KO SU EVANĐEOSKI HRIŠĆANI?

„Oni mu pak rekoše: mi iz Judeje nismo primili nikakvo pismo u vezi sa tobom, niti je ko od braće došao i javio ili rekao što rđavo o tebi. Ipak, biće nam zadovoljstvo da od tebe čujemo šta ti imaš na umu; poznato nam je, naime, za ovu sektu – da se svuda protiv nje govori.“

Dela apostolska 28:21-22

Prema Božijoj milosti, pred vama je, poštovani čitaoci, poslednje poglavlje ove knjige. U njemu ćemo, nakon kratkog podsećanja na sve ranije rečeno, sagledati istorijski razvoj evanđeoskog hrišćanstva, odnosno istinite Crkve Hristove od najranijih vremena pa sve do danas.

Za razliku od religiozne institucije čija smo verovanja, ustanove i obrede razmatrali od početka ove studije – i na kraju argumentovano zaključili da ona nema nikakvog prava da se nazove „svetom i apostolskom crkvom“, prava Crkva Hristova ustanovljena je u prvoj polovini I stoleća i u neprekinutom kontinuitetu nastavlja da postoji i deluje do današnjih dana. Naime, prema rečima Gospoda Isusa Hrista, Crkva koju je On ustanovio – postojaće sve do kraja vremena i odoleće svim – pa i najtežim iskušenjima. Naravno, kao što smo i ranije istakli, pojam Crkve Hristove u biblijskom smislu se umnogome razlikuje od njene kasnije predstave. Kao što je poznato, vaseljensko Pravoslavlje, kao i rimokatolicizam, propoveda pripadnost Crkvi svih onih koji su prošli kroz „svetu tajnu krštenja“, pa makar najveći deo tih ljudi provodi svoj život u apsolutnoj nezainteresovanosti u odnosu na Boga i Bibliju. Sa druge strane, svetopisamsko učenje o Crkvi Hristovoj podrazumeva da njoj pripada samo relativno mali procenat ljudske populacije (Mt. 7:13-14), odnosno onaj koji je nanovorođen Božijim Svetim Duhom i koji nastoji da u svakom segmentu svoga života ugodi svome Bogu i Ocu (Mt. 7:21). Jedna od značajnih karakteristika Crkve Hristove o kojoj smo govorili već i ranije jeste progonjenost, odnosno mržnja sveta koji se nalazi pod sotonskom upravom – prema njoj koja sledi svoga Spasitelja. Naravno, najveća misterija sa kojom smo se susreli u ovoj knjizi jeste postojanje duboke zaslepljenosti nenanovorođenih pripadnika tradicionalnih hrišćanskih crkava – koji svoje organizacije smatraju bogougodnim (i pored posedovanja velikog broja protivbiblijskih učenja), a evanđeoske zajednice vernika koje svoju veru upravljaju upravo prema Svetom pismu smatraju bogootpalim. Na početku ovog poglavlja naveo sam tekst iz Dela apostolskih, koji ističe činjenicu da se „protiv sekte Isusa iz Nazareta svuda govorilo“. Govorilo se tada, a govori se i u današnje vreme. No ipak, istina je jedna. A ona glasi da institucija koja propoveda spasenje uz pomoć verskih obreda (spasenje delima), proglašava mnogobrojne postapostolske novotarije originalnim hrišćanstvom i kruniše Isusovu majku Mariju na mesto nekadašnje boginje Ištar –

smatrajući je nebeskom caricom (i to sve na osnovu apokrifnih evanđelja i učenja jurodivih svetitelja) ne može biti nazvana Hristovom Crkvom. Istina, dakle, koja će ovom knjigom iznenaditi mnoge, glasi da tradicionalno hrišćanstvo Istoka i Zapada – oličeno u Pravoslavnoj i Rimokatoličkoj religijskoj instituciji nikada nije imalo niti će ikada imati ičega zajedničkog sa Crkvom Božijom, koju je u prvom veku ustanovio Gospod i Spasitelj Isus Hristos. Jedina dodirna tačka tradicionalnog hrišćanstva sa Crkvom Hristovom uspostavljana je samo u trenucima progonstva pri čemu je ono prvo uvek bilo u ulozi progonitelja - a ovo drugo u ulozi ugrožavanog, progonjenog i suzbijanog najbrutalnijim metodama.

Iako smo o temi delovanja i ugrožavanja evanđeoskih hrišćana (u Srbiji) govorili i u poglavlju „Crkva koja proganja“, u ovom ćemo sagledati istoriju razvoja važnijih geografskih celina celokupne, odnosno opštesvetske Crkve Hristove u toku glavnog dela toka novozavetne istorije. Pregled istorijskih događaja kojima ćemo se baviti biće zapravo sagledavanje prilično maglovite i namerno prikrivane istorije prave Hristove Crkve – odnosno istorije verskih pokreta koje je proganjala i anatemisala institucionalizovana crkva – lažno se predstavljajući pravom naslednicom Gospodnjih apostola. Manje ili veće grupe hrišćana, koje su tokom istorije trpele nevolje i stradanja, ispovedale su verovanja prvovekovne apostolske Crkve, a to su spasenje blagodaću kroz veru u Spasitelja, rođenje od Boga Svetim Duhom, jednog posrednika između Boga i ljudi – Gospoda Isusa Hrista, a odbacivale novine poput zastupanja Marije i svetaca, svetih tajni, specijalnog sveštenstva u crkvama, upotrebe tamjana i sveća… Počećemo gotovo od samoga početka hrišćanske ere, od druge polovine II veka, kada su već polako počeli da se osećaju uticaji doktrina koje su bile strane verovanju Hristovih apostola i njihovih direktnih naslednika.

ISTORIJA PRAVE HRISTOVE CRKVE (do XVI stoleća)

Na argumentovane tvrdnje evanđeoskih hrišćana, koji se danas uglavnom smatraju delom protestantskog sveta[1], da njihovo verovanje i crkvena tradicija vode poreklo od najranijih vremena – pravoslavni teolozi odgovaraju uglavnom podrugljivo. Oni, naravno, smatraju svoju Pravoslavnu crkvu nastavljačem apostolskog hrišćanstva, i veoma lako sebe dovode u vezu sa crkvom IV stoleća iz vremena cara Konstantina. Naravno, sledeći takav red, oni nastavljaju još i dalje u prošlost i svoju crkvu logično predstavljaju kao onu koja je proizašla direktno iz apostolskog rukopolaganja. Međutim, kao što smo to objasnili u poglavlju o svetim tajnama (u delu o svetoj tajni sveštenstva), automatizam naslednosti apostolskog rukopolaganja (prejemstva) ni u apostolsko vreme a ni kasnije nije nosio nikakvu garanciju nepogrešivog prenošenja zdrave biblijske nauke na kasnije hrišćanske generacije. To svakako potvrđuje i velika razlika

između novozavetne apostolske nauke sa jedne i nauke „Crkve“ u IV i u narednim stolećima sa druge strane. Istinitost tvrdnje evanđeoskih hrišćana o potpunoj beznačajnosti „apostolskog prejemstva“ u slučajevima odstupanja od prvobitne apostolske nauke potvrđuju čak i neki od pravoslavnih autora. Reč je o pravoslavnim monasima sa Svete Gore, koji zastupaju antiekumenizam i osuđuju neke od zvaničnih Pravoslavnih crkava zbog saradnje sa nepravoslavnima (jereticima). Podsetimo se šta oni kazuju o tome, navodeći, između ostalog i delove I kanona sv. Vasilija Velikog:

„Kada govorimo o apostolskom prejemstvu, nije dovoljno da dokažemo da postoji neprekinuti lanac rukopoloženja koji dopire do apostola. Hristova Crkva ne zavisi od slova zakona, niti od mehaničkog čina polaganja ruku. Ako oni, koji su rukopoloženi, nisu imali istinitu veru, njihovo rukopoloženje je nevažeće i dalje se ne može govoriti niti o sveštenstvu, niti o apostolskom prejemstvu. Polaganje ruku na one koji postaju sveštenici od strane pravog episkopa, prenosi blagodat Svesvetoga Duha. Da li Sveti Duh može da obitava tamo gde je laž? Gde je jeres? (...) Kakvu vrednost onda ima samo ritualno Apostolsko prejemstvo kod onih, od kojih je Duh Sveti odstupio? (...) Jer, ako su prvi koji se otcepiše bili rukopoloženi od Otaca i polaganjem njihovih ruku oni dobiše dar Duha, ipak pošto su otpali, postali su obični ljudi i nisu imali vlast da krštavaju niti da rukopolažu, niti su mogli preneti blagodat Svetoga Duha na druge pošto su je i oni sami izgubili.“[2]

Sa druge strane, pored očigledne istorijske povezanosti moderne Pravoslavne crkve sa crkvom IV veka, postoje takođe i pouzdani dokazi za povezivanje današnjeg evanđeoskog hrišćanstva sa hrišćanstvom predkonstantinovskog perioda, i to kako po pitanju organizacije, tako i po pitanju njihove dogmatske usaglašenosti. Pravoslavni bogoslovi, zbog arogantnog stava kojeg ispoljavaju prema protestantima, uglavnom nisu, niti žele da budu upoznati sa činjenicama istorijskog postojanja istinite Hristove Crkve tokom svih proteklih vekova novozavetnog perioda. Zbog svoje neupućenosti i nedovoljnog poznavanja onog dela crkvene istorije za koji oni smatraju da je u potpunosti marginalan i bez velikog značaja, i ubeđenosti da jedino oni i rimokatolici poseduju neprekinuti kontinuitet crkvenog postojanja sve od apostola, pravoslavni bogoslovi iznose između ostalog i ovakve prigovore:

„Uobičajena Protestantska teorija Crkvene istorije je da je Crkva „otpala“ od vremena Cara Konstantina, pa sve do Reformacije. (...) Neki Protestanti će da tvrde kako je uvek postojala neka grupa pravovernih koja je onda predstavljala i nosioce Božje crkve. Međutim, gde su dokazi o tome? Često se spominju Valdežani (Valdenci) kao pravoverni i to kod većine sekti. Zaboravljaju da Valdenci nisu postojali sve do 12-og veka. Teško je poverovati da su te „pravoverne“ grupice preživljavale preko hiljadu godina,

a da nisu ostavile nikakve opipljive dokaze o tome da su uopšte i ikada postojale.“[3]

Budući da pravoslavni, dakle, nisu upoznati sa istorijom istinite Crkve Hristove i njenim postojanjem kroz vekove kao marginalizovane i progonjene manjine (upravo prema rečima Gospoda Isusa Hrista), u nastavku ovog poglavlja biće opisano njeno istorijsko prisustvo kao i njena sudbina, koja u svemu nalikuje Hristovom stradanju i sudbini prvovekovne Crkve apostola.

Govoreći o modernim baptistima, kao evanđeoskim hrišćanima, tj. vernicima koji pripadaju Telu Hristovom, dr Edward Watke Jr. je u tekstu pod naslovom „Zbog čega baptisti nisu protestanti?“ izneo sledeće zaključke:

„Obično se ljude svrstava u jednu od tri religijske skupine. Ako nisi Židov ili rimokatolik, ljudi automatski misle da si protestant. Stoga baptiste obično nazivaju protestantima.

Izraz „protestanti“ počeo se koristiti nakon protesta i apela nekih luterana i vođa reformiranih crkvi na Drugom koncilu u Speieru, 1529. godine. Svrha tog rimokatoličkog sabora bila je iznaći način da se zaustavi napredak luterana i ostalih koji nisu surađivali sa papom. Protest tih crkvenih vođa pred koncilom bio je obrambena mjera koja ih je trebala zaštititi od odluka tog istog koncila. Poznati crkveni povjesničar, Philip Schaaf, izjavio je slijedeće: „Zbog tog protesta i apela luterane su nazvali protestantima.“ (History of the Christian Church, Vol. 12, /povijest kršćanske crkve/ str. 692.) Ista ta činjenica navedena je u Katoličkoj enciklopediji, Svezak 12, str. 495.

Luteranski vođe koji su se pojavili pred koncilom govorili su u svoje ime, ne u ime baptista. Mrzili su i progonili baptiste isto kao i rimokatolici. O baptistima su pisali: „Svim anabaptistima (baptistima) i ponovo krštenim osobama, odraslim muškarcima ili ženama, sudit će se i bit će usmrćeni vatrom, mačem, ili na neki drugi način, kao što i dolikuje tim osobama, bez prethodnog preispitivanja duhovnih mišljenja.“ Budući da baptisti nisu imali udjela u tom protestu, neispravno ih je nazivati ih „protestantima“.

Povijesno gledano, baptisti nisu protestanti. Protestanti su se pojavili u šesnaestom stoleću. To su luterani, reformirani i drugi, koji su nekoć bili rimokatolici pa potom, poput Luthera, Calvina i Zwinglija, napustili rimokatoličku crkvu. Baptisti nikada nisu bili u rimokatoličkoj crkvi. Oni se nisu pojavili u doba reformacije nego stotine godina prije toga.

Tvrdilo se da je do doba Martina Luthera postojala samo jedna religijska grupa, rimokatolička crkva. Povijest ne priznaje to gledište. U svakom razdoblju povijesti crkve postojale su grupe koje su vjerovale na isti

način kao što danas vjeruju baptisti. Neki od njih bili su: montanisti (150. posle Hrista), novacijani (240. posle Hrista), donatisti (350. posle Hrista), pavlicijani (650. posle Hrista), albigenzi (1022. posle Hrista) i valdenzi (1170. posle Hrista).

To je u skladu sa svjedočanstvom kardinala Hosiusa, rimokatoličkog prelata kojemu je papa Pavao IV povjerio rad na suzbijanju nekatoličkih grupa. On je rekao: „Da baptisti nisu bili tako teško mučeni i klani mačem u proteklih 1200 godina, namnožili bi se u većem broju negoli svi reformirani.“ (Pisma Apud Opera, str. 112. i 113.). Zapazite kako taj rimokatolički učenjak govori o nemilosrdnim progonima koje su podnosili baptisti, i kako ih jasno odvaja o reformiranih i smatra da su nastali 1200 godina prije protestantske reformacije. Također je očito da baptisti nisu protestanti budući da su ih protestantski reformatori i njihovi sljedbenici nemilosrdno proganjali.“[4]

U nastavku poglavlja ukratko ćemo sagledati osobenosti svakog od maločas pominjanih pokreta nastalih „u krilu drevne Crkve“, i jasno uočiti sličnosti sa današnjim evanđeoskim hrišćanstvom. Neke od njihovih najznačajnijih karakteristika bile su strog i uzvišen hrišćanski moral, verovanje u skori Hristov povratak i uspostavljanje hiljadugodišnjeg carstva, kao i naglašeno učenje o važnosti uloge Svetog Duha u životu pojedinaca i Crkve u celini.

