T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLER BLM

(DN FELSEFES)

KTLK PROBLEM VE ZGR RADE SAVUNMASI

Yksek Lisans Tezi

zcan AKDA

Tez Danman

Do. Dr. M. Sait REBER

Ankara 2006

NDEKLER

KISALTMALAR ......................................................................................................iii

NSZ....................................................................................................................... iv

GR ......................................................................................................................... vi

I. BLM

KTLK PROBLEM VE TEODSE

A. KTLK ........................................................................................................... 1

1. Ahlaki Ktlk............................................................................................... 22

2. Fiziksel Ktlk............................................................................................. 25

3. Mantksal ve Kantsal Sorun .......................................................................... 29

a. Mantksal Sorun ....................................................................................... 29

b. Kantsal Sorun.......................................................................................... 33

B. TEODSE ............................................................................................................. 36

1. Kavramsal ereve .......................................................................................... 36

2. Teodiselere Genel Bir Bak ............................................................................ 37

II. BLM

ZGR RADE SAVUNMASI

1. Ktlk ve zgr rade: Kavramsal Bir Analiz ............................................ 47

2. zgr rade Savunmas .................................................................................. 51

3. Plantinga ve zgr rade Savunmas ............................................................. 55

4. Teizm ve Ktlk Sorunu: tirazlar ve Cevaplar ........................................... 83

SONU...................................................................................................................... 94

KAYNAKA ............................................................................................................ 99

iii

KISALTMALAR

a.g.e. Ad Geen Eser

a.g.m Ad Geen Makale

Bkz. Baknz

c. Cilt

ev. eviren

MEB Milli Eitim Bakanl

s. Sayfa

TDV Trkiye Diyanet Vakf

Yay. Yaynevi/ Yaynlar

iv

NSZ

Ktlk sorunu felsef ve din dncede insan zihnini megul etmi nemli

sorunlardan biridir. Yaayan canllara ac veren depremler, sel felaketleri, sakat

doumlar gibi fiziksel ktlklerin yan sra tecavzler, hrszlk, yalan sylemek

gibi ahlaki ktlklerin varl zorunlu mudur? Mutlak iyilik ve kudret sahibi bir

varlk ile var olan ktlk arasndaki iliki dikkate alnd zaman zlmesi g ve

Humeun deyimiyle elikili bir durum ortaya kmaktadr. Tanrnn mutlak iyilii

ve kudretini kabul ettiimiz zaman, ktln varlnn hakl bir gerekesi olabilir

mi? Bu durumda Tanrnn sahip olduu zsel nitelikleri snrlandrarak ktln

varln aklayabilir miyiz? Ya da ktln varln yadsyarak, var olan soruna

bir zm bulabilir miyiz? Bunun yan sra, ktln varln kabul ederek,

Tanrnn ktln varlna msaade etmek iin hakl nedenlerinin olabileceini

ortaya koymak mmkn mdr? Ksacas Tanrnn sahip olduu zsel niteliklerle,

ktln varl badatrlabilir mi?

Din felsefesinin nemli problemlerinden biri ktlk sorunudur. Ateist

dnrler, ktlk olgusundan hareketle, teizm aleyhinde argmanlar gelitirerek,

teistik iddialarn yeterli hakl karmdan yoksun olduunu ve hatta teistlerin var

olduunu iddia ettikleri gibi mutlak iyilik sahibi, her eye kadir ve her eyi bilen bir

Tanrnn var olmasnn savunulamaz olduu sonucuna ulamlardr. Elbette bu

sonucu, teistik dnceyi benimseyen dnrler dikkate alm ve ateistlerin

argmanlarna cevap vermek iin kar argmanlar gelitirmilerdir. Baz teistler,

Tanrnn ktle msaade etmesi iin hakl gerekelerinin ortaya konulabileceini

dnerek teodise geleneinin olumasna katkda bulunmulardr. Baz teistler ise,

v

bir teodise ortaya koymann bilisel snrlarmz at iin, byle bir tutum iinde

olmann mmkn olmadn dnerek, bir teodise oluturma giriiminin gereksiz

olduu kansna varmlardr. Buradan hareketle baz teist dnrler ktlk

sorununa zm bulmak iin savunma olarak adlandrlan eitli kar argmanlar

gelitirme yoluna gitmilerdir.

Hazrlam olduumuz bu tez, ateistler ve teistler arasnda byk bir tartma

alann oluturan ktlk sorununa ilikin tartmalar iermektedir. Hazrlam

olduumuz bu almann din felsefesi alanndaki akademik almalara, kk de

olsa katkda bulunmasn umut ediyoruz.

Yaptmz almann konusunun belirlenmesinde ve bu hale gelmesinde

yardmn esirgemeyen tez danmann sayn Do. Dr. M. Sait REBER beye

teekkrlerimi sunuyorum. Ayrca anabilim dal bakanmz Prof. Dr. Recep KILI

beye de yardmlarndan dolay teekkr ediyorum.

zcan AKDA

Ankara, 2006

vi

GR

Tezimizin konusu, ateizmin, teizme kar yapm olduu itirazlardan biri olan

ktlk olgusunun, her eye gc yeten, mutlak iyilik sahibi bir Tanr anlayyla

badaabileceini iddia eden ve din felsefesinde gnmz zgr rade Savunmas

dncesinin temel felsefi dinamiklerini irdelemektir.

Tezimizin amac ise, Tanrnn varl aleyhinde ileri srlen ktlk

olgusunun teistler iin kabul edilip edilemeyeceini inceleyip, ktln varl ile

her eye gc yeten ve mutlak iyilik sahibi bir Tanrnn varlnn badaabilirliini

temellendirmeye alan zgr rade Savunmasnn felsefi dinamiklerini tahlil

etmektir. Bunun yan sra, ktlk olgusunun Tanrnn varl aleyhinde, iddia

edildii kadar, gl bir delil olup olmadn incelemektir.

Din felsefesinin nemli problemlerinden biri olan ktlk meselesi teizm

aleyhinde yaplan delillendirmelerin banda gelir. Alemde var olan ve tecrbe

ettiimiz ktlk olgusu gelecekte de bir problem olarak teizme yaplan geleneksel

bir itiraz olmaya devam edecek gibi grnyor. Bu sebeple, bu probleme, mutlak

deil, ksmi bir zm getirmeye almak ve ktlk olgusundan hareketle teizm

aleyhinde yaplan iddialar cevaplamak birok teisti yakndan ilgilendirmektedir.

Ateist dnrlerin ktlk olgusundan hareketle gelitirdikleri iki temel

yaklam tezimizin nemini ortaya koymaktadr. Bunlardan birincisi Mantksal

Problem olarak isimlendirilen yaklamdr. Bu yaklama gre;

vii

- Tanr vardr.

- Tanr, her eyi bilen, her eye gc yeten ve mutlak iyidir.

- Ktlk vardr.

nermelerini birlikte kabul etmek ve savunmak bir tutarszlk ortaya karmaktadr;

bu nermelerden ilk ikisini kabul ettiimiz zaman nc nermeyi kabul etmek bir

tutarszlk ortaya karmaktadr. Ateist dnrler, bu nermeleri birlikte btn

olarak savunmann irrasyonel bir tutum olduunu iddia ederler. Buradan da

hareketle, teizmin irrasyonel ve tutarsz olduu sonucuna varmaktadrlar. Ateist

dnrlerin bu iddias, teistlerin kabul ettii inanlarn rasyonel olmad sonucuna

gtrr ki, bu da teizmin rasyonellik iddiasna nemli bir itiraz gibi grnmektedir.

Kantsal Problem olarak isimlendirilen ikinci yaklamda ise, ktlk

olgusu teizmin rasyonellik iddiasn deil, dorudan teizmin mutlak iyilik ve

mutlak g sahibi bir Tanrnn varln hedef alr. Ateist dnrler, ktlk

olgusunu mutlak iyilik ve mutlak g sahibi bir varln yokluuna delil olaca

grndedirler. Ateistlerin bu iddias, teizmin Tanr anlaynn tutarszln

hedeflemesi nedeniyle byk nem arz etmektedir.

Ateist dnrlerin ktlk olgusundan hareketle gelitirmi olduklar bu iki

yaklama, teist dnrler kar argmanlar gelitirmitir. Teist dnrlerin,

ktlk olgusunun varl ile mutlak iyi ve mutlak g sahibi olan Tanrnn

varlnn bir tutarszlk oluturmayacan ve bylece Tanrnn varl aleyhinde bir

delil olarak kullanlamayacan gstermek iin gelitirdikleri bu kar argmanlara

teodise ve savunma denilmitir. Bu savunma ekillerinden biri olan zgr rade

viii

Savunmas tezimizin ikinci ve temel blmn oluturacaktr. Bu savunma, insann

zgr iradesi ile ahlaki ktlk arsnda sk bir ilikinin olduunu ileri srerek

ktlk olgusu ile mutlak iyi ve mutlak g sahibi bir Tanrnn varlnn

badarln temellendirmeye almaktadr. Bu gr, insann zgr olmas iin

ktln varlnn zorunlu olduunu savunarak, ktln Tanrnn varl

aleyhinde bir delil tekil etmeyeceini ve teizmin inanlar kmesinde bir tutarszlk

oluturmayacan ileri srer. Byle bir temellendirmenin var olan problemi zp

zmedii tezimizin ana konusunu tekil etmektedir.

1

I. BLM

KTLK PROBLEM VE TEODSE

A. KTLK

Ktlk, amaca uygun olmayan, kusurlu ve yetersiz olan, korku ve endie

verici olan bunun yan sra ahlaki bakmdan, iyinin karsnda yer alp, yanl yada

kabul edilemez olan ey olarak tanmlanabilir1. Yaadmz dnyada grdmz

lmler, depremler, seller, doal afetler yaayan canllara ac verdii iin doal

ktlk olarak nitelendirilmektedir. Ktlk hakkndaki asl tartma ktlk

kavramnn tanmndan ziyade kt olarak nitelendirilen eylerin bizatihi bir varla

sahip olup olmad ve var olan ktln nereden kaynakland sorunu zerine

younlamaktadr. Yunan felsefesinde bu soruna ilikin sylemlerin olduunu

grmekteyiz. Stoac filozoflara gre bize ktlk olarak grnen eyler grnrde

ktlk tr. Aslnda bu ktlk, btnn mkemmellemesine katkda bulunur.

