 24.3 (2006): p. 405. 229
Gardiner, Stephen, ―The Real Tragedy of the Commons,‖ Philosophy & Public affairs, 30.4 (2001): p. 405. 230
Ibid., p. 405.
Klimaatverandering en ethiek
- 90 -
volgehouden, ligt in het feit dat er geen antecedent bestaat aangezien de vervuiling tot nog toe
nog niet een halt werd toegeroepen.231
Wij geven het probleem dus verder door aan de toekomstige generaties omdat het voor onze
generatie niet voordelig is om een mitigatie-strategie aan te nemen. Bovendien geven we het
probleem niet enkel door, maar maken we het ook erger omdat de uitstoot in broeikasgassen,
zoals figuur 12 reeds aantoonde, ieder jaar toeneemt. Dit heeft volgens Gardiner als eerste
gevolg dat de opwarming van de aarde toeneemt, wat ook de adaptatiekosten doet stijgen. Ten
tweede zullen ook de kosten van de mitigatie verder opwaarts klimmen. Want niks doen
impliceert dat er verder zal worden geïnvesteerd in koolstofintensieve sectoren waardoor de
transitiekosten enkel zullen toenemen.232
Een tweede punt dat kan worden opgemerkt, is dat door het verder zetten van het BAU-
scenario, generaties in de verre toekomst schade zullen lijden die, indien er overgegaan werd
tot drastische reducties, zouden kunnen worden gespaard van de klimaatverandering. Zo
zouden dankzij de inspanningen van generatie A, de generaties G en H kunnen worden
vrijwaard van de klimaatverandering.233
Een laatste punt is dat ons niet-handelen toekomstige
generaties voor tragische keuzes kan plaatsen. Gardiner geeft het volgende voorbeeld als
illustratie:
[…] suppose that generation A could and should take action now in order to limit climate
change such that generation D would be kept below some crucial climate threshold, but delay
would mean that they would pass that threshold. If passing the threshold imposes severe costs
on generation D, then their situation may be so dire that they are forced to take action that will
harm generation F – such as emitting even more greenhouse gases – that they would
otherwise not need to consider.234
Generatie D wordt dus door de beslissing van generatie A om niets te doen aan de
klimaatverandering, gedwongen keuzes te maken die zware negatieve gevolgen hebben voor
generatie F.
231
Ibid., p. 405. 232
Gardiner, Stephen, ―A perfect moral storm,‖ Environmental Values, 24.3 (2006): p. 405. 233
Ibid., p. 407. 234
Ibid., p. 407.
Klimaatverandering en ethiek
- 91 -
4.3.4.3. Onze verantwoordelijkheid ten opzichte van toekomstige generaties
In het voorgaande werd er telkens vanuit gegaan dat wij nu een verantwoordelijkheid hebben
ten opzichte van de toekomstige generaties. Maar is dit wel zo? Op basis van wat is het
mogelijk om te stellen dat er wel degelijk zo een verantwoordelijkheid bestaat? Henry Shue
formuleert een antwoord op deze vragen in zijn artikel: Bequeathing Hazards: Security Rights
and Property Rights of Future Humans.235
Shue begint zijn artikel met het fictieve voorbeeld van iemand die als hobby model
landmijnen bouwt. Deze persoon plant zijn landmijnen in natuurgebieden en geeft ze de
toepasselijke naam ‗Little Surprises’. De landmijnen zijn zo ontworpen dat ze pas zullen
ontploffen in de verre toekomst, wanneer er niemand meer leeft die rechtstreeks verbonden is
met onze generatie en wanneer er al gesofistikeerde protheses zullen bestaan voor de
slachtoffers. De man plant deze landmijnen puur voor het plezier. Hoewel hij zelf niet meer
de gevolgen van zijn daden zal meemaken, lijkt het hem toch een kostelijk tafereel om zich de
verbaasde gezichten van toekomstige scouts voor te stellen wanneer ze tijdens een
kampeertrip op de landmijnen zullen trappen.236
Het spreekt voor zich dat het planten van landmijnen omwille van iemands amusement een
vreselijke daad is. Maar waarom wordt deze daad intuïtief verworpen? Shue meent dat deze
aversie ligt in het feit dat het menselijk lichaam zal worden geschaad. Niemand betwijfelt
immers dat mensen recht hebben op fysieke integriteit. Bovendien menen we dat toekomstige
mensen eveneens over dit recht beschikken. De landmijnbouwer kan opmerken dat het
mogelijk is dat mensen in de toekomst robotachtige wezens zullen zijn die niet meer
kwetsbaar zullen zijn voor landmijnen. Maar enkel het feit dat we dit kunnen inbeelden,
volstaat volgens Shue nog niet om te veronderstellen dat mensen in de toekomst niet meer
hetzelfde recht op fysieke integriteit zullen hebben zoals wij.237
235
Zie: Shue, Henry, ―Bequeathing Hazards: Security Rights and Property Rights of Future Humans,‖ Global
Environmental Economics, Ed. Dore, Mohammed en Mount, Timothy, (Oxford: Blackwell Publishers, 1999):
pp. 38-53 236
Shue erkent wel dat er een onderscheid bestaat tussen schadelijke broeikasgassen in onze atmosfeer pompen
(waarbij de bedoelingen goed zijn) en het planten van landmijnen (dat enkel omwille van het plezier gebeurt),
maar hij meent dat dit onderscheid hier niet in rekening mag worden gebracht, omdat goede bedoelingen ook
niet in rekening worden genomen bij kosten-batenanalyses. 237
Shue, Henry, ―Bequeathing Hazards: Security Rights and Property Rights of Future Humans,‖ Global
Environmental Economics, Ed. Dore, Mohammed en Mount, Timothy, (Oxford: Blackwell Publishers, 1999):
pp. 39-40.
Klimaatverandering en ethiek
- 92 -
Stel nu, gaat Shue verder, dat de model landmijnbouwer bereid is om een spaarboekje aan te
leggen waarvan de opbrengst zodanig groot zal zijn tegen het moment dat de landmijnen
ontploffen, dat alle slachtoffer de nodige prothesen zullen kunnen kopen en zelfs een
studiebeurs zullen ontvangen. Volstaat deze compensatie in ruil voor de inbreuk op
lichamelijke integriteit? Shue meent van niet omdat het recht op lichamelijke integriteit (ook
voor toekomstige individuen) onvervreemdbaar is: ―some things are not for sale.‖238
Zelfs
indien de scouts er vrijwillig voor zouden kiezen om te gaan kamperen in het mijnenveld in
ruil voor de voordelen, dan nog zou de maatschappij, die het recht op lichamelijke integriteit
ondersteunt, deze transactie veroordelen. Kortom: een ex-ante compensatie waarbij je het
recht koopt om iemand te verwonden (in tegenstelling tot een ex-post compensatie, wanneer
je een vergoeding krijgt voor een verwonding, bijvoorbeeld na een auto-ongeluk) wordt door
de maatschappij verworpen. Je mag niemand opzettelijk kwetsen; vandaar de term ‗no-harm
principle‘.239
Toegepast op de klimaatverandering betekent dit dat de huidige generatie een strategie van
mitigatie moet hanteren i.d.p.v. adaptatie. Het is immers het niet verdedigbaar dat mensen in
de toekomst schade zullen lijden als gevolg van onze daden. Zelfs al richten wij nu een fonds
op (met het geld dat normaliter zou worden gespendeerd aan de bekostiging van de mitigatie)
waarmee de toekomstige generaties hun schade mee kunnen compenseren, dan nog is dit
moreel verkeerd, zelfs al is dit economisch gezien de meest efficiënte manier om met de
opwarming van de aarde om te gaan. We hebben dus op basis van het no-harm principle een
verplichting om ons te bekommeren over de toekomstige generaties, want zij hebben ook
rechten en dit is iets wat men over het hoofd ziet in de traditionele economische analyses van
het klimaatprobleem.240
Shue meent dan ook dat onze generatie op basis van het no-harm principle haar uitstoot van
schadelijke stoffen moet beperken. Als iedere mens een set van rechten heeft (waaronder het
recht op fysieke integriteit) betekent dit dat wij het recht op fysieke integriteit van
toekomstige personen niet in gevaar mogen brengen. Aangezien de gevolgen van de
opwarming van de aarde, de fysieke integriteit van mensen aantast en wij de mogelijkheid
238
Ibid., p. 40. 239
Ibid., pp. 40- 43. 240
Ibid., pp. 44- 48.
Klimaatverandering en ethiek
- 93 -
hebben om de klimaatverandering een halt toe te roepen, is het onze plicht dit ook te doen.
Tegenstanders kunnen echter argumenteren dat het feit dat iedereen enkele basisrechten bezit
ook impliceert dat wij enkele basisrechten bezitten, waardoor we onze eigen basisrechten niet
moeten opofferen voor toekomstige personen. Maar in het geval van de klimaatverandering is
dit geen tegenargument om mitigatie te ondermijnen, want : ―many of us in the rich countries
are, I would think, more nearly engaged in an orgy of self-indulgent consumption and
unbridled pollution with little or no thought about the fate of anyone more than approximately
two generations after us.‖241
Industrielanden zijn dus perfect in staat om hun uitstoot te
reduceren omdat het merendeel van onze uitstoot toch maar veroorzaakt wordt door luxe-
producten.242
4.4. Ongelijke verdeling voordelen en lasten
4.4.1. Mondiale winnaars en verliezers
Industrielanden zijn de grootste historische uitstoters van broeikasgassen, terwijl
ontwikkelingslanden weinig hebben bijgedragen aan de gestegen hoeveelheid broeikasgassen
in onze atmosfeer.243
De oorzaak van deze ongelijke uitstoot ligt in het feit dat het Westen
vroeger aan zijn industrialisatie is begonnen. Onze op koolstof gebaseerde economie vormt
bijgevolgt de basis voor de grote welstand van het Westen.244
Industrielanden hebben dus met
andere woorden veel gewonnen dankzij hun CO2-emissies in het verleden.
Maar niet enkel in het verleden waren de westerse mogendheden de grootste uitstoters. In het
Fourth Assessment Report van het IPCC wordt bevestigd dat de Annex I landen (de
ontwikkelde landen) nog steeds de grootste uitstoters zijn:
241
Ibid., p. 49. 242
Ibid., pp. 48-49. 243
Brown, Donald et. al, ―White Paper on the Ethical Dimension of Climate Change,‖
http://regserver.unfccc.int/seors/file_storage/2lhcxt0kqzmg4si.pdf, [geraadpleegd op: 07- 04-2007]. 244
Revkin, Andrew, ―Reports From Four Fronts in the War on Warming,‖ The New York Times, 03-04-2007,
http://www.nytimes.com/2007/04/03/science/earth/03clim.html, [geraadpleegd op: 01-07-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 94 -
Differences in terms of per capita income, per capita emissions, and energy intensity among
countries remain significant. […] In 2004 UNFCCC Annex I countries held a 20% share in
world population, produced 57% of world Gross Domestic Product based on Purchasing
Power Parity (GDPppp), and accounted for 46% of global GHG emissions245
De figuren 5 en 6 op p. 28 illustreren deze ongelijkheid.
Het zullen echter niet de industrielanden zijn die in de komende decennia het meest zullen
lijden onder de klimaatverandering, maar wel de ontwikkelingslanden.246
De derde
wereldlanden zijn wat we de ‗mondiale verliezers‘ kunnen noemen. Andy Revkin, journalist
voor The New York Times, vat de situatie passend samen als volgt: ―The warming is global,
but the impacts are very variable locally.‖247
Michael Grubb haalt drie redenen aan om te verklaren waarom ontwikkelingslanden zwaarder
zullen worden getroffen.248
Ten eerste speelt de ligging van ontwikkelingslanden een grote
rol; de meeste derde wereldlanden liggen reeds in tropische gebieden (in tegenstelling tot
ontwikkelde landen die een meer gematigd klimaat kennen) zodat een verdere opwarming de
fysische omstandigheden enkel maar zal verergeren.
Ten tweede zal de opwarming van de aarde een negatieve impact hebben op de
landbouwproductiviteit van ontwikkelingslanden. Aangezien deze landen sterk afhankelijk
zijn van landbouw en natuurlijke bronnen, zal dit dan weer een effect teweeg brengen op hun
economie.249
Opnieuw kan hier het contrast worden gemaakt met ontwikkelde landen. Zo
maakt landbouw slechts 4% uit van de economie van de Verenigde Staten, terwijl de
economie in een land als Malawi voor 40% afhankelijk is van landbouw.250
245
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2007): p. 3. 246
Paavola, Jouni en Adger, Neil, ― Fair adaptation to climate change,‖ Ecological Economics, 46. 4 (2006): pp.
594-609. 247
The New York Times, The Climate Divide,
http://www.nytimes.com/packages/khtml/2007/04/02/science/earth/20070403_CLIM_FEATURE.html?adxnnl=
1&adxnnlx=1207231058-EBlnFhKbnEjLrmAkEBhbAw; [geraadpleegd op: 01-04-2008]. 248
Grubb, Michael, ―Seeking Fair Weather: Ethics and the International Debate on Climate Change,‖
International Affairs, 71.3 (1995): p. 467. 249
Ibid., p. 467. 250
Revkin, Andrew, ―Reports From Four Fronts in the War on Warming,‖ The New York Times, 03-04-2007,
http://www.nytimes.com/2007/04/03/science/earth/03clim.html, [geraadpleegd op: 01-07-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 95 -
Ten derde hebben ontwikkelingslanden zwakkere institutionele en sociale structuren en
minder financiële middelen waardoor hun capaciteit om veranderingen op te vangen en te
investeren in robuustere infrastructuur, laag ligt.251
―It is thus likely that, in aggregate,
developing countries will suffer more than developed countries as a result of climate change
[…]. From this perspective, the central ethical issue is that the greenhouse gas emissions
involve the rich imposing risks upon the poorer and more vulnerable.‖252
Ook meer recent werk zoals het Fourth Assessment Report van het IPCC bevestigt de
bevinding van Grubb dat ontwikkelingslanden het zwaar te verduren zullen krijgen. Zo wijzen
verschillende studies uit dat Afrika het meest kwetsbaar is voor de klimaatverandering.
Enerzijds kan dit verklaard worden door het feit dat het continent geconfronteerd zal worden
met watersnoden, verminderde landbouwproductie, een daling van de visvangst en
overstromingen langs de kusten. Anderzijds wordt de kwetsbaarheid van Afrika versterkt
omdat de capaciteit tot adaptatie ontbreekt.253
Het IPCC beklemtoont verder dat lasten die niet
gerelateerd zijn aan de klimaatverandering, maar waar ontwikkelingslanden ook mee te
kampen hebben (denk maar aan HIV/AIDS, conflicten, armoede, ongelijke toegang tot
grondstoffen, voedselonzekerheid, etc…), hun kwetsbaarheid vergroten. Deze factoren tasten
immers de weerbaarheid van derde wereldlanden aan en zorgen ervoor dat middelen, die
normaliter zouden kunnen worden besteed aan adaptatie, noodgedwongen aangewend worden
voor meer urgente problemen.254
4.4.2. De realiteit
Onze wereld is hoe dan ook veroordeeld tot een zekere temperatuursstijging als gevolg van
onze uitstoot in het verleden, welke mitigatie-initiatieven er in de nabije toekomst ook zullen
worden ondernomen. Dit komt ten eerste door het feit dat de atmosfeer al sinds de industriële
revolutie gevuld wordt met CO2. Een tweede reden is dat het een tijd duurt vooraleer CO2
251
Ook de Stern Review haalt deze drie redenen aan om aan te tonen dat ontwikkelingslanden kwetsbaarder zijn
dan ontwikkelde landen. Zie: Stern, Nicholas, Stern Review: The Economics of Climate Change, 30-10-2006,
http://www.hmtreasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_inde
x.cfm,[geraadpleegd op 10-10-2007]: p. vii. 252
Grubb, Michael, ―Seeking Fair Weather: Ethics and the International Debate on Climate Change,‖
International Affairs, 71.3 (1995): pp. 467-468. 253
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability.
Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change, (Cambridge: Cambridge University Press, 2007): p. 12. 254
Ibid., p. 19.
Klimaatverandering en ethiek
- 96 -
wordt afgebroken. Dit betekent dat indien we morgen zouden besluiten onze uitstoot radicaal
te reduceren, de reeds aanwezige CO2 in de atmosfeer toch nog een klimaatverandering in de
nabije toekomst zou veroorzaken.255
Bovendien worden er zelfs nu al toegenomen extreme
weersomstandigheden waargenomen: ―including droughts, heavy precipitation, heat waves
and the intensity of tropical cyclones.‖256
En volgens het recente Human Development
Report257
van het United Nations Development Programme (UNDP), zijn het (zoals
voorspeld) vooral de ontwikkelingslanden die de gevolgen van de klimaatverandering
voelen258
(zie in dit verband ook figuur 13).
4.4.2.1. ‘Adaptation apartheid’
Wereldwijd groeit dan ook het besef dat men zich zal moeten aanpassen aan het veranderende
klimaat. Helaas zijn het enkel rijke landen die zich adaptatiemaatregelen kunnen veroorloven.
Zo worden er in het Verenigd Koninkrijk plannen gemaakt om een infrastructuur te bouwen
die de bevolking moet beschermen tegen overstromingen van de Thames; wordt er in Venetië
een systeem opgestart dat de stad moet beschermen tegen hevige overstromingen en in Alaska
zal een volledige stad die op een eiland gelegen is, verhuizen omdat het eiland dreigt te
worden verzwolgen door de zee.259
Een laatste voorbeeld van adaptatie dat nog recent de
kranten heeft gehaald, is de waterbevoorrading in Catalonië. Deze regio wordt geteisterd door
de langste droogte sinds de voorbije 40 jaar. Om tegemoet te komen aan de slinkende
watervoorraad zal er via overzees transport water worden aangevoerd.260
Op deze manier
worden ‘s werelds rijke burgers, althans op korte termijn, gevrijwaard van milieurampen.
255
Shue, Henry, ―Subsistence Emissions and Luxury Emissions,‖ Law and Policy, 15.1 (1993): pp. 39- 59 256
IPCC, Summary for Policymakers, In: Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,
(Cambridge, UK: en New York, NY, USA: Cambridge University Press, 2007): pp. 7. 257
Watkins, Kevin, ―Summary Human Development Report 2007/2008,‖ United Nations Development
Programme, 2007, http://hdr.undp.org/en/media/hdr_20072008_summary_english.pdf , [geraadpleegd op: 20-12-
2007]. 258
Ibid., p. 7. 259
Voor nog meer voorbeelden van adaptatie door ontwikkelde landen zie: The New York Times, Winners and
Losers in a Changing Climate, 02-04-2007,
http://nytimes.com/2007/04/02/us/20070402_CLIMATE_GRAPHIC.html, [geraadpleegd op: 01-04-2008]. 260
Debusschere, Barbara, ―Noodplan moet watertekort in Barcelona opvangen,‖ De Morgen, 09-04-2008, p. 10.
Zie ook: Brahic, Catherine, ―Is this the beginning of water wars?‖ New Scientist, 11-04-2008,
http://environment.newscientist.com/article/dn13655-is-this-the-beginning-of-water-wars.html, [geraadpleegd
op: 12-05-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 97 -
Arme landen daarentegen ontberen volgens een recent rapport van het United Nations
Development Program261
dergelijke capaciteit tot adaptatie:
261
Watkins, Kevin, ―Summary Human Development Report 2007/2008,‖ United Nations Development
Programme, 2007, http://hdr.undp.org/en/media/hdr_20072008_summary_english.pdf, [geraadpleegd op: 20-12-
2007].
Figuur 13: Vervuilers en slachtoffers
Deze twee wereldkaarten werden zodanig vervormd zodat ze, in het geval van de eerste grafiek, een beeld
geven de bijdrage van verschillende landen aan het klimaatprobleem, en in het geval van de tweede grafiek,
aantonen waar de gevolgen van de klimaatverandering zich op het gebied van gezondheid manifesteren. Hierbij
wordt de bijdrage aan de klimaatverandering gemeten in CO2-uitstoot en de impact op de gezondheid
uitgedrukt door het aantal doden dat veroorzaakt werd door ziektes en andere gevolgen van de
klimaatverandering.
Bron: University of Wisconsin-Madison News, Illustration: The ethical dimensions of global climate change,
06-11-2007, http://www.news.wisc.edu/14419, [geraadpleegd op: 31-03-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 98 -
In the Horn of Africa, ‗adapation‘ means that women and young girls walk further to collect
water. In the Ganges Delta, people are erecting bamboo flood shelters on stilts. And in the
Mekong Delta, people are planting mangroves to protect themselves against storm surges, and
women and children are being taught to swim.262
Desmund Tutu, voormalig aartsbisschop van Kaapstad, waarschuwt dan ook dat we aan het
evolueren zijn naar een wereld van adaptation apartheid.263
Bovendien zijn milieurampen
geen kwestie van ‘here-today-gone-tomorrow’, zoals de media het altijd voorstellen.
Milieurampen ondermijnen vaak de lange termijn ontwikkeling van arme landen.
4.4.2.2. Lange termijn gevolgen264
Arme landen worden nu al vaak geteisterd door milieurampen. Deze rampen veroorzaken niet
enkel onmiddellijke schade: ―climate shocks also erode long-term opportunities for human
development, undermining productivity and eroding human capabilities.‖265
Hoewel deze
milieurampen niet worden veroorzaakt door de klimaatverandering, zou de opwarming van de
aarde de nu al sterk geplaagde derde wereldlanden extra belasten. Volgens het meest recente
Human Development Report werden er tussen 2000 en 2004, 262 miljoen mensen
geconfronteerd met milieurampen. Van deze 262 miljoen slachtoffers, leeft 98% in
ontwikkelingslanden. Wanneer arme gezinnen getroffen worden door extreme
weersomstandigheden moeten ze vaak hun bezittingen verkopen, rantsoeneren, hun uitgaven
voor gezondheidszorg beperken en hun kinderen van school sturen. Deze gevolgen zorgen
ervoor dat de getroffen gezinnen in een neerwaartse spiraal terechtkomen zodat ook hun lange
termijn ontwikkeling wordt gehypothekeerd.