Montanisti

Pokret montanista nastao je sredinom II veka nove ere (svega 50-tak godina nakon smrti poslednjeg Hristovog apostola), kao reakcija na početke otpadnuća Crkve od učenja i bogoslužbene prakse koje su zagovarali Hristos i njegovi apostoli. Evo šta o nastanku ovog pokreta kazuje istoričar E. H. Broadbent:

„Opažajući sve veću svjetovnost u Crkvi i uočavajući kako je među vođama učenost preotimala mjesto duhovnoj sili, mnogi vjernici bili su sve jače prožeti dubokom čežnjom da što potpunije iskuse ispunjenje Svetim Duhom i da se njegova sila očituje; očekivali su duhovno probuđenje i vraćanje apostolskom naučavanju i praksi. U Frigiji je Montanus počeo naučavati 156. godine, protestirajući sa svojim sljedbenicima protiv prevladavajuće površnosti u odnosima Crkve prema ovom svijetu. (...) Montanisti su se nadali da će uspostaviti zajednice koje će se vratiti prvobitnoj pobožnosti, tako da će u njima pripadnici živjeti u svakodnevnom očekivanju dolaska Gospodnjeg; nadalje su isticali da se u zajednici mora Svetom Duhu dati njegovo pravo mjesto.“[5]

Na istoku Rimskog carstva montanisti su se izdvajali u posebne zajednice zbog nerazumevanja koje su doživljavali, dok su na zapadu još dugo

pripadali sistemu „zvanično ustanovljenih“ crkvenih zajednica. Njihovo verovanje je bilo istovetno kao i kod drugih hrišćana – što će reći da montanisti nisu bili neka jeretička sekta. Ipak, od drugih vernika su se razlikovali po ozbiljnosti prihvatanja i praktikovanja svoje vere – koja je kod mnogih počela da slabi i ne donosi zrele duhovne plodove:

„Razdori među kršćanima su uvek žalosni a u nekom smislu razilaženje Crkve s montanistima bilo je posebno žalosno. Montanisti su u nekim stvarima bili drukčiji od ostalih kršćana ali montanisti koji su umrli u progonstvima bili su među najslavnijim mučenicima.[6] Montanisti su vjerovali kao i drugi kršćani. Živjeli su po kršćanskim normama s neuobičajenom strogošću u vezi s održavanjem postova, davanjem za potrebe zajednice, bez kompromisa s poganskim svijetom vani, bez bježanja od progonstva.“[7]

„Jedan čovek, koji je iz neznaboštva prešao u hrišćanstvo, po imenu Montan; bio je iz varošice Pepuze, ranije neznabožački sveštenik, a posle je postao strog Hrišćanin. Uopće, još kao neznabožac, sklon strogim nazorima, izgledaše mu tadanja crkvena disciplina veoma liberalna, mlaka, i mislio je: ako Hristos nije propisao strožiju disciplinu, činio je to stoga, što je crkva tada bila još u mladosti, a da sada, kada je crkva već u svom zrelom dobu, kada će naskoro nastupiti parusija (drugi dolazak) Hristova, da se usavrši crkva i da se osnuje u Apokalipsi obećano 1000-godišnje carstvo Hristovo, treba više ozbiljnosti i strože discipline.“[8]

Ovakvi duhovni kvaliteti i vraćanje visokim moralnim normama prvovekovnog hrišćanstva, ka pokretu montanista privukli su i poznatog kartaginskog prezvitera i učitelja rane Crkve Tertulijana, koji je postao njihov član i vatreni zagovornik:

„Visoka moralna pravila montanista, a iznad svega njihovo odbacivanje kompromisa, pridobili su i samog Tertulijana 207. god. koji je preuzeo vođstvo sljedbe u sjevernoj Africi, gdje nisu često bili poznati kao montanisti nego kao tertulijanisti.“[9]

Pokret montanista je, prema Jevseviju Popoviću, trajao sve do VI stoleća, i posedovao svoju posebnu jerarhiju (crkvene starešine) nezavisno od zvanične – moralno i doktrinalno posrtajuće „Crkve“. Prema istom autoru, montanisti su bili prvi koji su u hrišćanskom svetu počeli da koriste titulu „patrijarh“ za vrhovnog starešinu nad ostalim svojim episkopima.[10]

Novacijani

Otprilike jedan vek posle osnivanja pokreta montanista (na Istoku), na Zapadu je započelo buđenje određenih grupa vernika koji su oko sebe takođe uočili opadanje sistema onih duhovnih vrednosti koji su se podrazumevali na početku hrišćanske ere.

„Skretanje s originalnog uzora danog u Novom zavjetu za crkve naišlo je već od početka na žilav otpor i dovelo je do toga da su se često unutar dekadentnih crkava stvarali krugovi, koji su se držali dalje od zla, i nadali se da će možda moći poslužiti kao sredstvo za ispravljanje i obnovu sveukupne cjeline. Neke takve krugove su isključili, pa su se skupljali kao posebne zajednice. Drugi su sami napustili sistem i oblikovali nove zajednice, uviđajući da je nemoguće pomiriti se s postojećim stanjem. I jedni i drugi pojačavali su obično one skupine, koje su već od početka sačuvale prvobitnu praksu i naučavanje Novog zavjeta i apostola. U kasnijim stoljećima još se nailazi na crkve, koje su nasljedovale apostolsku nauku i pozivale se na neprekinuti prijenos svedočanstva generacije u generaciju izravno čak od Dvanaestorice apostola.“[11]

Ove grupe vernika nazvane su kasnije novacijanima, iako nije izvesno da su same sebe tako nazivale. Naime, nakon mučeničke smrti rimskog episkopa Fabijana 250. godine, na njegovo mesto je postavljen prezviter Kornelije. Međutim, strožija struja hrišćana u Rimu, koja se nije slagala sa Kornelijevom mlakošću i tolerisanjem neduhovnih ljudi u crkvi, postavila je nad sobom drugog crkvenog starešinu. Njihov episkop zvao se Novacijan, a stupio je na dužnost „suprotepiskopa“ rimskog uz prethodno rukopolaganje od strane nekih drugih italijanskih episkopa[12]. Novacijan i njegove pristalice bile su ekskomunicirane na saboru u Rimu 251. godine, ali se njihova rigoristička struja zagovornika strogog hrišćanskog morala i dalje širila i jačala. Novacijan je kasnije postradao kao mučenik za Hrista, a pokret novacijana trajao je još nekoliko vekova posle njegove smrti:

„Novacijanstvo je imalo pristalica ne samo u Italiji, nego i van Italije, čak i na Istoku, i beše prilično moćna i zbog svog morala uvažena sekta. Ali tvrdokornost i fanatizam novacijanaca nikad ne popuštaše, i svi pokušaji, da ih izmire sa općom ili katoličkom crkvom, ne uspeše, dok ne izumreše. U VI stoleću još uvek ih nalazimo, ali u VII već ne.“[13]

Donatisti

Sledeća grupa hrišćana koja je zastupala beskompromisnost po pitanjima vere i morala, nasuprot stavovima većinske crkve koja je tolerisala različite vidove bezkarakternosti hrišćanskih vođa, bili su donatisti. Ova velika grupa hrišćanskih vernika iz severne Afrike, predvođena suprotepiskopom kartaginskim Donatom, protestvovala je zbog nepravilnog i neduhovnog postupka prilikom postavljanja episkopa Cecilijana, koji je zamenio umrlog Menzurija. Naime, donatisti su smatrali da nije bilo u redu da novog ep. Cecilijana posveti i u službu uvede aptunški episkop Feliks – koji je prema nekim vestima izvršio izdaju Crkve u vreme Dioklecijana predavši na spaljivanje mnoštvo hrišćanskih knjiga. Iz tog razloga donatisti su uputili žalbe najpre svim crkvama, a potom i caru Konstantinu – radi poništavanja

Cecilijanovog izbora. Međutim, kako je i suprotstavljena stranka delovala u isto vreme, uspelo joj je da od drugih crkava (na crkvenim saborima u Rimu 313., u Arelatu (Galija) 314. i Milanu 316. godine), kao i samoga cara, izdejstvuje priznanje Cecilijana za zvaničnog episkopa Kartagine.[14] Nakon što su njihovi prigovori o tome da hrišćanski episkopi moraju da budu osobe visokog morala i beskompromisni u veri – a ne njeni izdajnici, odbijeni, donatisti su se odvojili od zvaničnog crkvenog sistema i nastavili sa doslednim poštovanjem učenja Svetog pisma i hrišćanske vere. Pošto se verske zategnutosti nisu smirivale decenijama, početkom V veka sazvan je veliki sabor u Kartagini na kome je prisustvovalo preko 560 donatističkih episkopa i onih iz „zvanične crkve“, na kome je pokušano konačno ubeđivanje donatista da prilikom vršenja svetih radnji i činova nisu prvenstveno bitni moralni i karakterni kvaliteti sveštenoslužitelja – već pre svega sveti činovi koji sami po sebi zrače božanskom blagodaću. Glavni zagovornik ove teze bio je čuveni hiponski episkop Avgustin, a ona je i do današnjih dana ostala popularna u Pravoslavnoj i ostalim tradicionalnim crkvama:

„Ova je borba trajala neslabljenom žestinom do 411. god., kada je posle mnogih tužaba afrikanskih sinoda i episkopa po nalogu cara Honorija sazvan u Kartagini velik zbor donatista (279 episkopa) i ortodoksnih (286 episkopa) na disput. Od strane ortodoksnih disputaciju je vodio osobito čuveni iponski episkop Avgustin (umro 430.), koji je pokušavao, da uveri donatiste – iako je držao da nije neopravdano protiv njih upotrebiti i nasilne mere, pošto se uverio o njihovu uporstvu i pošto je ukazao na zapovest u Jevanđeliju (Luk. XIV. 23): „Coge intrare“ (prisili ih da uđu)! – osobito o tome, da važnost svetih radnja ne zavisi od moralnog dostojanstva aktivnog pri radnji prezvitera ili episkopa, nego od blagodati Božje, i da crkva ne prestaje time biti sveta, ako u njezinoj sredini ima i nesvetih, jer će samo u onostranoj crkvi, na nebu biti samo svetih, a crkvu na zemlji je sam Hristos uporedio sa mrežom, u kojoj je pored čistih riba i nečistih, i sa njivom, na kojoj raste pšenica i kukolj.“[15]

Ovo Avgustinovo mišljenje bilo je u potpunoj suprotnosti sa naukom apostola u Novom zavetu. U njemu ne postoji ni pomen blagodatnosti koju u sebi nose svete tajne - ali se zato zagovara visoki moral hrišćanskih vođa! Naravno, treba zapaziti da Avgustin pogrešno tumači i inače veoma jasna značenja evanđeoskih kazivanja u kojima Hristos ukazuje na Crkvu kao zbir različitih pojedinaca „i svetih i nesvetih“.[16] Istina je da je Gospod napomenuo da će među tzv. „običnim“ krštenicima biti i onih koji neće biti istinski nanovorođeni (poput primera u prvoj Crkvi, kakvi su bili: Simon vračar (Dela ap. 8. gl.), Imenej i Aleksandar (1. Timoteju 1:19-20), Filit (2. Timoteju 2:16-18), Diotref (3. Jovanova st. 9-10) i sl.) te da se ta situacija na zemlji ne može izbeći. Međutim, što se tiče episkopa (prezvitera) i

đakona, Novi zavet nalaže da oni moraju da budu provereni i posvećeni ljudi, zdravi u veri i neporočnog života, a ne makar kakvi.[17] Ipak, i pored manjkavosti ovakvih Avgustinovih argumenata, jedna grupa donatista prihvatila je njegovo objašnjenje i vratila se u okrilje zvanične crkve. Sa druge strane, druga grupa je ostala dosledna svojim stavovima i jedinstvena po pitanju držanja apostolskog učenja i po ovom pitanju.

Donatisti kao verska struja u Egiptu postojali su sve do kraja VII veka, odnosno do pristizanja muslimana, koji su svojim uticajem doprineli njenom postepenom gašenju.

Pavlikijani

Sledeća značajna grupa istinskih Hristovih sledbenika, a čiju ćemo istoriju pomenuti u ovom poglavlju jesu pavlikijani. Ni o njima, kao ni o mnogim drugim manjinskim proganjanim grupama nemamo previše istorijskih podataka – a pre svega iz razloga njihovog sistematskog uništavanja koje su preduzimale zvanična rimska i vizantijska crkva. Kao i o hrišćanima prvih vekova, tako i kasnije, sotona je (kroz svetovnu pagansku a zatim religiozno „hrišćansku“ vlast) širio najrazličitije laži o istinitim Hristovim sledbenicima – proglašavajući ih jeretičkim i gnusnim grupacijama koje upražnjavaju svakovrsni nemoral. Takav je slučaj i sa zvaničnom istorijskom verzijom verovanja i prakse koju su zastupali pavlikijani – a koja je do nas stigla iz pera njihovih protivnika i glavoseča, u ovom slučaju pravoslavnih vladara i njihovih crkvenih istoričara. Istoričar Jevsevije Popović, prenoseći zapise ranijih pravoslavnih pisaca[18] o pavlikijanima, iznosi o njima sledeće podatke:

„Baš u vreme, kad je u Vizantijskom Carstvu najviše cvetalo monotelitstvo, naime oko 657. za vlade Konstanta II (641. - 668.) pojavila se na jugoistočnoj granici Vizantijskog Carstva i specijalno Male Azije naspram Sirije nova jeres, pavlikijanstvo, pavlikijanizam, i to kao nova forma gnosticizma i manihejstva, zbog čega pisci IX stoleća pavlikijanstvo i nazivaju novim manihejstvom.“[19]

Sa druge strane, istoričar Broadbent, koji je svoje proučavanje usmerio na temeljitije preispitivanje verovanja tadašnjih verskih pokreta, crpeći istorijske podatke iz ono malo autentičnih izvora, odnosno dokumenata koji su ostali sačuvani od uništavanja od strane zvanične crkve – iznosi sledeće činjenice:

„Uvijek su mnogi učenici Gospodina Isusa smatrali da je savez Crkve i države suprotan novozavjetnom naučavanju. Ali kad god je Crkva imala na raspolaganju moć države, koristila ju je za nasilno suzbijanje svih onih koji su se udaljili od njenog sistema ili su u bilo kojem smislu odbili pokoriti se njenim zahtjevima, dok je velika množina zbog ravnodušnosti ili interesa, ili

pak zbog straha, popustila i pristala na makar vanjsku pobožnost. No, uvijek je bilo pojedinaca ili skupina vjernika koji se nisu dali primorati na pokoravanje, nego su se i dalje trudili da slijede Krista i da se drže naučavanja njegove Riječi i apostolske nauke. Ovi su neprekidno bili meta progonstva. (...) Istinski povijesni izvještaji o tim pojavama svuda su bili uništavani. Progonitelji su nastojali u potpunosti uništiti sve tragove originalnih dokumenata i zapisa tih kršćana. Naprotiv, pisali su vlastite izvještaje i opise u kojima su iznosili najgore klevete i izmišljotine o tim Kristovim sljedbenicima i njihovom vjerovanju s ciljem da opravdaju svoje okrutne postupke. Prave vernike su u tim iskazima uporno označavali hereticima i pripisivali im lažnu nauku iako su je i sami optuženici pobijali. (...) Od vremena Manija optuživali su crkve vjernika, koji su se jednostavno nazivali kršćanima, razlikujući se time od drugih koje su zvali „rimskim kršćanima“, da su manihejske, iako su izjavljivale da to nisu, i čak se žalile na tu nepravdu, što im se pripisuje naučavanja kojih se one ne drže. Neprestano ponavljanje neke tvrdnje nije još dokaz da je ta tvrdnja istinita; a budući da pisana ostavština ovih kršćana ne sadrži ni traga manihejstvu, jedino je razumno vjerovati da stvarno nisu držali ništa od te nauke.“[20]