Stoaclarn bu anlayna gre bize kt olarak kendini gsteren ey aslnda her eyi

kapsayan dzenin bir parasdr. Ktlk kendi bana bir ey deil, tersine sadece

iyinin mevcut olmamasndan ibarettir. Stoaclarn bu anlayn ex nihilo (yoktan

yaratma) dncesini benimseyen Hristiyan geleneinde de grmekteyiz. rnein,

nde gelen kilise babalarndan biri olan Augustine ktl iyiliin eksiklii olarak

gren bir dnrdr.2 Augustinee gre, var olan her ey Tanrnn eseridir. Tanr

mkemmel bir varlk olduu iin Onun yaratt varlklar da mkemmeldir. Bu

1 Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl. stanbul: Paradigma Yay., 2002, s. 628-629. 2 Werner, Charles, Ktlk Problemi. ev. Sedat Umran. stanbul: Kakns Yay., 2000, s.14-15.

2

sebeple var olan her ey znde iyidir. nk her eyin yaratcs snrsz iyilie

sahiptir. Snrsz iyilik niteliine sahip bir varln yaratt her ey tabiat gerei iyi

olmak zorundadr.3

Peki, Augustinein ileri srd iddia hakl karlabilir mi? Ktln

bzatihi bir varla sahip olmadn sadece iyiliin eksikliinden ibaret olduunu

syleyebilir miyiz? Augustine, ktln varln tamamiyle yadsmaktan

kanmaktadr. Bununla birlikte ktln bzatihi bir varla sahip olmad

kansndadr. nk Augustine dalist bir anlay benimseyen Maniheizmin iddia

ettii gibi ktlk salt bir varlk tanmann Hristiyan inancnn temelinde olan

mutlak iyi ve kudret sahibi bir Tanrnn varl ile eliki oluturacan

dnmektedir. Maniheizm, iyilik ve ktln iki ayr gten kaynaklandn

savunmaktadr. Maniheist anlay kabul etmek teistik Tanr anlay ile

badamayacaktr. Hicke gre, Augustinein bu anlay Plotinusa dayanmaktadr.

Yeni Eflatunculuk akmnn kurucusu olan Plotinusa gre her eyin kayna olan

Mutlak Bir mutlak iyilie sahiptir. Onda ktle ilikin hibir ey yoktur. Bu

nedenle kt olan bir ey Ondan sudur edemez.4 Maniheizmin savunduu radikal

dalizmin benzer ekilde Eflatun tarafndan da savunulduunu grmekteyiz.

Eflatuna gre evrende iyi ve kt olan gler vardr. Varoluun tarihi boyunca, bu

iki g mcadele iindedir. Dnyada ya da evrende var olan iyinin kayna iyilik

idesiyken, ktln kayna da ktlk idesidir. Radikal dalizmin bu anlay

klasik teizmin temel iddialarndan biri olan Tanr var olan her eyin biricik ve

3 Peterson, Michael L. , God and Evil: An Introduction to the Issues. Colarado: Westview Press, 1998,

s. 89. 4 Hick, John, Evil and the God of Love. London: Macmillan Press, 1993, s. 40.

3

yegane sebebidir anlayna ters dmektedir. Radikal dalizm, kt olarak

addedilen eylerin varlk sebebini ktlk idesine dayandrmaktadr.5 Dalizmin

ileri srd bu anlay teizmin Tanr anlay ile badamayacaktr. Eer biz

Tanr kavramnn gerektirdii niteliklerden biri olan her eyin yaratcs olma

niteliini ortadan kaldrma abasna girersek, Tanrnn asl mahiyetini yok saym

oluruz.6 Wernern da hakl olarak iaret ettii gibi radikal dalizmin ileri srd

gr kabul edersek, Tanrnn temel niteliklerinden biri olan yaratma sfatn yok

saym oluruz. Bu tr bir yaklam benimsemek ise klasik teizmin Tanr anlayna

ters dmesi nedeniyle kabul edilmesi makul deildir.

Yaadmz dnyada ktlk olarak nitelendireceimiz birok olayla

karlamaktayz. Tecrbe ettiimiz bu olaylar grmezlikten gelmek veya yadsmak

bizi entelektel bir hataya srkleyecektir. Bu hataya dmemek iin ktln

varln kabul etmek ve bu balamda makul zmler retme abas iinde

bulunmak daha mantkl olacaktr. Klasik teizmin Tanr anlay ve var olan ktlk

arasnda belki de zlmesi mmkn olmayan bir problem olarak ortaya

kmaktadr.

Ktlk sorununun ifadesini Epicursta grmekteyiz. Ayn ekilde Hume,

ktlk sorununu Din stne adl eserinin kahramanlarndan biri olan Philonun

sylemiyle u ekilde aktarr:

5Werner, a.g.e., s. 76. 6Werner, a.g.e., s. 78.

4

(Tanr) ktl nlemek istiyor da, gc m yetmiyor? O halde erksizdir. Gc

yetiyor da istemiyor mu? O halde ktcldr. Hem gc yetiyor hem can istiyor mu?

O halde ktlk nerden geliyor?7

Hume, eserinde Philo ve Cleanthes arasnda geen diyaloglarla ktlk

sorununu ele alma abasndadr. Philoya gre teizmin savunduu her eye gc

yeten, her eyi bilen, mutlak iyi ve adil bir Tanr anlay ile evrende var olan ktlk

arasnda bir tutarszlk vardr. Tanrnn gc snrsz ise neden dnyada var olan

varlklar mutlu ve uyumlu bir ekilde yaayamyor? Tanr varlklarn mutlu

yaamasn isteseydi dnyada bulunan ktl snrsz kudreti ile ortadan

kaldrabilirdi. Fakat Tanr bunu yapmamaktadr. Bundan dolay O yaratklarn mutlu

yaamasn istememektedir. Bylece Epicurs tarafndan ileri srlen sorular hala

yantlanamamtr.8 Nelson Pike, Humeun Philosu tarafndan ileri srlen iddialar

u ekilde sistemletirir:

1. Bu dnya ktlk iermektedir.

2. Her eye kadir, her eyi bilen, mutlak iyi ve bir Tanr vardr.

3. Mutlak kudret sahibi ve her eyi bilen bir varln ktle msaade

etmek iin hibir ahlaki yeter nedeni yoktur.

Pike, bu nermeler grubu zerinde dndmz zaman eitli varsaymlara

ulaacamz syler. (1) ve (3)n doru olduunu varsayalm. Eer mutlak g ve

7 Hume, David, Din stne. ev. Mete Tuncay. Ankara: mge Yay., 1995, s. 209. Ayrca bkz. Eric

Lee Ormsby, slam Dncesinde lahi Adalet Sorunu. ev. Metin zdemir. Ankara: Kitabiyat Yay.,

2001, s. 16. 8 Hume, a.g.e., s. 209.

5

iyilik sahibi bir varln ktle msaade etmek iin ahlaki bir yeter nedeni yoksa

ya mutlak g ve mutlak iyilik niteliine sahip deildir ya da bu varlk, var olan

ktlkten sorumludur. Bu durumda (2) numaral nerme yanl olacaktr. Benzer bir

ekilde (2) ve (3) numaral nermelerin doru olduunu varsayalm. Mutlak g ve

iyilik sfatlarna sahip bir varlk varsa, ve ktle izin vermek iin ahlaki bir yeter

nedeni yoksa hibir ktln olmamas gerekir. Bu varsayma gre (2) ve (3)

numaral nerme doru, (1) numaral nerme yanl olmak zorundadr. Son olarak

(1) ve (2) numaral nermelerin doruluunu varsayalm. Mutlak kudret ve iyilik

sahibi bir varlk ve ktlk varsa, mutlak kudret ve iyilik sahibi bu varln

ktln var olmas iin ahlaki yeter nedeni olmas gerekir. Bu durumda (1) ve (2)

numaral nermeleri doru olurken, (3) numaral nerme yanl olmak zorundadr.

Fakat Philoya gre, (1) numaral nermenin dorulu kesindir. Pikea gre, Philo (1)

ve (2) numaral nerme arasndaki tutarszl ortaya koyabilmek iin (3) numaral

nermenin zorunlu olarak doru olduunu kabul etmelidir.9

Philonun iddia ettii ey var olan ktle, mutlak iyi ve her eyi bilen bir

Tanrnn ahlaki bir yeter nedeninin olmaddr. Tanr, mutlak iyi ve her eyi bilen

bir varlk ise Onun ktle msaade etmesinin ahlaki bir yeter nedeninin olmas

imkan dahilindedir. nk Tanr, her eyin bilgisine sahiptir. Bizim bilgimiz snrl

olduu iin var olan her eyin varlk sebebini kavrayamayz. Ktln var olma

sebebi de bizim bilgimizi aabilir. Ktln varlna ilikin byle bir yaklam

bizim agnostik bir dnceyi benimsediimiz anlamna gelmez. Sahip olduumuz

akl melekesi ile muhtemel ve makul zmler ileri srebiliriz. Nitekim Philoya

9 Pike, Nelson, Hume on Evil, The Problem of Evil, ed. Marilyn M. ve Robert M. Adams. New

York: Oxford Univ. Press, 1990, s. 41-42.

6

kart grte olan Cleanthes, Philonun bu iddiasn rtmek iin kar bir argman

gelitirir. Cleanthesin argmannn temelinde yaadmz dnyann Philonun iddia

ettii kadar ktlk iermedii dncesi vardr. Cleanthese gre salk hastalktan,

haz acdan, mutluluk zntden daha fazladr. Yaadmz dnyada bir acya

karlk ulaabileceimiz haz ya da zevk daha fazladr. Yani bu dnyada ktlkten

ok iyilik vardr.10 Cleanthes, mutlak gce sahip olan Tanrnn var olan ktlklere

izin vermesinin ahlaki bir yeter sebebi olduu grndedir. Tanr var olan

ktln bilgisine sahiptir. Ayn zamanda Tanr, ktle engel olma kudretine de

sahiptir. Fakat var olan ktlkler daha iyinin gereklemesi iin gereklidir.