Ook cijfermateriaal uit een onderzoek van het UNDP ondersteunt de conclusie dat
weersomstandigheden een invloed hebben op de lange termijn ontwikkeling van derde
wereldlanden. Zo heeft de studie uitgewezen dat kinderen van vijf jaar of jonger (geboren in
Ethiopië en Kenia) die tijdens een periode van droogte geboren waren, respectievelijk 36% en
50% meer kans hadden ondervoed te zijn dan tijdens een normale periode. Verder wezen de
resultaten uit dat een kind van twee jaar of jonger geboren in Niger tijdens een droogte, 72
262
Ibid., p. 24. 263
Tutu, Desmund, in: ibid., p. 26. 264
Ibid., pp. 16-17. 265
Ibid., p. 16.
Klimaatverandering en ethiek
- 99 -
procent meer kans heeft op groeistoornissen. Een laatste vaststelling was dat: ―Indian women
born during a flood in the 1970s were 19 percent less likely to have attended primary
school.‖266
4.4.3. Nood aan adaptatie
Om deze neerwaartse spiraal te vermijden, is er dus nood aan middelen die
ontwikkelingslanden in staat stellen zich aan te passen aan het veranderende klimaat. Maar
toch draaien de gesprekken in het klimaatdebat vooral rond mitigatie. Volgens Marco Grasso
kan dit verklaard worden door een verschillende visie tussen Noord en Zuid op het probleem.
In het geïndustrialiseerde Noorden ziet men de klimaatverandering vooral als een
milieuprobleem. In het Zuiden daarentegen wordt het vooral beschouwd als een fenomeen dat
in eerste instantie mensen bedreigt. Aangezien het Noorden de meeste politieke macht heeft,
domineert vooral hun visie het internationaal forum. Het klimaatdebat mag zich dan ook niet
beperken tot vragen over wie hoeveel mag uitstoten, maar moet ook dieper ingaan op kwesties
zoals verantwoordelijkheid voor het verleden en wie de kosten voor adaptatie op zich moet
nemen.267,268
Er kunnen twee algemene categorieën van adaptatiemaatregelen onderscheiden worden (zie
tabel 4). De eerste soort heeft als doel de bevolking tegen de gevolgen van de opwarming van
de aarde te beschermen. Voorbeelden van deze beschermingsmaatregelen zijn: het bouwen
van dijken, het verbeteren van wateropslagplaatsen, het introduceren van nieuwe gewassen
die beter kunnen gedijen in droogte, etc…269
Paavola en Adger noemen dit proactieve
tegenzetten.270
De tweede soort zijn de reactieve maatregelen. Deze moeten de bevolking in
266
Ibid., p. 17. 267
Grasso, Marco, ―A normative ethical framework in climate change,‖ Climatic Change, 81. 3 (2007): pp. 223-
246. 268
Voor de volledigheid moet hier worden opgemerkt dat de focus wel degelijk aan het veranderen is. Zo was
het adaptatievraagstuk het belangrijkste thema op de laatste klimaatconferentie te Bali (al had dit misschien
vooral te maken met de moeizame vooruitgang van de onderhandelingen omtrent mitigatie). Zie: Gelling, Peter,
―Focus of Climate Talks Shifts of Helping Poor Countries Cope,‖ New York Times, 13-12-2007,
http://www.nytimes.com/2007/12/13/world/13climate.html, [geraadpleegd op: 06-05-2008]. 269
Grubb, Michael, ―Seeking Fair Weather: Ethics and the International Debate on Climate Change,‖
International Affairs, 71.3 (1995): p. 475. 270
Paavola, Jouni en Adger, Neil, ―Fair adaptation to climate change,‖ Ecological Economics, 46. 4 (2006): p.
597.
Klimaatverandering en ethiek
- 100 -
staat stellen om te gaan met de gevolgen van extreme weersomstandigheden.271
Voorbeelden
hiervan zijn het heropbouwen van dijken en het geven van voedselhulp. Paavola en Adger
merken wel op dat deze twee strategieën niet kunnen garanderen dat de bevolking honderd
procent beschermd is tegen extreme weersomstandigheden.272
Verder vindt adaptatie plaats op vier niveaus die onderling met elkaar in interactie kunnen
treden. Deze niveau‘s zijn: het internationale, nationale, lokale en individuele niveau. Het
bestaan en met elkaar interageren van deze verschillende lagen brengt een drietal implicaties
met zich mee. Een eerste gevolg is dat acties van individuen i.v.m. adaptatie afhankelijk zijn
van wat er in het in het verleden op de vier verschillende niveaus werd beslist. Ten tweede is
het niet zo dat een van deze vier niveaus hét niveau bij uitstek is om actieplannen te beramen.
Een actieplan kan enkel slagen wanneer het deze verschillende niveaus integreert. En ten
271
Grubb, Michael, ―Seeking Fair Weather: Ethics and the International Debate on Climate Change,‖
International Affairs, 71.3 (1995): p. 475. 272
Paavola, Jouni en Adger, Neil, ―Fair Adaptation to Climate Change,‖ Ecological Economics, 46. 4 (2006): p.
597.
Response Proactive Reactive
International Guidelines for national adaptation Food aid nicasures
strategies, development of new crops
National Grain storage; agricultural policies Changes in tariffs and spending
to change crops and practices to augment food imports and
disaster relief
Local Investment in rainwater harvesting, Mutual help
irrigation and flood protection;
local seed banks; local coordination
Individual Livelihood diversification, investment in Migration
human and physical capital; alteration of
agricultural practices
Tabel 4: Adaptatiestrategieën
Deze tabel toont welke proactieve en reactieve adaptatiemaatregelen er kunnen worden getroffen op het individueel,
lokaal, nationaal en internationaal niveau.
Bron: Paavola, Jouni en Adger, Neil, ―Fair Adaptation to Climate Change,‖ Ecological Economics, 46. 4 (2006): p.
596.
Klimaatverandering en ethiek
- 101 -
slotte helpen Paavola en Adger de opvatting uit de wereld dat adaptatie enkel op de twee
uitersten van het continuüm nl. internationaal of lokaal/individueel plaats vindt. Men vergeet
immers al te vaak dat ook ngo‘s, nationale en lokale overheden een rol te vervullen hebben. 273
4.4.3.1. Wie betaalt?
Er moeten dan wel adaptatiemaatregelen worden getroffen, maar wie moet dit betalen? Henry
Shue meent dat de kosten voor de klimaatverandering moeten worden gedragen door de rijke
geïndustrialiseerde landen.274,275
Volgens Shue leiden drie algemeen aanvaarde principes van
billijkheid tot deze conclusie.
4.4.3.1.1.Bijdrage tot het probleem276
Het eerste principe dat Shue aanhaalt, luidt als volgt:
When a party has in the past taken an unfair advantage of others by imposing costs upon them
without their consent, those who have been unilaterally put at a disadvantage are entitled to
demand that in the future the offending party shoulder burdens that are unequal at least to the
extent of the unfair advantage previously taken, in order to restore equality.277
In het geval van de klimaatverandering hebben ontwikkelde landen de atmosfeer aangetast
terwijl ze hun materiële welvaart aan het vergroten waren. Op deze manier heeft het Noorden
de hele wereld schade berokkend. Bijgevolg moeten, volgens het eerste principe van
billijkheid, de rijke landen ervoor zorgen dat de ongelijkheid wordt weggewerkt. Concreet
betekent dit dat ontwikkelde landen extra mogen worden belast in de strijd tegen de
opwarming van de aarde.
Ontwikkelde landen argumenteren hier echter tegen dat ook ontwikkelingslanden mee
geprofiteerd hebben van hun toegenomen rijkdom (o.a. door de verspreiding van nieuwe
273
Ibid., pp. 596-597. 274
Shue, Henry, ―Global Environment and International Inequality,‖ International Affairs, 75.3 (1999): pp. 531-
545 275
Tot de kosten die gepaard gaan met de klimaatverandering behoren zowel de kosten voor adaptatie als de
kosten voor abatement (dit zijn de kosten die gepaard gaan met de reductie van de broeikasgassen). 276
Shue, Henry, ―Global Environment and International Inequality,‖ International Affairs, 75.3 (1999): pp. 534-
537. 277
Ibid., p. 534.
Klimaatverandering en ethiek
- 102 -
technologieën en medicijnen). Shue repliceert hierop dat derde wereldlanden telkens de
rekening gepresenteerd kregen voor de transfer van medicijnen of technologie, waardoor ze
werden opgezadeld met een enorme schuldenberg.
Een tweede repliek van ontwikkelde landen is dat ze niet de intentie hadden om het milieu te
schaden. Ze grijpen hiervoor terug op Immanuel Kants befaamde zinsnede: ‘Ought
presupposes can’. Je moet inderdaad slechts iets doen indien je het ook daadwerkelijk kunt
doen (ook Shue beaamt dit). Dus, zo gaan de verdedigers van het Noorden verder, is het
onfair om ons verantwoordelijk te houden voor de klimaatverandering aangezien wij niet
konden weten dat de atmosfeer zou worden aangetast. Shue merkt op dat de verdedigers van
dit tegenargument de termen ‗straf‘ en ‗verantwoordelijkheid‘ met elkaar verwarren. Het zou
inderdaad onfair zijn om de ontwikkelde landen te straffen voor hun overconsumptie van de
atmosfeer, maar dit betekent nog niet dat ze niet verantwoordelijk zijn voor de onvoorziene
gevolgen.
Een derde bezwaar is dan ook dat de huidige generatie niet verantwoordelijk mag worden
gesteld voor schade die werd toegebracht in het verleden. Volgens Shue is deze tegenwerping
een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid. Hij countert dit tegenargument dan ook
op twee manieren. Ten eerste is het zo dat rijke landen reeds geruime tijd weten dat hun
uitstoot de atmosfeer aantast en ze toch niets gedaan hebben om hun uitstoot te reduceren.
Ten tweede poneert Shue dat de huidige generatie niet volledig los staat van de vorige
generaties omdat wij nu nog steeds genieten van de voordelen van de industriële activiteiten
van vroeger. Wij maken immers allemaal deel uit van ―enduring economic structures‖.278
Bijgevolg gaan niet alleen de voordelen maar ook de verantwoordelijkheden over naar de
volgende generatie.
Toch zal het moeilijk zijn om dit principe te operationaliseren. Want om land A
verantwoordelijk te stellen voor de schade in land B, is het nodig dat er cijfers voorhanden
zijn die aantonen in welke mate land A heeft bijgedragen aan het probleem. Meerbepaald
moet er ten eerste worden vastgesteld hoeveel land A uitgestoten heeft (dit is nog relatief
eenvoudig te bepalen). Maar ten tweede moet worden onderzocht welk aandeel de opwarming
van de aarde heeft in milieurampen. Want overstromingen, droogtes en dergelijke worden ook
278
Ibid., p. 537.
Klimaatverandering en ethiek
- 103 -
veroorzaakt door natuurlijke oorzaken. Een bijkomend probleem is dat er in de ontwikkelde
landen zelf onderling verschillen bestaan wat emissies betreft. Moet de verantwoordelijkheid
bijgevolg opgesplitst worden tussen lokale overheden, organisaties en individuen?279
4.4.3.1.2. Financiële capaciteit280
Het tweede principe van billijkheid dat leidt tot de conclusie dat rijke landen moet opdraaien
voor de kosten van de klimaatverandering, is het volgende:
Among a number of parties, all of whom are bound to contribute to some common endeavour,
the parties who have the most resources normally should contribute the most to the endeavour.281
Wanneer dit principe wordt toegepast, leidt het tot een progressive rate of payment. Deze
progressieve betalingsvoet kan proportioneel – land A is tweemaal rijker dan land B, dus moet
land A tweemaal zo veel betalen als land B – of niet proportioneel zijn. Dit laatste betekent
dat, hoewel land A dubbel zo rijk is als land B, land A niet het dubbele, maar gewoon meer
moet bijdragen. Deze progressieve betalingsvoet staat tegenover de flat rate of contribution,
waarbij iedere deelnemer een gelijke som betaalt. Het probleem met deze laatste betalingsvoet
is dat er geen rekening wordt gehouden met de omstandigheden van de verschillende partijen,
terwijl de progressieve betalingsvoet toelaat dat de bijdrages ook financieel haalbaar zijn voor
ieder land.
Een bezwaar tegen de progressieve betalingsvoet is dat het een disincentive effect creëert: de
aansporing om rijker te worden valt weg. Want waarom zou ik risico‘s nemen om mijn
kapitaal te vergroten als ik in de toekomst toch een groter aandeel dan anderen zal moeten
betalen? Op die manier slinkt immers mijn winst waardoor ik terug op hetzelfde
welvaartsniveau kom als de andere landen die geen inspanningen leveren. Shue repliceert
hierop dat er een onderscheid bestaat tussen enerzijds fair zijn en anderzijds het creëren van
incentives. Het is niet omdat een bepaalde betalingsvoet aansporingen teweeg brengt, dat dit
ook een fair systeem is. Een tweede tegenargument is dat wie poneert dat een progressieve
279
Brown, Donald et. Al, ―White Paper on the Ethical Dimension of Climate Change,‖
http://regserver.unfccc.int/seors/file_storage/2lhcxt0kqzmg4si.pdf, [geraadpleegd op: 07- 04-2007]: p. 15. 280
Shue, Henry, ―Global Environment and International Inequality,‖ International Affairs, 75.3 (1999): pp. 537-
540. 281
Ibid., p. 537.
Klimaatverandering en ethiek
- 104 -
betalingsvoet een disincentive effect creëert, ervan uitgaat dat het maximaliseren van onze
groei en productie een goede zaak is. Maar gezien de beperkte capaciteit van onze planeet valt
dit te betwijfelen. Ten derde stelt Shue dat een zeker aantal incentives wel nodig is om
individuen aan te sporen iets te ondernemen. Maar tegelijk vraagt hij zich af of het wel nodig
is om het maximum aan aansporingen te geven. Psychologische effecten worden hier al te
vaak vergeten. ―Whether people respond [to incentives] or not depends upon individual
personalities and individual circumstances.‖282
Het is dus verkeerd om te denken dat er steeds
zo veel mogelijk incentives moeten worden gegeven, aangezien psychologische effecten ook
het gedrag van individuen bepalen.
4.4.3.1.3. Minimale levensstandaard283
Het derde en laatste principe van billijkheid luidt als volgt:
When some people have less than enough for a decent human life, other people have far more
than enough, and the total resources available are so great that everyone could have at least
enough without preventing some people from still retaining considerably more than others
have, it is unfair not to guarantee everyone at least an adequate minimum.284
Vooral kinderen hebben baat bij dit principe, aangezien zij het meest kwetsbaar zijn wanneer
een samenleving de minimale bestaansvoorwaarden niet haalt. Een mogelijk tegenargument is
dat dit principe de overbevolking in de hand werkt. Shue verwijt dit tegenargument ―to be
ethically outrageous and factually groundless.‖285
Een tweede tegenwerping van het derde
principe van gelijkheid is dat het onfair is dat land A, land B moet helpen om tot een
minimale levensstandaard op te klimmen. Dit impliceert volgens Shue dat grenzen een
belangrijke morele betekenis hebben die de plicht om anderen te helpen overstijgt. Shue ziet
echter niet in waarom grenzen van staten zouden samenvallen met morele grenzen. Hij denkt
dan ook dat dit bezwaar vooral geopperd wordt door industrielanden die niet willen opdraaien
voor de schade die ze veroorzaakt hebben aan het milieu.
Shue meent dat er twee strategieën bestaan die ertoe leiden dat anderen een minimum aan
bestaansvoorwaarden kunnen halen. Een eerste strategie houdt in dat rijke landen zich niet
282
Ibid., p. 539. 283
Ibid., pp. 541-544. 284
Ibid., p. 541. 285
Ibid., p. 542.
Klimaatverandering en ethiek
- 105 -
mengen met de mogelijkheden van derde wereldlanden om het minimum te behouden. Een
tweede strategie is ontwikkelingslanden actief te ondersteunen in hun pogingen om de
minimum bestaansvoorwaarden te bereiken. De eerste strategie vraagt duidelijk een veel
kleiner engagement van rijke landen dan de tweede.
Het is duidelijk dat de eerste strategie sowieso moet worden gevolgd. Dit komt omdat het niet
toegestaan is om schade te veroorzaken aan anderen, zelfs wanneer die anderen letterlijk aan
de andere kant van de wereld wonen. Een voorwaarde hiervoor is dat het ontzeggen van een
minimale levensstandaard een vorm van schade veroorzaken is, maar volgens Shue is dit
zeker het geval. Bijgevolg is het niet toegestaan dat er in verdragen tussen rijke en arme
landen verwacht wordt dat arme landen grote opofferingen moeten maken, aangezien dit
ervoor zorgt dat ze hun minimale bestaansvoorwaarden niet meer kunnen halen en dus onfair
is.
Maar wat met de tweede strategie? Is het mogelijk om ontwikkelde landen actief bijstand te
laten leveren aan ontwikkelingslanden? Stel dat Noord en Zuid een akkoord in verband met
de klimaatverandering willen bereiken en dat de rijke staten menen dat ze geen verplichting
hebben ten opzichte van het Zuiden. Wat zal het Zuiden dan nog tegenhouden om het
hetzelfde te beweren, nl. dat het Zuiden geen verplichten heeft ten opzichte van het Noorden?
If the wealthy states say to the poor states, in effect ‗our most urgent request of you is that you
act in ways that will avoid […] global warming that we have started‘, the poor states could
reasonably respond, ‗our most urgent request of you is assistance in guaranteeing the fulfilment
of the essential needs of our citizens‘. 286
Rijke landen hebben dus als taak om de derde wereldlanden actief te ondersteunen, want
indien ze dit niet doen is er weinig hoop op coöperatie. In het geval van de
klimaatverandering hebben de rijke landen zelfs een nog grotere plicht om hen te helpen zich
aan te passen aangezien zij de oorzaak zijn van de situatie.
286
Ibid., p. 543.
Klimaatverandering en ethiek
- 106 -
4.4.4. Het Climate Change Regime287 en adaptatie
Volgens Shue is het dus overduidelijk dat ontwikkelde landen de kosten van de
klimaatverandering (zowel wat adaptatie als mitigatie betreft) op zich moeten nemen. Ten
eerste omdat ze verantwoordelijk zijn voor het probleem, ten tweede omdat ze de financiële
capaciteit hebben om ontwikkelingslanden bij te staan en ten derde omdat het onmogelijk is
om tot een overeenkomst te komen als de rijke landen niet eerst broodnodige hulp geven aan
de arme landen.
Maar wat is reeds gerealiseerd als gevolg van het huidige climate change regime? Paavola en
Adger behandelen deze kwestie in hun artikel Fair Adaptation for Climate Change. Hierbij
maken ze het onderscheid tussen maatregelen die de verantwoordelijkheid van
industrielanden weerspiegelen (Cf. het eerste principe van billijkheid van Shue) en
maatregelen die de plicht tot hulp weerspiegelen omdat ontwikkelde landen rijker zijn (Cf. het
tweede principe van billijkheid). De conclusie van Paavola en Adger is dat ―[t]he climate
change regime does not take an explicit stance towards responsibility for climate change
impacts and it remains vague regarding the extent to which developed countries should assist
developing countries to adapt.‖288
4.4.4.1. Verantwoordelijkheid289,290
Over de verantwoordelijkheid van ontwikkelde landen is dus, op enkele uitzonderingen na,
niet zoveel afgesproken tijdens internationale onderhandelingen over de klimaatverandering.
Een uitzondering hierop is art. 2 van de United Nations Framework Conference on Climate
Change waarin werd opgenomen dat de deelnemende landen de verantwoordelijkheid hebben
om ervoor te zorgen dat de klimaatverandering de capaciteit tot adaptatie van ecosystemen,
287
Het ‗Climate Change Regime’ wordt door Paavola en Adger gedefinieerd als: ―the collection of principles,
norms, rules and decision-making procedures around which actor expectations converge in a given issue-area
such as climate change.‖ In concreto zijn de instituten die het klimaatbeleid creëren de UN Framework
Convention for Climate Change, het Kyoto Protocol, de beslissingen van de Conferences of the Parties, de
Vienna Convention of the Law of Treaties, het internationaal gewoonterecht en ten slotte de nationale wetgeving.
Zie: Paavola, Jouni en Adger, Neil, ―Fair Adaptation to Climate Change,‖ Ecological Economics, 46. 4 (2006):
p. 598. 288
Ibid., p. 598 (eigen cursivering). 289
Ibid., p. 598. 290
In wat volgt zal ik enkel de meest duidelijke voorbeelden van het climate change regime bespreken waarin de
verantwoordelijkheden van de ontwikkelde landen naar voor komt. Voor de andere voorbeelden zie: ibid., p.
598.