Prema dostupnim istorijskim izvorima, naziv „pavlikijani“ je ovim hrišćanima dat od strane protivnika, iz razloga njihovog čestog citiranja stihova iz Pavlovih poslanica, kao i zastupanja učenja koja su iz njih proizilazila. Iz svoje prostodušnosti, pripadnici ove grupe vernika – a posebno njihove vođe, nadevali su sebi imena novozavetnih ličnosti – a posebno istaknutih Pavlovih saradnika. Jedan od starešina ovih hrišćanskih zajednica, koji se zvao Konstantin, uzeo je ime Silvan i pod tim imenom bio poznat po propovedanju evanđelja širom Jermenije, Male Azije i Mesopotamije. Njegovo propovedanje podrazumevalo je zagovaranje novozavetne evanđelske nauke i odbacivanje svih kasnije uvedenih crkvenih dogmi – kakve su bile poštovanje ikona, Bogorodice i drugih zabluda vizantijske crkve. Ostale njihove vođe bile su takođe poznate po imenima saradnika ap. Pavla. Istoričar Jevsevije Popović o karakteristikama njihovog bogopoštovanja i crkvenog ustrojstva kazuje sledeće:

„Ali oni se i organizovaše po tobož Pavlovu ustrojstvu crkve; uvedoše mnoga moljenja, odbaciše svaku jerarhiju, sve crkvene ceremonije, krštenje smatrahu samo duhovnim, isto tako i evharistiju. Odbacivahu i svaku spoljašnost u crkvi, osobito kanonski post i monaštvo, poštovanje Marije i svetitelja, krsta, ikona i relikvija. Pavlikijani se brzo raširiše, i naskoro beše ih puno u Velikoj i Maloj Jermenskoj kao i u Pontu. Na čelu im behu samo ljudi sa imenima Pavlovih učenika i saradnika, tako posle Silvana, Tit, Timotej, Epafrodit, Tihik i drugi.“[21]

Maločas pomenuti vođa pavlikijana po imenu Silvan (Konstantin) bio je ubijen po ličnom nalogu vizantijskog cara Konstantina Pogonata 685. g. n. e., godinu dana posle izdavanja carskog dekreta protiv ove grupe vernika. No, neustrašivo i nepokolebljivo držanje vođe pavlikijana pred njegovim mučiteljima ubrzo je dovelo do obraćenja i prelaska među njih i glavnog carevog činovnika Simeona, koji je bio lično odgovoran za Silvanovo pogubljenje. Evo kako o ovome događaju pišu Broadbent i Jevsevije Popović:

„Ovaj car (Konstantin Pogonat; prim. I. S.) izdao je dekret 684. godine, protiv zajednica vjernika a naročito protiv Konstantina Silvana, te je poslao jednog od svojih službenika po imenu Šimun, da dekret provede u djelo. Da bi dao naročit naglasak pogubljenju Konstantina Silvana, Šimun je pribavio prikladno kamenje i zapovijedio njegovim osobnim prijateljima da kamenuju svoga učitelja bez obzira na to što su ga već tako dugo poštivali i ljubili. Stavili su svoj vlastiti život na kocku odlučno to odbivši i odbacivši to kamenje, ali je bio tamo nazočan neki mladić po imenu Just; toga je Silvan odgojio kao svog posinka, s kojim je Silvan postupao naročito nježno. Just je ipak bacio kamen na svog dobročinitelja i ubio ga, zadobivši time veliku pohvalu i nagradu od vlasti, te su ga u javnosti uspoređivali s Davidom kad je ubio Golijata. Šimun je bio duboko taknut svim tim što je vidio i čuo u Kibosi. Razgovarajući s tamošnjim kršćanima, presvjedočio se o istinitosti njihova naučavanja i o ispravnost njihove prakse. Vrativši se u Konstantinopol, nije na dvoru mogao naći mira u duši, te je poslije trogodišnjih unutarnjih borbi odbacio sve, pobjegao u Kibosu i tamo je pod novim imenom Tit preuzeo i nastavio životno djelo čovjeka čiju smrt je ranije bio odredio. Nije trajalo dugo da se i on pridružio velikom broju mučenika, jer je dvije godine kasnije onaj isti Just, koristeći se poznavanjem života među braćom, dao mnoge podatke biskupu, odnosno preko njega caru Justinijanu II. Na temelju toga su mnoge mogli uhvatiti, te su ih zajedno sa Šimunom javno spalili. Hrabrost i čvrstoća mučenika izjalovila je plan progonitelja, raspirivši vjeru i hrabrost mnogih u vatri predanja i svjedočenja, tako da se među vjernicima podiglo još više propovjednika i učitelja, a zajednice se jačale i dalje širile.“[22]

„Konstantin ili Silvan bude u prvom predikonoklastičnom perijodu gonjenja za vreme cara Konstantina Pogonata 685. po nalogu carevu kamenisan; ali pri tom je bio tako ravnodušan, da je carski činovnik Simeon, koji je rukovodio kamenisanjem, na to postao pavlikijan i naslednik mu pod imenom Tit; no 690. za vreme Justinijana II Rinotmita takođe pogubljen.“[23]

Veliko progonstvo pavlikijana, koji su, istini za volju, samo u toku kratkih perioda bili ostavljani na miru od strane vizantijskih vladara, nastupilo je za vreme carice Teodore (u IX veku) koja je i konačno Istočnoj crkvi donela „slobodu“ ikonopoštovanja. Kao posledicu toga odlučila da suzbije sve „jeretičke“ pokrete koji su negirali biblijsku zasnovanost ovakve prakse.

Pravoslavni istoričar Jevsevije Popović veoma šturo, i to samo u pola rečenice, navodi da se „prema njima (od strane pravoslavnih Vizantinaca) grozno postupalo“[24], dok Broadbent iznosi znatno više podataka o njihovim mučeničkim stradanjima:

„Sistematski pokolj, spaljivanje, utapljanje, odrubljivanje glava počelo je iznova naredbama carice Teodore i nastavljalo se dugi niz godina, iako nije uspjelo poljuljati čvrstoću vjernika. Tvrdilo se da je između godine 842. i 867. revnost Teodore i njenih inkvizitora uzrokovala smrt oko stotinu hiljada ljudi. Ovo doba opisao je Grgur Magistros, koji je 200 godina kasnije, bio zadužen da progoni ljude iz istog razloga i na istom području. On piše: „Prije nas su ih mnogi generali i upravljači predavali ne štedeći ni staraca ni djece i to s punim pravom. Štoviše, naši patrijarsi žigosali su im čela utiskujući na njih znak lisice..., drugi su im pak vadili oči govoreći: ‘Slijepi ste za duhovne stvari, zato nećete gledati ni vidljive stvari’.“[25]

Ovakva stradanja naterala su pavlikijane da iz vizantijskih krajeva pređu najpre na arapske teritorije, a potom da uz pomoć cara Jovana Cimiska (969. - 976. g.) iz Jermenije nastave sa širenjem prema Bugarskoj i Srbiji, kao i drugim krajevima Evrope – Italiji i Francuskoj. U Bugarskoj i Srbiji ovi vernici su u X i XI veku bili poznati kao bogumili, u Italiji kao patareni a u Francuskoj kao katari. U Jermeniji pak, ovi Hristovi sledbenici su bili nazivani tondrakitima (po imenu grada Tondrake) a početkom XI veka je i jedan jermenski mitropolit, po imenu Jakov Harkski postao jedan od vođa a kasnije i mučenik pokreta pavlikijana. Prema istorijskim podacima koje navodi Jevsevije Popović, pavlikijani odnosno bogumili su se u Bugarskoj zadržali sve do XVII stoleća.[26]

Bogumili

Verski pokret bogumila (katara, patarena), kao što smo već naglasili, svoje direktno poreklo doveo je od pavlikijana koji su delovali do toga doba u toku više vekova. U novim područjima u kojima su se naseljavali, ovi pavlikijani (bogumili) susretali su se sa istim nerazumevanjem nevernog sveta (odnosno tzv. hrišćana tradicionalista) kao i u oblastima iz kojih su prognani. O njima su se širile najzlobnije glasine, koje su iako nepotvrđene, hvatale korena kod naroda koji je u njih želeo da veruje. Postoji istorijski dokument koji govori o čuvenom lekaru toga doba – Vasiliju, koji je bio bogumil i živeo krajem XI i početkom XII stoleća. Svojim lekarstvima i vrlim hrišćanskim primerom uticao je na mnoge i pridobio ih za Hrista u koga je i sam predano verovao. Za njega je čuo i sam vizantijski car Aleksije I Komnin, koji ga je pozvao na razgovor da ga, tobože zbog sopstvenog interesovanja, ispita o suštini njegove vere. Vasilije je razgovarao sa carem misleći da je ovaj zaista zainteresovan za veru u Hrista, ubeđujući ga da prihvati apostolsku

nauku i veru u evanđelje. Međutim, car Aleksije je iznenada razgrnuo zavesu iza koje se krio stenograf koji je zapisivao sve detalje razgovora. Carevim slugama je bilo zapoveđeno da prevarenog lekara vežu i bace u tamnicu. U njoj je ostao nekoliko godina, a nakon što je 1119. godine ponovo odbio da se odrekne svoje vere, bio je javno spaljen na hipodromu u Carigradu. Za vreme ovoga vladara, kao i njegovih naslednika mnogi bogumili su spaljeni ili doživotno zatvarani u tamnice.[27] Istoričar Broadbent na osnovu dostupnih istorijskih dokumenata iznosi kakvo se mišljenje u to vreme širilo o bogumilima. Oni su bili optuživani da su „vukovi u ovčijim kožama“ koji žive krotkim i pobožnim životom – samo iz razloga da bi ljude odvukli u pakao:

„Mišljenja raznih pisaca o tim kršćanskim zajednicama u Maloj Aziji i Bugarskoj mnogo se razlikuju, jer je bilo općenito uobičajeno da se o njima i njihovom naučavanju piše kao o neopisivom zlu, ali je ipak bilo i ljudi, koji su o tome mislili drugačije. Najraniji pisci su očito pisali više subjektivno, a manje povijesno.. Oni optužuju „heretike“ da se bave zlim stvarima, uključujući i neprirodne tjelesne grijehe, ponavljaju svašta što se prepričava o njima, uključuju mnogo toga o Maniju i o onome što se pisalo protiv njega. Pisac Euthymius (umro poslije 1118.) kaže: „Tražili su od onih koji su slušali što naučavaju, da održavaju zapovijesti Evanđelja, da budu krotki i milosrdni i da obiluju u bratskoj ljubavi... Tako oni primamljuju ljude naučavajući sve dobre i korisne stvari, ali postupno čovjeka otruju i odvuku u propast.“ Jedan od starješina u Bugarskoj, Kosmas, piše krajem desetog stoljeća i opisuje bogumile kao „gore i strašnije od demona“, niječe to da vjeruju u Stari zavjet i u Evanđelje, dalje tvrdi da ne daju nikakve časti majci Božijoj niti križu, da se rugaju crkvenim obredima i svim crkvenim dostojanstvenicima, pravoslavne svećenike nazivaju „slijepim farizejima“, da tvrde da se Večera Gospodnja u službenim crkvama ne uzima prema Božijoj zapovijesti, i da kruh ne postaje Gospodinovo tijelo, nego ostaje običan kruh.“[28]

Ipak, malobrojni pisci iz ondašnjeg vremena, priznavali su da u nauci i ponašanju bogumila nema ničeg iskvarenog, osim njihovog nepoštovanja zvaničnih crkvenih autoriteta. Neki od tih pisaca koji su se bolje upoznali sa naukom bogumila (pavlikijana – tornaka) dolazili su čak do zaključka da su među njima pronašli pravu izvornu apostolsku nauku.[29]

Bogumilstvo je u Bosnu pristiglo iz Srbije i Bugarske. O progonima ovih vernika iz Srbije, za vreme velikog župana Stefana Nemanje, kao i iz Bugarske za vreme cara Borila, govorili smo u poglavlju „Crkva koja proganja“. Ovoga puta ćemo se osvrnuti na dalju sudbinu bogumila za vreme njihovog viševekovnog delovanja na teritoriji Bosne. Na bosanskoj teritoriji bogumili su doživeli svoj najveći napredak i procvat, a jedan od njihovih najvećih zaštitnika – a i sam njihov pristalica bio je ban Kulin. Do vremena naseljavanja Srba bogumila koji su bili progonjeni iz Nemanjine

države, i svoje utočište našli u Bosni, u ovoj državi je bilo malo pravoslavnih i Pravoslavna crkva je bila slaba, dok je mnogo jači bio rimokatolički uticaj. Ipak, dolaskom bogumila čija su verska shvatanja bila primamljiva zbog upotrebe narodnog jezika i visoko moralnog života njihovih pripadnika, religijska slika Bosne (kao i okolnih oblasti, Dalmacije i Hrvatske) bila je promenjena. Rimokatolicizam je zbog upotrebe latinskog jezika bio neprivlačan a posebno zbog kasnijeg veoma brutalnog odnosa prema bogumilima – tako da je masa naroda prihvatala novu veru doživljavajući pritom velike Božije blagoslove i materijalno blagostanje.[30] Međutim, rimokatolici nisu mirno posmatrali širenje bogumilstva Bosnom, već su vršili različite pritiske. Nakon što su porazili Nemanjinog sina Vukana i preuzeli Hum 1198. godine, Mađari su planirali napad na državu kojom je upravljao Kulin ban. Na sastanku koji je održan 1203. godine, izaslanici pape Inocenta III, podržani silom mađarskog kralja, izvršili su pritisak na bogumilskog vladara koji je obećao da će se odreći krivoverja i ponovo uvesti rimokatolički verski sistem. Međutim, obećanje koji je Kulin dao papi nimalo nije uticalo na bosanski narod koji je nastavio da većinski služi Gospodu protivno odredbama i učenjima tradicionalnog hrišćanstva. Kako se bogumilstvo i dalje širilo, papa Honorije III je pozvao zapadne narode na krstaški rat protiv bosanske države. Nakon što se ovom pozivu zapadnjaci nisu odazvali, smatrajući da taj pohod ne bi zadovoljio njihove pljačkaške apetite, kaločki arhiepiskop (iz Mađarske) je ponudio da povede krstaški rat – uz uslov da se njegovoj arhiepiskopiji podredi bosanska teritorija.[31] Posle vojne pobede nad bosanskim vladarima, rimokatolici su sproveli veoma agresivnu inkviziciju nad bogumilskim narodom. Pored reda franjevaca u Bosnu su naseljeni i dominikanci koji su počeli da sprovode isti onakav teror kao i pravoslavni u Srbiji i drugim istočnim zemljama. Bogumili su bili ubijani, spaljivani na lomačama a njihova imanja otimana. Nakon perioda rimokatoličkog upravljanja Bosnom, usledila je i vladavina kralja Dragutina (1282. - 1316. g.) koji je bio pravoslavan i uz potporu episkopa Vasilija nastavio sa progonom do tada progonjenih.[32] Nešto kasnije, godine 1325., Rim je uputio pismo bosanskom banu tražeći od njega pomoć prilikom iskorenjivanja bogumila. Iz ovog pisma možemo da uvidimo i optužbe koje su na račun ovih vernika upućivali rimokatolici, smatrajući ih pravim satanskim sledbenicima. Evo jednog njegovog dela:

„Znajući da si ti vjeran sin Crkve, zapovijedam ti da istrijebiš heretike koji su pod tvojom vlašću i pružiš svu potrebnu pomoć Fabijanu, našem inkvizitoru, tim više što se veliko mnoštvo heretika iz raznih zemalja sakupilo u Bosni, nadajući se da će tamo dalje moći da šire svoje tamne zablude i da žive u sigurnosti. Ovi ljudi nadahnuti lukavstvom starog neprijatelja i naoružani otrovom licemjerstva, kvare umove katolika vanjskim pokazivanjem jednostavnosti i lažnim prisvajanjem imena Kristova. Izvana

su ponizni, a potajno ubijaju; to su vukovi u ovčjim kožama, koji sakrivaju svoj bijes, da bi tako lakše prevarili jednostavne ovce Kristove.“[33]

Ovo progonstvo je delimično osujećeno zbog međusobnih razmirica koje su nastupile između dva rimokatolička reda – franjevaca i dominikanaca i to u toku više godina (1327. - 1336. g.). Ipak, kroz sav naredni period, sve do konačne okupacije Bosne od strane Turaka u XV veku, progonstva i stradanja bogumila su bila nastavljena. Nakon Tvrtkove vladavine, za vreme koje su bogumili uživali kakav-takav mir, usledili su ponovni ratovi koje je protiv Bosne vodio papa uz pomoć mađarskih vladara. Mađarski kralj Sigismund je 1408. godine uspeo da uništi bosansku vojsku i pogubi 126 bosanskih velikaša odrubivši im glave, nakon čega je njihova telesa bacio u reku Bosnu nedaleko od Doboja.

Konačno, uvidevši da su im rimokatolici mnogo veći neprijatelji od Turaka, bogumilska vlastela je sklopila prinudni savez sa muslimanskim osvajačima (koji su već bili porobili Srbiju nakon bitke na Kosovu 1389. god.), i bez otpora im dopustila da zauzmu bosanske prostore. U kasnijim vekovima, došlo je do postepenog iščezavanja bogumila u Bosni, i to najverovatnije iz razloga polaganog prelaska njihovih potomaka u redove poklonika islamske religije. Međutim, njihov viševekovni opstanak u ovom delu Evrope, uprkos velikim progonstvima i zločinima koji su nad njima činjeni od strane rimokatolika i pravoslavnih, samo je dokaz velike Božije blagodati koja je bila ukazana radi večnog spasenja svima onima koji su sa njima dolazili u kontakt i imali prilike da se upoznaju sa izvornim učenjem Hrista i apostola. Njihovi kontakti sa drugim grupama progonjenih vernika iz Evrope sa kojima su sarađivali i pružali im utočište, samo je još jedan dokaz bratske hrišćanske solidarnosti i ljubavi kojom su se uvek odlikovali istinski Hristovi sledbenici.

Bogumili u ovom delu Evrope predstavljali su izuzetno važnu kariku u lancu kontinuiteta postojanja istorijske Hristove Crkve koja je od samog početka sledila stope svoga, od nevernog sveta, odbačenog i progonjenog Spasitelja. Istoričar Broadbent o njima zaključuje:

„Ovi „prijatelji Božji“ ostavili su vrlo malo zapisa, tako da ostaje još mnogo toga što bi trebalo otkriti u pogledu naučavanja i prakse, ali je očito da su predstavljali odlučan protest protiv prevladajućeg zla u kršćanstvu i da su najvećom energijom nastojali da se čvrsto drže naučavanja i uzora crkava iz Svetog Pisma. Njihova povezanost sa starim crkvama u Armeniji i Maloj Aziji, s albigenzima u Francuskoj, valdenzima i drugima u Italiji, te husitima u Češkoj, pokazuje da su imali zajednički temelj vjerovanja i prakse, i to ih je sjedinjavalo. Njihov herojski stav tokom četiri stoljeća protiv moćnijeg neprijatelja pruža primjer vjere i ljubavi do same smrti, iako o tome ima malo podataka; na takav se primjer u povijesti rijetko nalazi.

Stvorili su kariku povezavši prvobitne crkve u Taurus planinama u Maloj Aziji s crkvama u talijanskim i francuskim Alpama.“[34]

Ono što je važno reći za kraj jeste da u Bosni postoji veliki broj bogumilskih spomenika, koji datiraju iz perioda njihovog postojanja i delovanja na tim prostorima. Uglavnom se radi o nadgrobnim spomenicima sa imenima sahranjenih, ispisanih glagoljicom. Na njima ne postoje znakovi krsta ili drugih obeležja koji bi ih povezivali sa tradicionalnim crkvama. Procenjuje se da ovakvih spomenika širom Bosne ima oko sto pedeset hiljada, a najbrojniji su u okolini Sarajeva, kod tvrđave na putu prema Rogatici.[35]

Prema podacima koje iznosi Jevsevije Popović, u ono vreme bogumila je bilo i u Rusiji, Rumuniji, Italiji, Francuskoj, Nemačkoj i Engleskoj.[36]

Albigenzi

Paralelno sa delovanjem ostataka pavlikijanskih crkava u Bugarskoj, kao i bogumilskih u Srbiji, Bosni, Makedoniji i drugim delovima Istočne Evrope i Rusije, crkve Hristove postojale su i na evropskom zapadu. Naime, poseban uspeh u svedočenju za Hrista uz neprevaziđeno pozitivno svedočanstvo primernog i visokomoralnog života, pružili su vernici u južnim pokrajinama Francuske. Najveći broj ovih vernika živeo je u blizini grada Albe, po čemu su kasnije dobili naziv „albigenzi“ – što u prevodu znači „iz grada Albe“. Naravno, ovi ljudi nikada za sebe nisu upotrebljavali ovaj naziv – kojeg su im nadenuli njihovi protivnici, ali su u istoriografiji ostali poznati pod tim nazivom. Stoga, u ovom proučavanju ih i mi spominjemo pod tim imenom. Albigenzi su negovali bliske veze sa istoverujućim progonjenim crkvama širom Evrope, koje su u svojim područjima delovanja bile poznate pod drugačijim nazivima (već ranije spominjani bogumili, potom valdenžani, siromasi iz Liona itd...). Južna Francuska je, u vremenu kada su u njoj živeli albigenzi bila najrazvijeniji i najnapredniji deo te države – upravo kao i Bosna za vreme bogumilskog vladara Kulina bana. Naravno, ovakvo napredovanje evanđeoskih hrišćanskih zajednica u ovom delu Evrope se nimalo nije svideo rimskoj crkvi, te je papa Inocent III pozvao rimokatoličke vladare iz okruženja da krenu u krstaški rat protiv albigenza. Kao i u slučajevima ratova protiv Saracena (arapa), papa je garantovao oproštenje grehova svim krstašima – za bilo koje (zlo)delo učinjeno u zaštiti „pravovernog“ rimskog učenja. Na ovakav poziv odazvalo se na stotine hiljada rimokatolika žednih krvi nedužnih, kao i željnih pljačke i pustošenja veoma bogatih provincija. Istoričar Broadbent iznosi činjenice da su najveća zlodela učinjena pod pokroviteljstvom visokih službenika rimske crkve:

„Pod predsjedanjem visokih svećeničkih velikodostojnika, a pod vodstvom vojničkog vođe naročitih sposobnosti i čovjeka bezgranične ambicije i bezobzirne okrutnosti Simona de Mentforta, najkrasniji i najkulturniji dio

Evrope u ono vreme bio je poharan i tokom slijedećih dvadeset godina pretvoren u poprište neopisivih zločina, okrutnosti i pustošenja. Kad je grad Beziers bio pozvan na predaju, rimokatolički stanovnici pridružili su se otpadnicima, i zajednički su odbili da se predaju, iako su bili opomenuti da ako grad bude osvojen, nitko neće ostati na životu. Kada je grad ipak bio osvojen nitko od desetaka tisuća ljudi, što su se tamo sklonili, nije bio pošteđen. Poslije osvajanja jednog drugog grada La Minerve , našli su oko 140 vjernika (žene u jednoj kući, a muškarci u drugoj), na molitvi u očekivanju svog svršetka. De Mentfort je dao pripremiti veliku hrpu granja i zapovjedio im da se obrate na rimokatoličku vjeroispovest ili da stupe na lomaču. Odgovorili su mu da ne pripadaju ni papskom ni svećeničkom autoritetu, već jedino Kristu i njegovoj Riječi. Vatru su zapalili, i ovi svjedoci su bez oklijevanja ušli u plamen.“[37]

Dodajući ovom istorijskom izveštaju još neke pojedinosti, kao što su podaci o okrutnosti dominikanskih inkvizitora koji su otpočeli svoj rad nakon pomenutog dvadesetogodišnjeg rata, Jevsevije Popović iznosi sledeće:

„... papa proglasi te jeretike gorim od Saracena i pozove Hrišćane na krstaški rat protiv njih. Tako je došlo do takozvanog albigenskog krstaškog rata, koji je trajao 1209. - 1229., i bio veoma grozan. Papa Grgur IX (1227. - 1241.) nađe se naposletku pobuđenim, da prekine taj rat i da radi istrebljenja ostataka jeretika uvede duhovne istražne i kaznene sudove, takozvanu inkviziciju, koja je, kao što smo u istoriji crkvenog ustrojstva već naveli, 1232. poverena naročito dominikanskom redu, i čiji je revan, strogi i krvavi rad naskoro istrebio albigensku jeres.“[38]

Valdenžani i siromasi iz Liona

U ovom delu poglavlja pomenućemo još dve značajne grupe iskrenih Hristovih sledbenika, koje su postojale i delovale u isto vreme kad i nekoliko ranije pomenutih. Prva od njih, koja je poznata pod imenom valdenžana (valdenza), postojala je i opstajala u alpskim dolinama Pijemonta tokom dugog niza vekova. Kao i u ranije pomenutim slučajevima, ovi vernici nisu na sebe primenjivali naziv valdenžana, već su im ovo ime kasnije nadenuli njihovi protivnici iz Rimokatoličke crkve. Prema rečima jednog od njihovih vođa iz XVII veka, Henrija Arnolda, valdenžani su vodili poreklo još od najranijih vremena pojave hrišćanstva u Italiji, i predstavljali potomke i nastavljače apostolskog učenja i tradicije. Prema ovom čoveku, prvi hrišćanski vernici su se naselili u alpske predele na severu Italije još u vreme prvovekovnog progonstva hrišćana za vreme i nakon zemaljskog života apostola Pavla. Zaklonjeni u ovim nepristupačnim planinskim predelima, oni su sačuvali, iz generacije u generaciju, novozavetno učenje i nisu dozvolili da među njih prodre i utvrdi se učenje rimske crkve. U svakom slučaju, istorijski se veoma lako može potvrditi postojanje ovih vernika u području

Alpa vekovima pre otpočinjanja evropske reformacije predvođene Luterom, Kalvinom i Cvinglijem. To svakako dokazuje činjenicu da ovi hrišćani nikada nisu bili deo rimokatoličkog sistema – već da su kao pripadnici istinite Hristove Crkve postojali potpuno nezavisno i samostalno.[39] Ovu istinu priznao je i rimski inkvizitor Reinerius (umro 1259. god.), koji je ove vernike nazvao „starinskim jereticima“, s time što ih je, iz određenih razloga nazvao imenom „leonisti“[40]. On je za sobom ostavio sledeći izveštaj:

„Što se tiče sekta starinskih heretika treba znati da ih je bilo više od sedamdeset: sve su one po milosti božjoj bile uništene, osim manihejaca i arijevaca i runkarijana i leonista, koje su zarazile Njemačku. Među svim ovim sektama, bilo postojećim, bilo već uništenim, nema nijedne štetnije za crkvu od sekte leonista, i to iz tri razloga. Prvo, zato što postoje tako dugo vrijeme, jer neki kažu da postoji još iz vremena Silvestra, a drugi kažu da postoji iz vremena apostola; drugo zato jer je više općenita budući da ne postoji gotovo ni jedna zemlja u kojoj ova sekta nema sljedbenika, treće, zato što sve druge sekte zbog strašnog svetogrđa prema Bogu izazivaju strah i gnušanje kod slušalaca, ova sekta leonista daje utisak bogobojaznosti, tim više što žive pravedno pred ljudima i vjeruju sve ispravno u pogledu Boga i svih točaka „ispovjedanja“; jedino što hule na rimokatoličku crkvu i na kler, čemu inače mnoštvo laika spremno poklanja svoje povjerenje.“[41]

Sa druge strane, jedan drugi rimokatolik, prior crkve sv. Roka u Torinu Marco Aurelio Rorenco, koji je 1630. godine dobio nalog da pronađe istorijske podatke o valdenžanima, pisao je da je ova grupa vernika toliko stara da joj se vreme nastanka ne može pouzdano odrediti. Istakao je činjenicu da su postojali i u IX i X veku, te da ni tada nisu smatrani nekom novom sektom „nego ih se smatralo predstavnicima i prvoborcima već davno postojećih shvatanja“[42].

Ipak, kako se smatra, ovaj pokret sledbenika Isusa iz Nazareta dobio je svoj definitivni naziv po čoveku koji se zvao Petar Valdo (umro 1217. god.). Pomenuti trgovac i bankar živeo je u Lionu, gde se tokom šezdesetih godina XII veka zainteresovao za hrišćansko učenje. Nešto kasnije, čitajući Sveto pismo, postao je presvedočen da ga Gospod poziva za propovednika evanđelja. Deo svoga imanja ostavio je svojoj ženi a ostatak prodao i razdelio siromašnima. Tako je i sam postao siromah, koji je u skladu sa Hristovim rečima iz Ev. po Mateju 10:9-10, propovedao ne noseći sa sobom novčanik ni drugu odeću, već je bio zadovoljan Božijom brigom za ispunjavanje svojih osnovnih potreba. Petru Valdu su se priključili i ostali obraćenici koji su postupili slično, lišavajući se materijalnih pogodnosti radi putovanja i propovedanja evanđelja. Rimska crkva je sa prezirom gledala na ove „siromahe iz Liona“, ekskomunicirala ih, a potom i uticala na njihovo isterivanje iz tog grada 1184. godine. Prema izveštajima kasnijih inkvizitora

(npr. Davida Ausburškog), sekte poput „siromaha iz Liona“, bile su posebno opasne zbog njihovog „spoljašnjeg izgleda pobožnosti“. Prema jednoj staroj hronici, učenici Petra Valda došli su iz Liona u Nemačku i počeli da propovedaju u Frankfurtu i Ninbergu. Ipak, pošto je gradsko veće Ninberga bilo opomenuto da bi ovi ljudi trebali biti uhvaćeni i spaljeni, propovednici iz Liona su nestali prebegavši u Češku.[43]

Iako su vernici iz alpskih dolina bili verni Isusovi svedoci i pre njihovog dodira sa „siromasima iz Liona“, poseban polet njihovoj misionarskoj aktivnosti dao je upravo Valdov uticaj. Od toga doba crkve valdenžana su posebno postale aktivne u propovedanju, te raširile evanđelje u mnogim evropskim zemljama.