Cleanthes, bu anlayyla bir teodise oluturma abasndadr.11 Philo ise bu tr bir

aba ile ortaya konulan teodisenin baarsz olacan dnr. nk insanlar mutlu

edecek eylerin, insanlara ac verecek eylerden daha fazla olduunu kantlamak

hibir zaman var olan sorunu ortadan kaldramaz. Bundan dolay dnyada var olan

aclar ve ktlkler sonsuz kudret ve iyilik sahibi bir Tanrnn varl ile badamaz.

Eer bu tr niteliklere sahip bir Tanr varsa, dnyada hibir zaman ktln

bulunmamas gerekirdi. Bundan dolay ktln varl ile snrsz kudret sahibi bir

Tanrnn varl badatrlamaz. Bu tr bir akl yrtme de hibir ekilde

rtlemez.12 Philo bu dncesini desteklemek iin doada tecrbe ettiimiz baz

olgulara dikkat eker:

Doann ilgin desiselerinin her canl varln yaamn aclatrdna dikkatinizi

ekerim. Gller zayflara saldrr ve onlar srekli bir dehet ve endie iinde

tutarlar. Zayflar da kendi paylarna ou kez gllere saldrr, onlar hi rahat

10 Hume, a.g.e., s. 211. 11 Pike, a.g.m., s. 43-44. 12 Hume, a.g.e., s. 212. Ayrca bkz. Pike, a.g.m., s. 44.

7

brakmadan tedirgin eder, canlarn skarlar. Her hayvan vcudunun ya stnde

yerleen ya da evresinde uuup inesini batran o saysz bcekler rkn bir

dnn. Bu bceklere de eziyet veren daha kkleri vardr. Bylelikle her

bakmdan, nden ve arkadan, stten ve alttan, btn hayvanlar, onlar hi durmadan

perian etmeye ve ykmaya alan dmanlarla sarlmlardr.13

Philonun dile getirdii iddia birok itirazla karlamtr. rnein, Pikea

gre, Philonun tutarszlk iddiasn ortadan kaldrmak iin farkl bir nermenin

doruluunu ortaya koymak ya da doru olma imkanna sahip bir nermeyi kabul

etmek yeterli olacaktr. Pikea gre, yaadmz evrende var olan ktlkler

nedensiz deildir. nk var olan ktle Tanrnn msaade etmesinin hakl

sebepleri vardr. nk her eyi bilen, her eye kadir ve mutlak iyi olan Tanr

amasz bir i yapmaz.14

Gnmze kadar birok dnr, Tanrya inanmann ve inanmamann

rasyonel temelleri olup olmadn sorgulamtr. Teistler, ontolojik ve kozmolojik ve

teleolojik argmanlar gibi, Tanrnn varl lehinde deliller ortaya koymulardr.

Benzer ekilde ateist dnrler de Tanrnn varl aleyhinde argmanlar gelitirme

abas iinde olmulardr. Ateist dnrlerin, Tanrnn varl aleyhinde argman

gelitirirken temel dayanaklarndan birisi ktlk sorunu olmutur. Nitekim Hans

Kng ktlk sorununu ateizmin temel ta olarak nitelendirmektedir. 15 Teist

dnrler, ateistlerin ktlk sorunundan hareketle teizme kar yaplan saldrlar

ortadan kaldrmak iin birok kar argman gelitirmilerdir. Mackie, Ktlk ve

13 Hume, a.g.e., s. 204. 14 Yasa, Metin, Tanr ve Ktlk, Ankara: Elis Yay., 2003, s. 30-31. 15 Peterson, Michael; Hasker, William, Reason and Religious Belief: An Introduction to Philosophy of

Religion. Oxford Univ. Press, 1997, s. 117.

8

Mutlak Kudret adl makalesinde, teistler tarafndan ileri srlen zmlere atfta

bulunarak onlar deerlendirmektedir. Mackie, teistlerin, ktln varln

aklamak iin bavurduklar yntemleri drt ana balk altnda toplamtr:

1. yilik, ktlk olmakszn var olamaz. Ya da ktlk, iyiliin kart

(counterpart) olarak var olmak zorundadr.16 Teistlere gre, ktln var olmasnn

sebebi iyiliin bilinmesi iindir. Eer dnyada her ey iyi olsayd, o zaman iyi

bilinemedii gibi takdir de edilemezdi. Bu nedenle iyilik olgusunun var olmas iin

ktlk olgusunun var olmas zorunludur.17

Mackie, bu yaklamn, ktlk olgusunun varlk nedenini aklayabileceini

syler. Ama byle bir yaklam ktlk ve mutlak kudret sahibi Tanr

kavramlar arasndaki iliki nedeniyle ortaya kabilecek sorunlar zemez. Bu tr

bir yaklam Tanrnn kudret sfatna sahip olmas nedeniyle yapabilecei eylemleri

snrlandrmaktadr. Eer Tanr, mutlak kudret sfatna sahip ise O, mantksal imkan

dahilinde olan her eyi yapabilir. Evrende ktlk olmakszn iyilik olgusunu

yaratamyorsa, Tanr mutlak kudret sfatna sahip deildir. Yani Tanrnn gc kendi

dndaki bir takm eylerle snrlandrlm olacaktr.

2. Ktlk, iyiliin ortaya kmas iin bir sebep olmas nedeniyle

zorunludur. Mackieye gre, baz teist dnrler ktlk sorununa zm bulmak

iin ktlk olgusunun iyiliin var olmas iin bir sebep olduunu iddia etmilerdir.

16 Mackie, J. L., Evil and Omnipotence. s. 28. 17 Aydn, Mehmet S., Tanr-Ahlak likisi. Ankara: TDV Yay., 1994, s. 183. Ayrca bkz. Yasa, a.g.e.,

s. 35.

9

Evrende var olan ktlk, daha byk iyiliin gereklemesi iin gereklidir. Bir

doktorun kangren olan hastann ayan kesmesi bu yaklamn savunduu anlaya

rnek olarak verilebilir. Doktor, hastann kangren olmu ayan kesmezse hasta

hayatn kaybetme tehlikesiyle kar karya kalacaktr. Hayatta kalmak ayan

kesilmesinden daha iyidir. Bu olayda doktorun kangren olmu aya kesme eylemi

her ne kadar ktlk gibi grnse de daha yksek bir iyinin gereklemesi iin

gereklidir. Mackieye gre, teistlerin iddia ettii bu gr Tanrnn gcn

snrlandrmaktadr. Tanr, ktl iyiliin ortaya kmas iin bir sebep olarak

kullanmaktadr. Peki, Tanrnn daha yksek iyiyi gerekletirmek iin ktl ara

olarak kullanmas Onun snrsz kudret sfatna halel getirmez mi? Mackieye gre,

byle bir tutum Tanrnn kudret sfatyla eliki oluturmaktadr. Eer bir teist,

ktl, iyiliin ortaya kmas iin zorunlu bir neden olarak grrse ya Tanrnn

mutlak gcn ya da kudret sfatn yadsmak zorunda kalacaktr.18

Benzer ekilde, John Stuart Mill de Mackie ile ortak bir dnce izgisini

benimsemektedir. Mille gre, dnyada var olan ktlk ile Tanrnn kudreti

arasndaki problemi zmek iin Tanrnn snrl bir varlk olduunu kabul etmek

yeterli olacaktr. Tanrnn her eye kadir olmad dnyada var olan dzenden de

anlalmaktadr. Tanrnn iyiye ulamak iin ktl ara olarak kullanmas Onun

snrlln gsterir. Tanr, eer her eye kadir ise iyiye ulamak iin ktl ara

olarak kullanmas gerekli deildir. Tanr, mutlak kudret sahibi bir varlksa yapaca

bir eylemle var olan ktl ortadan kaldrabilir. Fakat O, bunu yapmamaktadr. Bu

sebeple dnyada var olan ktlk, Tanrnn her eye kadir olmadn gsterir.

Durum byle olunca, evreni sevk ve idare ettiine inanlan Tanrya saygyla

18 Mackie, a.g.m., s. 30.

10

taplamaz. Bu durumda Tanr iyidir ve Tanr kt olan istemez gibi bir iddia

temelsizdir. nk Tanr ktln var olmasna izin vermitir.19

3. Bu evren ierdii ktlklerle, iinde ktlk bulunmayan dnyadan daha

iyidir. Yani bu dnyann ktlk iermesi hibir ktlk iermeyen dnyadan daha

iyidir. nk bu evrende var olan ktlk estetik analojiyi tamamlar. Estetik

analojiye gre, var olan ztlklar gzellii arttrr. rnein bir mzik eseri bir btn

olarak belirli bir ahengi vurgular. Fakat tek tek notalar hibir zaman btnn verdii

ahengi veremez.20 Ktln estetik ynne vurgu yapan dnr Augustinedir.

Estetik boyut Augustinenin teodise anlaynda byk bir neme sahiptir. Estetik

bak asna gre, evrende var olan her ey bu evrenin estetiine katkda

bulunmaktadr. Bir ressamn tablosundaki koyu ve ak renklerin o resme estetik bir

deer kazandrmas gibi evrende tecrbe ettiimiz olumsuz eyler de evrenin

estetiini tamamlayc nitelie sahiptir. Augustine teodisesinin nemli unsurlarndan

biri olan estetik boyut konusunda Yeni Eflatuncu anlaytan etkilenmitir. Fakat

Hick, Augustinein estetik evren anlaynn, monist bir evren anlayna gtrd

kanaatindedir. Var olan her eye estetik analoji yoluyla yaklamak monizme doru

giden tehlikeli bir srecin habercisidir. Monist bir anlay benimsemek ise, bizi

ktlk olgusunu gz ard etmek tehlikesiyle kar karya getirmektedir.21 Bilindii

gibi Tanr ile evren yani sonlu ile sonsuz arasndaki snr kaldran ve monist bir

dnya grne ulaan felsefe akmlarnda Tanr-ktlk ilikisinin varlndan sz

19 Werner, a.g.e., s. 69-70. 20 Mackie, a.g.m., s. 30. 21 Hick, a.g.e., s. 191-192. Ayrca bkz. John Hick, The Problem of Evil, The Encyclopedia of

Philosophy, c. 3. s. 137.