Klimaatverandering en ethiek
- 107 -
systemen die instaan voor voedselproductie en economische systemen niet aantast. Dit
impliceert dus dat indien deze capaciteit tot adaptatie overschreden wordt, de uitstoters hier
verantwoordelijk worden geacht. Verder wordt in art. 3(14) van het Kyotoprotocol m.b.t. de
relatie tussen rijke en arme landen gesteld dat Annex I landen hun vermindering in uitstoot
moeten behalen ―to minimize adverse social, environmental and economic impacts on
developing country Parties.‖291
4.4.4.2. Bijstand
Wat bijstand betreft, stelt het climate change regime duidelijk dat ontwikkelde landen de
plicht hebben om ontwikkelingslanden bij te staan op het vlak van adaptatie. Dit wordt onder
andere weerspiegeld in het principe van ―common but differentiated responsibilities and
respective capabilities‖292
van de UNFCCC. Hierbij vloeit de plicht van ontwikkelde landen
om ontwikkelingslanden te helpen voort uit het feit dat ze de capaciteit hebben om anderen te
helpen, terwijl de ontwikkelingslanden de hulp net ontvangen omdat ze de capaciteit ontberen
om met de gevolgen van de klimaatverandering om te gaan. Vooral in art. 4 van de UNFCCC
staan de belangrijkste richtlijnen i.v.m. internationale hulp voor adaptatie. Zo wordt in
paragraaf 4 van dit artikel gesteld dat ontwikkelde landen de adaptatiemaatregelen van derde
wereldlanden mee moeten financieren.293
Toch blijft de praktische implementatie van deze afspraken grotendeels afwezig. Er werden
wel drie adaptatiefondsen opgericht nl. het Adaptation Fund, het Special Climate Change
Fund en het Least Developed Countries Fund. Maar deze drie fondsen creëerden niet het
gehoopte resultaat.
Het Adaptation Fund haalt zijn inkomsten uit een belasting van 2% op alle transacties van het
Clean Development Mechanism.294
De twee andere fondsen worden gefinancierd door de
Annex I landen. De opbrengst van deze fondsen is gering. Zo werd er slechts 26 miljoen
dollar daadwerkelijk uitbetaald aan de recipiënten (zie tabel 5). Dit bedrag is volgens het
291
UNFCCC, Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change, 11-12-1997,
http://unfccc.int/essential_background/kyoto_protocol/items/1678.php, [geraadpleegd op: 08-04-2008]. 292
UNFCCC, Full Text of the Convention, 1992,
http://unfccc.int/essential_background/convention/background/items/1349.php, [geraadpleegd op: 08-04-2008]. 293
Ibid. 294
Gelling, Peter, ―Focus of Climate Talks Shifts of Helping Poor Countries Cope,‖ New York Times, 13-12-
2007, http://www.nytimes.com/2007/12/13/world/13climate.html, [geraadpleegd op: 06-05-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 108 -
Human Development Report het equivalent van het wekelijkse budget van het Britse Flood
Defense Programme. Hoewel het bedrag dat voor de komende jaren wordt beloofd (279
miljoen dollar) veel hoger ligt dan het huidige, is het slechts een fractie van wat nodig is. Het
UNDP-rapport schat immers dat er 86 miljard dollar moet worden uitgetrokken voor adaptatie
in ontwikkelingslanden.295
Een bijkomend gebrek van de adaptatiefondsen is dat het
onduidelijk is hoeveel iedere donor afzonderlijk moet bijdragen en hoe het geld moet worden
verdeeld onder de recipiënten.296
Een oplossing voor dit geldgebrek kan liggen in het
investeren van een groter deel van de opbrengst van de koolstofmarkt in adaptatiemaatregelen
of in het opleggen van geldboetes aan grote uitstoters.
Tabel 5: Opbrengst van de adaptatiefondsen
Deze tabel toont voor ieder fonds aan hoeveel geld er beloofd, ontvangen en reeds uitbetaald werd.
Bron: Watkins, Kevin, ―Summary Human Development Report 2007/2008,‖ United Nations Development
Programme, 2007, http://hdr.undp.org/en/media/hdr_20072008_summary_english.pdf, [geraadpleegd op: 20-12-
2007]: p. 25.
4.4.5. Procedurele rechtvaardigheid
Hierboven heb ik het vraagstuk van de verdelende rechtvaardigheid behandeld: hoe moeten de
kosten en voordelen van de uitstoot van broeikasgassen verdeeld worden? Maar naast deze
vorm van rechtvaardigheid bestaat er ook procedurele rechtvaardigheid. ―Procedural justice
295
Watkins, Kevin, ―Summary Human Development Report 2007/2008,‖ United Nations Development
Programme, 2007, http://hdr.undp.org/en/media/hdr_20072008_summary_english.pdf, [geraadpleegd op: 20-12-
2007]: pp. 25- 26. 296
Paavola, Jouni en Adger, Neil, ―Fair Adaptation to Climate Change,‖ Ecological Economics, 46. 4 (2006): p.
600.
Klimaatverandering en ethiek
- 109 -
relates to the way in which parties are positioned vis-à-vis processes of planning and decision-
making, encompassing issues such as recognition, participation and distribution of power.‖297
Er is dus ook nood aan een rechtvaardig onderhandelingsproces, want wie geen stem heeft aan
de onderhandelingstafel zal het moeten stellen met een akkoord waarin zijn/haar belangen niet
in worden opgenomen.
Op dit moment is het zo dat enkel staten als onderhandelaars worden erkend door het Climate
Change Regime. Om de ongelijkheden tussen de staten op te lossen, worden
ontwikkelingslanden financieel ondersteund om hen in staat te stellen om een delegatie te
sturen. Maar dit lost het probleem volgens Paavola en Adger niet op. Zoals reeds eerder
gezegd vindt adaptatie plaats op verschillende niveaus. Dus door enkel op het vlak van de
staten de ongelijkheid weg te werken, verwijdert men niet de factoren die op lagere niveaus
participatie ondermijnen. Vooral non-state actoren die een stem geven aan de
bekommernissen van de mensen zelf, krijgen te weinig ruimte op de vier niveaus. Wat
participatie van de non-state actoren vooral belemmert, zijn politiek-economische factoren, de
politieke cultuur van een land en institutionele regels. Een mogelijke manier om deze
ongelijkheid weg te werken ligt volgens Paavola en Adger in het oprichten van ―a quasi-
judicial subsidiary body which would adjudicate complaints and grievances related tot the
determination of vulnerability and allocation of assistance.‖298
4.5. Het allocatieprobleem
Dit vijfde thema gaat over de verdeling van de toekomstige uitstootrechten. Want indien we
de door de IPCC geschetste worst-case-scenario’s willen vermijden, zullen we onze uitstoot
drastisch moeten reduceren. Dit roept onmiddellijk de vraag op hoe toekomstige
uitstootrechten moeten worden verdeeld. Algemeen maakt men in de literatuur een
onderscheid tussen principes die het verleden niet in rekening brengen299
om toekomstige
297
Paavola, Jouni en Adger, Neil, ― Fair adaptation to climate change,‖ Ecological Economics, 46. 4 (2006): p.
601. 298
Ibid., p. 606. 299
Deze soort van principes wordt met verschillende termen aangeduid in de literatuur: time slice principles,
forward-looking principles (Martino Traxler) en no-fault-based principles (Henry Shue).
Klimaatverandering en ethiek
- 110 -
emissierechten te verdelen en principes die de toekomstige uitstoot wel willen laten afhangen
van het verleden.300
In wat volgt zal ik enkele voorstellen bespreken die tot deze twee groepen
behoren, maar eerst zal ik even kort ingaan op het principe dat bekend staat onder de noemer
Grandfathering, en gehanteerd werd in het Protocol van Kyoto.301
4.5.1. ‘Grandfathering’
In het UNFCCC verdrag werd afgesproken dat ontwikkelde landen hun uitstoot moesten
terugbrengen tot 5% onder het niveau van 1990. Het Kyotoprotocol is een perfecte illustratie
van de Grandfathering methode die uitstootrechten toewijst ―[…] in proportion to a historic
emission baseline. As such it can be conceived as a distribution of a resource according to
historic entitlements, justified for example, in terms of ‗just acquisitions‘ or ‗needs‘.‖302
Concreet verwijst deze methode naar een relatieve vermindering ten opzichte van een
baseline (bvb.: 1990 - 5%). De grandfathering methode kent verschillende vormen. Zo neemt
een ‗zustervorm‘ het Business-as-usual Scenario als uitgangspunt en stelt het een
vermindering ten opzichte van dit scenario voor ( bvb: 2020 - 15%). Andere vormen van de
grandfathering methode verdelen de uitstoot naargelang een baseline die gemodificeerd werd
door een parameter, zoals het aantal inwoners van een land.303
Deze methode speelt vooral in het voordeel van industrielanden. Want door de toekomstige
emissierechten te laten afhangen van een baseline in het verleden, zullen landen die voor 1990
al grote uitstoters waren, na het afsluiten van het verdrag nog altijd meer mogen uistoten dan
landen die in 1900 een lage CO2-uistoot hadden.304
Ook met de zustervorm is er een
probleem. Stel dat er in 2000 beslist wordt om de uitstoot tegen 2020 met 15% te verminderen
ten opzichte van het BAU-scenario. Het kan dan goed zijn dat, hoewel de uitstoot 15% lager
300
Peter Singer noemt dit de historical principles. Andere benamingen zijn de termen backward-looking
principles (Traxler) en fault-based principles (Shue). 301
Ik maak hier een onderscheid tussen de verschillende soorten principes. Maar in de realiteit komen er ook
mengvormen voor. Een voorbeeld hiervan is het voorstel van Benito Müller dat de grandfathering- methode
combineert met het per capita principe. Zie: Müller, Benito, ―Fair Compromise in a Morally Complex World,‖
paper gepresenteerd op de Pew Centre ‗Equity and Global Climate Change‘ Conference, (2001). 302
Ibid., p. 2. 303
Ibid., p. 2. 304
Goeminne, Gert en Paredis, Erik, ―Wat na Kyoto? Bedenkingen bij onze koolstofschuld,‖ 2005,
http://cdonet.ugent.be/noordzuid/publicaties/De%20Koolstofschuld.pdf, [geraadpleegd op: 18-04-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 111 -
ligt dan normaliter het geval zou zijn, de emissies het niveau van 2000 overstijgen. In dat
geval wordt de klimaatverandering enkel afgeremd en geen halt toegeroepen.
4.5.2. Momentane principes
4.5.2.1. Het grootst mogelijk geluk305
Een eerste manier om toekomstige uitstootrechten te verdelen zonder het verleden in rekening
te brengen, is door ze toe te kennen volgens het beginsel van het grootste geluk. Aanhangers
van deze stroming, utilitaristen, maken een keuzeafweging op basis van het netto-geluk dat
iedere optie voortbrengt en kiezen daarna de optie die het meest netto-nut oplevert. In
concreto geven utilitaristen de voorkeur aan het principe waarbij de hulpmiddelen verdeeld
worden onder de allerarmsten. Dit komt omdat het marginale nut van een bepaald goed
afneemt wanneer iemand al veel van dit goed bezit terwijl het marginaal nut sterk toeneemt
wanneer een persoon weinig of niets van dit goed bezit. Dit betekent echter niet dat dit een
absoluut principe is zoals bij Rawls (zie verder punt vier). Utilitaristen streven immers naar
een verhoging van het nut en als dit door andere vuistregels bekomen kan worden, zullen deze
verkozen worden.
Het nadeel van deze visie is dat utilitaristen de aanspraak op comfort van rijke individuen niet
kunnen negeren. Rijke burgers kunnen argumenteren dat het inleveren van luxe en comfort
hen zo doet lijden, dat een herverdeling zorgt voor een daling van hun geluk. Singer geeft het
voorbeeld van Canadezen die meer energie nodig hebben dan Mexicanen om de winter door
te komen. Dit probleem kan volgens Singer echter opgelost worden door het invoeren van een
mondiale handel in uitstoot, dat een essentieel deel vormt van zijn eigen voorstel, nl. het per
capita principe.
4.5.2.2. Per capita uitstootrechten
Dit principe is het meest populaire in het klimaatdebat.306
Zelfs tegenstanders erkennen dat dit
vanuit ethisch oogpunt een nobel principe is.307
Onder de ethici is Peter Singer een
305
Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): pp. 44-46.
Klimaatverandering en ethiek
- 112 -
voorstander van dit systeem. Bij dit systeem krijgt elk land een deel van de mondiale
toegelaten uitstoot toegewezen op basis van zijn bevolkingsaantal. Cijfermateriaal wijst uit
dat een systeem van per capita emissierechten zou neerkomen op één ton koolstofuitstoot per
jaar, per persoon.
Een tegenargument is dat deze benadering landen onvoldoende stimuleert om de
bevolkingsgroei in te dammen. Volgens Singer is dit echter geen onoverkomelijk probleem.
Zo kan de toewijzing van de emissierechten gekoppeld worden aan het bevolkingsaantal en
zou er geen verhoging mogen worden toegelaten wanneer het bevolkingsaantal stijgt. Om te
vermijden dat landen met een jonge bevolking harder worden getroffen, zou er gebruik
kunnen worden gemaakt van de schattingen door de VN van de bevolkingsomvang in de
volgende vijftig jaar. Landen met een lager of hoger bevolkingscijfer dan voorspeld, zouden
respectievelijk een beloning of straf opgelegd krijgen.308
Andere manieren om dit probleem te
vermijden kunnen erin bestaan, zoals Dale Jamieson voorstelt, te kiezen voor een historische
baseline, bvb. 1990,309
of om te opteren voor een verdeling die uitstootrechten omgekeerd
evenredig verbindt met de bevolkingsgroei.310
Dit per capita principe is volgens Singer het voordeligst voor de industrielanden, want indien
we bijvoorbeeld een historisch principe zouden hanteren, zou de toegestane uitstoot immers
veel lager liggen dan één ton per capita. Om te vermijden dat ontwikkelde landen te zware
verliezen zouden lijden door de plotse forse daling van de toegestane uitstoot, laat Singer de
handel in uitstoot toe. Dit systeem is volgens hem voordelig zowel voor ontwikkelde als voor
ontwikkelingslanden. Landen die, zoals de V.S., hun quota overschreden hebben, kunnen het
overschot kopen van andere staten die hun quota niet bereikt hebben. Zo kunnen de V.S. de
economische schade inperken en krijgt de verkoper een extra stimulans om onder te
toegestane quota te blijven en een zo groot mogelijk overschot te verkrijgen.311
306
Helm en Simonis, ―Fair division of common property resources when monetary compensations are possible‖
geciteerd in: Grasso, Marco, ―A normative ethical framework in climate change,‖ Climatic Change, 81. 3 (2007):
p. 232, voetnoot 22. 307
Aldy, Joseph; Orszag, Peter en Stiglitz, Joseph, ―Climate Change: an Agenda for Global Collective Action,‖
paper voorgesteld op de Pew Centre ‗The Timing of Climate Change Policies‘ Conference, (2001): p. 18. 308
Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): pp. 40. 309
Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): p. 584. 310
Grubb, Michael, ―Seeking Fair Weather: Ethics and the International Debate on Climate Change,‖
International Affairs, 71.3 (1995): p. 486. 311
Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): pp. 47-48.
Klimaatverandering en ethiek
- 113 -
Een mogelijk argument tegen de handel in uistoot is dat landen hun verantwoordelijkheid
ontlopen. Dit kan wel zijn, geeft Singer toe, maar toch zou deze handel een positieve invloed
hebben op onze atmosfeer. Bovendien, indien er een mondiale handel in koolstof ontstaat,
zouden ontwikkelingslanden eindelijk een gegeerd goed in handen krijgen waar de
industrielanden veel geld voor willen betalen. Dit geld zou dan kunnen worden aangewend
om adaptatie-initiatieven te financieren. Uiteindelijk zal de koolstofmarkt een meer
rechtvaardige wereld creëren volgens Singer. Zelfs volgens milieusceptici zoals Lomborg
levert dergelijke mondiale handel een netto economische winst op.312
Singer somt evenwel nog twee bijkomende bezwaren tegen een koolstofmarkt op. Het eerste
is er een van praktische aard: op dit moment bestaan er geen technieken die de exacte uitstoot
van een land kunnen berekenen. Op lange termijn zou dit probleem echter weggewerkt
kunnen worden, meent Singer. Een tweede bezwaar is ethisch van aard: het gevaar bestaat dat
de inkomsten van deze handel niet terechtkomen bij de bevolking, maar bij corrupte leiders.
Singers oplossing hiervoor is om enkel landen met een wettige regering de opbrengsten van
deze handel uit te betalen. Indien een land onder een dictatoriaal regime gebukt gaat, kan het
geld in bewaring worden gegeven aan een internationaal orgaan dat onder de controle staat
van de VN. Wanneer er een legitieme regering wordt aangesteld, kan het land deze
opbrengsten wel ontvangen.313
Er zijn echter enkele problemen met het voorstel van Singer. Een eerste gevolg van een per
capita aanpak is dat een groot deel van de mondiale uitstoot terechtkomt in de handen van een
kleine groep van sterk bevolkte landen zoals China en India. Deze landen zouden samen 38%
van de totale uitstootrechten bezitten, terwijl ze slechts 15% daarvan daadwerkelijk
gebruiken. Het gevaar bestaat dat deze landen de koolstofprijs zelf zullen bepalen waardoor
de prijzen sterk zullen stijgen.314
Ten tweede wordt er in het voorstel geen rekening gehouden met verschillen tussen landen.315
Zo vindt Singer het normaal dat Canadezen die meer energie nodig hebben dan pakweg
Mexicanen om de winter door te komen, emissies moeten kopen op de koolstofmarkt om zich
312
Ibid., p. 47. 313
Ibid., p. 49-50. 314
Aldy, Joseph; Orszag, Peter en Stiglitz, Joseph, ―Climate Change: an Agenda for Global Collective Action,‖
paper gepresenteerd op Pew Centre ‗The Timing of Climate Change Policies‘ Conference, (2001): pp. 18-19. 315
Ibid., p. 19. Dit bezwaar wordt ook vermeld door Gardiner. Zie: Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global
Climate Change,‖ Ethics,114. 3 (2004): p. 584.
Klimaatverandering en ethiek
- 114 -
te kunnen verwarmen. Erg fair kan dit toch niet worden genoemd. In volgende voorstel, van
Henry Shue, wordt wel rekening gehouden met het onderscheid tussen levensnoodzakelijke
emissies en uitstoot voor luxeproducten.
4.5.2.3. Recht op levensnoodzakelijke emissies
Dit voorstel kan samengevat worden met de volgende boutade: ―maintain an adequate
minimum.‖316
Het probleem met het voorstel van Singer en met voorstellen gebaseerd op het
utilitarisme, is dat alle soorten emissies op één hoop worden gegooid. Shue hekelt dan ook de
homogenization van de traditionele economie die alle menselijke noden onder de noemer
‗voorkeur‘ classificeert: ―the epicure‘s wish for a little more seasoning and the starving
child‘s wish for a little water [...], [both] are preferences.317
Deze twee voorkeuren verschillen
kwantitatief (omdat men voor de ene wens meer geld over heeft dan voor de andere), maar
kwalitatief zijn ze gelijk volgens de standaard economische theorie (een voorkeur is een
voorkeur, punt). Volgens Shue is het niet juist om alle kwalitatieve verschillen zomaar onder
tafel te vegen. Sommige voorkeuren zijn frivool (zoals de roep om extra kruiden bij een
overvloedige maaltijd), terwijl andere van levensbelang zijn, zoals de roep om water. Ook bij
emissies is dit zo. Er bestaan bijgevolg twee soorten emissies nl.: subsistence en luxury
emissions.318,319
Het risico van een koolstofmarkt, meent Shue, is dat rijke landen alle emissierechten opkopen
van arme landen, zodat de laatstgenoemden niet meer genoeg overhouden om nog een
adequaat minimum aan levensnoodzakelijke producten te kunnen produceren. Een mogelijke
oplossing die Shue aanhaalt, is het voorstel van Thomas Drennen. Deze auteur stelt voor om
enkel de industrieel gerelateerde uitstoot van CO2 en methaan te verminderen, terwijl de aan
landbouw gerelateerde uitstoot op hetzelfde peil moet blijven. De logica hierachter is dat
ndustriële uitstoot eerder gebruikt wordt voor luxegoederen, terwijl de uitstoot van
landbouwproducten eerder veroorzaakt wordt om levensnoodzakelijke behoeftes te vervullen.
316
Shue, Henry, ―Subsistence Emissions and Luxury Emissions,‖ Law and Policy, 15. 1 (1993): p. 54. 317
Ibid., p. 55. 318
Ibid., pp. 55-56. 319
Martino Traxler meent dat het moeilijk is om een scheidingslijn tussen deze twee uitersten te vinden. Daarom
voegt hij een derde categorie toe, nl. deze van de near-subsistence emissions. Het zal dan in deze categorie zijn
dat de lijn tussen toelaatbare en ontoelaatbare uitstoot zal worden getrokken. Zie: Traxler, Martino, ―Fair Chore
Division for Climate Change,‖ Social Theory and Practice, 28.1 (2002): pp. 101-134.
Klimaatverandering en ethiek
- 115 -
Er zijn echter enkele problemen met dit voorstel (die ook Shue erkent), want sommige uitstoot
veroorzaakt door industrie is wel degelijk levensnoodzakelijk en sommige uitstoot als gevolg
van landbouw is dat niet. Toch verdedigt Shue de intentie achter deze opdeling. Om de
hierboven beschreven excessen van de koolstofmarkt tegen te gaan, zouden bepaalde regio‘s
dan ook een minimumdrempel van niet-verhandelbare uitstoot toegewezen krijgen: ―[a]bove
the inalienable allowances, the market would work its magic, […] [b]ut the market for
emission allowances would not be fully comprehensive‖.320
Volgens Gardiner heeft de visie van Shue enkele belangrijke implicaties. Ten eerste zal de
toegelaten mondiale uitstoot niet meer bepaald worden door de wetenschap, maar door morele
overwegingen. Op deze manier kan het zijn dat het plafond voor emissies boven het
wetenschappelijk optimum komt te liggen. Ten tweede veroorzaakt deze opdeling een
ongelijke uitstoot per capita en wordt het mogelijk dat de toegelaten uitstoot varieert
naargelang de tijd. Ten derde werkt Shue geen principe uit om de handel in uitstoot boven de
minimumdrempel te reguleren, waardoor het principe afwijkt van de benadering van Singer
die emissies altijd een gelijke waarde toekent.321
Hoewel Gardiner erkent dat het principe van Shue best aantrekkelijk lijkt, ziet hij toch enkele
praktische bezwaren. Ten eerste is het niet eenvoudig om een betekenis te geven aan de term
‗levensnoodzakelijk‘. Welke emissies moeten als levensnoodzakelijk worden bestempeld?