Džon Viklif i lolardi

Prema Gospodnjoj savršenoj namisli, a kao rezultat molitava Božijeg naroda na kontinentu za probuđenjem i drugih oblasti, Bog je u Engleskoj podigao čitavu vojsku propovednika evanđelja. U ovom slučaju Gospod je iskoristio kao svoje oruđe učenog profesora oksfordskog univerziteta Džona Viklifa (1324. - 1384. god.). Viklif je svoju karijeru opozicionara prema papskoj prevlasti otpočeo kao istaknuti patriota i borac za nezavisnost svoje zemlje od dominacije Rima. U vreme kada je papa Urban V ponovo zatražio plaćanje feudalnog danka od strane kralja Edvarda II, Viklif se tome suprotstavio. Njegovi smeli istupi, kao i politička i teološka obrazloženja koja je tom prilikom izneo, bili su zapaženi od strane vladara, koji je shvatio da bi bilo veoma dobro da na svojoj strani ima takvog saveznika. Od toga trenutka, Viklif je počeo da uživa zaštitu engleskog dvora – koja se najbolje pokazala prilikom njegovog ispitivanja pred crkvenim sudom. Naime, zbog javnog protivljenja papinom zahtevu o porezu, Viklif je bio pozvan pred crkvene velikodostojnike, pred kojima se našao u crkvi sv. Pavla u Londonu. U crkvu, prepunu znatiželjnika, Viklif je stigao u pratnji vojvode od Lankestera i velikog maršala. Čitav proces njegovog ispitivanja propao je još na samom početku, zbog verbalnog sukoba koji je izbio između crkvenih tužitelja i kraljevih izaslanika. Zbog silne galame koja je pritom usledila, Viklif nije uspeo da izgovori nijednu reč – tako da je njegovo saslušanje moralo da se odloži. Ipak, ovaj univerzitetski profesor nije dozvolio da bude ućutkan. Duboko promišljajući o razlozima želje za bogaćenjem od strane rimske crkve (tj. njenog višeg kao i nižeg sveštenstva), Viklif je počeo da sumnja u božansko poslanstvo i autoritet Katoličke crkve:

„Pošto su finansijski zahtevi kurije probudili Viklifov kritički stav prema crkvi, smeli patriot postavio je sebi pitanje šta je to crkvu uopšte navelo da postavi takav zahtev. Na ovo pitanje nije pronašao odgovor, već je postao ubeđen da je crkva već odavno izneverila svoj pravi zadatak. Od Konstantina je preovladalo naglo posvetovljenje crkve, za što krivicu ne snosi niko

drugi nego kler. (...) Viklif se osećao primoranim da objavi borbu sotonskoj želji za vladanjem, nezasitoj gramzivosti za novcem i klerikalnom ispoljavanju nadmenosti. Ta odluka, koja je počivala na korenitoj promeni u srednjevekovnom shvatanju sveštenstva, odvela ga je na put reformatora crkve i navela da potraži novu crkvu koja ne počiva na tim srednjevekovnim pretpostavkama. Ako je i nije našao, Viklif joj je ipak krenuo u susret, a to je jedino važno.“[44]

Tokom vremena, Viklif je postajao sve uvereniji da mnoge ustanove tradicionalne crkve nisu utemeljene na Svetom pismu, te da je odstupanje od prave vere glavni razlog veoma sablažnjivog moralnog ponašanja službenika rimske crkve – a pre svega samoga pape. Evo nekih istorijskih izvoda o stavovima koje je Viklif zastupao o rimskoj crkvi i papstvu kao njenoj krunskoj instituciji:

„Viklif je kao jedan od prvih stegonoša krenuo u juriš na dobro utvrđene institucije papstva, smatrajući da papa i njegova samodržačka vlast u najjačoj meri krivotvore hrišćanstvo. Viklifovo mišljenje o papstvu je vremenom postajalo sve nepomirljivije. Od umerenog priznanja papskog primata, preko jedva skrivene emancipacije, krenuo je u odlučujuću borbu protiv ove institucije, kojoj je osporavao autoritet i neophodnost njenog učešća u spasenju. Po Viklifu, crkva može da postoji i bez pape, zato što je Hristos njen poglavar. (...) Papa bi trebao da nasledi Hrista u moralnim vrlinama, a ne da teži ka apsolutizmu kurije. Papska institucija je oštroumnom misliocu izgledala sve bogohulnije, jer se svojom težnjom ka prevlasti pretvorila u suprotnost Hristove poniznosti. Bio je to potresan trenutak za Viklifa, kad je na kraju spoznao papstvo kao izraz antihrišćanstva. (...) Viklif nije mogao zatvarati oči pred tim strašnim otkrićem, ma koliko da je protivrečilo svim tradicijama i navikama. Bio je prinuđen da grozni opis „čovek greha“, koji Pavle navodi u svojim govorima o antihristu, pripiše papi, onom istom čoveku koga hrišćani oslovljavaju titulom Sveti otac padajući ničice pred njim!“[45]

Sa druge strane, Viklifu je jako smetala činjenica da Sveto pismo ne postoji na narodnom (engleskom) jeziku, već samo na latinskom – što je naravno ključno doprinosilo narodnoj verskoj neprosvećenosti. Sve više bivajući svestan da crkveno predanje u mnogo čemu odstupa od učenja Svetog pisma, Viklif je odbacio svako učenje tradicije koje se ne slaže sa naukom Biblije. Među ovima najizraženije su bile nauka o transsupstancijaciji, kao i postojanje monaških redova za koje je smatrao da predstavljaju najjači oslonac papske duhovne vlasti. Iz razloga postojanja preke potrebe da se celokupno Sveto pismo prevede na narodni jezik, Viklif je angažovao još petoricu svojih saradnika sa kojima je ubrzano radio na ispunjavanju ovog bogougodnog zadatka. Istovremeno, širom Engleske razaslao je skromne ljude koji su se podredili svom osnovnom cilju – da za razliku od razuzdanog

rimskog sveštenstva, u poniznosti i skromnosti propovedaju Božije evanđelje i povratak visokim moralnim standardima – koji se podrazumevaju učenjem Novog zaveta. Ove propovednike su protivnici podrugljivo nazvali „lolardima“, što u prevodu znači „brbljivci“ i smatrali ih sejačima (duhovnog) korova. Ipak, ovi ljudi bili su poslati da seju reč Hristovog evanđelja i pronose spasenje koje ono objavljuje.

Sve do 1382. godine, Viklifovi protivnici nisu imali uspeha u nastojanjima da ga ućutkaju, iz razloga postojanja njegovih jakih veza sa uticajnim ljudima na dvoru i univerzitetu Oksford. Ipak, iste godine, nakon što je rimska crkva zvanično osudila njegovo učenje, a neki njegovi prijatelji se odrekli ranijih zajedničkih stavova, Viklif je udaljen sa univerziteta. Povukao se u malu crkvu u mestu Latervort – gde je u miru umro 1384. godine. Ipak, iako je Viklif umakao osveti svojih protivnika, to nije bio slučaj i sa njegovim istomišljenicima i nastavljačima zajedničkog dela. Naime, tokom seljačke bune koja je trajala od 1377. - 1381. godine, lolardi su bili lažno optuženi kao izazivači i podstrekači nemira. Iz ovog razloga, Viklifovi sledbenici su navukli na sebe gnev plemstva koji se ujedinio sa klerom rimske crkve. Engleski parlament je predao kralju Henriju IV zahtev za promenu zakona o odnosu prema lolardima, tako da je od vladara izdejstvovana dozvola o javnim smaknućima propovednika evanđelja. Prvi koji je trebao da bude spaljen nakon donošenja zakona o spaljivanju krivoveraca bio je William Sawtre, paroh u Norfolku.[46] Posle njega spaljeno je još mnogo ispovednika Hristove novozavetne vere. Među njima je bilo ljudi i žena različitog obrazovanja i položaja u društvu – počevši od zanatlija pa sve do plemića koji su sa njima ispovedali istu veru i pružali im utočište u vreme progonstva. Jedan od plemića zvao se sir John Oldcastle, koji je bio prvi od ljudi visokog porekla koji je spaljen radi svoje vere.

Godine 1408. nadbiskup od Kantenberija osudio je prevod Biblije koji su sačinili Viklif i njegovi saradnici i zabranio svako dalje prevođenje ili upotrebu prevoda bez posebnog dopuštenja.[47] Sabor u Konstanci (u Švajcarskoj) koji je održan od 1414. do 1418. godine osudio je Viklifove teze i proglasio ga nepopravljivim jeretikom:

„Crkveni skup imao je potrebu da barem na mrtvom Viklifu izvrši kaznu koju za njegova života nije mogao sprovesti. Naređeno je da se kosti ovog velikog čoveka iskopaju i bace daleko od svakog crkvenog groblja – što je bila zakasnela osveta prema čoveku koji je toliko snažno osporio njihovu svešteničku vlast. Smatralo se da će na taj način biti potpuno izbrisano sećanje na njega. Ipak, ova pretpostavka je bila pogrešna. (...) Viklifove reči delovale su tako zapaljivo da su izašle daleko van okvira Engleske i izvršile ogroman uticaj na kontinent.“[48]

Jan Hus i Moravska braća

Zbog postojećih dobrih veza između Oksfordskog univerziteta i univerziteta u Pragu, mnogi češki studenti studirali su a potom se vraćali u svoju zemlju prenoseći iskustva i znanja stečena u Engleskoj. Među znamenitim studentima koji su pohađali nastavu na Oksfordu i lično slušali predavanja Džona Viklifa bio je i Jeronim Praški. On je, kao i ostali, preneo na praški univerzitet tumačenje Hristove vere kakvo je zastupao Viklif – a koje je privuklo mnoštvo pristalica. Najuticajniji predstavnik nastavljača Viklifovog dela bio je univerzitetski profesor Jan Hus, paroh Vitlejemske crkve u Pragu, vrstan propovednik i veoma pobožan i moralan čovek. Kao sveštenik Rimokatoličke crkve bio je ispovednik kraljice Sofije, supruge češkog kralja Većeslava.[49] Jan Hus je kao propovednik bio veoma kategoričan u osudi svake vrste nemoralnosti i prestupništva, a najviše je osuđivao grehe koje je uočavao u životima svojih kolega sveštenika, koji su trebali da služe kao primer neprosvećenim masama. Prenoseći reči samoga Husa, Valter Nig daje svoj propratni komentar:

„Oštro je zvučalo sa propovedaonice: „Naši današnji episkopi i sveštenici, a poimenično kanonici i lenji crkvenjaci ne mogu da sačekaju završetak Božije službe i žure iz crkve, jedni u gostionice, drugi tamo i amo, da bi razgovarali na način nedostojan sveštenika, pa čak i da bi igrali... oni koji bi trebalo da budu prvi sledbenici Hrista, najveći su neprijatelji našeg Gospoda Isusa Hrista“. Protiv duhovnika se ne može oštrije govoriti nego što je to činio Hus, boreći se neprestano protiv njihove vlasti. (...) Hus je postao veoma popularan. Narod je u velikom broju hrlio na njegove propovedi zato što je imao osećaj da sluša govornika koji mu govori istinu, a ne dodvorava se vladajućoj klasi. U svom oduševljenju Česi su zvali Husa „petim evanđelistom“.“[50]

Zbog svojih smelih propovedi i besprekornog života Hus je postao omiljen među običnim svetom ali zato i omražen među praškim sveštenicima koji su uticali na biskupa da vatrenog propovednika podvrgne anatemi. Hus se nije obazirao na ovu osudu, već su njegove propovedi postale još odsečnije. Osvrćući se na osudu Džona Viklifa i njegovog učenja, Hus je propovedao da su se „pape, tj. Petrovi naslednici pretvorili u dželate i krvnike: vernog hrišćanina nazivaju jeretikom i spaljuju ga“[51].

Ono što bi još bilo važno istaći u vezi Husa jeste činjenica njegovog veoma oštrog istupanja protiv indulgencija (tj. oproštajnica za grehe), koje je papa Jovan XXIII nudio svima koji bi učestvovali u jednom od krstaških ratova, i to čitavih sto godina pre Martina Lutera. Njegovi govori su toliko raspalili masu koja ga je slušala, da je narod javno ismejao i spalio papsku bulu o indulgenciji a rimske poslanike koji su je doneli izvrgao ruglu. Kao posledicu svih ovih dešavanja papa je tražio od kralja Sigismunda da oštro kazni Husa, koji se potom za kratko povukao iz javnog života napustivši Prag. Budući da je želeo da javno, na sveopštem saboru Rimokatoličke crkve dokaže svoju

pravovernost i biblijsku zasnovanost svoga naučavanja, pristao je da ode na sabor u švajcarski grad Konstancu, koji je otpočeo sa radom 1414. godine. Kralj Sigismund mu je garantovao bezbednost boravka u toj zemlji kao i povratak kući. Ipak, nažalost, crkveni sabor čija su zasedanja trajala čitave tri i po godine, a tokom kojeg je ispoljena neviđena nemoralnost dela njegovih učesnika[52], pored nastojanja za sređivanjem dotada nagomilanih crkvenih problema, osudio je učenje Džona Viklifa a Jana Husa pozvao na pokajanje i odricanje od svojih uverenja. Valter Nig ovako opisuje antagonizam koji je vladao između okupljenih kardinala i vatrenog češkog propovednika, kao i ophođenje sabora prema Husu pre nego što je uopšte i započeo proces njegovog saslušanja:

„Između sabora i Husa moralo je doći do oštrog sukoba. Suprotnost između lagodnog života pripadnika tog skupa i Husa kao moralnog čoveka koji je zastupao istinu bila je isuviše velika da bi se izbegla katastrofa na tom susretu. (...) U sudaru sabora i Husa oseća se, strahovitom jasnoćom, kako se nebo zatamnjuje i sile podzemlja dolaze na vlast, omogućavajući pobedu brutalne snage nad hrišćanskom savešću. Svi argumenti koji govore u prilog tome da je Husa prema shvatanjima tog vremena zakonito osudio sabor, na koji se on pozvao, ne mogu prenebregnuti činjenicu da je „vladar ovog sveta“ vodio skup u Konstancu. Njegova moć je navela kolegijum kardinala da Husa, koji je živeo povučeno, iznenada uhapsi i baci u tamnicu dominikanskog manastira, koja se nalazila neposredno uz kanalizaciju. Nekoliko meseci kasnije odveden je u zatvor dvorca Gotliben, gde je tokom dana nosio bukagije na nogama, dok je noću lancima oko ruku bio vezan za zid. Tako su postupali prema Husu još pre nego što su o njegovom predmetu uopšte raspravljali. Od prvog dana suočio se sa izrazitom mržnjom, koja je ukazivala na to da je protiv njega već doneta odluka.“[53]

Nakon što su napokon saslušali mnogobrojnim upadicama prekidani Husov govor, kao i njegovo odbacivanje da se pokori i odrekne svog „krivoverja“, učesnici sabora su češkog propovednika lišili svešteničkog čina a potom ga predali vlastima radi izvršenja smrtne kazne. Saopšteno mu je da će biti spaljen u Pragu kao jeretik, pošto je njegova duša već predata sotoni. Jan Hus je predao svoj duh Gospodu sa pesmom hvale na usnama, dana 6. jula 1415. godine. Godinu dana kasnije, osuđen od istog sabora, na isti način je skončao svoj život i njegov bliski saradnik Jeronim Praški. Pošto se Češkom proneo glas o Husovom mučeništvu, već u septembru 1415. godine na velikom saboru u Pragu iskazan je veliki protest protiv njegovog spaljivanja. Čak 452 barona i velmoža iz cele Češke i Moravske uputilo je potpisanu deklaraciju u kojoj su poručili papi i njegovim kardinalima – da će im se ubuduće pokoravati samo u onim odlukama koje su u potpunosti skladne sa Svetim pismom.