11

etmek pek mmkn gzkmemektedir.22 Ayrca Hicke gre, Augustinein teodise

anlaynn iki boyutu vardr; yaratlm dnyann iyi olmas ve acnn dn bir

sonucu olmasyla ilikili olan teolojik boyut ile ktln bizatihi bir varla sahip

olmamas ve ktln estetik adan evreni tamamlad ynne dikkat eken

felsefi boyutudur.23

Kanaatimce Augustinein bu tutumu kabul edilemez. Var olan kart olgularn

estetik deeri arttraca dncesi makul grnmemektedir. Evrende var olan

ktlkler, iyiliin bilinmesi ve takdir edilebilmesi iin gerekli bir unsur olarak

deerlendirilebilir. Fakat var olan ktl estetik adan bir deerlendirmeye tabi

tutmak makul olmayacaktr. Mackie ve McCloskey gibi dnrler, ktln

varlnn dnyann estetik grnmn tamamlad ve iyinin bilinmesi iin gerekli

olduu grnn temelsiz olduunu savunurlar. nk Tanr, daha az miktarda

ktlk yaratabilir. Evrende gereinden fazla ktlk vardr. Ktln gereinden

fazla olmas, evrenin estetik boyutunu tamamlamaktan ziyade, evrenin anlamsz ve

gereksiz ekilde ktlk ierdiini gsterir.24 Mackieye gre, ktl estetik bak

asyla deerlendirmek daha nce deindiimiz ktln iyilik iin gereklidir

dncesinin bir sonucudur.25

4. Ktlk insann zgr iradesinden kaynaklanmaktadr. Bu nerinin

temelinde ktln varlnn sebebi insanlarn sahip olduu zgr iradedir.

22 Yasa, a.g.e., s. 22. 23 Hick, Evil and the God of Love, s. 169. 24 Aydn, a.g.e., s. 184. 25 Mackie, a.g.m., s. 31. Ayrca bkz. H. J. McCloskey, God and Evil. God and Evil, ed. Nelson

Pike, New Jersey: Prentice-Hall, 1964, s. 71.

12

nsanlar sahip olduklar irade ile bazen doru olan bazen de yanl olan yaparlar.

nsanlar sahip olduklar zgr iradeyi her zaman doru ynde kullanmayabilirler.

nsann sahip olma hrs ve arzusu, dier canllarn yaamna son vermeye ve onlara

zulmetmeye neden olabilmektedir. Bunun sonucu olarak ktlk meydana

gelmektedir. Mackie, ktl zgr irade ile aklama abasn yle deerlendir:

Belki de ktlk sorununa ilikin olarak nerilen en nemli zm yoludur.

Ktlk, Tanrya atfedilemez, bilakis, Tanrnn zgr irade ile donatt varsaylan

insanolunun zgr eylemlerine atfedilebilir26

Mackie, bu iddiann temel dayanann hibir nsel belirlenim olmakszn

insann zgrce eylemde bulunduu anlay olduunu syler. nsann bu zgr

eylemleri sonucunda ahlaki ktlk ortaya kmaktadr. Tanr, otomat varlklar ile

zgr varlklar yaratma konusunda bir tercihte bulunmutur. Tanrnn tercihi zgr

iradeye sahip yaratklar yaratma ynnde olmutur. Mackie, bu anlayn da var olan

sorunu ortadan kaldramayacan iddia eder. Mackie iddiasn yle dile getirir:

Ben unu soruyorum: Eer Tanr, insanlar zgr iradeleri ile, bazen iyi olan bazen

de kt olan tercih eder ekilde yarattysa, niin, zgr ekilde, daima iyiyi seecek

ekilde yaratmad. Eer bir insann bir veya birka nedene bal olarak zgr ekilde

iyiyi semesinde mantksal bir imkanszlk yoksa, her durumda zgr ekilde iyiyi

semesinde mantksal imkanszlk yoktur27

26 Mackie, a.g.m., s. 33. 27 Mackie, a.g.m., s. 33.

13

Tanr her zaman iyi olan yapan zgr varlklar yaratamaz myd? Gerekten

byle bir ey mantksal imkan dahilinde deil midir? Bu sorular tezimizin ilerleyen

blmlerinde cevaplamaya alacaz.

Ktlk sorununu zmek iin ileri srlen zmleri, Mackieden hareketle

ele almaya altk. Mackienin snflandrmasnda deinmedii iki tr yaklamn

bulunduunu syleyebiliriz: yimser ve Ktmser Yaklam.

Dnce tarihine baktmz zaman, insani aklnn evreni bir ruha tabi olarak

alglad ve bu ruhun her yerde dzeni ve uyumu egemen kld dncesiyle

karlarz. Byle bir dnce tarznn Pisagor ve Heraklitin fikirleriyle balayp,

Sokrates ile devam ettiini grebiliriz. Sokratese gre, var olan bir ruh sadece

dnyann yaratlna mdahale etmekle kalmaz, ayn zamanda dnyada var

olabilecek her eyi en iyi ekilde dzenler.28 Nitekim evrenin, iyi olan mutlak bir

ilkeye bal olduunu savunan bu iddiann var olan dinler tarafndan da

desteklendiini grmekteyiz.29

Epicurs tarafndan dile getirilen ktlk sorununa ilikin ikileme verilen

cevaplardan birisi de iyimser anlaytr. yimser dnceye gre, ktlk diye bir ey

yoktur. Bize ktlk olarak grnen ey bir yanlsamadan ibarettir. Bu nedenle bu

dnya mmkn dnyalarn en iyisidir.30 Yaadmz dnyada var olan ktln

grnrde ktlk olduu anlay Stoa felsefesine dayanmaktadr. Stoa

28 Werner, a. g. e., s. 7. 29 Werner, a. g. e., s. 8. 30 Ormsby, a.g.e., s. 16.

14

filozoflarna gre; evrende var olan ktlk bir yanlsamadan ibarettir. Bu grn

temelinde olan anlay ktln yanlsama olduu, hatta ktlk diye bir eyin

gerekte olmaddr. Nitekim Stoa filozoflarna gre Tanr dnyann cevheriyle

birdir. Tanrsal yasa evrenin btn boyutlarn kapsamaktadr. 31 yimser anlay

savunan dnrler, evrende var olan her eyin bir sebebe dayand grndedir.

Evren tek tek olgular olarak deil bir btn olarak tasarlanmaldr.32

yimserlik anlaynn 17. yy filozoflarndan biri olan Leibniz tarafndan

savunulduunu grmekteyiz. Leibnize gre, yaadmz bu evren mmkn

evrenlerin en iyisidir. nk bu evren, yetkinlie sahip bir Tanr tarafndan

yaratlmtr. Yetkin bir varlk tarafndan yaratlan her ey de yetkindir ve en iyisidir.

Leibniz bu dncesini u ekilde dile getirir;

Tanr dnyay ne biimde yaratm olursa olsun, dnya her zaman dzenli

olacaktr ve belli bir genel dzen iinde bulunacaktr. Ama Tanr dnyalarn en

yetkinini semitir, yani hem varsaymlar asndan en basit olann, hem olgular

asndan en zengin olann semitir-izilmesi ok kolay, zellikleri ve sonular

pek gzel ve pek geni bir geometrik izgi gibi.33

Leibnizin temel iddias, bu dnyann mmkn dnyalarn en iyisi olduu

grne dayanmaktadr. Leibnize gre, bu dnyann var olmas iin gerekli olan

ey yeter-sebep ilkesidir. Bu ilke Tanrnn bu dnyay yaratmak iin yeterli bir

nedeninin var olduunu aklar. Sonsuz sayda bir ok dnyann yaratlma imkan

31 Werner, a. g. e., s. 14. 32 Ormsby, a.g.e., s. 23. Ayrca bkz. Leibniz, Teodise Denemeleri, ev. Hseyin Batu, stanbul:

M.E.B. Yay., 1946, s. 49-50. 33 Leibniz, Metafizik zerine Konuma, ev. Afar Timuin, ada Matbaaclk Yay., 1999, s. 79.

15

varken, Tanr bu dnyay yaratmtr. Tanry, bu mmkn dnyalar arasndan seim

yapmaya sevk eden yeterli bir nedeni vardr. te bu yeter-sebep ilkesidir. Bu

dnyann var olmasnn ya da var edilmesinin sebebi onun dier dnyalar arasnda en

mkemmeli ve en iyisi olmasdr. Leibnize gre, Tanr mkemmeldir. Fakat Onun

yaratm olduu varlklar z itibari ile snrl ve sonludur. Evrende bize ktlk

olarak grnen ey mkemmel olan Tanrdan deil, Onun yaratm olduu snrl

varlklardan kaynaklanr. Ktlk yaratlm varlklarn snrllndan kaynakland

iin msbet bir realiteye sahip deildir.34 Leibniz, var olan ktl aklamak iin

Tanrnn hakl gerekelerinin olduunu syleyerek bir teodise ortaya koyma

giriiminde olmutur. Leibnizi byle bir giriimde bulunmaya sevk eden ey, Pierce

Baylenin, Tanrnn iyilii ve ktln varlnn zmlenemez bir eliki

oluturduunu iddia etmesidir. 35 Leibniz, Baylein ileri srd tezin yanl

olduunu gstermek iin bu dnyann mmkn dnyalar ierisinde en iyisi

olduundan hareketle kar bir argman gelitirme abas iine girmitir. Peki,

Leibnizin sunmu olduu zm Baylenin iddiasn rtecek kadar gl mdr?