Martino Traxler geeft als invulling: ―what a society needs or finds indispensable in order to
survive.‖322
Deze definitie is echter problematisch, want iedere maatschappij kan andere
normen hebben over wat ‗onmisbaar‘ is. Zo meende George Bush Sr. in 1992 nog: ―the
American way of life is not up for negotiation.‖323
Bovendien, aldus Gardiner, is er
conceptueel iets mis met deze invulling. Traxler poneert immers dat de noden van onze
maatschappij de maatstaf vormen voor hoe de uitstoot moet worden verdeeld, maar dit staat
haaks tegenover de wijdverspreide visie dat de klimaatverandering ons net aan het denken
moet zetten over welke maatschappij we willen.324
320
Shue, Henry, ―Subsistence Emissions and Luxury Emissions,‖ Law and Policy, 15. 1 (1993): p. 58. 321
Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): p. 585. 322
Traxler, Martino, ―Fair Chore Division in Climate Change,‖ geciteerd in: ibid., p.586. 323
Bush, George Sr. op de Rio Earth Summit in 1992, geciteerd in: ibid., p. 586. 324
Ibid., p. 586.
Klimaatverandering en ethiek
- 116 -
Ten tweede zou deze methode niet veel verschillen van de per capita aanpak en toch een extra
politiek risico inhouden volgens Gardiner. Want het bovenstaande heeft aangetoond dat ieder
land waarschijnlijk zijn emissieniveau zo hoog mogelijk zal willen houden, door te claimen
dat bijna alle uitstoot levensnoodzakelijk is. Indien Shue‘s principe zou worden gehanteerd,
zouden toekomstige discussies bijgevolg vooral handelen over het geschikte plafond van
emissies. Pas in een tweede fase zou het allocatieprobleem worden behandeld. De meest faire
oplossing ten opzicht van ontwikkelde landen zou dan inhouden dat de uitstoot die niet
levensnoodzakelijk is, zou worden verdeeld volgens het per capita principe. In dit geval zou
het principe dus niet veel verschillen van dat van Singer, maar met dit verschil dat de totale
toegelaten uitstoot veel hoger zou kunnen liggen. Het is echter helemaal niet zeker dat de
emissies voor luxeproducten op een per capita wijze zouden worden verdeeld. Het principe
van Shue zegt immers niets over de verdeling van de niet-levensnoodzakelijke uitstoot. Op
deze manier staat de deur open voor een verdeling die in het voordeel is van de Annex I-
landen waardoor ontwikkelingslanden niet de kans krijgen om zich te ontwikkelen en
bovendien de kans missen om een gegeerd goed in handen te krijgen.
4.5.2.4. Hulp aan de armsten
Volgens een vierde forward-looking principle moeten we hulp geven aan de allerarmsten. Een
van de belangrijkste visies hieromtrent is die van John Rawls. Hij betoogt dat we goederen zo
moeten verdelen, dat de allerarmsten er beter van worden. Als eerste reflex zou men kunnen
denken dat dit betekent dat de rijke landen de kosten van de klimaatverandering op zich
moeten nemen en economische bijstand aan ontwikkelingslanden moeten geven.325
Toch zit er een addertje onder het gras, want om de positie van de allerarmsten te verbeteren,
kunnen ook rijken extra middelen ter beschikking krijgen als dit de situatie van de armen
verbetert. Toegepast op de klimaatproblematiek betekent dit dat ontwikkelde landen evenveel
kunnen blijven uitstoten en produceren, zolang dit in het voordeel is van ontwikkelingslanden.
De argumentatie die de Verenigde Staten onder Bush Jr. volgt, past in deze logica. Onder het
motto ―economische groei is de oplossing, niet het probleem‖326
wil de president een
325
Er zijn inderdaad ethici die op basis van de theorie van Rawls tot deze conclusie komen. Zie bijvoorbeeld:
Grasso, Marco, ―A normative ethical framework in climate change,‖ Climatic Change, 81. 3 (2007): pp. 223-
246. 326
Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): p. 42.
Klimaatverandering en ethiek
- 117 -
verhoogde uitstoot van broeikasgassen rechtvaardigen met het argument dat de V.S.
economische groei in zowel ontwikkelde als ontwikkelingslanden zal bevorderen. In dezelfde
lijn kan verder geargumenteerd worden dat indien landen mogen uitstoten in verhouding tot
hun economische activiteit, dit kan worden beschouwd als stimulans voor efficiëntie,
aangezien dit leidt tot het laagst mogelijk uitstootniveau voor de geproduceerde
hoeveelheid.327
Volgens Singer is het grootste bezwaar hiertegen dat vooral Amerikanen zelf voordeel doen
bij een verhoogde uitstoot. Bovendien blijkt uit gegevens van de U.S. Central Intelligence
Agency (CIA) dat de V.S. een inefficiënte producent328
is, dus ook het efficiëntieargument
blijft niet overeind (zie figuur 14). Wanneer we de argumentatie van Rawls willen volgen, zal
de situatie van de allerarmsten er dus enkel op vooruit gaan wanneer de geïndustrialiseerde
landen, gezien de ongelijke verdeling van de hulpbronnen, de kosten van de veranderingen
dragen.329
4.5.2.5. Een faire taakverdeling
Een laatste momentaan principe is dat van Martino Traxler.330
Volgens deze auteur is het
noodzakelijk dat er een faire taakverdeling opgesteld wordt waarbij de marginale kosten van
de klimaatverandering gelijk worden verdeeld. Wanneer een faire taakverdeling het criterium
wordt voor een internationaal verdrag zal dit, thans Traxler, als voordeel hebben dat ieder
land sneller oneerlijkheden zal opmerken. Bovendien heeft land A geen betere redenen dan
land B om zijn verplichtingen niet na te komen indien iedereen een taak moet vervullen. Op
deze manier wordt er een sterke morele druk op landen uitgeoefend om hun taken te
vervullen. Er moeten echter enkele mechanismen aanwezig zijn om dit effect te verkrijgen.
Deze voorwaarden zijn:
(1) that the terms of this fair division can be made public;
(2) that cooperation or defection can be monitored and recorded publicly;
327
Ibid., pp. 41-42. 328
Als maatstaf voor efficiënte productie wordt hier de verhouding van het Bruto Binnenlands Product per hoofd
tot de uitstoot genomen. Hieruit blijkt dat de uitstoot van de Verenigde Staten het gemiddelde per hoofd van de
bevolking royaal overschrijdt. Zie: ibid., p. 42. 329
Ibid., p. 42-44. 330
Traxler, Martino, ―Fair Chore Division for Climate Change,‖ Social Theory and Practice, 28.1 (2002): pp.
101- 134.
Klimaatverandering en ethiek
- 118 -
(3) that each nation be satisfied that this division is truly an equally burdensome one.331
Indien aan deze voorwaarden wordt voldaan, zullen landen voor schut worden gezet wanneer
ze de afgesproken resultaten niet behalen.332
331
Ibid., pp. 129-130. 332
Ibid., pp. 129-130.
Figuur 14: Verhouding Bruto Binnenland Product en uitstoot
Deze figuur toont aan welke landen er meer dan gemiddeld uitstoten nadat hun emissies werden aangepast aan
hun BBP en aan hun populatie.
Bron: Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): p. 43.
Klimaatverandering en ethiek
- 119 -
Om te vermijden dat ontwikkelingslanden even zware inspanningen moeten leveren als
ontwikkelde landen, neemt Traxler Shue‘s onderscheid over tussen levensnoodzakelijke
emissies en uitstoot voor luxeproducten en voegt hij er nog een derde categorie van de near-
subsistence emissions aan toe. Landen die enkel levensnoodzakelijke uitstoot produceren
mogen niet dezelfde doelstellingen opgelegd krijgen als landen die ook broeikasgassen
uitstoten voor luxeproducten. ―Cooperation from poor or less economically developed
countries is required only when rich or developed countries have to make equally painful
contributions.‖333
Gardiner ziet ook met dit voorstel enkele problemen. Zo is het niet zeker of louter het feit dat
iedereen een taak moet volbrengen, een voldoende garantie biedt dat landen niet zullen
verzaken aan hun taken. In een tragedy of the commons is een faire taakverdeling immers
ondergeschikt aan een afweging van de kosten en baten die een akkoord met zich meebrengt.
Bovendien is het twijfelachtig of ontwikkelingslanden wel de morele druk zullen voelen om
hun taak niet te verwaarlozen. Want waarom zouden ontwikkelingslanden meewerken aan een
verdrag dat hen niet dezelfde ontwikkeling toelaat die het Noorden gekend heeft? Bovendien
vraagt het voorstel van Traxler grote inspanningen van ontwikkelde landen, terwijl we niet
mogen verwachten dat ontwikkelingslanden vanaf de beginfase inspanningen moeten
leveren.334
4.5.3. Historische principes
4.5.3.1. Toepasbaarheid van historische principes
4.5.3.1.1. Praktische bezwaren
In het vorige hoofdstuk over adaptatie is gebleken dat industrielanden grotendeels
verantwoordelijk zijn voor de klimaatverandering. Toch staan veel academici weigerachtig
tegenover het idee dat toekomstige emissierechten zouden worden bepaald door het verleden.
Een aantal bezwaren heb ik in het vorige deel over de kosten van de klimaatverandering al
333
Ibid., p. 128. 334
Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): pp. 588-589.
Klimaatverandering en ethiek
- 120 -
behandeld. Dit zijn onder andere: dat industrielanden niet wisten welke schade ze
veroorzaakten, dat de huidige generatie niet verantwoordelijk mag worden gesteld voor
schade veroorzaakt in het verleden en dat de voordelen van de industrialisatie van de Annex I
landen ook naar ontwikkelingslanden zijn gevloeid.
Naast deze bezwaren zijn er ook nog enkele praktische bezwaren. Peter Singer geeft bvb. toe
dat er ethisch gezien redenen bestaan om toekomstige uitstootrechten te verdelen op basis van
het verleden, maar meent toch dat een verdeling op basis van het verleden niet haalbaar is.
Deze opmerking komt ook terug in het werk van Traxler. Hij meent dat het onmogelijk is om
tot een verdrag te komen waarbij historische principes in rekening worden genomen voor de
allocatie van uitstootrechten. ―Such a translation would require a prior international
agreement on which considerations of justice to consider and then an agreement on how to
translate these considerations into proportional allocations.‖335
Traxler meent dat deze
onderhandelingen zouden blijven aanslepen, waardoor er niets zou veranderen. Daarom is het
beter om voor een meer realistische optie te kiezen, zodat er tenminste resultaten worden
geboekt.336
Een bijkomend praktisch bezwaar is dat sommige staatsgrenzen veranderd zijn
sinds het begin van de industriële revolutie. Hoe moet men dan de emissies uit het verleden
verdelen tussen de landen die bijvoorbeeld deel uitmaakten van de USSR?
4.5.3.2.2. Een verdediging van historische principes
Hoewel veel theoretici zich laten leiden door deze praktische bezwaren, zijn er toch ook veel
andere stemmen in het klimaatdebat. Zo behoren Eric Neumayer en Stephen Gardiner tot de
stemmen die historische principes wel in rekening willen brengen. Gardiner ziet bijvoorbeeld
niet in waarom Traxler het nodig acht dat er eerst een internationaal akkoord zou moeten
bestaan over rechtvaardigheid. Ten tweede merkt hij terecht op dat indien er geen rekening
wordt gehouden met het verleden, het best mogelijk is dat ontwikkelingslanden niet willen
meewerken (zie ook het derde principe van Shue in het vorige hoofdstuk).337
335
Traxler, Martino, ―Fair Chore Division for Climate Change,‖ Social Theory and Practice, 28.1 (2002): p. 128. 336
Ibid., p. 128-129. 337
Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): p. 582.
Klimaatverandering en ethiek
- 121 -
Ook het bezwaar van de verschuivende grenzen gaat niet op volgens Eric Neumayer.338
Ten
eerste zijn de grenzen van de grootste historische vervuilers zoals Japan, West-Europa, de
Verenigde Staten, Australië, e.d. niet veranderd. Ten tweede is het mogelijk om de uitstoot te
verdelen, in het geval van de Sovjetunie, onder de opvolgers van de USSR. De uitstoot kan
dan verdeeld worden op een per capita basis of naargelang het BNP. Ten slotte kan men
ervoor kiezen om de historische verantwoordelijk te beperken tot een bepaald tijdsegment.
―This might also be a good idea given that the reliability of historical emission data in general
decreases for periods longer back in time.‖339
Verder geeft Neumayer drie bijkomende redenen om het verleden in rekening te brengen bij
het toewijzen van emissierechten.340
Ten eerste wordt de historische verantwoordelijkheid van
de uitstoters ondersteund door de wetenschap. Het is nu eenmaal zo dat broeikasgassen die in
het verleden werden uitgestoten de huidige klimaatverandering veroorzaken. Wie de
historische verantwoordelijkheid van industrielanden negeert, negeert bijgevolg ook de
―physical laws that give rise to the environmental problem of global warming.‖341
Ten tweede
erkent de internationale gemeenschap het principe dat ‗de vervuiler betaalt‘.342
Dus als er
rekening wordt gehouden met het verleden bij de allocatie van emissierechten, kan men er
zeker van zijn dat de verantwoordelijken zullen opdraaien voor hun daden. Een laatste reden
is dat iedereen recht heeft op een gelijk deel van de broeikasgasabsorberende capaciteit van de
atmosfeer. Indien het verleden in rekening wordt gebracht, krijgt men de garantie dat iedereen
ook daadwerkelijk een gelijk deel krijgt.
Hetzelfde argument keert ook terug bij Singer (hoewel hij een verdeling op historische
gronden afwijst omwille van praktische redenen). Hij stelt dat ontwikkelde landen zich niet
de atmosfeer hadden mogen toe-eigenen omdat ze niet ‗genoeg en van dezelfde
kwaliteit‘(enough and as good)343
van onze atmosfeer voor de anderen hebben overgelaten.344
338
Neumayer, Eric, ―In defence of historical accountability for greenhouse gas emissions,‖ Ecological
Economics, 33.. 2 (2000): pp. 185-192. 339
Ibid., p. 189. 340
Ibid., pp. 187-188. 341
Ibid., p. 187. 342
Het principe dat een staat geen schade aan het milieu van andere landen mag aanrichten, werd opgenomen in
de United Nations Conference on the Human Environment in Stockholm. Als dit geldt voor ‗traditionele‘
milieuschade, moet dit ook gelden voor de klimaatverandering. Bovendien werd het principe opgenomen in de
UNFCC. Zie: ibid., p. 188. 343
De formulering ‗enough and as good’ ontleent Singer aan John Lockes Second treatise of Government
(1690). Hierin poneert Locke dat de aarde gemeenschappelijk erfgoed is maar dat er toch sprake kan zijn van
particulier eigendom indien de grond vermengd wordt met onze arbeid en indien er toch nog ‗genoeg en van
Klimaatverandering en ethiek
- 122 -
Bovendien erkent Singer dat de twee traditionele argumenten die stellen dat het
gerechtvaardigd is om een gemeenschappelijk bezit, zoals de atmosfeer, te veranderen in
privé-bezit niet opgaan. Want in het eerste argument (ontleend aan Locke) wordt geponeerd
dat de armsten mee geprofiteerd hebben van de toegenomen productiviteit van het Westen, en
dat ontwikkelde landen daarom het recht hebben om zich ook hun capaciteit van de atmosfeer
toe te eigenen. Een blik op de werkelijkheid volstaat echter om aan te tonen dat dit niet het
geval is. Zo kunnen de allerarmsten niet profiteren van de toegenomen productiviteit in de
Westerse landen omdat ze zich de producten simpelweg niet kunnen veroorloven. Wanneer ze
daarenboven de negatieve gevolgen van de klimaatverandering zullen ondervinden, is het
moeilijk om nog te argumenteren dat ze hun voordeel hebben gedaan bij de toe-eigening van
de atmosfeer door de industrielanden.345
Ook het tweede argument, nl. dat van Smith,346
dat stelt dat rijken slechts weinig meer kunnen
consumeren dan armen, wordt ontkracht wanneer we naar de realiteit kijken waarin de
gemiddelde westerling ongeveer vijftien maal zoveel meer de atmosfeer vervuilt dan de
gemiddelde Native American. Singer argumenteert dat de rijkdom van het westen zijn
oorsprong vindt in het excessief gebruik van onze atmosfeer door een relatief klein deel van
de wereldbevolking. Ontwikkelingslanden hebben, gezien de geschiedenis, dan ook recht op
een rechtzetting en een compensatie.347
4.5.3.2. Koolstofschuld
Uit het voorgaande blijkt dat we het verleden niet mogen vergeten bij het toewijzen van
emissierechten. Ook vanuit ontwikkelingslanden zelf is er een dynamiek ontstaan die de
milieuschade veroorzaakt door ontwikkelde landen aankaart. Toen in begin van de jaren 1990
duidelijk werd dat het Noorden verantwoordelijk was voor het gat in de ozonlaag, terwijl de
slachtoffers vooral in Chili leefden, riep het Chileense Instituto De Ecologica de term
dezelfde kwaliteit‘ van het gezamenlijk bezit overblijft voor de anderen. Zie : Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek
in een tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): pp. 33-34. 344
Ibid., p. 33 345
Ibid., p. 33-35. 346
Adam Smith meende dat een ‗onzichtbare hand‘ zorgt voor de verdeling van levensbehoeften. Deze verdeling
wijkt volgens Smith niet veel af van een gelijke verdeling onder iedereen. Het achterliggende idee is dat rijken
hun eigen rijkdom terug in de economie pompen wanneer ze luxeproducten kopen. Smith dacht dat, hoewel hij
hun egoïstische aard erkende, rijken niet veel meer zouden consumeren dan armen. Zie: ibid., pp. 35-36. 347
Ibid., p. 35-36.
Klimaatverandering en ethiek
- 123 -
‗ecologische schuld‘ in het leven.348
NGO‘s uit het Zuiden hebben sindsdien de term
opgepikt. Ecologische schuld kan als volgt gedefinieerd worden:
De ecologische schuld van land A bestaat uit:
• De ecologische schade die in de loop van de tijd door de productie- en
consumptiepatronen van land A veroorzaakt is in andere landen of in een gebied onder
jurisdictie van een andere land en/of
• De ecologische schade die in de loop van de tijd door de productie- en
consumptiepatronen van land A veroorzaakt is aan ecosystemen die vallen buiten nationale
jurisdictie en/of
• De exploitatie of het gebruik van ecosystemen en ecosysteemgoederen en –diensten in de
loop van de tijd door land A ten koste van de billijke rechten op deze ecosysteemgoederen
en –diensten van andere landen of individuen.349
Cruciaal in deze definitie zijn de componenten ―‗het veroorzaken van ecologische schade
elders‘ en ‗gebruik van milieufuncties ten koste van anderen‘‖350
Ook de uitstoot van broeikasgassen door het Noorden die vooral het Zuiden treft, valt onder
de noemer ecologische schuld. De hoeveelheid CO2 dat land A land uistoot boven het
duurzame niveau, wordt de koolstofschuld van land A genoemd. Zo heeft onderzoek
uitgewezen dat België sinds 1990 twee tot drie keer meer uitgestoten heeft dan wat als
duurzaam kan worden beschouwd. België heeft dus een koolstofschuld tegenover landen die
onder dit duurzame niveau blijven, in concreto: de ontwikkelingslanden.351
Bovendien kan
deze schuld uitgedrukt worden in geld. Hieruit blijkt dat de koolstofschuld de financiële
schuld van derde wereldlanden ten opzichte van de ontwikkelde landen ruim overstijgt.352
Tabel 6 toont opmerkelijke resultaten en gezien de schulden die ontwikkelingslanden dragen
rijst dan ook de vraag: who owes whom? Om een voorbeeld te geven: in 2000 bedroeg de
348
Goeminne, Gert en Paredis, Erik, ―Industrielanden op het matje. Ecologische schuld als een uitdaging voor
een duurzaamheidbeleid,‖ 2005,
http://cdonet.ugent.be/noordzuid/publicaties/Ecoschuld%20Oikos%20website.pdf, [geraadpleegd op: 18-04-
2008]. 349
Goeminne, Gert en Paredis, Erik, ―Wat na Kyoto? Bedenkingen bij onze koolstofschuld,‖ 2005,
http://cdonet.ugent.be/noordzuid/publicaties/De%20Koolstofschuld.pdf, [geraadpleegd op: 18-04-2008]. 350
Ibid. 351
Omdat de klimaatverandering gekenmerkt wordt door een verspreiding van de gevolgen in zowel ruimte als
tijd, hebben geïndustrialiseerde landen ook nog een intergenerationele schuld ten opzichte van de toekomstige
generaties. Het grootste deel van de schuld is echter de generationele schuld tegenover ontwikkelingslanden. Zie:
Goeminne, Gert en Paredis, Erik, ―Industrielanden op het matje. Ecologische schuld als een uitdaging voor een
duurzaamheidbeleid,‖ 2005, http://cdonet.ugent.be/noordzuid/publicaties/Ecoschuld%20Oikos%20website.pdf,
[geraadpleegd op: 18-04-2008]: p. 7. 352
Ibid., p. 7.