Versku reformu koju je Hus započeo pokrenut ispravnim razumevanjem biblijskog učenja (potaknut propovedanjem Džona Viklifa), nakon njegove smrti nastavili su njegovi sledbenici. Najznačajnija grupa među njima nazvala se „Moravskom braćom“ i tokom narednih vekova delovala širom Češke, Moravske i Poljske, trpeći progonstva kako od Rimokatoličke tako i od novoosnovane, od Rima priznate, Češke državne crkve.[54]

Jedna od najpoznatijih ličnosti koja je pripadala crkvi Moravske braće bio je, u svetu pedagogije veoma poznati, Jan Amos Komenski (rođen 1592. godine).

HRISTOVA CRKVA POSLE XVI VEKA

U prethodnom delu ovog poglavlja uočili smo nepokolebljivu istinu o tome da je prava Crkva Isusa Hrista postojala u svim vekovima od njenog nastanka – i pored velikih stradanja i progonstava njenih pripadnika od strane neverujućih ljudi. Uočili smo, dakle, činjenicu koju ćemo potvrditi i u nastavku – a to je da je prava Crkva oduvek bila proganjana i da se nikada nije preobrazila u progonitelja drugih. Ipak, tokom upravo sagledane istorije, paralelno sa postojanjem istinite i pravoverne Hristove Crkve, egzistirale su i državne institucije na istoku i zapadu koje su sebe nazivale „Crkvom“, a koje su i u doktrinarnom i moralnom smislu daleko otpale od izvornog apostolskog hrišćanstva. Ali, i pored njihovog velikog uticaja na bezbožne mase koje su činile glavninu njihovog članstva (držeći ih na taj način u vekovnom mraku duhovne neprosvećenosti), evanđeoske zajednice Božijih izabranika su postojale i delovale – dajući odsjaj svetlosti Hristovog prisustva na zemlji. Svršetak srednjeg veka u Evropi obeležavala je muhamedanska dominacija nad delom pravoslavnog istoka (uključujući i vaseljensku patrijaršiju), a na zapadu velika razočaranost naroda (a pogotovo učenih pojedinaca) sistemom koji je postojao u Rimokatoličkoj crkvi.

Mnogi su uviđali da je razlika između trenutnog stanja hrišćanstva i onog prvovekovnog toliko velika kao i razlika između „đubreta i zlata“.[55] Sveštenici, biskupi i nadbiskupi najčešće su do svojih položaja dolazili uz pomoć novca, a pape su svoju stolicu branile intrigama, ubistvima i trovanjem protivnika.[56] Za vreme veoma bezbožnog i nemoralnog pape Roderiga Bordžije (Aleksandra VI)[57], protiv ovakvog stanja u vrhu crkve podigao se dominikanski fratar Savonarola – koji je, nažalost, ubrzo spaljen na lomači. Evo kako glasi istorijski izveštaj o njegovom stradanju:

„Kad je francuski kralj Šarl VIII prolazio kroz Firencu 1494, Savonarola ga je preklinjao da sazove ekumenski koncil u Rimu i svrgne papu Aleksandra VI. Francuskim osvajačima bilo je korisnije da papa ostane na svom prestolu. Savonarola, pun duhovne i proročke snage, nagovorio je građane Firence da

proglase Hrista kraljem, napadao raskoš, simoniju, papsku kuriju, prkoseći papskoj suspenziji pa zatim ekskomunikaciji, slao molbe evropskim vladarima da sazovu reformatorski koncil, da bi na kraju, napušten od firentinske svetine, bio spaljen na trgu pred Sinjorijom 23. maja 1498. Njegov zahtev za reformu je bio srednjevekovni, izrečen na stari način, na trenutak trijumfalan na stari način, pa ugušen na stari način.“[58]

Pored javnog nemorala koji je vladao posebno među visokim crkvenim velikodostojnicima koji su trebali da žive u celibatu, u narodu je vladalo veliko duhovno mračnjaštvo i sujeverje. Žene optužene da su veštice spaljivane su na svakom koraku, a narod je zajedno sa sveštenicima sakupljao tzv. svete relikvije za koje je smatrao da pripadaju preminulim svetiteljima i stoga poseduju posebnu moć čudotvorenja. Zbog svoje bahatosti i sve većeg trošenja novca, pape su osmišljavale nove načine kako da dođu do finansijskih sredstava. Neki od njih su bili i novi porezi nametani rimokatoličkim evropskim državama. Vladari Francuske, Nemačke i drugih država nisu bili oduševljeni ovakvim „pljačkanjem“ svojih zemalja od strane Rima, te se u njima sve više javljalo nezadovoljstvo i želja za nezavisnošću od rimskog uticaja. Jedan od značajnih ljudi iz perioda pre i sa početka reformacije bio je humanista Erazmo Roterdamski. Njegova dela su umnogome uticala na slabljenje autoritativnosti sveštenstva u očima običnog sveta a posebno intelektualaca:

„Kao satiričar, zbijao je šalu, ponekad blago, ponekad oštro, sa svim profesijama ili društvenim slojevima u državi. Svojim vrcavim podsmehom podbadao je i proganjao kraljeve, trgovce, vojnike, zanatlije, učenjake. Od svih meta, svoje najubitačnije strelice upravio je protiv nepravdi koje je činila Crkva. (...) I obrazovani svet je gunđao protiv svega toga u vezi sveštenstva, na račun redovnika i župnika, o pokvarenosti i podmitljivosti, praznoverju naroda i idolopokloničkim obredima. Erazmo je izrazio, i to briljantno, ono što su drugi jedva izgovarali; i učena Evropa se smejala. Kraljevi i biskupi, učenjaci i trgovci, svi koji su se smatrali obrazovanima, klicali su mu prvo sa veseljem, a zatim sa ozbiljnim odobravanjem. Do 1517. godine postao je delom društvene stvarnosti. Ne toliko u Italiji, koliko u Francuskoj, Engleskoj, Španiji i Nemačkoj, nova učenost i Erazmova kritika Crkve išli su ruku pod ruku. Više od bilo koje ličnosti, on je u Evropi unizio ugled papa i sveštenika, redovnika i fratara i (povrh svega) teologa.“[59]

Dakle, svetovno okruženje u kome su delovali i bili proganjani svetionici Hristove istine (nazvani pavlikijanima, bogumilima, katarima, patarenima, albigenzima, valdenžanima, lolardima, moravskom braćom (husitima) i ko zna kakvim sve ne imenima) bilo je upravo okruženje najcrnjeg satanskog mračnjaštva. Zahvaljujući njihovoj vernosti i raznošenju radosne vesti o spasenju, iz ovakve mračne sredine na dan Hristove svetlosti izlazile su na

hiljade ljudi – bivajući spasene za večnost. Sveti Duh je, uprkos snažnoj đavolskoj opoziciji, snažno pokretao vernike da svedoče o Spasitelju, tako da su se u mnogim pokrajinama osnivale lokalne zajednice vernika koje nisu pripadale zvaničnim državnim religijskim institucijama. Tako, paralelno sa postojanjem i delovanjem valdenžana i ostalih nezavisnih hrišćanskih zajednica širom Evrope, pojavile su se grupe vernika koje su, zahvaljujući svojoj vernosti Bibliji i pokoravanju Hristu u svemu, počele da praktikuju ponovno krštavanje onih osoba koje su poverovale u Gospoda i potpuno njemu predale svoj život. Naime, do tada je postojala drevna praksa zvanične rimske crkve (a koju kasnije nisu ukinuli reformatori Luter, Cvingli i Kalvin) da se svi ljudi krste odmah nakon rođenja – kao bebe. Sledeći evanđelsko učenje, ove zajednice su odbacivale krštenje beba kao biblijski neutemeljeno i pogrešno – zbog čega su od njihovih protivnika nazvane anabaptističkim.[60] Anabaptističke crkve, odnosno njihovi obraćenici odmah su na sebe izazvali gnev mnogih, jer je ponovno krštenje jedanput već „krštene“ osobe smatrano jako velikim grehom. Ovaj gnev rimokatolika kao i reformatora, anabaptisti su na sebe navukli posebno zbog ispada jedne grupe verskih fanatika u gradu Minsteru – koji su se pozivali na anabaptizam. Njihovo izgredničko ponašanje doprinelo je stvaranju veoma loše propagande o njima. Međutim, istina je bila da su zajednice anabaptista bile sačinjene od nanovorođenih ljudi koji su stanovništvu oko sebe pružali maksimalno pozitivan primer hrišćanskog života i vladanja. Njihova načela verovanja i življenja podrazumevala su ranohrišćansku prostodušnost, kao i veoma negovano hrišćansko jedinstvo u Svetom Duhu. Evo šta o principima po kojima su se upravljali anabaptisti kazuje istoričar Alan Thomson:

„Od samoga su početka bila jasna tri njihova osnovna načela, koja je jedan od njihovih povjesničara nazvao „anabaptističkom vizijom“:

(a) kršćanski život kao bratstvo,

(b) golema važnost pokornosti Kristu,

(c) odvajanje od svijeta.

Vidimo da u toj vjeroispovijedi ima vrlo malo teologije. Tako je moralo biti. Anabaptisti su kršćanski život shvaćali vrlo jednostavno i praktično. Čitava kršćanska vjera i život sadržani su u Isusovom pozivu: „Slijedi me“.“[61]

Anabaptističke crkvene zajednice su se širile po teritoriji većeg dela Evrope, a najbrojniji su bili u Švajcarskoj, Nemačkoj, Holandiji, Engleskoj i Moravskoj. U ovoj poslednjoj bili su poznati kao huteritska braća, po imenu jednog od njihovih prvih i najuticajnijih starešina, Jakova Hutera – koji je zbog svoje vere stradao 1536. godine. Bili su poznati kao vredni i pošteni radnici, a njihovi proizvodi i usluge nadaleko cenjeni:

„Težak rad, pažljiva izrada, skroman život i ograničena potrošnja značili su bogatstvo. U mirnim vremenima između 1564. i 1619. godine moravski huteriti došli su na dobar glas, jer su izrađivali najbolju robu po nižoj ceni nego na drugim mestima. Bili su čuveni lekari, časovničari, prepisivači, nožari, rezbari nameštaja i iznad svega izrađivači majolike. (...) Njihov čuveni lekar, Cobl, bio je pozvan da se brine o caru Rudolfu II.“[62]

Sa druge strane, anabaptistički pokret u Holandiji vođen Gospodom posebno je napredovao kroz obraćenog rimokatoličkog sveštenika Mena Simonsa. Naime, u svojoj autobiografiji Simons je izneo podatke da, iako postavljen za sveštenika u svojoj 24. godini života, do svog obraćenja Sveto pismo nije ni uzeo u ruke, a kamo li ga čitao – bojeći se da ne bude zaveden na kakvu lažnu nauku. Poput drugih sveštenika i Meno je provodio svoje vreme odavajući se piću i drugim beskorisnim zadovoljstvima, a kad god bi se spomenulo Sveto pismo, nije znao drugo nego da zbija šale o njemu. Istoričar Broadbent je u svojoj knjizi citirao neke navode iz Simonsove autobiografije, koja opisuje način njegovog spoznanja svetopisamske istine o tome da pripada lažnom crkvenom sistemu koji se bazira na ljudskim predanjima a ne na Božijoj Reči. To presvedočenje je došlo u toku prvog iščitavanja stranica Novog zaveta:

„Konačno sam odlučio pročitati točno jednom Novi zavjet. Nisam još bio daleko zašao u čitanje, a već sam postao svjestan da smo bili prevareni... kroz milost Gospodinovu napredovao sam dan na dan u upoznavanju Svetog Pisma, pa su me neki, iako pogrešno, nazivali ‘evangelističkim propovednikom’. (...) Nikada u cijelom svom životu nisam bio čuo za braću, ali se je poslije desilo da su jednom bogobojaznom, pobožnom heroju po imenu Sicke Snyder odrubili glavu u Leeuwaldenu, zato što je obnovio svoje krštenje. To je zvučalo neobično u mojim ušima da se govori o nekom drugom krštenju. Temeljito sam ispitao Sveto Pismo i ozbiljno razmislio o tome, ali nisam mogao naći podataka o krštenju djece. Kad sam to zapazio, razgovarao sam o tome sa svojim pastorom i poslije mnogog raspravljanja doveo sam ga tako daleko da je morao priznati da krštenje djece nema podloge u Svetom Pismu.“[63]

Nakon spoznanja Božije istine ne samo po pitanju krštenja već i drugih biblijskih učenja, Simons nije mogao da učini ništa drugo već da se potpuno posveti njenom propovedanju. Nakon gotovo dve decenije neprekidnog bivanja u Gospodnjoj službi za objavljivanje Njegove Reči, Simons je poniznog i skrušenog srca pisao o svojim pravim namerama koje su ga nagonile da istrajno propoveda, kao i posledicama koje su došle kao rezultat njegovih misionarskih aktivnosti:

„Onaj koji me je kupio... i pozvao me u službu, On me poznaje i njemu je poznato da ja ne tražim ni novaca ni dobara, ni uživanja ni udobnosti na

zemlji, već jedino slavu svoga Gospoda, spasenje svoje i mnogih drugih. Zbog čega sam morao trpjeti zajedno sa nježnom ženom i malim djetetom tolike silne opasnosti, pritiske, žalosti, bijede i progonstva, sad već ima tome 18 godina, tako da sam primoran živjeti u siromaštvu i stalnoj bojazni i opasnosti za svoj život. Da, dok propovjednici (misli se uglavnom na rimokatoličke sveštenike; prim. I. S.) leže na mekanim krevetima i jastucima, mi se moramo potajno uvlačiti u skrovite zakutke. Dok oni javno uživaju u vjenčanjima sa sviralama, bubnjevima i flautama, mi se moramo ogledavati kad god zalaje pas iz straha da možda dolaze oni koji nas žele uhvatiti. Dok njih svatko pozdravlja kao doktore i učitelje, mi moramo trpjeti da nas nazivaju anabaptistima, nazovi-učiteljima, varalicama i krivovjercima, a pozdravljaju nas u ime đavola. I konačno, mjesto da smo nagrađeni za svoju službu poput njih s visokim plaćama i odmorom, naša nagrada i naš dio od njih je oganj, mač, smrt.“[64]