Tanrnn ktln varl iin yeter-sebebe sahip olmas, ktln varlnn hakl

bir gerekesi olabilir mi? Ya da bu dnyann mmkn dnyalarn en iyisi olduunu

iddia etmek tatmin edici ekilde gerekelendirilebilir mi?

Yaadmz evrende ktln var olmadn iddia etmek, kanaatimce,

makul olmayacaktr. nk yaadmz dnyaya baktmz zaman savalar,

depremler, ktlklar vb. sebeplerle insanlarn ac ektiine ahit olmaktayz. Her gn

binlerce insann alktan ya da savatan dolay hayatn kaybettiini haber

34 Werner, a. g. e., s. 30-31. 35 Werner, a. g. e., s. 29.

16

kaynaklarndan renmekteyiz. Bunlar tecrbe ettiimiz halde bu dnyann,

mmkn dnyalarn en iyisi olduunu iddia etmek ne kadar tutarl bir dnce

olabilir? Kanaatimizce byle bir iddiann tecrbi bir temeli yoktur. Leibniz, byle bir

tezi ileri srerken Tanr kavramnn referansta bulunduu anlamdan hareket

etmitir. Eer bir varlk Tanr ise, Onun sahip olmas gereken zorunlu nitelikler

vardr. Tanr mutlak kudret, iyilik gibi niteliklerin yan sra her eyin bilgisine de

sahip olmaldr. Tanrda var olan btn nitelikler en mkemmel ekilde

bulunmaldr. Mkemmel niteliklere sahip olan bir varln yapaca eylemler de

mkemmel olmaldr. Bu nedenle Tanr bu dnyann yaratcs olduu iin bu dnya

da mmkn dnyalarn en iyisi olmak zorundadr. Kanaatimce, Leibnizin kavramsal

zorunluluktan hareketle ortaya koyduu argman dorudur. Fakat bu argmann

tecrbe ettiimiz gereklerle rttn sylemek imkanszdr. Nitekim Plantinga,

Leibnizin mmkn dnyalar grnn bir yanlgdan ibaret olduunu syler.36

Leibniz gibi Spinoza da ktln bir yanlsamadan ibaret olduu

kanaatindedir. Spinozaya gre var olan her ey mkemmel olan Tanrsal varln

da vurumudur. Bu adan evrene bakacak olursak tabiattaki her eyin Tanrdan bir

zorunlulukla ortaya ktn ve Tanr gibi yetkin olduunu grebiliriz. Bu balamda

iyi ve kt kavramlar sahip olduklar anlam yitirir. Bu durumda yetkinlie

sahip bir evren anlay ile karlarz. 37 Bilindii gibi Spinozaya gre, Tanr,

varl bakas tarafndan nedenlenemeyen bir cevherdir. Bu cevher, dier

dnrlerin savunduu gibi akn bir neden deil aksine ikin bir nedendir. Yani

Tanr, var olan her eyin yegane ve tek ikin nedenidir. Tanr z gerei sonsuzdur

36 Plantinga, Alvin, The Nature of Necessity, New York: Clarendon Press, 1989, s. 180. 37 Werner, a. g. e., s. 18-19.

17

ve bu sebeple de sonsuz sayda modlara sahiptir. Sonsuz sayda ey ki doa ve evren

de bunlardan biridir ve zorunlu olarak Tanrsal doann zorunluluundan dolay

ortaya kar. Ksacas Tanr, sonsuz modlar yoluyla esiz bir evren olarak doada

kendini gerekletirir.38

Spinozaya gre, ktlk diye bir ey yoktur. Spinozann monist evren

anlay, onu ktln varln inkar etmeye sevk etmitir. Daha nce deindiimiz

gibi monist bir dnya grne sahip felsefe akmlarnda ktlk sorunundan

bahsetmek pek mmkn deildir. 39 Spinozann ortaya koymu olduu mutlak

iyimserlik her ne kadar onun felsefi sisteminin bir gerei olsa da inkar

edemeyeceimiz bir olgu vardr; ktlk. Eer evrende ve doada var olan her ey

mkemmel bir Tanrnn almlar ise kt olarak adlandrdmz eyler nereden

kaynaklanmaktadr? Mkemmel olan bir varln almlar da mkemmel olmak

zorundadr. Fakat doaya dair olan tecrbelerimiz doada, byle bir yetkinliin

olmadna referansta bulunmaktadr. Spinozann ktln varlna ilikin ortaya

koymaya alt dnce, kendisinin felsefi sistemiyle elimektedir. Spinoza, bu

elikiden kurtulmak iin Tanrnn almlar olan varlklarn Tanr gibi yetkin

olamayacan kabul etmelidir. Nitekim Leibnizin retisi ile Spinozann retisini

karlatrdmz zaman Leibnizin grlerinin daha kapsaml ve gereki olduunu

grebiliriz. Spinoza, ktln varln tamamen yadsrken, Leibniz, bizatihi

olmasa da, ktln var olduunu ve ktln yaratlm varlklarn snrllndan

38 Tucu, Tuncer, Bat Felsefesi Tarihi, Ankara: Alesta Yay., 2000, s. 432-33. 39 Yasa, a.g.e., s. 22.

18

kaynaklandn dnerek bu soruna rasyonel bir aklama getirme abasna

girmektedir.40

Leibniz ve Spinoza gibi dnrlerin ortaya koyduu dnce tarz olan

iyimser gre yaplan itirazlarn banda Voltaire ve Schopenhaurun grleri gelir.

Ktmser bir dnya grn benimseyen bu iki dnr Leibniz ve Spinoza

tarafndan savunulan iyimserlik grnn bir samalk olduunu iddia ederler.

rnein Voltaire, 1756 tarihinde yazd bir mektupta, bu dnya btn mmkn

dnyalarn en iyisidir dncesinin korkun bir samalk olduunu syler.41 Ayrca

Voltaire, Candide adl eserinde, bu dnyann ne kadar kt olduunu ve insanlara ac

veren eylerin ne kadar ok olduunu gstermeye alr. Voltairee gre, bu kadar

ok ktlk ieren bir dnyann mmkn dnyalarn en iyisi olduunu iddia etmek

samalk olacaktr.42

Schopenhaur ise yaamn esasnn ac ekmek olduunu syler. Atayman,

Schopenhaurun ac anlayn yle dile getirir;

Ac, eksiklik, yoksunluk anlamna gelen iradenin her yarat ele geiren kudretinin

sonucudur; btn canllar birbirimize balanmzdr ve byk lde eksiklik ve

acyla bezenmi bir dnyann gbeinde yaarz. radenin taleplerinin her hangi bir

engele taklmas sonucu ac ortaya kmaktadr.43

40 Werner, a. g. e., s. 38. 41 Ormsby, a.g.e., s. 18. 42 Voltaire, Candide, ev. Fehmi Balda. stanbul: M.E.B. Yay., 2001, s. 18. 43 Atayman, Veysel, Varolmann Acs: Schopenhaur Felsefesine Giri, stanbul: Donkiot Yay.,

2003, s. 106-107.

19

Schopenhaura gre, bu dnya ktlkle doludur. Dnyada var olan

ktlkler insann ac ekmesine sebep olmaktadr. Bu dnceden hareketle

Schopenhaur, Leibniz ve Spinozann ileri srm olduu iyimserlik grn

sama ve mantksz bulur. Schopenhaura gre, iyimserlik grn savunan bir

kiiye savunduu dncenin anlamsz ve mantksz olduunu gstermek iin o

kiiyi sava alanlarna, hastanelere ve cezaevlerine gtrmemiz yeterli olacaktr.

yimserlii savunan kiiye bunlar gsterildii zaman o kii bu dnya hakknda

gerek bir bilgiye sahip olacaktr. Tecrbe ettiimiz ktlklerden dolay bu

dnyann mmkn dnyalarn en iyisi deil en kts olduunu sylemek daha

mantkl bir yarg olacaktr. Bu sebeple Schopenhaura gre, iyimserlik sama bir

reti olmakla kalmaz ayn zamanda insanln ac ekii ile bir alay editir.44

Bunun yan sra Schopenhaur, Aquinas gibi ilahiyatlarn savunduu var olmak

ve iyilik arasnda bir zdelik olduu grn de eletirir. Aquinas, var olmak ve

iyilik arasndaki ilikiye dikkat ekerek iyilik ve varln ayn ey olduunu fakat

mantksal olarak birbirinden ayrldn syler. varlk ve iyilik kavramlar farkl

bir arma sahip olmalarna ramen referansta bulunduklar ey ayndr. 45

Schopenhaur, Skolastik ilahiyat ve metafiziin var olan eyler ile iyilik arasnda

kurduu ilikinin mantksal temelinin olmad grndedir. Var olan olgular ve

iyilik arasnda bir zdelik kurulamaz. nk var olan her ey iyi deildir. Bu

dnyada kt olarak nitelendirdiimiz birok ey vardr. Buna ramen iyilik ve

varlk arasnda bir zdeimden bahsetmek samalk olacaktr.46

44 Werner, a.g.e., s. 48. 45 Hick, a.g.e., s. 171. 46 Atayman, a.g.e., s. 108.

20

Grld gibi yaadmz evrende tecrbe ettiimiz ktlk teolojik

adan deerlendirilmekte ve birok zm nerisi sunulmaktadr. 47 Penelhuma

gre, ortaya konulan zm nerileri farkl unsurlar temele alarak soruna zm

bulmaya almaktadr. Baz dnrler Tanrnn mutlak iyilik niteliini kabul

ederken, mutlak kudret niteliini yadsmlardr. Bazlar ise, Tanrnn mutlak

kudret niteliine sahip olduunu, fakat mutlak iyilik niteliine sahip olmadn

iddia etmilerdir. Penelhuma gre, bu tr bir yaklam tarz zlmesi g

problemler ortaya karmaktadr. Eer bir Tanr varsa, mutlak iyilik ve mutlak

kudret niteliine sahip olmaldr. Tanr olarak isimlendirdiimiz varlk bu sfatlara

sahip deilse, o varln Tanr olduunu syleyemeyiz.48 Nitekim McCkloskey de,

ktlk sorununun teistler iin byk bir sorun olduunu, tesistlerin bu sorunu

zmek iin klasik teizmin Tanr anlayn deitirme eiliminde olduklarn

grndedir. Eer teistler bu sorunu zmek istiyorsa, ya Tanrnn mutlak

kudretinin snrlln kabul edecek ya da Tanrnn ahlaki olarak mkemmel

olaca anlayndan vazgeecektir. 49 McCloskeye gre, bu niteliklere sahip

olmayan bir varlk Tanr olamaz. Eer ktlk varsa ve Tanr sylediimiz

niteliklere sahip deilse, byle bir Tanrnn var olmad sonucunu karabiliriz.50

47 Yaran, Cafer S., Ktlk ve Theodise, Ankara: Vadi Yay., 1997, s. 9. 48 Penelhum, Terence, Divine Goodness and the Problem of Evil The Problem of Evil, ed. Marilyn

M. Adams; Robert M. Adams, New York: Oxford Univ. Press, 1990, s. 73. 49 McCloskey, H. J., God and Evil, God and Evil ed. Nelson Pike, New Jersey: Prentice-Hall, 1964,

s. 62. Ayrca bkz. Yasa, a.g.e., s. 27. 50 McCloskey, a.g.m., s. 84.