Klimaatverandering en ethiek
- 124 -
schuld van derde wereldlanden aan België nog 2,3 miljard Euro. De koolstofschuld van
België daarentegen bedraagt maar liefst 30 tot 40 miljard euro.353
Het is duidelijk dat ontwikkelingslanden met de koolstofschuld een krachtig instrument in
handen hebben om in de toekomst tot een meer rechtvaardig verdrag te komen waarin ook de
historische verantwoordelijkheid vervat kan liggen.
353
Ibid., p. 9.
Tabel 6: De koolstofschuld
Deze tabel toont de koolstofschulden in ton CO2 opgebouwd tussen 1950 en 2000 van een aantal landen. Aan één
ton CO2 werd een monetaire waardering van 10 EUR gegeven. Het onderzoek waaruit deze figuur komt,
hanteerde twee modellen om de koolstofschuld te berekenen. De schuldenlast varieert naargelang het model.
Bron: Goeminne, Gert en Paredis, Erik, ―Industrielanden op het matje. Ecologische schuld als een uitdaging voor
een duurzaamheidbeleid,‖ 2005,
http://cdonet.ugent.be/noordzuid/publicaties/Ecoschuld%20Oikos%20website.pdf, [geraadpleegd op: 18-04-
2008]: p. 9.
Klimaatverandering en ethiek
- 125 -
5. Klimaatbeleid: mitigatie
In dit laatste hoofdstuk zal ik nagaan wat men al ondernomen heeft om de klimaatverandering
tegen te gaan. In de eerste plaats zal ik kijken wat er op mondiaal vlak werd bewerkstelligd en
hoe het zit met de onderhandelingen voor een post Kyoto verdrag Daarna zal ik verder ingaan
op het klimaatbeleid van de Verenigde Staten, de Europese Unie en China.
Klimaatverandering en ethiek
- 126 -
5.1. Op mondiaal vlak
5.1.1. Het protocol van Kyoto
5.1.1.1. Voorgeschiedenis
In 1988 werd door de Verenigde Naties en het Word Meteorological Office gezamenlijk het
intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) opgericht. Het was meteen de intrede
van de opwarming van de aarde als internationaal politiek probleem. Als reactie op het First
Assessment Report van het IPCC – dat verklaarde dat enkel een mondiaal verdrag de
klimaatverandering kon tegengaan – werd in 1992 de United Nations Framework Convention
on Climate Change (UNFCCC) goedgekeurd door 181 landen op de klimaatconferentie te Rio
de Janeiro. Deze raamconferentie was ―niet meer dan een plan van actie‖354
waarbij de
geïndustrialiseerde landen zich engageerden een leidende rol op te nemen in de strijd tegen de
klimaatverandering.355
Verder werd in art. 4(2) opgenomen dat rijke landen het streefdoel
zouden aanmeten ― […] of returning individually or jointly to their 1990 levels these
anthropogenic emissions of carbon dioxide and other greenhouse gases […]‖356
. Aan
derdewereld landen werden geen doelstellingen opgelegd. Helaas was het streefdoel niet
wettelijk bindend wat betekende dat veel landen de raamconferentie in de praktijk dan ook
negeerden.357
5.1.1.2. Het verdrag zelf
Drie jaar later, in 1995, bleek er nood te zijn aan een bindend akkoord. Daarom werd in 1997
het protocol van Kyoto opgesteld. Dit nieuwe verdrag had als doelstelling de totale uitstoot
van ontwikkelde landen terug te brengen tot vijf procent onder het niveau van 1990 tegen
2012. Ieder individueel land kreeg evenwel andere doelstellingen: de landen van de Europese
Unie moeten hun uitstoot tot acht procent onder het niveau van 1990 terugdringen, de V.S. tot
zeven procent en Australië mag boven het niveau van 1990 blijven. Opnieuw werden er geen
354
Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): p. 28. 355
Ibid., p. 28. 356
UNFCC, Full Text of the Convention, 1992,
http://unfccc.int/essential_background/convention/background/items/1349.php, [geraadpleegd op: 27-06-2008]. 357
Singer, Peter, Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering, (Rotterdam: Lemniscaat, 2003): p. 29.
Klimaatverandering en ethiek
- 127 -
doelstellingen voor ontwikkelingslanden opgenomen. Singer merkt op dat deze cijfers
bekomen zijn door onderhandelingen en ze geen andere rechtvaardigingsgrond hebben dan de
reden dat men iets moest overeenkomen waar iedereen zich in kon vinden. Wetenschappelijk
gezien bestaat er dus geen enkele reden om onze uitstoot te reduceren tot vijf procent onder
het niveau van 1990. Om landen te helpen hun doelstellingen te bereiken werd de handel in
uitstoot toegelaten.358
In 2001 echter verlieten de V.S. onder George W. Bush Jr. de onderhandelingen. De redenen
hiervoor waren de volgende: ―[…] signing up would ruin the US economy and the pact
wrongly disregards developing countries.‖359
Even leek het alsof een oplossing voor de
klimaatverandering verder was dan ooit. Maar de Europese unie, Rusland en Japan lieten zich
niet uit het lood slaan door het Amerikaanse neen en tijdens onderhandelingen te Bonn en
Marrakesh werd de laatste hand gelegd aan het verdrag.360
Uiteindelijk ging het protocol van Kyoto van kracht op 16 februari 2005, na de ratificering
door Rusland. Ondertussen hebben reeds 181 landen het verdrag geratificeerd (zie figuur 15).
De Annex I landen die deel uitmaken van het Kyotoprotocol zijn samen verantwoordelijk
voor 63,7% van de planetaire uitstoot.361
5.1.1.3. Kritiek
Het protocol van Kyoto wordt op verschillende fronten aangevallen. Ten eerste ziet het er nu
al naar uit dat sommige landen hun vooropgestelde reducties niet zullen halen. Zo zitten twee
E.U.-landen (Spanje en Portugal) en Canada respectievelijk nu al 40,5 en 20 procent boven
hun emissieniveau van 1990 zonder een plan hebben om hun emissies te verminderen. Ook
Japan heeft te kennen gegeven dat het nog geen actieplan heeft om de doelstellingen van het
358
Ibid., p. 29. 359
Climate Change from the BBC Weather Centre, Kyoto Protocol,
http://www.bbc.co.uk/climate/policies/kyoto.shtml, [geraadpleegd op: 27-06-2008]. 360
Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): p. 591. 361
UNFCC, Status of Ratification, 13-05-2008,
http://unfccc.int/kyoto_protocol/status_of_ratification/items/2613.php, [geraadpleegd op: 27-06-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 128 -
protocol te bereiken.362
Ten tweede volstaat een vermindering van vijf procent t.o.v. 1990 niet
om de klimaatverandering een halt toe te roepen.363
Figuur 15: Goedkeuring Protocol van Kyoto
Deze figuur dateert uit december 2007 en toont welke landen het protocol reeds hebben ondertekend en
geratificeerd (groen), welke landen het protocol hebben ondertekend, maar waarvan het ratificatieproces nog
aan de gang is (geel) en welke landen het protocol hebben ondertekend, maar waarvan de ratificatie niet
doorging (rood). De landen aangeduid in het grijs hebben het verdrag noch ondertekend, noch geratificeerd.
Bron: Wikipedia, Image:Kyoto Protocol participation map, 03-12-2007,
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1e/Kyoto_Protocol_participation_map_2005.png,
[geraadpleegd op: 29-06-2008].
Toch heeft het protocol van Kyoto ook enkele voorstanders die het verdrag enige waarde
toeschrijven. Gardiner vat kort de verdiensten van het verdrag die in de literatuur terugkeren
samen:
Some would argue that, even if it achieves very little, the current agreement is to be
valued either procedurally (as a necessary first step), symbolically (for showing that
some kind of agreement is possible), geopolitically (for showing that the rest of the
362
Climate Change from the BBC Weather Centre, Kyoto Protocol,
http://www.bbc.co.uk/climate/policies/kyoto.shtml, [geraadpleegd op: 27-06-2008]. 363
Gardiner, Stephen, ―Ethics and Global Climate Change,‖ Ethics, 114. 3 (2004): p. 591.
Klimaatverandering en ethiek
- 129 -
world can act without the United States), or as simply the best that is possible under
current conditions. 364
Er valt inderdaad iets te zeggen voor deze posities volgens Gardiner. Het protocol van Kyoto
kan immers gezien worden als een opstap naar een verdrag dat grotere reducties in
broeikasgassen zal bewerkstelligen. Maar toch is er de harde realiteit die ons aan het denken
zet. Indien men al moeizaam een consensus vindt over een reductie van slechts vijf procent,
wat is dan de kans dat men een consensus zal vinden over reducties in de grootteorde van
twintig, dertig of vijftig procent? En wat is het nut van symbolische daden voor toekomstige
generaties?365
Ten derde hypothekeert het neen van de V.S. de slaagkansen van het protocol.366
De V.S. zijn
op dit moment de grootste per capita uitstoter met zo‘n 19,4 ton CO2 per persoon.367
Maar het
feit dat er geen doelstellingen werden geformuleerd voor landen die in een transitiefase van
ontwikkelings- naar ontwikkeld land zitten, is eveneens een nadeel voor het verdrag. Zo wordt
China met een aandeel van 24% van de mondiale uitstoot – dit is 3% hoger dan de Verenigde
Staten waardoor het ‘s werelds grootste uitstoter is geworden – gevrijwaard van
doelstellingen.368
Een vierde probleem waar het protocol mee kampt, is dat het geen straffen kan opleggen aan
landen die zich niet aan hun uitstootquota houden. De straffen – die bestaan uit het opleggen
van hogere reducties na 2012 en het afnemen van het recht op handel in uitstootrechten–
werden immers opgenomen in een amendement dat naast het protocol moest worden
goedgekeurd. Bijgevolg kunnen landen die het amendement niet goedkeurden, niet worden
gestraft. Een bijkomend probleem is dat landen die hun quota niet hebben bereikt de straffen
(in de vorm van hogere reducties na 2012) kunnen incalculeren tijdens de onderhandelingen
van een post Kyoto akkoord. Ten slotte kunnen landen uit het verdrag stappen. De
364
Ibid., p. 592. 365
Ibid., p. 592. 366
Ibid., p. 594. 367
De andere landen in de top vijf zijn: Rusland (11,8), 15 landen van de Europese unie van voor de uitbreiding
van 2004 (8,6), China (5,1 ) en India (1,8). Zie: Netherlands Environmental Assessment Agency, China
contributing two thirds to increase in CO2 emissions, 13-06-2008,
http://www.mnp.nl/en/service/pressreleases/2008/20080613ChinacontributingtwothirdstoincreaseinCO2emission
s.html, [geraadpleegd op: 20-06-2008]. 368
Ibid.
Klimaatverandering en ethiek
- 130 -
opzeggingstermijn bedraagt slechts één jaar indien het land reeds drie jaar het verdrag
goedgekeurd heeft.369
Het protocol van Kyoto heeft echter niet enkel te kampen met praktische problemen, maar
ook met enkele meer fundamentele problemen. Gardiner illustreert dit aan de hand van drie
voorbeelden. ―First, the agreement assumes a ―two track‖ approach, whereby an acceptable
deal on climate can be made without addressing the wider issue of international justice.‖370
Het nadeel van deze aanpak is echter dat men volledig voorbij gaat aan het feit dat de
onderhandelingspositie van arme landen wordt ondermijnd door de reeds bestaande
onrechtvaardigheid. Dit maakt deze aanpak uiterst onrechtvaardig voor arme landen. Deze
onrechtvaardigheid wordt nog duidelijker in het licht van de geringe aandacht voor
adaptatiemaatregelen zoals in het vorig hoofdstuk reeds werd aangestipt. Ten tweede heeft het
protocol geen handelssancties opgenomen. Ten slotte staat kostenefficiëntie centraal in het
protocol, maar: ―as several authors point out, this tends to shift the focus of negotiations away
from the important ethical issues and (paradoxically) to tend to make the agreement less,
rather tan more, practical.‖371
5.1.2. Naar een post Kyoto akkoord
Nu reeds zijn de onderhandelingen gestart voor een opvolger van het protocol van Kyoto dat
ten einde loopt in 2012. Deze onderhandelingen nemen plaats in het kader van de UNFCCC
en de G8 (+ 5)372
.
5.1.2.1. G8 (+5)
Op 16 februari 2006 bereikten de G8+5 landen een niet-bindend akkoord: de Washington
Declaration. Hierin wordt verklaard dat naast ontwikkelde ook ontwikkelingslanden zich
doelstellingen moeten aanmeten, dat er een mondiale koolstofmarkt moet worden opgericht
369
Ibid., pp. 592-593. 370
Ibid., p. 593. 371
Ibid., p. 594. 372
Deze groep landen bestaat uit de G8 plus China, India, Mexico en Zuid Afrika. Zie: Globe International, G8
+ 5 Climate Change Dialogue, http://www.globeinternational.org/content.php?id=2:7:0:214:0, [geraadpleegd
op: 30-06-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 131 -
onder een cap-and-trade mechanisme en dat er nood is aan een opvolger voor het
Kyotoprotocol. Hoewel dit akkoord niet bindend is, illustreert het volgens BBC‘s
milieucommentator Roger Harrabin toch dat er een nieuwe kijk is ontstaan op het
klimaatdebat in die zin dat er ook van ontwikkelingslanden inspanningen worden verwacht.373
Ook tijdens de samenkomst van de G8 te Heiligendamm in juni 2007 werden er afspraken
gemaakt m.b.t. de strijd tegen de klimaatverandering. Angela Merkel, kanselier van Duitsland
en organisatrice van de top wou dat de G8-landen zich tot specifieke doelstellingen zouden
verbinden. Het voornaamste struikelblok was opnieuw dat de V.S. hiertoe niet bereid waren
indien ontwikkelingslanden vrijuit gingen. De Europese Unie, Japan en Canada daarentegen
verklaarden in de slottekst dat zij wel inspanningen zouden leveren om hun uitstoot te
halveren tegen 2050.374
In juli dit jaar werd er opnieuw een bijeenkomst van de G8 georganiseerd. Ditmaal kwamen
alle landen – inclusief de V.S. – overeen hun broeikasgasuitstoot tegen 2050 met 50% te
verminderen. Hoewel dit akkoord een stap vooruit is (het is immers de eerste maal dat de V.S.
meewerken aan een internationaal verdrag), werd het toch bekritiseerd. Enerzijds omdat de
overeenkomst te vaag, anderzijds omdat een reductie van 50% simpelweg niet genoeg is om
de kwalijke gevolgen van de klimaatverandering af te wenden. Wat de vaagheid betreft, werd
er bvb. niet geëxpliceerd of we een reductie van 50% moeten realiseren t.o.v. ons huidig
uitstootniveau of dat van 1990. Een verdrag dat ons huidig uitstootniveau als baseline neemt,
zal immers een kleinere reductie verwezenlijken aangezien we nu meer uitstoten dan 18 jaar
geleden het geval was.375
Deze bijeenkomsten van de grootste industrie- en ontwikkelingslanden worden ten eerste fel
bekritiseerd omdat ze (tot enkele weken geleden) geen bindende doelstellingen teweeg
brachten. Ten tweede omdat ze de aandacht afleiden van het echte werk dat plaatsvindt in het
kader van de UNFCCC. Ten derde is de G8 (+5) een selecte club. Dit staat haaks tegenover
de wijdverspreide visie dat men de klimaatverandering enkel het hoofd kan bieden indien alle
373
BBC News, Politicians sign new climate pact, 16-02-2007, http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-
/2/hi/science/nature/6364663.stm, [geraadpleegd op: 29-06-2008]. 374
Reuters, G8 leaders agree "substantial" greenhouse gas cuts, 07-07-2007,
http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L07182869.htm, [geraadpleegd op: 29-06-2008]. 375
Stolberg, Sheryl, ―Richest Nations Pledge to halve Greenhouse Gas,‖ 09-07-2008, The New York Times,
http://www.nytimes.com/2008/07/09/science/earth/09climate.html?scp=6&sq=G8&st=cse, [geraadpleegd op:
23-08-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 132 -
landen betrokken worden. Ten slotte menen de critici dat deze onderhandelingen enkele
belangrijke thema‘s (zoals adaptatie, herbebossing en technologieoverdracht) links laten
liggen die in het protocol van Kyoto wel worden behandeld.376
Toch hebben deze bijeenkomsten het belangrijke voordeel dat het eenvoudiger is om met een
kleine groep landen tot een akkoord te komen dan met een grote groep: ―[…] the reality [is]
that fewer than 20 countries are responsible for about 80% of the world‘s emissions. In the
early stages of emissions mitigation policy, the other 150 countries only get in the way.‖377
5.1.2.2. Klimaattop Bali
In december 2007 werd op het eiland Bali (Indonesië) een eerste internationale conferentie
gehouden over de opvolger van het protocol van Kyoto.378
Het doel van de conferentie was
dat er een Bali Roadmap zou worden goedgekeurd. Dit stappenplan zou dan de basis vormen
voor de onderhandelingen over een nieuw mondiaal klimaatverdrag dat af zou moeten zijn
tegen de klimaattop van 2009 in Den Haag.
Bovenop dit stappenplan wou de Europese Unie eveneens tot concrete afspraken met
industrie- en ontwikkelingslanden komen:
They want industrialised countries to commit to emissions cuts of 25-40% from 1990
levels by 2020 (the EU has already committed to 20% unilaterally), and the major
developing countries to agree in principle to firm targets in the future.379
Enkele landen waaronder de V.S., Canada, Australië en Japan wilden echter liever geen
bindende cijfers vastleggen. Bovendien lag de kwestie van doelstellingen voor
ontwikkelingslanden gevoelig (vooral bij India). Een primeur was wel dat China voor het
376
BBC News, Q and A: Bali climate conference, 12-12-2007,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7140348.stm, [geraadpleegd op: 24-07-2008]. 377
Prins, Gwyn en Rayner, Steve, ―Time to ditch Kyoto,‖ Nature, 449.7165 (2007): p. 974. 378
Andere thema‘s die op de conferentie aan bod kwamen waren: de oprichting van een adaptatiefonds, de
bescherming van bossen en de overdracht van schone technologieën naar ontwikkelingslanden. Zie: BBC News,
Q and A: Bali climate conference, 12-12-2007, http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7140348.stm,
[geraadpleegd op: 24-07-2008]. 379
BBC News, Big steps ahead on the Bali roadmap, 11-12-2007,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7136485.stm, [geraadpleegd op: 24-06-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 133 -
eerst bereid was om zijn uitstoot naar beneden te halen, maar bindende doelstellingen waren
een stap te ver. 380
De deelnemers bereikten na uiterst moeilijke onderhandelingen (waarbij zelfs een extra dag
werd ingelast) uiteindelijk toch een oplossing. Er werd een akkoord gevonden over een
stappenplan dat uiteindelijk tot een nieuw klimaatverdrag zou moeten leiden in 2009.
Opmerkelijk hierbij was dat de V.S. voor het eerst toegaven dat het protocol van Kyoto niet
volstond om klimaatverandering het hoofd te bieden. De doelstellingen geformuleerd door de
Europese Unie werden echter niet geaccepteerd door de Verenigde Staten.381
Daarom werden
er twee slotteksten opgesteld. In de ene – die werd ondertekend door alle deelnemers van het
protocol van Kyoto – wordt gesteld dat tegen 2020 de uitstoot van industrielanden 25 tot 40%
lager moet liggen en dat ―de CO2-uitstoot moet pieken binnen de tien jaar en in 2050 […]
wereldwijd gehalveerd [moet] zijn.‖382
Het tweede deel werd door alle partijen ondertekend
en houdt in dat ieder land ―meetbare en verifieerbare reductie-inspanningen [moet] leveren
die onderling vergelijkbaar moeten zijn.‖383
Over de inspanningen van ontwikkelingslanden
blijft het akkoord dus ambigu.
De reacties op de besluiten van de klimaattop waren gemengd: enerzijds heerste er optimisme
omdat de Verenigde Staten bereid waren mee te werken aan het toekomstige klimaatplan.
Anderzijds heerste er teleurstelling omdat er geen bindende doelstellingen werden vastgelegd.
Tinne Van der Straeten, kamerlid voor Groen!, liet de volgende uitspraak noteren in De
Standaard: ―De wereld is niet klaar om afspraken te maken over een verlaging van de uitstoot
van de broeikasgassen. De wereld is alleen maar klaar om te zeggen dat er verder gepraat
moet worden.‖384
Ook de Europese lidstaten werden bekritiseerd omdat ze hadden toegegeven
aan het Amerikaanse neen tegen bindende doelstellingen. Thomas Fuller en Andrew Revkin,
journalisten voor The New York Times, menen echter dat de houding van de E.U. in het licht
van de komende presidentsverkiezingen moet worden geïnterpreteerd. De V.S. zullen immers
zowel onder John McCain als onder Barack Obama een ander milieubeleid volgen. Dus
380
Ibid. 381
Fuller, Thomas en Revkin, Andrew, ―Climate Plan Looks Beyond Bush‘s Tenure,‖ The New York Times, 16-
12-2007, http://www.nytimes.com/2007/12/16/world/16climate.html, [geraadpleegd op: 24-06-2008]. 382
Ghijs, Inge, ―VS onder druk gezet,‖ De Standaard, 17-12-2007, p. 22. 383
Ibid. p. 22. 384
Tinne Van der Straeten in: S.N.,―Amerika neemt bocht op klimaattop,‖ De Standaard, 17-12-2007, p. 14.