Stradanja i smrt su pratili i druge anabaptiste (odnosno baptiste) širom Evrope. Njih su progonili kako rimokatolici, tako i reformatori i njihovi kasniji naslednici. Urlih Cvingli, čijoj se pogibiji u ratu Luter obradovao – jer ga je smatrao jeretikom, koji je držao Cirih pod svojom verskom upravom, osudio je na smrt davljenjem u vodi sve one koji su praktikovali ponovno krštavanje. Širom Evrope, rimokatolici i protestanti predavali su na muke i smrtne kazne propovednike anabaptizma, kao i one koji su se na osnovu njihovih propovedi krstili. Mnogi od njih su bacani u reke i udavljeni, drugi su spaljivani na lomačama a trećima su odrubljivane glave. Evo samo kratkog prikaza stradanja Hristovih vernika za vreme perioda reformacije:

„Zwingli je sumnjao u pravovaljanost krštavanja djece, te je rekao: „Ništa mi ne zadaje toliko žalosti kao kad moram krstiti djecu, jer znam da tako ne bi trebao činiti“. Ipak je pristao na smrt anabaptiste Felixa Mantza, koji je time postao prvi ‘protestantski’ mučenik, jer je udavljen u rijeci Limmat u Zurichu od tamošnjih protestanata 5. siječnja 1527. godine. (...) Dr. Balthazar Hubmaier, čije je geslo bilo ‘istina je besmrtna’, bio je spaljen na lomači 1528. godine, gdje ga je sve do kraja ohrabrivala njegova odana žena. Zadnje su mu riječi bile: „O Isuse, Isuse!“. Nekoliko dana kasnije ženu su mu bacili u rukavac Dunava kraj Beča s kamenom oko vrata. Mnogi su anabaptisti bili mučeni, ubijani i protjerivani širom Evrope, sve do Karpata. Samo je u Friziji (Nizozemska) od 1535-1546. godine bilo pogubljeno preko 30.000 anabaptista, odnosno baptista, od protestanata i od katolika.

„Sa sigurnošću se može reći“, rekao je povjesničar dr. Rufus Jones, „da ni jedan drugi pokret za duhovnu slobodu u povjesti Crkve nije doživio tako strašno mučeništvo.“

Progonstva baptista se šire kontinentom Evrope i Engleskom. (...) Baptiste su proganjali zbog njihovih uverenja posvuda državne i crkvene vlasti u Evropi i Americi. Progonjeni u Evropi, tražili su utočište na drugoj strani Atlantika, gdje također nisu izbjegli progonstvu. Na njima su se ispunile riječi apostola Pavla Timoteju: „A i svi koji hoće živjeti pobožno u Kristu Isusu, bit će progonjeni.“ (2. Timoteju 3, 12).“[65]

Naravno, u ovom periodu, kao i kasnije, nisu samo anabaptisti bili proganjani od strane zvaničnih vlasti. Veoma poznat u istoriji jeste i događaj pokolja francuskih kalvinista – hugenota, koji se odigrao u noći, na dan svetog Vartolomeja 1572. godine. Tom prilikom je u Parizu od strane rimokatolika bilo pobijeno više desetina hiljada vernika svih životnih uzrasta uključujući i sasvim malu decu. Ipak, ovo nije bio i jedini zločin nad nekatolicima u Francuskoj. Slična ugnjetavanja i ozbiljni progoni koje su pratila brojna ubistva, samo nešto slabijeg intenziteta nego tokom Vartolomejske noći, dešavale su se i pre i posle ovog masakra.

Uopšteno govoreći, sve grupacije vernika različitih naziva, koje su stajale na putu Rimokatoličkoj ili pak protestantskim crkvama u kojima je ostalo još mnogo toga iz starog tradicionalizma i koje su vodili Duhom Svetim nepreporođeni ljudi, bile su proganjane uz najrazličitiju torturu i umorstva njihovih članova. Upravo iz ovog razloga, mnoge porodice evanđeoskih vernika osetile su potrebu za promenom sredine koja ih je ugnjetavala i otisnu se u nepoznate krajeve sveta – tražeći kakav-takav mir i duhovni spokoj. Progonstva u Evropi ključno su uticala na pokretanje evanđeoskih vernika na put preko okeana, na severnoamerički kontinent, kao i na teritoriju carske Rusije. Kao što ćemo se uveriti u daljem pregledu istorijskih događaja, progonstvo Hristove Crkve u pojedinim oblastima doprinelo je preseljenju vernika iz svoje zemlje u druge regione, kao i evangeliziranju mnogih miliona ljudi za koje je Gospod prolio svoju krv.

Pored veoma značajnog premeštanja velikog broja evanđeoskih hrišćana na teritoriju Severne Amerike tokom XVI stoleća, zbog čega je taj svetski region doživeo kasnije velike blagoslove, za naše proučavanje je mnogo zanimljivije preseljenje progonjenih pojedinaca kao i čitavih lokalnih hrišćanskih zajednica iz centralne Evrope na teritoriju Rusije, gde je vekovima do tada dominirala Pravoslavna crkva. Pored zapažene činjenice koju smo istakli u ranijem tekstu, a to je podatak da su u Rusiji vekovima delovale i bogumilske zajednice (koje su se tamo našle zbog progona koje su doživljavale na Balkanskom poluostrvu), u XVIII stoleću su u ovu prostranu zemlju, i to na poziv samoga dvora, stigli i evanđeoski hrišćani iz Evrope. Naime, na poziv carice Katarine II tokom 1788. godine, u Rusiju se iz Evrope preselilo 288 porodica menonita (anabaptista, odnosno baptista), što je iznosilo oko 1500 osoba. Njima je bila dodeljena zemlja u novoosvojenim područjima, te su bili naseljeni u pokrajini Jekatarinoslava u predelu Hozrice

– uz istoimenu reku. Njima su se pridružile i druge pridošlice iz Evrope, koje su, kao i oni, doživljavale progonstva zbog svoje vere. Među njima je bilo još baptista, kao i pijetista iz krila Luteranske crkve. Doseljenici su tokom godina bavljenja zemljoradnjom napredovali u materijalnom smislu i oformili mnoga sela – koja su mogla da posluže kao primer uređenosti:

„To su bili počeci kolonizacije koja se sve više širila. Vremenom naseobine su se proširile po čitavom jugu Rusije, sve do Krima, naročito u donjem toku Volge, pa sve do Kavkaza, a zatim i dalje naprijed u Sibir sve do Turkestana i čak do granice Kine. Kolonisti se nisu stopili s okolnim pučanstvom i zadržali su svoj jezik, vjeroispovijedanje i običaje, sačinjavajući kompaktne cjeline razasute poput otoka u moru pravoslavnih Slavena i drugih naroda ogromnog carstva.“[66]

Ruska vlada je garantovala versku slobodu menonitima i drugim pridošlicama iz Evrope – koji nisu bili po nacionalnosti Rusi, već Holanđani, Nemci i pripadnici drugih naroda. Međutim, ovim vernicima je bilo striktno zabranjeno širenje svoje vere među pravoslavnima. Nanovorođeni Evropljani su se pridržavali ovog ograničenja – znajući da od toga zavisi i njihova sloboda veroispovedanja. Međutim, oni su se istrajno molili da Reč Božija prosvetli i ruski narod koji uglavnom nije posedovao nikakvo znanje o evanđelju Isusa Hrista. Svetlost evanđelja, koja je svetlela na tamnom mestu, nije mogla da se sakrije. Na imanjima nekih od imućnijih porodica evanđeoskih hrišćana bili su zapošljeni radnici ruske nacionalnosti. Neposredan kontakt sa vernicima kao i prisustvovanje njihovim molitvama i familijarnim okupljanjima na kojima se proslavljao Gospod, nije mogao a da ne utiče na domaće stanovništvo. Sa druge strane, ubrzo nakon osnivanja Britanskog i inostranog biblijskog društva u Engleskoj 1804. godine (od strane propovednika Tomasa Čarlsa Bela) istorodno društvo je osnovano i u Rusiji 1812. godine uz pomoć cara Aleksandra I. Pošto se Biblijsko društvo raširilo u mnoge krajeve, počelo je sa snabdevanjem lokalnog stanovništva primercima Svetog pisma na jezicima naroda koji su živeli širom tog prostranog carstva. Glad i žeđ za Božijom Rečju bila je ogromna, tako da su mnogi ljudi počeli iskreno da veruju onom što su čitali:

„Čitanje Svetog Pisma bilo je tim Rusima sasvim neobično otkrivenje i izvor velike snage. Uvidjeli su da ih je taj religiozni sistem, u kojem su odgojeni, držao u neznanju o Bogu i o spasenju koje je u Kristu. Pokajanje od svih grijeha, kojih je kod njih bilo mnogo, bilo je potpuno i bez rezerve. Njihovo prihvaćanje Krista za Spasitelja i Gospodara bilo je u punini vjere i ljubavi. Uvidjevši temeljito neslaganje Ruske crkve i naučavanja Svetog Pisma, ostavili su tu crkvu i prihvatili se Svetog Pisma do krajnje granice svog shvaćanja.“[67]

Naravno, obraćenje Rusa na izvorno novozavetno hrišćanstvo koje se temeljilo isključivo na evanđelju odnosno Bibliji, nije moglo da prođe bez protivljenja. Kao najveći protivnik ovoj pojavi pokazao se Sveti sinod Ruske pravoslavne crkve, koji je od toga doba nastojao da svim silama spreči dalje napredovanje evanđelja. I dok su baptisti i drugi evanđeoski hrišćani poreklom iz Evrope poštovali zakonske odredbe o neširenju svoga učenja među Rusima (radi zaštite svog sopstvenog prava na slobodna crkvena okupljanja), domaćem stanovništvu niko nije garantovao slobodu drugačijeg verskog ispoljavanja sem pravoslavnog. Obraćeni Rusi nisu skrivali svoje oduševljenje zbog novopronađene istine evanđelja o spasenju u Isusu Hristu, te su neumorno propovedali i oko sebe okupljali grupe novoobraćenika. Ove grupe, a kasnije i organizovane crkve evanđeoskih hrišćana ruske nacionalnosti pravoslavni su podrugljivo nazvali imenom „štundristi“ – prema reči kojom su nemački doseljenici nazivali svoje crkvene zajednice. Ovakav naziv izazivao je porugu i jasno stavljao do znanja narodu da su njihovi pripadnici „izdali svoju veru“ i prihvatili nešto tuđe. Ipak, za vreme Aleksandra I koji se i sam upoznao sa Svetim pismom preko visokih predstavnika evanđeoskih crkava i društava iz inostranstva, rasturanje Biblija među narodom je konstantno napredovalo. Tokom tog perioda, kao i onog kasnijeg za vreme Aleksandra II, evanđelje je napredovalo među svim klasama društva, pa i među aristokratijom. Tako je, na primer, preko Lorda Radrocka, koji je krenuo iz Engleske 1866. godine, evanđelje stiglo i među petrogradsko plemstvo od kojih su se neki obratili i počeli da održavaju redovne sastanke čitanja i tumačenja Svetog pisma. Na tim sastancima zajedno su sedeli ljudi koji su ranije živeli miljama daleko, kako po prostornoj udaljenosti – tako i prema svome poreklu, kulturi i obrazovanju. Uz bogate novoobraćene plemiće sedeli su neuki i prosti seljaci – povezani međusobno svojom verom i Hristovom ljubavlju. Među uticajnim ljudima koji su prihvatili veru u Hrista bio je i bogati zemljoposednik, pukovnik Vasilij Aleksandrovič Paškov. O njegovoj revnosti za Gospoda i širenju evanđelja istorija je između ostalog zabeležila i sledeće:

„Taj je plesnu dvoranu svoje palače stavio na raspolaganje za sastanke, sam je naviještao Evanđelje posvuda, u zatvorima i u bolnicama, kao i u kućama i u zajednicama. Koristio je svoje veliko bogatstvo za rasparčavanje Svetog Pisma, izdajući traktate i knjige, pomažući siromašne i unapređujući kraljevstvo Kristovo na sve moguće načine. Paškovu su 1880. zabranili održavanje sastanaka u njegovoj vlastitoj kući. Kad je ipak nastavio s održavanjem sastanaka, bio je prognan, zahvaljujući uticaju Svetog Sabora, najpre iz Petrograda, a poslije iz Rusije uopće, a veliki dio njegova imetka bio je zaplijenjen.“[68]

Ipak, progonstva koja su doživljavali evanđeoski hrišćani u ovom periodu bila su znatno blaža od onih koja će tek uslediti. Naime, nakon ubistva cara

Aleksandra II 1882. godine, vlast u Rusiji su preuzeli protivnici reformi koje je sprovodio pokojni vladar. Kasniji vladari Rusije zauzeli su potpuno drugačiji državnički stav, i svesrdno potpomognuti Svetim sinodom RPC rešili da se obračunaju sa svim elementima u društvu koji nisu išli na ruku ispunjavanju ideala „svete Rusije“. Pod udar su došli Jevreji kao nacija za koju se verovalo da sprovodi svetsku zaveru služeći sotoni[69], kao i evanđeoske crkve koje su verovale i propovedale različito od zvanične religije:

„Te razne crkve našle su u Pobjedonoscevu, poglavaru svetog Sabora, svog ogorčenog i upornog neprijatelja. Palo im je u dio da trpe zatvaranje, globe i progonstva, dok su svećenici podjarivali narod da napada vjernike i zlostavlja ih i razrušava njihove domove i razgrabi njihova imanja. Zajednice su im bile zabranjivane, a kada bi ih našli da se sakupljaju tajno i čitaju Sveto Pismo, nasilno bi prekidali takve sastanke uz hapšenje i kažnjavanje prisutnih. Sve veći broj, uglavnom starješina i vođa u crkvama, prognan je u Sibir i na Kavkaz.“[70]

Međutim, i pored progonstava, evanđeoski vernici su i dalje živeli i delovali znajući da je i njihov Gospod stradao od svojih progonitelja – sve do svoje smrti na krstu. Njihovi progoni i rasejanja samo su doprinosili da i mnogi drugi ljudi, u udaljenim prostranstvima čuju evanđelje i budu spaseni za večnost kroz veru u Hrista.

Evanđeoski vernici su i danas brojni u Rusiji, i pored proživljavanja veoma brutalnog odnosa komunista prema njima i ostalim religioznim grupama tokom višedecenijskog perioda tokom prošlog veka. Njihove zajednice broje na stotine hiljada krštenih i sačinjavaju evanđeoske denominacije različitih naziva, a koje se u svojim veroispovedanjima slažu u svim glavnim tačkama biblijske vere.