21

Aydna gre, teizme yaplan itirazlarn banda gelen ktlk sorunu, bir

Tanrnn var olmadn ortaya koyacak gte bir kanta temel olamamtr. 51

Aydna gre;

Teist, byle bir problemin varln kabul etmekle beraber onun ne Tanrnn

varlna ne de Onun iyiliine olan inancn sarsacak gte olduuna inanr.

Ktlk vardr ile Tanr yoktur veya Tanr iyi deildir arasnda dorudan bir

iliki kurmak mmkn grnmemektedir. Ktln varl teizmin inkar iin

yeterli bir kant olmas yle dursun teistik dinlerin bir tr varlk art olmaktadr.

nk bu dinler insan ktlkten karp doru yola iletmek iin var olduklarn

sylerler. Eer dnyada hi bir ktlk olmasayd onlarn varlna da gerek

kalmazd. Bu bakmdan ktlk problemi teizmin aleyhine kullanlabildii kadar

lehine de pekala kullanlabilir52

Aydna gre, ktlk, teizm aleyhinde ileri srlen delillerin temel

dayanan oluturmaktadr. Fakat ktlk olgusu, teizm lehine kullanlabilecek bir

argman iin hareket noktas olarak kabul edilebilir mi? Teizm lehine ktlk

olgusunu nasl kullanabiliriz? Tanr tarafndan gnderilen dinlerin amac, insanlara

doru olan eyleri bildirmek ve onlarn bu ynde eylemde bulunmalarn tavsiye

etmektir. Bu yzden ktln varln dinlerin var olmas iin bir sebep olarak

grmek yeteri kadar makul bir dnce deildir. Ktlk ahlaki ve fiziksel olarak

iki ksma ayrlmaktadr. Ahlaki ktlk, dinlerin var olma sebebi olarak

deerlendirilebilir. Fakat fiziksel ktlk iin ayn eyi sylemek doru deildir.

51 Aydn, a.g.e., s. 175. 52 Aydn, a.g.e., s. 187.

22

Evrende yadsyamayacamz bir olgu var. O da ktlk ve fenalk olgusudur.

Eer evren tam anlamyla yetkin bir varlk tarafndan yaratlmsa var olan ktlk

nereden kaynaklanmaktadr? Mutlak kudrete sahip bir Tanrnn varl ile var olan

ktl nasl aklayabiliriz?53 Eer teizmin var olduunu iddia ettii mutlak iyi ve

mutlak kudret sahibi bir Tanr varsa var olan ktl neden ortadan kaldrmyor?

Dile getirdiimiz bu sorular ktlk sorununun zn ifade etmektedir. Hemen

hemen btn ilahiyat ve felsefeciler Tanr ve ktlk arasndaki bu soruna

deinmi ve zm nerileri sunmulardr. Augustine ve Spinoza gibi dnrler

ktln bizatihi bir varla sahip olmadndan hareketle ktln bir yanlsama

olduunu iddia ederek var olan soruna zm bulmaya almlardr. Leibniz gibi

dnrler ise Tanrnn, ktln varlna msaade etmek iin hakl nedenleri

olduu dncesini temele alarak, mutlak iyi ve mutlak kudret sahibi bir Tanrnn

varl ile ktln varln uzlatrma giriimi olarak tanmlayabileceimiz

teodise oluturma abasna girmilerdir. Peki teistlerin zm nerileri iddia

edilen sorunu zmek iin yeterli hakl karma sahip midir? Bu soruya

vereceimiz yant olumlu olmayacaktr. Sunulan zm nerileri yeterli hakl

karma sahip olsayd, ktlk sorunu teizm iin bir problem olmaktan kard.

Ktln varl iin Tanrnn hakl nedenleri olduunu iddia etmek, bir anlamda,

sorunu daha da karmak hale getirmektedir. ddia edilen zmler insan aklnn

rndr. nsan doas gerei akl melekesine sahiptir. Fakat sahip olduu bu

meleke snrl bir bilme kapasitesine sahiptir. Tanrnn metafizik bir varlk olmas,

Onun hakknda bilgimizin de snrl olmasnn sebebidir. Ktln varl iin

Tanrnn hakl gerekelerini mutlak ekilde bilmemiz imkanszdr. Bu konuda

syleyeceimiz her ey rasyonel varsaymlardan ibarettir. Varsaymlarmz makul

53 Werner, a.g.e., s. 8.

23

argmanlarla destekleyebiliriz. Fakat byle bir hakl karm mutlak deildir. Bu

balamda ortaya kan epistemik sorunlar, Tanr ve ktlk arasndaki ilikiden

doan sorunu, zlmesi g bir sorun haline getirmektedir.

Ktlk sorununun ne olduunu ve bu soruna yaklamlar ele aldktan sonra

ktln snflandrlmasna geebiliriz. Ktlk, genellikle, iki balk altnda ele

alnmaktadr: Ahlaki Ktlk ve Fiziksel Ktlk.

1. Ahlaki Ktlk

Ahlaki ktlk, en genel anlamyla, insann iradesinin ktye kullanlmas

sonucu ortaya kan hata ya da gnah olarak anlalmaktadr. Bencillik, kskanlk,

yalan sylemek, zulmetmek, ldrmek gibi eylemler ahlaki ktlk olarak

deerlendirilebilir. Tanmdan da anlalaca zere, irade ile ktlk arasnda bir

ilikinin var olduunu grebiliriz. 54 Ahlaki ktlk, zgrln ktye

kullanlmasndan doan tm ktlklere iaret eder. Bu halde ahlaki ktlk, sadece

eylemin balang nedeni olan kt niyetlere deil ayn zamanda, eylemin

sonularna da referansta bulunur.55 Plantinga ise ahlaki ktl; insanolunun,

kendisi iin ahlaki bir deeri olan bir eyleme ilikin olarak yanl olan yapmas

sonucunda ortaya kan ktlk olarak tanmlar.56 Bu tanmlarda vurgu yaplan

unsur, insann sahip olduu zgr iradenin yanl kullanlmasdr. zgr iradeye

vurgu yapan bu tanmlar genellikle monoteist anlaya sahip dnrler tarafndan

yaplmaktadr. Dalist evren anlayna sahip olan Maniheizm gibi dinlerde

54 Yasa, a.g.e., s. 17. 55 Yaran, a.g.e., s. 25. 56 Plantinga, a.g.e., s. 166.

24

ktln kayna bizatihi var olan ktlktr. Dalist anlayta iyilik

olgusunun snrsz bir gc yoktur. yilikin gc ktlk ile snrlandrlmtr.

Adamsn hakl olarak iaret ettii gibi, monoteist dini anlaylar byle bir dalizmi

kabul edemez. ounlukla monoteist dinler, ktln, kadir-i mutlak bir Tanr

tarafndan yaratlan ve zgr iradeye sahip olan varlklarn, sahip olduklar bu

iradeyi yanl ynde kullanmasndan kaynaklandn iddia eder. Wernera gre,

monoteist dinler arasnda saylan Hristiyanlkta Maniheizmin dalist anlayn

grebiliriz. Augustine, Maniheizmin etkisi altnda kald iin, ktln ilkesi

olarak grd eytana byk bir alan brakmtr.57 Augustinee gre, insani

olmayan, eytan, zgr iradeye sahip olan ve bir varlktr. Nitekim Augustine,

fiziksel ktl, zgr iradeye sahip olan ve insani olmayan yaratklara atfeder.

Yani depremler, doal afetler gibi, insanlara ve dier canllara zarar veren olaylar bu

varlklar tarafndan gerekletirilmektedir.58

Hume ise Din stne adl eserinde evrendeki fiziksel ktle dikkat

ektikten sonra, ahlaki ktln de ne kadar ok olduuna vurgu yapar ve bu

evrenin mutlak iyi ve kudret sahibi bir Tanr tarafndan yaratlamayacan syler.