Klimaatverandering en ethiek
- 134 -
waarom aandringen op een akkoord met George Bush Jr. als er binnen het jaar wel een
president zal zijn die bindende doelstellingen zal willen aanvaarden?385
5.2. Het klimaatbeleid van de Verenigde Staten
Het klimaatbeleid van de V.S. is er sinds 2002 op gericht hun greenhouse gas intensity te
doen dalen met 18% tegen 1012. Onder broeikasgasintensiteit wordt: ―[…] the volume of
greenhouse gas emissions divided by gross domestic product‖ 386
verstaan. De daling van 18%
die de regering Bush Jr. voorstelt bewerkstelligt echter niet – zoals je bij het eerste gezicht
zou denken – een daling van de uitstoot van broeikasgassen, maar net het omgekeerde, nl. een
stijging van uitstoot. Het B.N.P. van de V.S. zal volgens waarnemers immers met 30%
stijgen. Bovendien is het waarschijnlijk dat de overheid geen enkele maatregel zal moeten
afkondigen om deze ‗daling‘ van 18% te realiseren. Het is immers een natuurlijk fenomeen
dat de emissiegroei van een land lager ligt dan zijn economische groei. Dit komt omdat de
V.S. overschakelen van een economie gebaseerd de secundaire sector naar een economie
geworteld op de tertiaire sector. Deze laatste sector verbruikt beduidend minder energie dan
de eerste. Dit betekent dat: ―[…] a dollar of new-economy G.D.P. generally doesn‘t require
burning as much carbon as a dollar of old-economy G.D.P.‖387
Bijgevolg daalt de
broeikasgasintensiteit. Maar zelfs in een economie die voornamelijk gebaseerd is op de
tertiaire sector blijft de uitstoot in broeikasgassen stijgen. Enerzijds komt dit omdat de
dienstensector ook nog uitstoot genereert, anderzijds omdat de industriesector aanwezig
blijft.388
Voorspellingen wijzen uit dat de uitstoot van de V.S. tegen 2012 met 14% zal
gestegen zijn.389
Gezien het feit dat deze ‗uitstootreductie‘ een natuurlijk fenomeen is, heet het dan ook geen
wonder dat de regering Bush Jr. geen substantiële beleidsmaatregelen afkondigde om de
385
Fuller, Thomas en Revkin, Andrew, ―Climate Plan Looks Beyond Bush‘s Tenure,‖ The New York Times, 16-
12-2007, http://www.nytimes.com/2007/12/16/world/16climate.html, [geraadpleegd op: 24-06-2008]. 386
Krugman, Paul, ―Ersatz Climate Policy,‖ The New York Times, 15-02-2002,
http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B00EEDE153FF936A25751C0A9649C8B63, [geraadpleegd
op: 24-06-2008]. 387
Ibid. 388
Ibid. 389
Harrison, Kathryn ―The Road not Taken: Climate Change Policy in Canada and the United States,‖ Global
Environmental Politics, 7.4 (2007): p. 108.
Klimaatverandering en ethiek
- 135 -
doelstellingen te bereiken. De belangrijkste maatregel die werd getroffen, was dat bedrijven
een belastingverlaging zouden ontvangen indien ze investeerden in milieuvriendelijke
maatregelen zoals de installatie van zonnepanelen. Bijkomend kregen bedrijven de kans hun
broeikasgasuitstoot te registreren, maar daar bleef het dan ook bij. Er werden geen beloningen
uitgereikt aan bedrijven die ook daadwerkelijk hun uitstoot naar beneden kregen. 390
5.2.1. Naar een nieuw binnen- en buitenlands beleid
Het spreekt vanzelf dat het klimaatplan van 2002 faliekant tekort schiet om de
klimaatverandering tegen te gaan. In 2007 besloot George Bush Jr. het dan ook over een
andere boeg te gooien met een nieuw international klimaatplan: "[that] calls for rounding up
the world‘s biggest emitters of greenhouse gases and, in 18 months, settling on nation-by-
nation programs for slowing emissions and on a long-term common goal for reducing
them.‖391
De reacties op het nieuw initiatief van president Bush Jr. waren overwegend
negatief. In het verleden hadden de Verenigde Staten onder Bush Jr. de klimaatdebatten
immers hoofdzakelijk ondermijnd, dus veel hoop voor de toekomst was er niet. Toch waren er
ook – zij het in mindere mate – positieve reacties op het plan. Voorstanders vonden de kans
reëler om met een kleine groep landen een akkoord te bereiken dan met een grote groep
landen. Ook Ban ki-moon, secretaris-generaal van de VN was voorzichtig positief over het
voorstel en zei in een reactie dat het een teken was dat de Verenigde Staten de dringendheid
en de belangrijkheid van de opwarming van de aarde onder ogen zag.392
In het najaar van 2007 vond de eerste samenkomst onder de auspiciën van de V.S. plaats te
Washington. Tot grote doorbraken kwam het er niet. Bush Jr. weigerde zich opnieuw tot
concrete doelstellingen te engageren en herhaalde zijn eis dat landen geen bindende normen
mochten worden opgelegd. De enige positieve noot was het voorstel van de V.S. om een
390
Ibid. 391
Revkin, Andrew, ―Bush Climate Plan: Amid Nays, Some Maybes,‖ The New York Times, 04-06-2007,
http://www.nytimes.com/2007/06/04/washington/04climate.html?adxnnl=1&adxnnlx=1214918663-
/GP2QOHphBFxhAmsTa7Uvw, [geraadpleegd op: 28-06-2008]. 392
Ibid.
Klimaatverandering en ethiek
- 136 -
internationaal fonds op te zetten dat ontwikkelingslanden moet bijstaan in hun pogingen om
schonere energie te genereren.393
Ook op nationaal vlak groeit het besef dat het klimaatplan van 2002 niet voldoende is.
Daarom werd er recent over een nieuw wetsvoorstel – de Lieberman-Warner Climate Security
Act of 2008 – gestemd in de senaat.
It calls for a 70 percent reduction in emissions by 2050 — requiring, in turn, a huge
change in the way the country creates, delivers and uses energy. It imposes a price on
carbon to make sure that happens. It also creates a compelling array of incentives for
new and cleaner technologies and offers ways to combat long-neglected problems
like deforestation.394
De debatten over dit wetsvoorstel begonnen in juni dit jaar in het congres. Helaas werd na
enkele dagen debatteren een motie om te stemmen over het verdrag verworpen. Enerzijds was
er kritiek dat het wetsvoorstel de energieprijzen zou doen stijgen. Anderzijds vond men de
wet niet ver genoeg gaand en vreesde men ervoor dat Joe Average de kosten voor het plan zou
moeten dragen, terwijl enkele grote bedrijven de winst zouden opstrijken.395
Het lijkt erop dat de V.S. pas belangrijke maatregelen zal treffen om zijn uitstoot te reduceren
na de presidentsverkiezingen van 2008. Beide presidentskandidaten zijn immers voorstanders
van forse reducties: Barack Obama wil de uistoot tegen 205 met 80% reduceren, John McCain
met 60%.396
393
Broder, John, ―At Climate Meeting, Bush Does Not Specify Goals,‖ The New York Times, 29-09-2007,
http://www.nytimes.com/2007/09/29/washington/29climate.html?scp=5&sq=climate+change+Bush&st=nyt,
[geraadpleegd op: 01-07-2008]. 394
Editorial, ―The Senate‘s Chance on Warming,‖ The New York Times, 28-05-2008,
http://www.nytimes.com/2008/05/28/opinion/28wed1.html?scp=1&sq=warner+lieberman&st=nyt,
[geraadpleegd op: 01-07-2008]. 395
Herszenhorn, David, ―After Verbal Fire, Senate Effectively Kills Climate Change Bill,‖ The New York Times,
07-06-2008, http://www.nytimes.com/2008/06/07/washington/07climate.html?pagewanted=all, [geraadpleegd
op: 23-06-2008]. 396
The New York Times, Election guide 2008: Climate Change, http://politics.nytimes.com/election-
guide/2008/issues/climate.html?scp=5&sq=obama%20climate%20change&st=cse, [geraadpleegd op: 23-07-
2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 137 -
5.2.2. Regionaal niveau
In tegenstelling tot de willoosheid op federaal vlak, zijn er op het niveau van de staten wel
enkele belangrijke initiatieven opgericht om de klimaatverandering tegen te gaan. Een hiervan
is het Regional Greenhouse Gas Initiative (RGGI): acht staten uit het Noordwesten hebben
zich er toe verbonden een emissieplafond te zetten op de uitstoot van hun energiecentrales. De
doelstelling van deze staten is om hun gezamenlijke uitstoot tegen 2015 te reduceren tot het
niveau van 2009 en tegen 2018 een reductie van 10% te verwezenlijken.397
Verder worden er vooral in de staat Californië mitigatiemaatregelen getroffen. Zo moet een
nieuwe wet de uitstoot van nieuwe wagen met 30% doen dalen tegen 2016. In 2006 legde de
staat zich zelfs concrete doelstellingen op met de Global Warming Solutions Act.398
Deze wet
moet ervoor zorgen dat uitstoot van Californië in 2010 gereduceerd is tot het niveau van 2000
en in 2020 tot dat van 1990. Het uiteindelijke doel van de staat is zelfs een reductie te
verwezenlijken van 80% t.o.v. 1990 tegen 2050.399
5.3. Het Europese klimaatplan
Het klimaatbeleid van de Verenigde Staten staat in schril contrast met dat van de lidstaten van
de Europese Unie. De 15 lidstaten van de E.U. ratificeerden allemaal het Kyotoprotocol
waardoor ze zich verbonden tot een uitstootreductie van acht procent. Om deze doelstelling te
bereiken, werd de ETS opgericht.400
Bovendien heeft de Europese Unie begin dit jaar
eenzijdig aangekondigd zijn broeikasgasemissies terug te dringen tot 20% onder het niveau
van 1990 tegen 2020. Indien de V.S. en China eveneens bereid zijn bindende doelstellingen te
aanvaarden, is de E.U. zelfs bereid om dit cijfer te verhogen tot 30%.401
397
Kathryn Harrison, ―The Road not Taken: Climate Change Policy in Canada and the United States,‖ Global
Environmental Politics, 7.4 (2007): pp. 108-109. 398
Ibid., p. 109. 399
Pew Center on Global Climate Change, A Look at Emissions Targets,
www.pewclimate.org/what_s_being_done/targets, [geraadpleegd op: 02-06-2008]. 400
Europese Commissie, De strijd tegen de klimaatverandering, de EU wijst de weg,
http://ec.europa.eu/publications/booklets/move/70/index_nl.htm, [geraadpleegd op: 24-06-2008]: pp 10-12. 401
Bulcke, Bernard, ―EU-klimaatplan even ingrijpend als de euro en de uitbreiding,‖ De Standaard,
23-01-2008, http://www.standaard.be/Artikel/Detail.aspx?artikelId=7R1MU37U, [geraadpleegd op: 24-06-
2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 138 -
Om dit ambitieuze doel te verwezenlijken, wil de E.U. zijn energieverbruik met 20%
terugschroeven. Verder stelt Europa zich als doel om tegen 2020, 20% van ons energiepakket
te halen uit hernieuwbare energiebronnen. Bovendien moet tegen datzelfde jaar 10% van de
uitstoot in de transportsector afkomstig zijn van biobrandstoffen402
en moeten koolstofarme
of koolstofvrije technologieën, zoals koolstofvastlegging en -opslag gepromoot en ontwikkeld
worden.403,404
Ook de koolstofmarkt wordt hervormd. Zo zullen lidstaten zelf geen
uitstootrechten meer kunnen uitdelen. Vanaf 2012 zal deze bevoegdheid voorbehouden zijn
aan de Europese Unie:
[d]aartoe worden aan sectoren en industriële installaties 'uitstootrechten' toegekend,
berekend en toegewezen op basis van de feitelijke uitstoot in 2005. Daarvan wordt
80 % verdeeld. De opbrengst van die nieuwe 'emissiehandel' blijft bij de lidstaten
waar de installaties zich bevinden en moet geïnvesteerd worden in hernieuwbare
bronnen.405
Deze nieuwe regeling brengt met zich mee dat landen die veel kernenergie produceren,
minder uitstootrechten zullen moeten aankopen, wat volgens Bernard Bulcke, journalist voor
De Standaard, dan ook neerkomt op een verdoken bevoordeling van kernenergie.406
Ten tweede zullen deze emissierechten niet meer gratis worden uitgedeeld. Enkel voor
bedrijven uit energie-intensieve sectoren of bedrijven die geen extra kosten meer kunnen
doorrekenen aan hun klanten zal een uitzondering worden gemaakt: zij zullen een deel van
hun uitstootrechten gratis ontvangen. Deze toegeving werd opgenomen omdat men vreesde
dat Europese bedrijven hun concurrentiekracht zouden verliezen. Net zoals nu reeds het geval
is, zal de koolstofmarkt enkel industriële uitstoot verhandelen. Wat de landbouw-, transport-
402
Er bestaan twee soorten biobrandstoffen. De eerste generatie biobrandstoffen worden gewonnen uit
voedselgewassen zoals suikerriet, maïs, soja en palmolie. De tweede generatie zoals cellulose bioethanol worden
niet uit voedselgewassen gewonnen maar uit prairiegrassen, maïsafval, hout of landbouwafval. Zie: Delepeleire,
Yves, ―Interview met Peter Tom Jones: kritiek op biobrandstof groeit,‖ De Standaard, 30-04-2008, pp. 12-13. 403
Europese Commissie, De strijd tegen de klimaatverandering, de EU wijst de weg,
http://ec.europa.eu/publications/booklets/move/70/index_nl.htm, [geraadpleegd op: 24-06-2008]: p. 6. 404
Let wel, deze cijfers gelden voor de Europese Unie als geheel. Individuele lidstaten krijgen naargelang hun
capaciteiten specifieke doelstellingen. België moet bvb. slechts 13% van zijn energie uit hernieuwbare bronnen
halen en zijn CO2-uitstoot slechts met 15% t.o.v. 1990 verminderen. Zie: WLE, ―Verhofstadt spreekt van
'ambitieus en moedig plan',‖ De Standaard, 23-01-2008,
http://www.standaard.be/Artikel/PrintArtikel.aspx?artikelId=DMF23012008_130, [geraadpleegd op: 24-06-
2008]. 405
Bulcke, Bernard, ―EU-klimaatplan even ingrijpend als de euro en de uitbreiding,‖ De Standaard,
23-01-2008, http://www.standaard.be/Artikel/Detail.aspx?artikelId=7R1MU37U, [geraadpleegd op: 24-06-
2008]. 406
Ibid.
Klimaatverandering en ethiek
- 139 -
en bouwsector betreft, moet iedere lidstaat zelf concrete plannen ontwerpen om de uitstoot op
deze terreinen aan te pakken.407
De reacties op het klimaatplan lopen uiteen. Enerzijds wordt er toegegeven dat het
klimaatplan van de EU een grote stap vooruit is,408
een goed teken is voor de post-Kyoto
onderhandelingen en potentieel andere industrielanden mee op sleeptouw kan nemen.409
Anderzijds heerst er ook teleurstelling. Zo vindt Bram Claeys (Bond Beter Leefmilieu) het
spijtig dat Europa zich geen reductie van 30% oplegt:
[De Europese Unie] is de zelfverklaarde leider tegen de klimaatverandering en wil,
zo zegt het zelf, dat de opwarming van de aarde onder de 2 graden blijft. In dat geval
moeten we tegen 2020 30 procent minder CO2 uitstoten. Terwijl in hun akkoord 20
procent staat.410
Claeys betreurt eveneens de toegevingen aan energie-intensieve bedrijven op de
koolstofmarkt.411
Een steeds terugkerende kritiek412
is echter dat de doelstelling om 10% van de uitstoot in de
transportsector uit biobrandstoffen te halen onverantwoord is. Om biobrandstoffen te
produceren is er immers ten eerste er veel land nodig. Cijfers wijzen uit dat indien we in 2030,
1/10e van onze energievraag uit tweede generatie biobrandstoffen willen halen, we hiervoor
een oppervlakte van 290 miljoen hectare moeten vrijmaken. Deze grond zal ergens vandaan
moeten komen. Er wordt gevreesd dat vooral bossen en landbouwgrond zullen worden
opgeofferd voor biobrandstofgewassen. Op die manier komt de voedselvoorziening in het
gedrang en dreigt er door het kappen van bossen extra CO2 in de atmosfeer vrij te komen. Ten
tweede hebben biobrandstofgewassen water nodig, water dat simpelweg niet voorhanden is in
dichtbevolkte landen zoals China en India. Bovendien worden de gewassen voor
407
Ibid. 408
Prof. Dr. Jean-Pascal van Ypersele, geciteerd in: SVH, ―Reacties EU-klimaatplan,‖ De Standaard, 23-01-
2008,
http://www.standaard.be/Artikel/PrintArtikel.aspx?artikelId=DMF23012008_109, [geraadpleegd op: 24-06-
2008]. 409
Bulcke, Bernard, et. al. ―‗Eigen uitstoot minst‘ weegt op klimaattop,‖ De Standaard, 24-01-2008, pp. 14-15. 410
Bram Claeys, geciteerd in: ibid., p. 15. 411
Ibid., p. 15 412
Deze kritiek wordt o.a. geuit door Prof. Dr. Jean-Pascal van Ypersele en Dr. Peter Tom Jones, klimaatexpert.
Zie: ibid., p. 15.
en: SVH, ―Reacties EU-klimaatplan,‖ De Standaard, 23-01-2008,
http://www.standaard.be/Artikel/PrintArtikel.aspx?artikelId=DMF23012008_109, [geraadpleegd op: 24-06-
2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 140 -
biobrandstoffen besproeid met meststoffen die lachgas bevatten. Lachgas is een krachtig
broeikasgas. Eén partikel lachgas heeft een effect op de klimaatverandering dat 300 maal
hoger ligt dan één molecule CO2. Hierdoor ontstaat het risico dat het lachgas dat in de
atmosfeer vrijkomt door de bemesting, de vermeden CO2-uitstoot teniet zal doen.413
5.4. Klimaatplan China
China heeft in de voorbije jaren een spectaculaire economische groei gekend. Deze
economische groei ging echter ook gepaard met een toegenomen emissie van broeikasgassen.
Op dit moment heeft China zelfs de Verenigde Staten ingehaald als grootste mondiale
uitstoter (de grootste per capita uitstoter blijft echter de V.S.).414
Indien de volksrepubliek op
zijn huidige koers doorgaat, wijzen voorspellingen uit dat het land tegen 2025 dubbel zoveel
CO2-uitstoot in de atmosfeer zal pompen als de V.S., Japan en de Europese lidstaten samen.415
Toch werden er geen reductiedoelstellingen opgelegd aan China onder het Kyotoprotocol. Dit
komt omdat China nog steeds geboekstaafd staat als ontwikkelingsland en aangezien
ontwikkelingslanden niet hebben bijgedragen tot het probleem van de klimaatverandering,
hoeven ze geen inspanningen te leveren, zo gaat de logica. Maar ‗ontwikklingslanden‘
vormen geen homogene groep:
[t]he term ―developing country‖ encompasses states with a vast range of economic
development and political power. South Korea, for example, boasts a per-capita
national income above $17,000, about 50 times greater than pertains in Togo. 416
De Verenigde Staten hebben, zoals reeds eerder gezegd, altijd al geweigerd het verdrag van
Kyoto te ratificeren net omdat groeiende ontwikkelingslanden zoals China geen bindende
413
Aldhous, Peter en Pearce, Fred, ―Death of the biofuel dream?‖ New Scientist, 14-12-2008, pp. 6-7. 414
Netherlands Environmental Assessment Agency, China contributing two thirds to increase in CO2 emissions,
13-06-2008,
http://www.mnp.nl/en/service/pressreleases/2008/20080613ChinacontributingtwothirdstoincreaseinCO2emission
s.html, [geraadpleegd op: 20-06-2008]. 415
Revkin, Andrew en Yardley, Jim, ―China Issues Plan on Global Warming, Rejecting Mandatory Caps on
Greenhouse Gases,‖ The New York Times, 05-06-2007,
http://www.nytimes.com/2007/06/05/world/asia/05china.html?_r=1&pagewanted=all&oref=slogin,
[geraadpleegd op: 05-07-2008]. 416
BBC News, Big steps ahead on the Bali roadmap, 11-12-2007,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7136485.stm, [geraadpleegd op: 24-06-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 141 -
doelstellingen werden opgelegd. Tien jaar na het protocol van Kyoto wil ook de Europese
Unie dat deze groep landen zich concrete reductiedoelstellingen aanmeten. China weigert dit
echter te doen zolang de V.S. niet de eerste stap neemt.417
Het is dan ook niet te verwonderen dat China in zijn eerste nationaal klimaatplan van 2007
zwijgt over bindende reductiedoelstellingen. Waar China zich wel toe verbindt, is om zijn
energie-efficiëntie tussen 2006 en 2010 met 20% te doen stijgen. Een grote verbintenis kan dit
niet worden genoemd want: ―given China‘s high economic growth rate, the energy efficiency
program would, at best, slow increases in emissions rather than reduce them.‖418
Bovendien
wijzen cijfers uit dat China reeds nu al achter zit op schema waardoor het valt af te wachten of
het land überhaupt wel zijn doelstellingen zal realiseren. Andere maatregelen die werden
opgenomen zijn: herbebossing, het bouwen van kerncentrales en het investeren in
hernieuwbare energie (tegen 2010 moet 10% van het totale energiepakket van China hieruit
bestaan). Deze laatste twee initiatieven moeten ervoor zorgen dat de volksrepubliek minder
afhankelijk wordt van de sterk vervuilende op kolen gebaseerde energiecentrales die nu 64%
van het energiepakket uitmaken.