Pre nego što pređemo na završni deo ovoga poglavlja u kome ćemo sagledati raširenost evanđeoskog hrišćanstva (odnosno istinite Crkve Hristove) u savremenom svetu, kao i njihovu revnost za ispunjenjem Gospodnjeg naloga o propovedanju evanđelja među svim narodima, želim da spomenem i jedan od malobrojnih poznatih svetlih primera u istoriji vaseljenskog Pravoslavlja. Kao što je poznato, Pravoslavlje u celini nije nikada doživelo nešto što bi moglo da se nazove „reformacijom“ od starina ustanovljene vere, rituala i običaja. Zapadna crkva je prošla kroz reformaciju u XVI veku, pod uticajem Lutera, Cvinglija i Kalvina, na osnovu čega je došlo do osnivanja nekih novih ogranaka svetskog hrišćanstva. Očigledno je da tokom istorije na pravoslavnom istoku nikada do sada nije došlo do takve duhovne klime koja bi doprinela reformaciji „Istočne crkve“. No, to ne znači da nije bilo baš nijednog pokušaja u tom pravcu. Najznačajnija ličnost u

istoriji vaseljenskog Pravoslavlja, koja je pokušala da sprovede reformu, tokom vekova u mnogo čemu zabludele crkve, bio je patrijarh Kiril Lukarski.

Neuspeli pokušaj reformacije pravoslavnog hrišćanstva

Kiril Lukarski, poznat kao jedan od najučenijih ljudi u Istočnoj crkvi onoga vremena, studirao je u Veneciji kao i na univerzitetu u Padovi. Odlično je poznavao italijanski i latinski jezik, a radio je i kao polemičar i predavač u Poljskoj. Za to vreme upoznao se ne samo sa zapadnom kulturom već i sa plodovima protestantske reformacije koja se odvijala baš u njegovo vreme. Najviše je kontaktirao sa kalvinistima, čiju je veru, upoređujući sa naukom Svetog pisma – smatrao najispravnijom. Iz tog razloga je, nakon svoga izbora najpre za patrijarha Aleksandrije (1602. god.) a potom i za vaseljenskog patrijarha carigradskog (1621. god.), svoje najnadarenije sveštenike slao na školovanje u zapadnu Evropu – na Oksford, Helmštet i Ženevu, nadajući se da će time otpočeti neophodnu reformaciju Istočne crkve. Još dok je bio za katedrom aleksandrijskog patrijarha, Lukarski je pažljivo upoređivao verovanja rimokatolicizma, Pravoslavlja i reformirane kalvinističke crkve, sa naukom koja proizilazi iz Svetog pisma. Ustanovio je da je učenje reformatora o Hristovoj veri mnogo ispravnije nego učenje tradicionalnog hrišćanstva, te da se u verovanje ovih poslednjih nadodalo mnogo toga što se nije u početku podrazumevalo. Patrijarh Kiril je, nakon presvedočenja u istinitost ovog otkrića, odlučio da odbaci sve ono što nije bilo izvorno novozavetno (poštovanje i molitve svetiteljima, ikonopoštovanje, verovanje u transsupstancijaciju itd.).[71] Govorio je da ne može više da sluša kazivanja onih koji tvrde da ljudsko predanje (tzv. sveto predanje) ima istu vrednost kao Sveto pismo:

„Smetalo mu je otvoreno obraćanje svecima u liturgiji. Preko holandskog ambasadora dao je da se u Ženevi štampa Ispovest vere koja je jezikom podsećala na Kalvina i navela protestante da kliču zbog slaganja između svoje i Pravoslavne crkve. Propovedao je da je Crkva podređena Svetom pismu i da može da pogreši; predodređenost na život bez obzira na dobra dela; opravdanje verom; dva sakramenta Evanđelja; i reformisano učenje o euharistiji.“[72]

I, dok se protestantska Evropa radovala činjenici da vaseljenski patrijarh Pravoslavne crkve ispoveda veru identičnu njihovoj[73], rimokatolici su bili zaprepašćeni. Jezuitski red je hitno preduzeo korake na diskreditaciji carigradskog patrijarha kako kod zvaničnih crkvenih organa tako i pred samim turskim sultanom. Nakon optužbe za veleizdaju, a posle svoga petog po redu zbacivanja sa patrijaršijskog trona, Kiril Lukarski je ubijen od strane Turaka 1638. godine, a potom bačen u more.[74]

Iako Pravoslavna crkva nije reagovala na učenje patrijarha Kirila za vreme njegovog života, kao i na njegovu kalvinističku „Ispovest vere“, to je učinila posle njegovog stradanja. Naime, sabori održani u Carigradu 1638., 1641., 1672. i 1691. godine, sabor u Kijevu 1640., u Jasi 1642., i u Jerusalimu 1672. oštro su osudili njegovo učenje i proglasili nepostojanje razloga za bilo kakvom reformacijom pravoslavne vere. Neki od glavnih protivnika Kirilovog učenja nakon njegove smrti bili su mitropolit Kijevski Petar Mogila (1633. - 1647.) kao i patrijarh Jerusalimski Dositej (1672. - 1707.), koji su, svaki za sebe, sastavili ispovedanje vere Pravoslavne crkve u kojima su osudili sve nepravoslavne teze iz Ispovedanja koje je zastupao bivši vaseljenski patrijarh. Ova dva ispovedanja vere, Mogilino i Dositejevo, prihvatili su i maločas pomenuti pravoslavni sabori, potvrđujući njihovu pravovernost i prihvatljivost za sve Pravoslavne crkve.

Rasprostranjenost prave Hristove Crkve i njene aktivnosti na početku XXI stoleća

Prema učenju Gospoda Isusa Hrista koje datira gotovo dve hiljade godina unazad, poslednje vreme pred Njegov drugi dolazak karakterisaće dva veoma bitna događaja. Jedan je veliki otpad od izvornog biblijskog učenja koje će zastupati takozvane hrišćanske crkve, a drugi je postojanje relativno (upoređujući sa sveukupnom svetskom populacijom) malog broja Hristovih vernika okupljenih u istoimenim zajednicama koji će i dalje revno nositi svedočanstvo istinite vere o svome Gospodu. Hristos je naime rekao:

„Nego, kad Sin čovečji dođe, hoće li naći veru na zemlji?“[75]

Kao i:

„I propovedaće se ovo evanđelje o carstvu po svemu svetu za svedočanstvo svima narodima, i tada će doći kraj.“[76]

Iako su na prvi pogled ove Hristove izjave protivrečne, jer prva kao da podrazumeva potpuni nestanak Isusove nauke na kraju sveta, druga pak daje nadu nagoveštavajući postojanje „malog stada“ (Lk. 12:32), koje će ipak odoleti svim iskušenjima i dovršiti delo evangeliziranja sveta na koje ih je Gospod Hristos poslao (Mt. 28:19-20).

Širenje evanđeoskog hrišćanstva u određenim oblastima sveta uopšteno smo opisali ranije u ovom poglavlju. Sveti Duh je oduvek suvereno delovao na različitim kontinentima tokom proteklih vekova. Na samom početku, Hristova Crkva, koju u ovom poglavlju nazivamo Crkvom evanđeoskih hrišćana, širila se najbrže evropskim kontinentom ali i Bliskim i Srednjim istokom kao i severnom Afrikom. Danas je Evropa kontinent na kojem živi najverovatnije najmanji procenat evanđeoskih nanovorođenih vernika – u odnosu na celokupan broj stanovnika. Najbrojnije crkve evanđeoskih vernika

u Evropi danas su na teritoriji Velike Britanije, Rumunije, Ukrajine i drugih zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza. Po broju evanđeoskih hrišćana, potom sledi Severna Amerika, a značajan porast članstva beleže crkve u Južnoj Americi i Africi. Ono što je najzanimljivije jeste činjenica da najveće pridodavanje članstva beleže evanđeoske crkve u još uvek komunističkoj državi Kini, u kojoj prema poslednjim ozbiljnim procenama postoji preko 60 miliona pripadnika kućnih crkvenih zajednica.[77]

Najveći zamah u evangelizaciji neobraćenog sveta evanđeoske crkve su preduzele u poslednjih sto godina, kada su organizovana mnoga misionarska udruženja. Njihov zadatak je objavljivanje Hristovog evanđelja što većem broju zemaljskog stanovništva. Najveći broj tih udruženja otpočeo je svoj rad veoma skromno. Međutim, kako je vreme odmicalo, sve veći broj hrišćana se priključio tom radu i doprineo da se sa lokala misijski poduhvati prošire na čitavu državu – pa i daleko van njenih granica.

Prvo od nekoliko najvećih misijskih udruženja evanđeoskih vernika u svetu, koje ću pomenuti, jeste Međunarodno društvo Gideonita (The Gideons International). Ovo udruženje je osnovano 1899. godine i tokom nešto više od sto godina od svojih skromnih početaka, njegovi članovi su uspeli da finansiraju, plasiraju i besplatno podele preko 1,3 milijarde Svetih pisama (ili Novih zaveta) u 180 zemalja sveta u kojima deluju.

Takođe, udruženje pod nazivom Every home for Christ deluje već punih 60 godina (osnovano 1946. god.) u velikom broju država sveta. Tokom svoga delovanja ono je, sledeći princip evangelizacije „od kuće do kuće“, podelilo preko dve milijarde i dvesta miliona hrišćanskih traktata i brošura, na osnovu kojih je ustanovljeno više od sto hiljada lokalnih crkava i kućnih grupa. Svakoga dana se na adrese lokalnih ogranaka ovog udruženja širom sveta, a kao posledica deljenja traktata i brošura sa kontakt adresom, javi preko 17000 osoba koje su zainteresovane da dobiju Sveto pismo i druge štampane, audio i video materijale sa hrišćanskom porukom.

Društvo Campus crusade for Christ, koje je osnovano 1951. godine i deluje u 196 zemalja u svetu takođe je veoma uspešno u evangelizaciji. Samo jedan od njihovih brojnih traktata, kojeg je sastavio osnivač udruženja dr Vilijam (Bil) Brajt, pod nazivom „Da li si čuo za četiri duhovna zakona“, štampan je i podeljen na mnogim jezicima sveta u preko dve i po milijarde primeraka. Isto tako, u potpunosti finansiran od strane ove misijske organizacije, krajem sedamdesetih godina prošloga veka snimljen je film Isus koji je potukao sve rekorde gledanosti. Ovaj film koji je, prema podacima kojima udruženje raspolaže, poslednjih decenija gledalo 4,6 milijardi ljudi iz 236 naroda, snimljen je na osnovu evanđelja po Luki. On potpuno verno prenosi veliki broj detalja iz Hristovog života kao i osnovnu poruku o spasenju kroz veru u Spasitelja.[78] Na osnovu gledanja ovog filma veliki broj ljudi širom

sveta doneo je odluku o sledbeništvu Isusa Hrista i pripadništvu nekoj od evanđeoskih crkvenih denominacija.

Evangelizaciono udruženje dr Bilija Grejema (Billy Graham Evangelistic Association) predstavlja još jednu od veoma poznatih organizacija koje doprinose ispunjenju zapovesti Božijeg Sina za propovedanjem evanđelja svakom stvorenju pod nebom. Tokom svog višedecenijskog delovanja (preko pedeset godina) ovo udruženje je organizovalo veliki broj javnih evangelizacija širom sveta pred ogromnom publikom, a neke od njih koje su prenošene preko satelita mogli su da posmatraju milioni ljudi sa svih kontinenata. Ovo udruženje je organizovalo i radio i televizijske programe koje putem predajnika mogu da prate i stanovnici zemalja u kojima su ograničene ljudske i verske slobode, poput Severne Koreje, Kine i mnogih islamskih država. Televizijske kao i radio programe ovog udruženja mogu da prate i stanovnici Australije, Evrope, Afrike, većeg dela Azije kao i Južne i Centralne Amerike. Posebna pokrivenost filmovima sa hrišćanskim sadržajem, koji mogu da se prate preko satelita, obezbeđena je za islamske države Bliskog i Srednjeg istoka kao i severa Afrike (Turska, Egipat, Saudijska Arabija, Irak, Iran, Sirija, Liban, Jordan i druge).[79]

Uz pomoć ovih udruženja, kao i hiljada drugih skromnijih po opsegu svoga delovanja, crkve evanđeoskih hrišćana svakoga dana dosežu evanđeljem na stotine hiljada porodica – koje dobijaju priliku da poveruju u Hrista i budu spasene za večnost. Ovakav blagoslov blagodatnog prisustva Božijeg Duha koji obitava u crkvama nanovorođenih, doživljava i Srbija u kojoj živi i deluje više hiljada evanđeoskih vernika nastanjenih u mnogim gradovima i selima naše zemlje, a naročito u Vojvodini.

Kao i svuda u svetu, evanđeoski hrišćani u Srbiji međusobno sarađuju u nastojanju da što veći broj ljudi različitih nacionalnosti čuje radosnu vest o spasenju koje se nalazi u Isusu Hristu Spasitelju, kao i da putem različitih humanitarnih akcija pomognu ljudima u potrebi. U poslednjih nekoliko decenija, a posebno nakon demokratizacije društva i uvođenja višepartijskog sistema kojeg je pratila i veća sloboda izražavanja i delovanja, i evanđeoske crkve u Srbiji su otpočele obimniju akciju evangelizacije stanovništva. Tako je početkom devedesetih godina prošlog veka osnovano više misionarskih društava kao i izdavačkih kuća koje štampaju literaturu kako za potrebe vernika, tako i potrebe saopštavanja osnovne biblijske poruke ostalom stanovništvu.[80] U pomenutom periodu, putem evanđeoskog izdavaštva, štampano je a potom i podeljeno širom naše zemlje više miliona primeraka različitih traktata, brošura i knjiga, preko kojih se lokalnim crkvama ili organizacijama i dalje javljaju na stotine zainteresovanih. Takođe, besplatno je podeljeno na stotine hiljada Novih zaveta kao i kompletnih Svetih pisama različitih prevoda. Isti je slučaj i sa audio i video materijalima koji doprinose

donošenju odluke o Hristovom sledbeništvu, kao i daljem učvršćivanju u hrišćanskoj veri.

Svi ovi podaci govore u prilog činjenici da je Gospod blagonaklon i prema stanovnicima našeg podneblja, te da im je, u skladu sa time i omogućio da spoznaju istinu evanđelja koja može da im donese spasenje i večni život. Gospodnje milosrđe koje ispoljava kroz svoga ljubljenog Sina Isusa Hrista i postojanje njegove prave Crkve u našoj zemlji, samo su dokaz Njegove ljubavi kojom želi da za večnost spasi što veći broj ljudi iz našeg okruženja.

Pripadnost Njemu i Njegovoj Crkvi podrazumeva biblijsku pravovernost kao i život posvećenja, o kojima je bilo reči ranije u ovoj knjizi. Evanđeoski hrišćani Srbije usrdno se mole Gospodu da se Njegovo ime proslavi time što će još mnogi ljudi čuti evanđelje i odazvati se Božijem pozivu prihvatanjem večnoga spasenja koje se nalazi u Njegovom Sinu Isusu Hristu.