Hume bu dncesini Philonun azndan yle aktarr;

stelik, bir de unu dnn Demea! Sayesinde doal dmanlarmz olan o vahi

hayvanlarn stesinden geldiimiz bu toplumun karmza ne yeni dmanlar

karmtr. Ne kederlere ne sefilliklere yol amyor ki? nsann en byk dman

insandr. Bask, adaletsizlik, aalama, hakaret iddet, ayaklanma, sava, iftira,

ihanet, hile: ite bunlarla karlkl olarak birbirine ikence ederler: yleki;

57 Werner, a.g.e., s. 85. 58 Plantinga, a.g.e., s. 192.

25

ayrlmalarndan daha byk ktlkler doaca korkusu olmasayd, kurduklar o

toplumu ok gemeden datrlard.59

Humeun da iaret ettii gibi bir ktlk sorunu vardr. Ahlaki ktlk

insann zgr iradesini yanl ynde kullanmasndan doan, insana has olan, insann

sahip olma arzusu ile artan ve insan tr var olduka ortadan kalkmayacak bir

olgudur. Yani, ksacas, insann var olmas ile varlk sahasna kan bir eydir ahlaki

ktlk. Ahlaki ktln kayna insann zgr iradesini yanl ynde kullanmas

ise ve Tanr her eye kadir bir varlksa, insan, ktlk yapmayan ve daima iyi olan

yapar ekilde yaratamaz m? Dile getirdiimiz bu soru, Mackie ve McCloskey gibi

dnrlerin, teizme yaptklar itirazlarn en banda gelmektedir. Mackie ve

McCloskeyin dile getirdii bu sorun Plantinga tarafndan cevaplanmaya

allmtr. Plantinga, Mackie ve McCloskeyin iddiasn zgr irade savunmas

ile ortadan kaldrma abasna girmitir.

2. Fiziksel Ktlk

nsan iradesi dnda meydana gelen ve dnyada yaayan canllara ac veren

depremler, doal afetler ve salgn hastalklar gibi olaylardan kaynaklanan ktlkler

fiziksel ktlk kavram altnda ele alnmaktadr. Fiziksel ktlk insann iradenin

dnda gerekleir. Fiziksel ktln metafiziksel veya doal ktlk olarak da

isimlendirildiini grmekteyiz. Doal ktlk, insan iradesi dnda, tabiat olaylar

sonucu meydana gelen ktlktr. Doal ktlk ile fiziksel ktlk ayndr.60

59 Hume, a.g.e., s. 205. 60 Mohapatra, Amulya R., Philosophy of Religion. New Delhi: Published by S.K. Ghai, 1990, s. 58-59.

26

Kanaatimizce, fiziksel ktl doal kavramyla adlandrmak sakncal

gzkmektedir. nk doal olan bir ey zaten bozulmamtr. Sahip olduu z

korumaktadr. Bozulmayan yani doal olan bir eyi kt olarak nitelendirmek tuhaf

olacaktr. Bu nedenle doal kavram yerine fiziksel kavramn kullanmak daha

makul olacaktr.

Humeun Philosu ise fiziksel ktl drt sebebe balamaktadr:

1. Btn yaratklar eylemde bulunmaya iten benlii koruma drts

2. Doann genel yasalarla ynetilmesi

3. Gcn yaratklarda snrl olmas

4. Doadaki zensiz iilik.61

Humea gre, btn canllar ac duyma yetisine sahip olmasayd ve belirli istemlere

yneltilmemi olsayd bu dnyaya ktlk hi girmezdi. Bunun yan sra bu dnya

daha gzel ve eksiksiz yaratlsayd bu kadar ktlk mevcut olmayacakt. Fiziksel

ktln varl ve teistik bir Tanr anlay arasndaki ilikiden doan sorunlara

teist dnrler farkl zm nerileri sunmulardr. McCloskey bu nerilerin be

balk atnda ele alnabileceini syler:

1. Fiziksel iyilik, fiziksel ktlk olmakszn var olamaz. Haz, acnn

kartdr. Hazzn bilinmesi iin ktln var olmas gerekir. rnein her ey mavi

olsayd ne dier renkleri tanyabilirdik ne de bu rengin mavi olduunu

syleyebilirdik. McCloskey byle bir argmann yeterli hakl karma sahip

olmad dncesindedir. nk byle bir argmann doruluunu savunmak

61 Hume, a.g.e., s. 216-22.

27

teizmin Tanr anlay ile tutarszlk ortaya karacaktr. Eer Tanr snrsz kudrete

sahip bir varlksa ac olmadan hazz yaratabilir. Ac olmadan hazzn

olamayacandan hareketle bir argman gelitirmek Tanrnn mutlak kudretine

snrlama getirecektir.62

2. Fiziksel ktlk Tanrnn gnahkarlar cezalandrmas sonucu ortaya

kmaktadr. McCloskeye gre, sakat doumlar da fiziksel ktlk olarak

deerlendirilmektedir. Yeni doan bir bebein ne gnah olabilir ki Tanr onu

cezalandrsn? Bu tr bir argman da Tanrnn mutlak iyilik niteliini ortadan

kaldrd iin yeterli bir hakl karma sahip deildir.63

3. Fiziksel ktlk, Tanrnn insanlara bir uyarsdr. McCloskeye gre,

Tanr her eye kadir ve her eyi bilen bir varlksa insanlar uyarmak iin, neden

ktln varlna ihtiya duysun? Eer Tanr, mutlak kudret ve bilgiye sahip

olduu halde, insanlar uyarmak iin byle bir yola bavuruyorsa, byle bir Tanr

beceriksizdir ya da kt niyetlidir. Tanr, insanlar uyarmak iin mucize ve vahiy

gibi zel yntemler kullanabilir. Tanrnn insanlar uyarmak iin ktl ara

olarak kullanmas zorunlu bir olgu deildir.64

4. Fiziksel ktlk doa yasalarnn ileyiinden kaynaklanmaktadr.

McCloskeye gre btn fiziksel ktlkler doa yasalarnn ileyiinden

kaynaklanmaz. rnein sakat doumlar doa yasalarnn ileyiinden kaynaklanan

62 McCloskey, a.g.m., s. 67. 63 McCloskey, a.g.m., s. 68. 64 McCloskey, a.g.m., s. 69.

28

bir ktlk deildir. Bu anlaya yaplan dier bir eletiri ise, Tanrnn mucizelerle

ktln meydana gelmesini engelleme kudretinden hareketle yaplabilir. Tanr,

mucize gstererek ktle engel olabilir. Fakat Tanr bunu yapmamaktadr. O

halde Tanr ne mutlak iyilik ne de mutlak kudret niteliine sahiptir. Ayrca Tanr

doa yasalarnn ileyiine dayankl ve ac ekmeyen yaratklar yaratabilir. Tanr

kudret sfatna sahip ise bunu yapabilir. Fakat tecrbe ettiimiz dnyada byle

varlklarn olmadn grmekteyiz. Eer Tanr byle yaratklar yaratamyorsa

mutlak kudret sahibi bir varlk olamaz.65

5. Bu evren iinde barndrd ktlklerle daha iyidir. Var olan ktlk

yaadmz evreni zenginletirmektedir. McCloskey, byle bir anlaya sahip olan

dnrlerin ktln miktar konusunda bir fikir ileri srmekten kandklarn

syler. Byle bir iddia ktln varln hakl karmak iin geerli bir yol

deildir. Bunun yan sra baz dnrler var olan ktln daha byk iyiliin

gereklemesi iin zorunlu olduunu iddia ederler. McCloskey baz ktlklerin en

yksek iyinin geeklemesi iin var olabileceini dnr. Fakat fiziksel ktlk

iin byle bir iddia anlamszdr.66

Yaplan eletirilere baktmz zaman fiziksel ktle dair ileri srlen

zmlerin yetersiz olduunu grmekteyiz. McCloskeyin deinmedii farkl bir

zm nerisinin de Augustine tarafndan savunulduunu grmekteyiz. Augustine,

eytan ve cinler gibi yaratklarn var olduunu ve bunlarn fiziksel ktle neden

olduunu iddia eder. Plantinga da Augustinein bu dncesini devam ettirir. Fakat

65 McCloskey, a.g.m., s. 70. 66 McCloskey, a.g.m., s. 71.

29

Plantinga bu zm nerisini Augustine gibi hararetle savunmaz. Plantinga byle

bir grn mmkn olabileceini syler.67

Peki, fiziksel ktl insani olmayan eytan gibi varlklara atfetmek ne kadar

dorudur? Bunun yan sra ktl eytana atfetmek Tanrnn mutlak kudretini

snrlandrmaz m? Klasik teizmde var olan her ey Tanr tarafndan yaratldna

gre -ki eytan ve dier insani olmayan yaratklar da bunun iindedir- neden Tanr

bu varlklar kontrol edemiyor? Daha nce de deindiimiz gibi Augustine,

Maniheizmin dalist anlayndan etkilendii iin eytana ve onun eylemlerine

daha geni bir alan brakmtr. Byle bir anlay kabul etmek Tanrnn kudretini

snrlandraca iin klasik teizmin Tanr anlayna ters decektir.

Ahlaki ve fiziksel ktln ne olduu ve bu konuya ilikin aklamalar ele

aldktan sonra ktlk sorunundan hareketle gelitirilen argmanlarn iki balk

altnda deerlendirildiini grmekteyiz: Mantksal ve Kantsal Sorun.

3. Mantksal ve Kantsal Sorun

Din felsefesinin nemli problemlerinden biri olan ktlk meselesi teizm

aleyhinde yaplan delillendirmelerin banda gelmektedir. Ateist dnrlerin

ktlk olgusundan hareketle gelitirdikleri iki yaklam vardr:

a. Mantksal Sorun

Mantksal sorun olarak isimlendirilen bu yaklama gre:

67 Plantinga, a.g.e., s. 192. Ayrca bkz. Yaran, a.g.e., s. 53.

30

1. Tanr vardr.

2. Tanr, her eyi bilen, her eye kadir ve mutlak iyidir.

3. Ktlk vardr.

nermelerini birlikte kabul etmek ve savunmak bir tutarszlk ortaya karmaktadr.

Mackieye gre, teizme yaplacak en byk eletirinin kayna ktlk sorunudur.