Opmerkelijk is het tijdstip waarop China zijn klimaatplan bekend maakte, enkele dagen voor
de bijeenkomst van de G8 in het Duitse Heiligendamm. Dit doet veel commentators denken
dat het rapport enkel een poging was om de internationale kritiek af te wenden.419
Toch is er ook een positief aspect aan het klimaatplan: het is namelijk de eerste keer dat China
een klimaatplan heeft opgesteld en de nieuwe infrastructuur om groene energie te genereren
zal nog lange tijd bruikbaar zijn. Het belangrijkste is dat het land aangeeft interesse te hebben
in de klimaatverandering. ―We cannot ask for more at this stage,‖420
zegt Achim Steiner,
hoofd van het VN milieuprogramma.
417
Revkin, Andrew en Yardley, Jim, ―China Issues Plan on Global Warming, Rejecting Mandatory Caps on
Greenhouse Gases,‖ The New York Times, 05-06-2007,
http://www.nytimes.com/2007/06/05/world/asia/05china.html?_r=1&pagewanted=all&oref=slogin,
[geraadpleegd op: 05-07-2008]. 418
Ibid. 419
S.N.,―China stelt groei boven klimaat,‖ De standaard, 05-05-2007, p. 17. 420
Watts, Jonathan, ―China unveils climate change plan,‖ The Guardian, 04-06-2007,
http://www.guardian.co.uk/world/2007/jun/04/china.jonathanwatts, [geraadpleegd op: 05-07-2008.].
Klimaatverandering en ethiek
- 142 -
6. Besluit
Het klimaat is aan het veranderen, dat staat vast. Deze these wordt ondersteund door
paleoklimatologische bewijzen en directe waarnemingen zoals de stijging van de gemiddelde
temperatuur, de stijging van de zeespiegel, de daling van de sneeuwmassa, etc… Vooral drie
broeikasgassen – methaan, lachgas en koolstofdioxide – hebben een grote impact op ons
klimaat. Bovendien is het zeer waarschijnlijk dat de uitstoot van broeikasgassen door
menselijke activiteiten de oorzaak is van de klimaatverandering. Indien we blijven uitstoten
aan ons huidig tempo, riskeren we een temperatuursstijging van 2,4 à 6,4°C; een stijging van
de zeespiegel tussen 0,26 tot 0,59m en een toename van extreme weersomstandigheden.
De klimaatverandering heeft bovendien een effect op de natuur: zo verandert de opwarming
van de aarde o.a. de van bloeiperiode vegetatie en de migratiepatronen van dieren. Niet alleen
de natuur, maar ook de mens ondervindt de impact van de klimaatverandering: zo lopen bvb.
ganse streken gevaar op overstroming en watertekort. Ook hier is het waarschijnlijk dat deze
veranderingen het gevolg zijn van de menselijke uitstoot van broeikasgassen. Ieder continent
zal negatieve gevolgen van de klimaatverandering ondervinden, zeker indien we onze uitstoot
niet snel reduceren. Door de uitstoot van broeikasgassen in het verleden zijn we sowieso
gedoemd tot een temperatuurstijging en de enige strategie om hiermee om te gaan, is
adaptatie.
Wat de mitigatiemogelijkheden betreft, is er reden om optimistisch te zijn: er bestaan
verscheidene manieren om onze uitstoot te verminderen en tegen 2030 zouden enkele
technologieën operationeel moeten zijn die grote CO2-reducties kunnen bewerkstelligen. Er
bestaat ook een hele batterij aan beleidsmaatregelen die de overgang van een
koolstofintensieve naar een koolstofarme economie mogelijk maken. Kortom: het is wel
degelijk mogelijk onze uitstoot te reduceren als de wil ook er is.
De kosten van een vroege omschakeling volgens het Stern Rapport zullen ook lager liggen
dan wanneer we langer wachten. Indien we niets doen aan de klimaatverandering, zullen de
Klimaatverandering en ethiek
- 143 -
kosten oplopen tussen de 5 à 20% van het mondiale BNP. Indien we echter overgaan tot actie,
zullen de kosten een stuk lager liggen, nl. rond 1% van het BNP (met een marge van +1 en
-3,5). Om tegen deze kosten onze uitstoot te verminderen, is er nood aan een prijszetting voor
koolstof, een overheid die de ontwikkeling van nieuwe technologieën ondersteunt en moeten
de gedragsbarrières bij de bevolking worden weggewerkt. Verder is er nood aan internationale
actie en adaptatie om de reeds aangebrachte schade het hoofd te bieden.
De koolstofmarkt is op papier een goed mechanisme om onze uitstoot te reduceren. In de
praktijk zijn er echter enkele problemen met het systeem. De Europese koolstofmarkt is
slechts enkele jaren in werking en heeft tot nu toe geen realisatie van industriële uitstoot
gerealiseerd. Bovendien zijn de projecten die worden opgestart onder het Clean Development
Mechanism, kleinschalige projecten waarvan het nut in twijfel wordt getrokken. Het verleden
heeft echter aangetoond dat markten van gemeenschappelijke goederen wel degelijk kunnen
werken. Daarom dat het systeem naar mijn mening eerst moet worden hervormd zodat de
‗kinderziektes‘ worden weggewerkt. Pas dan zullen we zien of het systeem resultaten boekt
en pas dan kunnen we beslissen of de handel in broeikasgassen moet worden behouden of
verlaten. Bovendien mag men zich niet blindstaren op de koolstofmarkt alsof het dé oplossing
is voor het klimaatprobleem. De koolstofmarkt is slechts één deel van een hele waaier aan
maatregelen om onze uitstoot naar beneden te krijgen. Enkel wanneer ook deze andere
maatregelen worden uitgevoerd, kan men verwachten dat onze CO2-uitstoot zal dalen.
Verder verliezen klimaatsceptici steeds meer terrein. De vier loopgraven die ze proberen te
verdedigen lijken hopeloos verloren. Zo is het overduidelijk dat de aarde aan het opwarmen
is, dat de mens verantwoordelijk is en dat mitigatie (naast adaptatie voor enkele onafwendbare
gevolgen) de beste strategie is om met de klimaatverandering om te gaan. Toch zal dit
waarschijnlijk niet het einde van het klimaatscepticisme betekenen. De wetenschap van de
klimaatverandering is immers een ingewikkeld domein en slechts weinigen nemen de moeite
om zich erin te verdiepen en de claims van sceptici tegen te spreken. Bovendien is het
eenvoudiger om te geloven dat er iets rammelt aan het hele verhaal van de klimaatverandering
dan om je levensstijl te veranderen en werkelijk iets aan je ecologische voetafdruk te doen.
Het voorzorgprincipe vormt, naast het overweldigend wetenschappelijk bewijs en de positieve
balans van kosten-batenanalyses in het voordeel van mitigatie, een reden om de
klimaatverandering een halt toe te roepen. Het principe wordt terecht bekritiseerd. Zo is het te
Klimaatverandering en ethiek
- 144 -
vaag, te absoluut, remt het wetenschappelijk onderzoek af en houdt het geen rekening met het
feit dat onomkeerbare gevolgen niet noodzakelijk negatief moeten zijn. Deze problemen
kunnen echter mits een kleine uitbreiding van het voorzorgprincipe worden opgelost. Op die
manier is Gardiner tot zijn Core Precautionary Principle gekomen. Dit principe kan de
hierboven opgenoemde kritieken weerstaan en vormt een goede basis om de voorwaarden
voor het gebruik van nieuwe technologieën te omkaderen.
Wat de verandering van ons waardensysteem betreft, heeft Dale Jamieson een belangrijk punt
aangeraakt. Misschien zijn we allemaal te veel bezig met ‗morele rekenkunde‘ wanneer het
over verantwoordelijkheid gaat waardoor we gaan denken dat één mens niet het verschil kan
maken en waardoor we niet inzien dat kleine handelingen wel degelijk een grote impact
kunnen hebben. Met onze huidige waarden is de kans klein dat we de klimaatverandering
zullen stoppen, dat staat vast. Jamiesons voorstel van een terugkeer naar de deugdzame mens
is dus naar mijn mening zeker het verder bekijken waard.
De klimaatverandering is wat men een tragedy of the commons noemt: ieder land wil een
wereld zonder klimaatverandering maar toch levert het een land voordelen op om geen
mitigatie-initiatieven te nemen. Dit bemoeilijkt inderdaad internationale actie. Bovendien zijn
er volgens Gardiner nog enkele factoren die internationale actie verder bemoeilijken zoals het
gebrek aan een internationaal orgaan dat straffen afdwingbaar maakt, de onzekerheid over de
impact van de klimaatverandering op individuele landen, de belangen van de industrie die
botsen met mitigatie, de verspreiding van oorzaak en gevolg in de ruimte en de implicaties die
de erkenning van de verantwoordelijkheid voor de opwarming van de aarde zal meebrengen
op andere ethische domeinen. Hoewel dit allemaal factoren zijn die internationale actie
tegenwerken, ziet Gardiner naar mijn mening de toekomst toch te somber in. Ik sluit mij in dit
opzicht aan bij Peter Singer die benadrukt dat het Protocol van Kyoto op de V.S. na, wel
degelijk door alle landen werd geratificeerd. Bovendien is het de vraag hoe lang er nog een
verspreiding van oorzaak en gevolg in de ruimte zal zijn. Orkaan Katrina heeft immers veel
Amerikanen wakker geschud en getoond dat dit de voorbode is van wat ons te wachten staat
indien we niets doen. Bovendien bestaan er wel degelijk manieren om landen die veel CO2
uitstoten te bestraffen. Aldy et al. geven het voorbeeld van uitsluiting op de Olympische
spelen, of een boycot van koolstofintensieve producten.
Klimaatverandering en ethiek
- 145 -
Het probleem van de tragedy of the commons wordt versterkt door de verspreiding van de
gevolgen van de klimaatverandering in de tijd (het is voor de mensheid als geheel beter om de
opwarming van de aarde tegen te gaan, maar voor iedere generatie is het voordeliger om geen
mitigatie te ondernemen). Daardoor ontstaat het gevaar dat iedere generatie zal verzaken aan
grootschalige acties. Dit lijkt ook mij een veel prangender probleem dan een ‗gewone‘
tragedy of the commons.
De klimaatverandering wordt naast een verspreiding van gevolgen in de tijd, ook gekenmerkt
door een verspreiding van gevolgen in de ruimte. Industrielanden hebben door hun
broeikasgasuitstoot het probleem veroorzaakt, terwijl de gevolgen in de nabije toekomst eerst
door ontwikkelingslanden zullen worden gevoeld. Dit komt omdat deze landen reeds in
tropische gebieden liggen, hun economie vooral afhankelijk is van landbouwproducten, en ze
het geld ontbreken om adaptatiemaatregelen te veroorloven. Het gevaar bestaat dan ook dat
we evolueren naar een wereld met adaptation apartheid. Bovendien richten milieurampen
niet enkele materiële schade aan, maar schaden ze ook de lange termijn ontwikkeling van
arme landen. Daarom moet er naast mitigatie zeker ook geïnvesteerd worden voor zowel
proactieve als reactieve adaptatiemaatregelen op zowel internationaal, nationaal, lokaal en
individueel niveau. De kosten voor deze maatregelen moeten – terecht – gedragen worden
door ontwikkelde landen op basis van drie algemeen aanvaarde principes van billijkheid (nl.
bijdrage tot het probleem, financiële capaciteit en minimale levensstandaard). Het Climate
Change Regime vermeldt dat industrielanden verantwoordelijk zijn voor de
klimaatverandering en bijstand moeten verlenen aan ontwikkelingslanden, maar veel is er
daar jammer genoeg nog niet van terechtgekomen. De adaptatiefondsen die werden opgericht,
schieten schromelijk tekort en hoewel er meer geld voor adaptatie wordt beloofd, is het maar
de vraag of dit voldoende zal zijn. Dit adaptatievraagstuk is naar mijn mening even belangrijk
als het allocatievraagstuk en wordt in de literatuur vaak onterecht op de achtergrond geplaatst.
Op dit moment worden uitstootrechten verdeeld volgens de grandfathering-methode, een
methode die vooral in het voordeel speelt van landen die reeds een hoge uitstoot hebben. In de
toekomst zullen bijgevolg rechtvaardiger manieren moeten worden gezocht om
uitstootrechten te verdelen waarbij men al dan niet het verleden in rekening brengt.
Een eerste principe, waarbij het verleden niet in rekening wordt genomen, verdeelt
uitstootrechten op basis van het utilitaristisch principe van het grootst mogelijk geluk. Dit
Klimaatverandering en ethiek
- 146 -
principe heeft echter als nadeel dat het de aanspraak van rijken op extra uitstootrechten niet
kan negeren. Een ander principe waarbij emissierechten op een per capita basis worden
uitgedeeld heeft als voornaamste nadelen dat er ten eerste geen onderscheid wordt gemaakt
tussen levensnoodzakelijke emissies en emissies bestemd voor luxegoederen en ten tweede
dat uitstootrechten bij een groep van sterk bevolkte landen terechtkomen. Een derde principe
houdt wel rekening met dit onderscheid tussen deze twee soorten emissierechten maar dit
roept dan weer problemen op omtrent de vraag wat precies ‗levensnoodzakelijke‘ emissies
zijn. Bovendien loopt men het risico dat dit principe geen faire verdeling van uitstootrechten
zal teweegbrengen. Ook het Rawlsiaanse principe van hulp aan de armsten brengt niet het
nodige soelaas. Want om hulp aan de allerarmsten te verlenen, kunnen rijke landen meer
uitstootrechten verwerven als dit in het voordeel is van de ontwikkelingslanden. Gezien de
extra uitstoot in het verleden echter niet heeft bijgedragen tot een verbetering van de situatie
van ontwikkelingslanden, is het maar de vraag of dit nu wel zo zal zijn. Ook het voorstel om
over te gaan tot een faire taakverdeling blijkt met problemen te kampen aangezien het niet
zeker is of ieder land wel voldoende druk zal ondervinden om zijn taak te vervullen.
Naar mijn mening moet men het verleden mee in rekening brengen bij het toewijzen van
toekomstige uitstootrechten, dit is immers de meest faire methode. De praktische bezwaren
tegen allocatie op basis van het verleden blijven niet overeind en de kans is groot dat
ontwikkelingslanden – terecht – niet zullen meewerken aan een akkoord waarbij de
historische schuld van industrielanden wordt genegeerd. Vooral het concept ‗koolstofschuld‘
moet verder worden ontwikkeld zodat ontwikkelingslanden een sterkere positie aan de
onderhandelingstafel krijgen.
Wat heeft de wereld reeds ondernomen om de klimaatverandering tegen te gaan? Niet veel
jammer genoeg. Op mondiaal vlak heeft de UNFCCC het Protocol van Kyoto voortgebracht.
De kans is echter klein dat dit verdrag ook daadwerkelijk iets zal uithalen: vele landen zullen
hun doelstellingen waarschijnlijk niet halen, een reductie van 5% volstaat niet om de
klimaatverandering tegen te gaan, de V.S. doen niet mee, er worden geen doelstellingen
opgelegd aan ontwikkelingslanden, het verdrag heeft geen doeltreffende straffen ingebouwd
en gaat voorbij aan de bestaande ongelijkheden tussen landen. De onderhandelingen over de
opvolger van Kyoto worden nu reeds gevoerd. Enerzijds gebeurt dit via de G8 (+5),
anderzijds gebeurt dit in het kader van de UNFCCC. Ook deze onderhandelingen leveren
Klimaatverandering en ethiek
- 147 -
echter geen concrete resultaten op en het gevaar bestaat zelfs dat de onderhandelingen van de
G8 de aandacht afleiden van de onderhandelingen onder de UNFCCC.
Het klimaatbeleid van de Verenigde Staten was tot voor kort zo goed als onbestaande. Het
plan om de broeikasgasintensiteit te doen dalen komt immers neer op een stijging van de
Amerikaanse uitstoot. Recent zijn er enkele veranderingen gebeurd: zo willen de V.S. in het
kader van de G8+5 tot een internationaal akkoord komen en werd er in de senaat gestemd
over de Lieberman-Warner Climate Security Act. Beide initiatieven leverden echter niet de
gehoopte resultaten op. De onderhandelingen in het kader van de G8 waren tot voor kort
vruchteloos en de bindende doelstellingen die op de laatste top werden bereikt, worden hevig
bekritiseerd. Verder werd wet van Liebermann en Warner weggestemd in de senaat. Naar
mijn mening kunnen deze recente bochten van Bush Jr. best bekeken worden als ultieme
pogingen om zijn beleid toch nog een groen elan mee te geven. Hoe dan ook, er waait een
nieuwe wind door de V.S. – iets wat we nu reed zien in het beleid van enkele staten – met
twee presidentskandidaten die beiden voorstander zijn van mitigatie, waardoor er
waarschijnlijk pas na de presidentsverkiezingen werkelijk schot zal komen in een goed
klimaatplan op zowel binnen- als buitenlands vlak.
De Europese Unie daarentegen zet wel zijn beste beentje voor. Het ambitieuze klimaatplan
wil onze uitstoot met 20% verminderen. Dit plan is hiermee het meest verregaande
klimaatplan en is in mijn ogen een zeer moedig, ambitieus en haalbaar plan. De enige kritiek
is dat het niet haalbaar is om 10% van ons wagenpark op biobrandstoffen te doen rijden.
China heeft ten slotte ook een klimaatplan afgekondigd, maar wil zich niet verbinden tot
concrete reducties, iets wat volgens mij maar fair is zolang de Verenigde Staten zich ook niet
verbinden tot bepaalde doelstellingen.
De klimaatverandering is misschien wel de grootste uitdaging waar de mens ooit heeft voor
gestaan: indien we niets doen, zou dit immers de grootste humanitaire ramp betekenen
waarvan de gevolgen (in het bij zonder voor de zwakken en toekomstige generaties) niet te
overzien zijn. Er is bijgevolg dringend nood aan een internationaal akkoord met een faire
verdeling van uitstootrechten en een goed plan voor adaptatie in derde wereldlanden. Hierbij
mogen ontwikkelde landen hun verantwoordelijkheid niet ontlopen. Het verleden stemt ons
niet hoopvol aangezien er nog niet veel werd ondernomen om het probleem op te lossen. Toch
zie ik de toekomst rooskleuring in: de politieke wil om het klimaatprobleem aan te pakken
Klimaatverandering en ethiek
- 148 -
groeit en we hebben de nodige mitigatietechnologieën voorhanden om het probleem op te
lossen. De bal ligt in ons kamp, wij kunnen en hebben de plicht de toekomst te veranderen.
Klimaatverandering en ethiek
- 149 -
7. Bibliografie
ABC. The great global warming swindle swindle. 12-07-2007.
http://www.abc.net.au/science/features/globalwarmingswindle/. [geraadpleegd op: 01-07-
2008].
Adam, David. ―Q&A: China's climate change plans.‖ The Guardian. 04-06-2007.
http://www.guardian.co.uk/environment/2007/jun/04/china.climatechange1. [geraadpleegd
op: 05-07-2008].
Aldhous, Peter en Pearce, Fred. ―Death of the biofuel dream?‖ New Scientist. 14-12-2008.
pp.6-7.
Aldy, Joseph; Orszag, Peter en Stiglitz, Joseph. ―Climate Change: an Agenda for Global
Collective Action.‖ Pew Center. ‗The Timing of Climate Change Policies‘ Conference.
(2001).
Allen, Myles et al. ―The Great Global Warming Swindle: open letter to Martin Durkin from
37 signatories.‖ 24-04-2007. http://www.climateofdenial.net/?q=node/1. [geraadpleegd op
14-02-2008].
Bayon, Ricardo; Hawn Amanda en Hamilton, Katherine. Voluntary Carbon Markets. London:
Earthscan. 2007.
BBC News. Big steps ahead on the Bali roadmap. 11-12-2007.
http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7136485.stm. [geraadpleegd op: 24-06-2007].
BBC News. Bush sets new CO2 emission target. 16-05-2008. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-
pacific/7351577.stm. [geraadpleegd op: 30-06-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 150 -
BBC News. China unveils climate change plan. 04-06-2007. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-
pacific/6717671.stm. [geraadpleegd op: 05-07-2008].
BBC News. Politicians sign new climate pact. 16-02-2007. http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-
/2/hi/science/nature/6364663.stm. [geraadpleegd op: 29-06-2008].
BBC News. Q and A: Bali climate conference. 12-12-2007.
http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7140348.stm. [geraadpleegd op: 24-06-2008].
BBC News. Rudd takes Australia inside Kyoto. 03-12-2007. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-
pacific/7124236.stm. [geraadpleegd op: 09-04-2007].
BE. ―George Bush verrast met organisatie van klimaattop.‖ De Morgen. 04-08-2007. p. 8.
Brahic, Catherine. ―Is this the beginning of water wars?‖ New Scientist. 11-04-2008.
http://environment.newscientist.com/article/dn13655-is-this-the-beginning-of-water-
wars.html. [geraadpleegd op: 12-05-2008].
Broder, John. ―At Climate Meeting, Bush Does Not Specify Goals.‖ The New York Times. 29-
09-2007.
http://www.nytimes.com/2007/09/29/washington/29climate.html?scp=5&sq=climate+change
+Bush&st=nyt. [geraadpleegd op: 01-07-2008].
Broder, John. ―Senate Opens Debate on Politically Risky Bill Addressing Global.‖ The New
York Times. 03-06-2008.
http://www.nytimes.com/2008/06/03/washington/03climate.html?fta=y. [geraadpleegd op:
23-06-2008].
Brown, Donald et al. ―White Paper on the Ethical Dimension of Climate Change.‖
http://regserver.unfccc.int/seors/file_storage/2lhcxt0kqzmg4si.pdf. [geraadpleegd op: 07- 04-
2007].
Klimaatverandering en ethiek
- 151 -
Brown, Donald, et al. ―Ethical Issues Entailed by Geological Carbon Sequestration.‖ 23-06-
2008. http://climateethics.org/?p=38. [geraadpleegd op: 25-06-2008].
Bulcke, Bernard. et. al. ―‗Eigen uitstoot minst‘ weegt op klimaattop.‖ De Standaard. 24-01-
2008. pp. 14-15.
Bulcke, Bernard. ―EU-klimaatplan even ingrijpend als de euro en de uitbreiding.‖ De
Standaard. 23-01-2008. p. 20.
Climate Change from the BBC Weather Centre. Kyoto Protocol.
http://www.bbc.co.uk/climate/policies/kyoto.shtml. [geraadpleegd op: 27-06-2008].
Climate Change from the BBC Weather Centre. United Nations Convention on Climate
Change. http://www.bbc.co.uk/climate/policies/un_convention.shtm. [geraadpleegd op: 27-
06-2008].
Cullenward, Danny en Victor, David. ―Making Carbon Markets Work.‖ Scientific American.
297.6 (2007): pp. 70-77.
Dasgupta, Partha. ―A Challenge to Kyoto.‖ review van Cool it: The Skeptical
Environmentalist's Guide to Global Warming, Lomborg, Bjørn. Nature. 449. 7159 (2007): pp.
143-144.
De Coster, Celine. ―Wie wordt beter van emissierechten?‖ Knack. 16-07-2008. pp. 46-50.
De Ruck, Kim. ―Kyoto redt het klimaat niet.‖ De Standaard. 25-10-2007. pp. 30-31.
Debusschere, Barbara. ―Noodplan moet watertekort in Barcelona opvangen.‖ De Morgen. 09-
04-2008. p. 10.
Delepeleire, Yves. ―Interview met Peter Tom Jones: kritiek op biobrandstof groeit.‖ De
Standaard. 30-04-2008. pp 12-13.
Klimaatverandering en ethiek
- 152 -
Departement leefmilieu, natuur en energie. Het broeikaseffect, niet alleen een natuurlijk
fenomeen. http://www.lne.be/themas/klimaatverandering/situering/broeikaseffect.
[geraadpleegd op: 22-07-2008].
Editorial. ―The Senate‘s Chance on Warming.‖ The New York Times. 28-05-2008.
http://www.nytimes.com/2008/05/28/opinion/28wed1.html?scp=1&sq=warner+lieberman&st
=nyt. [geraadpleegd op: 01-07-2008].
Ellerman, Elly; Joskow, Paul en Harrison, David. ―Emissions Trading in the U.S.‖ Pew
Center on Global Climate Change. (2003).
Encyclopedia Brittanica (online versie). Carbon cycle feedbacks.
http://original.brittanica.com/eb/article-274839/global-warming. [geraadpleegd op:
20/07/2008].
Encyclopedia Brittanica (online versie). Cloud feedbacks.
http://original.brittanica.com/eb/article-274838/global-warming. [geraadpleegd op:
20/07/2008].
Encyclopedia Brittanica (online versie). Ice albedo feedbacks.
http://original.brittanica.com/eb/article-274839/global-warming. [geraadpleegd op:
20/07/2008].
Encyclopedia Brittanica (online versie). Water vapour feedback.
http://original.brittanica.com/eb/article-274837/global-warming. [geraadpleegd op:
20/07/2008].
Europa Press Releases. Meer groei en meer banen dankzij onze verbintenissen op het gebied
van de klimaatverandering.
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/80&format=HTML&aged=0
&language=NL&guiLanguage=en. [geraadpleegd op 11-02-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 153 -
Europese Commissie. De strijd tegen de klimaatverandering, de EU wijst de weg.
http://ec.europa.eu/publications/booklets/move/70/index_nl.htm. [geraadpleegd op: 24-06-
2008].
Fuller, Thomas en Revkin, Andrew. ―Climate Plan Looks Beyond Bush‘s Tenure.‖ The New
York Times. 16-12-2007. http://www.nytimes.com/2007/12/16/world/16climate.html.
[geraadpleegd op: 24-06-2008].
Gardiner, Stephen. ―A Core precautionary principle.‖ The Journal of Political Philosophy.
14.1 (2006): pp. 33-60.
Gardiner, Stephen. ―A perfect moral storm.‖ Environmental Values. 24.3 (2006): pp. 397-413.
Gardiner, Stephen. ―Ethics and Global Climate Change.‖ Ethics. 114. 3 (2004): pp.555-601.
Gardiner, Stephen. ―The Global Warming Tragedy and the Dangerous Illusion of the Kyoto
Protocol.‖ Ethics and International Affairs. 18.1 (2004): pp. 23-39.
Gardiner, Stephen. ―The Real Tragedy of the Commons.‖ Philosophy & Public Affairs. 30.4
(2001): pp. 387-416.
Gelling, Peter. ―Focus of Climate Talks Shifts of Helping Poor Countries Cope.‖ The New
York Times. 13-12-2007. http://www.nytimes.com/2007/12/13/world/13climate.html.
[geraadpleegd op: 06-05-2008].
Ghijs, Inge. ―Klimaatbeleid na Kyoto.‖ De Standaard. 03-12-2007. pp. 16-17.
Ghijs, Inge. ―V.S. onder druk gezet.‖ De Standaard. 17-12-2007. p. 22.
Globe International. G8 + 5 Climate Change Dialogue.
http://www.globeinternational.org/content.php?id=2:7:0:214:0. [geraadpleegd op: 30-06-
2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 154 -
Goeminne, Gert en Paredis, Erik. ―Industrielanden op het matje. Ecologische schuld als een
uitdaging voor een duurzaamheidbeleid.‖ 2005.
http://cdonet.ugent.be/noordzuid/publicaties/Ecoschuld%20Oikos%20website.pdf.
[geraadpleegd op: 18-04-2008].
Goeminne, Gert en Paredis, Erik. ―Wat na Kyoto? Bedenkingen bij onze koolstofschuld.‖
2005. http://cdonet.ugent.be/noordzuid/publicaties/De%20Koolstofschuld.pdf. [geraadpleegd
op: 18-04-2008].
Google Video. The great Global Warming Swindle. http://video.google.nl/videoplay?docid=-
4303425833461646234&q=the+great+global+warming+swindle&total=137&start=0&num=1
0&so=0&type=search&plindex=1. [geraadpleegd op 16-02-2008].
Grasso, Marco. ―A normative ethical framework in climate change.‖ Climatic Change. 81. 3
(2007): pp. 223-246.
Grubb, Michael. ―Seeking Fair Weather: Ethics and the International Debate on Climate
Change.‖ International Affairs. 71.3 (1995): pp. 463-596.
Hardin, Garrett. ―The Tragedy of the Commons‖. Science. 162. 3859 (1968): pp. 1243-1248.
Harrison, Kathryn. ―The Road not Taken: Climate Change Policy in Canada and the United
States.‖ Global Environmental Politics. 7.4 (2007): pp. 91-117.
Herszenhorn, David. ―After Verbal Fire, Senate Effectively Kills Climate Change Bill.‖ The
New York Times. 07-06-2008.
http://www.nytimes.com/2008/06/07/washington/07climate.html?pagewanted=all.
[geraadpleegd op: 23-06-2008].
HM Treasury. Background to Stern Review on the Economics of Climate Change.
http://www.hm-
treasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_
backgroundtoreview.cfm. [geraadpleegd op: 01-02-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 155 -
HM Treasury. Review on the Economics of Climate Change. http://www.hm-
treasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_i
ndex.cfm. [geraadpleegd op: 01-02-2008].
Intergovernmental Panel on Climate Change. About IPCC.
http://www.ipcc.ch/about/index.htm. [geraadpleegd op: 31-01-2008].
Intergovernmental Panel on Climate Change. The IPCC Working Group III.
http://www.ipcc.ch/about/working-group3.htm. [geraadpleegd op: 31-01-2008].
Intergovernmental Panel on Climate Change. The IPCC Working Group II.
http://www.ipcc.ch/about/working-group3.htm. [geraadpleegd op: 31-01-2008].
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and
Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the
Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge: Cambridge University Press. 2007.
IPCC (Summary for Policymakers), Climate Change 2007: The Physical Science Basis.
Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental
Panel on Climate Change, Cambridge en New York: Cambridge University Press. 2007.
IPCC (Summary for Policymakers). Climate Change 2007: The Physical Science Basis.
Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental
Panel on Climate Change. Cambridge en New York: Cambridge University Press. 2007.
IPCC. Summary for Policymakers (synthesis report, voorlopige versie). Climate Change
2007. http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/syr/ar4_syr_spm.pdf. [geraadpleegd op
11-03-2008].
Jamieson, Dale. Morality’s Progres. New York: Oxford University Press. 2002.
Jones, Peter Tom en Demeyere, Vicky. ―Klimaatsceptici in het tegenoffensief.‖ Streven.
2008. http://www.petertomjones.be/content/view/193/29/. [geraadpleegd op: 13-02-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 156 -
Jones, Peter Tom en Keytsmans, Els. ―Economische logica van klimaatsceptici rammelt aan
alle kanten.‖ De tijd. 13-10-2007. p. 15.
Kanter, James. ―The Trouble with Markets for Carbon.‖ The New York Times. 20-06-2008,
http://www.nytimes.com/2008/06/20/business/worldbusiness/20emissions.html?_r=1&oref=sl
ogin, [geraadpleegd op: 01-07-2008].
KNMI, Warme Golfstroom verzwakt inderdaad langzaam, 01-12-2005,
http://www.knmi.nl/kenniscentrum/afzwakking_golfstroom/, [geraadpleegd op: 19-07-2008].
Krugman, Paul. ―Ersatz Climate Policy.‖ The New York Times. 15-02-2002.
http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B00EEDE153FF936A25751C0A9649C8B6
3. [geraadpleegd op: 24-06-2008].
Logan, Jeffrey, et. al. ―Opportunities and Challenges for Carbon Capture and Sequestration.‖
WRI Issue Brief: Carbon Capture and Sequestration nr.1.
http://www.wri.org/publication/opportunities-and-challenges-carbon-capture-sequestration,
[geraadpleegd op: 12-05-2008].
Lomborg, Bjørn. The skeptical environmentalist: measuring the real state of the world.
Cambridge: Cambridge University Press. 2001.
Manson, Neil. ―Formulating the Precautionary Principle.‖ Environmental Ethics. 24.3 (2002):
pp. 265-274.
Maunder, John. Dictionary of Global Climate Change. London: University College London
Press. 1992.
Milinski, Manfred. et al. ―Stabilizing the Earth's climate is not a losing game. Supporting
evidence from public goods experiments.‖ Proceedings of the National Academy of Sciences
of the United States of America. 103, 11 (2006): pp. 3994-3998.
Müller, Benito, ―Fair Compromise in a Morally Complex World.‖ Paper gepresenteerd op de
Pew Center ‗Equity and Global Climate Change‘ Conference. (2001).
Klimaatverandering en ethiek
- 157 -
Netherlands Environmental Assessment Agency. China contributing two thirds to increase in
CO2 emissions. 13-06-2008.
http://www.mnp.nl/en/service/pressreleases/2008/20080613Chinacontributingtwothirdstoincr
easeinCO2emissions.html. [geraadpleegd op: 20-06-2008].
Neumayer, Eric. ―A missed opportunity: The Stern Review on climate change fails to tackle
the issue of non-substitutable loss of natural capital.‖ Global Environmental Change. 17.3-4
(2007): pp. 297-301.
Neumayer, Eric. ―In defence of historical accountability for greenhouse gas emissions.‖
Ecological Economics. 33. 2 (2000): pp. 185-192.
New Scientist. Climate change: A guide for the perplexed. 16-5-2007.
http://environment.newscientist.com/channel/earth/dn11462 [geraadpleegd op 14-02-2008].
OECD. OECD Environmental Outlook to 2030: Key Results.
http://www.oecd.org/document/26/0,3343,en_2649_201185_40243802_1_1_1_1,00.html#Cli
mate. [geraadpleegd op: 01-04-2008].
Oliver, Mark. ―China‘s climate plan: the main points.‖ The Guardian. 04-06-2008.
http://www.guardian.co.uk/environment/2007/jun/04/china.climatechange. [geraadpleegd op:
05-07-2008].
Oreskes, Naomi. ―The Scientific Consensus on Climate Change.‖ Science. 306.5702 (2004):
p.1686.
Paavola, Jouni en Adger, Neil. ― Fair adaptation to climate change.‖ Ecological Economics.
46. 4 (2006): pp. 594-609.
Paavola, Jouni en Adger, Neil. ―Justice and Adaptation to Climate Change.‖ Tyndall Centre
for Climate Change Research. Working Paper 23. (2002).
Klimaatverandering en ethiek
- 158 -
Pew Center on Global Climate Change. A Look at Emissions Targets.
www.pewclimate.org/what_s_being_done/targets. [geraadpleegd op: 02-06-2008].
Prins, Gwyn en Rayner, Steve. ―Time to ditch Kyoto.‖ Nature. 449.7165 (2007): pp. 973-975.
PSE. ―Creg zwengelt discussie over superwinsten aan.‖ De Standaard. 17-05-2008. p. E1.
PSE. ―Electrabel rekende 1 miljard te veel aan.‖ De Standaard. 17-05-2008. p. 1
Regional Greenhouse Gas Initiative. About RGGI. http://www.rggi.org/about.htm.
[geraadpleegd op: 30-06-2008].
Reuters. G8 leaders agree "substantial" greenhouse gas cuts. 07-07-2007.
http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L07182869.htm. [geraadpleegd op: 29-06-2008].
Revkin, Andrew en Yardley, Jim. ―China Issues Plan on Global Warming, Rejecting
Mandatory Caps on Greenhouse Gases.‖ The New York Times. 05-06-2007.
http://www.nytimes.com/2007/06/05/world/asia/05china.html?_r=1&pagewanted=all&oref=s
login. [geraadpleegd op: 05-07-2008].
Revkin, Andrew. ―Bush Climate Plan: Amid Nays, Some Maybes.‖ The New York Times. 04-
06-2007.
http://www.nytimes.com/2007/06/04/washington/04climate.html?adxnnl=1&adxnnlx=121491
8663-/GP2QOHphBFxhAmsTa7Uvw. [geraadpleegd op: 28-06-2008].
Revkin, Andrew. ―Melting Pace of Glaciers is Accelerating, Report says.‖ The New York
Times. 18-03-2008.
http://www.nytimes.com/2008/03/18/science/earth/18melt.htlm?pagewanted=print.
[geraadpleegd op: 19-07-2008].
Revkin, Andrew. ―Reports From Four Fronts in the War on Warming.‖ The New York Times.
03-04-2007. http://www.nytimes.com/2007/04/03/science/earth/03clim.html. [geraadpleegd
op: 01-07-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 159 -
Ribón, Leonardo. ―Review of the Reactions Generated by the Release of The Stern Review:
The Economics of Climate Change Report.‖ 19-12-2006.
http://www.global.rmit.edu.au/GS@RMIT%20Review%20of%20Reactions%20to%20Stern
%20Dec06.pdf. [geraadpleegd op: 01-02-2008].
S.N.―Amerika neemt bocht op klimaattop.‖ De Standaard. 17-12-2007. p. 14.
S.N. ―China stelt groei boven klimaat.‖ De standaard. 05-05-2007. p. 17.
S.N. ―Het wordt nu ernst.‖ De Standaard. 24-01-2008.
http://www.standaard.be/Artikel/Detail.aspx?artikelId=M41N0ASG&kanaalid=529.
[geraadpleegd op: 24-06-2008].
Sagar, Ambuj. ―Wealth, responsibility, and equity: exploring an allocation framework for
global GHG emissions.‖ Climatic Change. 45. 3-4 (2000): pp. 511-527.
Schiermeier, Quirin. ―No solar hiding for greenhouse sceptics.‖ Nature. 448.7149 (2007): pp.
8-9.
Shue, Henry. ―Bequeathing Hazards: Security Rights and Property Rights of Future Humans.‖
Global Environmental Economics. Ed. Dore, Mohammed en Mount, Timothy. Oxford:
Blackwell Publishers. 1999. pp. 38-53.
Shue, Henry. ―Global Environment and International Inequality.‖ International Affairs. 75.3
(1999): pp. 531- 545.
Shue, Henry. ―Subsistence Emissions and Luxury Emissions.‖ Law and Policy. 15.1 (1993):
pp. 39- 59.
Singer, Peter. ― Ethics and Climate Change: A Commentary on MacCracken, Toman and
Gardiner.‖ Environmental Values. 15.3 (2006): pp. 415- 422.
Singer, Peter. Eén wereld, Ethiek in een tijd van globalisering. Rotterdam: Lemniscaat. 2003.
Klimaatverandering en ethiek
- 160 -
Stolberg, Sheryl. ―Bush Sets Greenhouse Gas Emissions Goal.‖ The New York Times. 17-05-
2008. http://www.nytimes.com/2008/04/17/washington/17bush.html. [geraadpleegd op: 26-
06-2008].
Stolberg, Sheryl. ―Richest Nations Pledge to halve Greenhouse Gas.‖ The New York Times.
09-07-2008.
http://www.nytimes.com/2008/07/09/science/earth/09climate.html?scp=6&sq=G8&st=cse.
[geraadpleegd op: 23-08-2008].
SVH. ―Reacties EU-klimaatplan.‖ De Standaard. 23-01-2008.
http://www.standaard.be/Artikel/Detail.aspx?artikelId=DMF23012008_109. [geraadpleegd
op: 20-07-2008].
The New York Times. Election guide 2008: Climate Change.
http://politics.nytimes.com/election-
guide/2008/issues/climate.html?scp=5&sq=obama%20climate%20change&st=cse.
[geraadpleegd op: 23-07-2008].
The New York Times. The Climate Divide.
http://www.nytimes.com/packages/khtml/2007/04/02/science/earth/20070403_CLIM_FEAT
URE.html?adxnnl=1&adxnnlx=1207231058-EBlnFhKbnEjLrmAkEBhbAw. [geraadpleegd
op: 01-04-2008].
The New York Times. Winners and Losers in a Changing Climate. 02-04-2007.
http://nytimes.com/2007/04/02/us/20070402_CLIMATE_GRAPHIC.html. [geraadpleegd op:
01-04-2008].
The precautionary principle. Formulation. 19-02-1998. http://www.psrast.org/precaut.htm.
[geraadpleegd op 23-02-2008].
The White House. Fact Sheet: A New International Climate Change Framework. 31-05-2007.
http://www.whitehouse.gov/news/releases/2007/05/20070531-13.html. [geraadpleegd op: 25-
06-2008].
Klimaatverandering en ethiek
- 161 -
Tietenberg, Tom. ―The tradable-permits approach to protecting commons.‖ Climate Change
Policy. Ed. Helm, Dieter. Oxford: Oxford University Press. 2005. pp. 167- 193.
Toman, Michael. ―Values in the Economics of Climate Change.‖ Environmental Ethics. 24.3
(2006): pp. 364-379.
Traxler, Martino. ―Fair Chore Division for Climate Change.‖ Social Theory and Practice. 28.1
(2002): pp. 101- 134.
UNFCC. Full Text of the Convention. 1992.
http://unfccc.int/essential_background/convention/background/items/1349.php. [geraadpleegd
op: 08-04-2008].
UNFCC. Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change.
11-12-1997. http://unfccc.int/essential_background/kyoto_protocol/items/1678.php.
[geraadpleegd op: 08-04-2008].
UNFCC. Status of Ratification. 13-05-2008.
http://unfccc.int/kyoto_protocol/status_of_ratification/items/2613.php. [geraadpleegd op: 27-
06-2008].
United Nations Environment Programme & United Nations Environment Programme.
Understanding Climate Change. sept. 2002.
http://unfccc.int/resource/docs/publications/beginner_en.pdf. [geraadpleegd op 26-02-2008].
University of Wisconsin-Madison News. Illustration: The ethical dimensions of global
climate change. 06-11-2007. http://www.news.wisc.edu/14419. [geraadpleegd op: 31-03-
2008].
Victor, David en Wara Michael. ―A Realistic Policy on International Carbon Offsets.‖
Working Paper nr. 74. (2008).
Wara, Michael. ―Is the Global Carbon Market Working?‖ Nature. 445. 7128 (2007): pp. 595-
596.
Klimaatverandering en ethiek
- 162 -
Ward, Bob. ―Complaint to Ofcom: Seven major misrepresentations of the scientific evidence
in The Great Global Warming Swindle.‖ 30-03-2007.
http://www.climateofdenial.net/?q=node/3. [geraadpleegd op 14-02-2008].
Watkins, Kevin. ―Summary Human Development Report 2007/2008.‖ United Nations
Development Programme. 2007.
http://hdr.undp.org/en/media/hdr_20072008_summary_english.pdf. [geraadpleegd op: 20-12-
2007].
Watts, Jonathan. ―China unveils climate change plan.‖ The Guardian. 04-06-2007.
http://www.guardian.co.uk/world/2007/jun/04/china.jonathanwatts. [geraadpleegd op: 05-07-
2008.].
Wikipedia. Image:Kyoto Protocol participation map. 03-12-2007.
http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Kyoto_Protocol_participation_map_2005.png.
[geraadpleegd op: 29-06-2008].
WLE. ―Verhofstadt spreekt van 'ambitieus en moedig plan'.‖ De Standaard. 23-01-2008.
http://www.standaard.be/Artikel/PrintArtikel.aspx?artikelId=DMF23012008_130.
[geraadpleegd op: 24-06-2008].
World Resource Institute. Contributions to Global Warming Map. 2002.
http://www.wri.org/publication/contributions-global-warming-map#. [geraadpleegd op: 29-
03-2008].
WWF. Living Planet Report. 2006.
http://www.panda.org/news_facts/publications/living_planet_report/index.cfm. [geraadpleegd
op: 03-03-2008].