Eer ktln varln kabul edersek teizm inancnn rasyonel hakl karmdan

yoksun olduunu grebiliriz. Yukardaki nerme grubundan iki nermeyi doru

kabul ettiimiz zaman nc nerme yanl olacaktr. Teistler, bu nermenin

birlikte doru olduunu savunmaya alrlarsa, kendilerini tutarszlk iinde

bulacaklardr.68 Mackie tarafndan dile getirilen tutarszlk anlayn Humeda da

grmekteyiz. Pike, Humeun ktlk sorunu hakkndaki grlerini ele ald

makalesine Philonun grleriyle balar. Philoya gre, tecrbe ettiimiz ktln

varl ile mutlak iyilik ve kudret sahibi bir Tanrnn varl arasnda bir tutarszlk

vardr. Pike, Philonun bu konudaki anlayn u ekilde sistemletirmitir:

1. Bu dnya ktlk iermektedir.

2. Her eye kadir ve her eyi bilen bir varlk olan Tanr vardr.

3. Tanr mutlak iyidir.

Philoya gre, bu nermeler arasnda bir tutarszlk vardr. nermelerden

ikisinin doruluunu hakl kardmz zaman, dier nerme yanl olacaktr. Bu

nermelerden 1 numaral nermeyi hakl kardmz zaman, 2 ve 3 numaral

nermeler yanl olacaktr. Teistlerin iddia ettii gibi her eyi bilen, her eye kadir

68 Mackie, a.g.m., s. 25.

31

ve mutlak iyi bir varlk vardr. Ayrca yaadmz dnyada ktlk de vardr. Bu iki

olgunun birlikte doruluunu savunmak bir eliki olacaktr.69

Mackie, l nerme grubundaki elikinin derhal ortaya kmayacan

syler. Bu nermeler arasndaki elikiyi ortaya karmak iin nermelerde geen

iyilik, ktlk ve kudret kavramlar arasndaki ilikiye dikkat ekilmelidir.

yilik, ktln kartdr. yi olan bir ey mmkn olduu kadar ktl ortadan

kaldrabilir. Eer Tanr her eye kadir ve mutlak iyi bir varlksa niin var olan

ktl ortadan kaldrmyor? yi olan bir varlk neden ktln var olmasna izin

veriyor? Eer mutlak iyi ve kudret sahibi bir varlk olan Tanr, ktln varlna

msaade ediyorsa Onun hem kudreti, hem de iyilii snrldr. Ksacas ktln

varl ve mutlak iyi bir Tanrnn varl arasnda tutarszlk vardr. 70 Peki,

gerekten bu nermeler arasnda bir elikinin ya da tutarszln var olduunu

syleyebilir miyiz? Peterson, konuya aklk getirmek iin elikinin ne olduuna

dair zmlemelerde bulunur. Petersona gre, eliki, bileik bir nermede, bir

bileenin dier bileeni olumsuzlamasdr. rnein;

Sokrates lmldr ve Sokratesin lml olduu yanltr

nermesi eliki iermektedir. nk nermenin ikinci bileeni birinci bileenini

olumsuzlamaktadr. Bu tr eliki ak eliki olarak isimlendirilmektedir.

kinci bir eliki tr ise, formal elikidir. Bu tr elikide var olan

eliki ekilseldir.

i) Btn insanlar lml ise o zaman Sokrates de lmldr.

69 Pike, a.g.m., s. 40-41. Ayrca bkz. Penelhum, a.g.m., s. 70-71. 70 Mackie, a.g.m., s. 26.

32

ii) Btn insanlar lmldr.

iii) Sokratesin lml olduu yanltr.

Bu nerme grubunda var olan eliki formal bir elikidir. nk nc nerme

kendisinden nceki nermelerden karsanamaz.

nc bir eliki tr ise rtk elikidir.

i) Sokrates, Eflatundan byktr.

ii) Eflatun, Aristodan byktr.

iii) Sokrates, Aristodan byk deildir.

Bu nerme grubunda rtk bir eliki vardr. Bu elikiyi, ak elikiye

dntrmek iin, zorunlu bir dorulua sahip drdnc bir nerme gerekir.

iv) Eer Sokrates, Eflatundan byk ise, ve Eflatun, Aristodan byk

ise, o halde Sokrates, Aristodan byktr.

Son olarak ortaya konulan nerme ile yukarda rtk eliki olduunu sylediimiz

nerme grubunun elikisini ortaya karm oluruz. Buradan hareketle nc

nermenin yanl bir nerme olduunu syleyebiliriz.71

Peterson, yukarda vermeye altmz tanmlar dikkate alarak,

Mackienin tutarszlk konusundaki iddialarn u ekilde formle eder;

1. Tanr, evrenden bamsz reel bir varlktr.

2. Alim-i mutlak bir varlk, mantksal olarak mmkn olan btn hadiseleri

yaratabilir.

3. Mutlak iyi bir varlk ktle kardr ve mmkn olduu kadar onu yok

etme abas iindedir.

71 Peterson, a.g.e., s. 19-22.

33

4. Kadir-i mutlak bir varlk, bilmesi mantksal olarak mmkn olan her eyi

bilir.

5. Ktln varl mantksal olarak zorunlu deildir.72

Mackieye gre, ktln varl zorunlu bir olgu deilse ve Tanr mutlak

iyi bir varlksa, ktl ortadan kaldrabilir. Bu sebeple teistlerin hem bu

niteliklere sahip bir Tanrnn varln hem de ktlk olgusunun varln birlikte

doru olarak kabul etmeleri, onlarn irrasyonel bir inanc benimseyip savunmalarna

sebep olmaktadr.73

Mackie gibi dnrlerin iddia ettii gibi teizmin temel nermeleri ve

ktln varln ayn anda doru kabul etmek bir tutarszlk oluturacaksa,

teistler bu sorunu amak iin ne yapmaldr? Bunlardan en nemlisi Alvin

Plantingadr. Plantinga, Mackienin iddia ettii gibi teizmin temel nermeleri ile

ktln varl arasnda bir tutarszln olmadn hakl karmann mmkn

olduunu syler. 74 Plantingann hareket noktas, insann sahip olduu zgr

iradedir. Plantinga, zgr iradeden hareketle yeni bir nerme ortaya

konulabileceini ve bu nermenin zorunlu bir doru olmas gerekmediini syler.

Plantingaya gre, bu nermenin doruluunun mmkn olmas, iddia edilen

tutarszl ortadan kaldracaktr. Plantingann ortaya koymaya alt bu savunma

zgr irade savunmas olarak isimlendirilmektedir.

72 Peterson, a.g.e., s. 23. 73 Peterson, a.g.e., s. 25. 74 Peterson, a.g.e., s. 29.

34

b. Kantsal Sorun

Kantsal sorun olarak isimlendirilen bu yaklama gre, ktlk olgusu

teizmin rasyonellik iddiasn deil, dorudan teizmin var olduunu iddia ettii

mutlak kudret sahibi bir Tanrnn varln hedef alr. Evrende var olan ktlk,

mutlak iyi ve mutlak kudret sahibi bir Tanrnn varl aleyhinde bir kant olabilir.

Teist dnrlere gre, evrende var olan ktln bir ilevi vardr. Tanr,

en yksek iyinin gereklemesi iin ktln var olmasna msaade etmitir. Rowe

gibi dnrler ise byle bir iddiann hakl bir gerekeye sahip olmadn

dnmektedir. nk Tanrnn her eye kadir bir varlk olduunu kabul ediyorsak,

Onun dnyada var olan ktlkleri ortadan kaldrmas gerekir. Rowe, bu

dnceden hareketle, dnyada bulunan ktln gereksiz olduunu syler ve u

argman ortaya koyar:

i) Her eye kadir, her eyi bilen varln en yksek iyiyi ortadan kaldrmakszn ve

ktle msaade etmeksizin engelleyebilecei iddetli ktlkler vardr.

ii) Her eyi bilen ve mutlak iyi bir varlk, en yksek iyiyi ortadan kaldrmakszn ve

ktle msaade etmeksizin iddetli olan acy engelleyebilir. O halde,

iii) Her eye kadir, her eyi bilen ve mutlak iyi bir varlk yoktur. 75

Rowe, bu argmann geerli olduunu iddia eder. Rowe, ayn zamanda bu

argman kabul etmek iin rasyonel gerekelerimizin olduu grndedir. Bunun

yan sra bu argmann hakl karlmas ateizmi kabul etmemizin de rasyonel

temelini oluturacaktr.

75 Rowe, William L., The Problem of Evil and Some Varieties of Atheism, The Problem of Evil, ed.

Marilyn M. Adams; Robert M. Adams, New York: Oxford Univ. Press, 1990, s. 127-128. Ayrca bkz.

Peterson, a.g.e., s. 73.

35

Roweun iaret ettii gibi var olan ktlkten hareketle ortaya konulan

argman, klasik teizmin var olduunu iddia ettii bir Tanrnn var olmadn

gsterme gcne sahip midir? Aydna gre, ktlk sorunu teistik bir Tanrnn

olmadn ortaya koyacak gte bir kanta temel olamamtr.76 Tanr, metafizik bir

varlk olduu iin Onun varl lehinde ya da aleyhinde ileri srlen argmanlar

kesin bir hkm ieremez. Mesela, Tanrnn varln kantlama abasnda olan

argmanlar, bir Tanrnn var olduunu kesin bir ekilde ortaya koymaktan ziyade,

Onun varl hakknda rasyonel hakl karmlar ileri srmektedir. Benzer ekilde

ateistlerin ktln varlndan hareketle ortaya koyduklar argmanlar da

Tanrnn var olmadn kesin bir ekilde hakl karamaz. nk metafiziksel bir

varlk olan Tanrya iliin nermeler, matematiksel nermeler gibi kesin bir hkm

iermez. rnein ktln varlndan hareketle her eye kadir, her eyi bilen ve

mutlak iyi bir Tanrnn olmad sonucuna ulamak, 2+2=4 nermesi gibi

matematiksel bir nerme kadar kesin hkm iermeyecektir.

Mantksal sorun, ktlk ve Tanr hakkndaki nermelerin epistemik ve

mantksal ynyle ilikilidir. Bu sorun daha ok teizmin temel nermeleriyle,

ktln varlnn tutarll sorunu etrafnda younlamaktadr. Kantsal sorun

ise, var olan ktln, mutlak iyi ve kudret sahibi bir Tanrnn var olmadn

gstermek iin oluturulacak argmanlarn temel dayana olaca dncesi

etrafnda younlamaktadr. Ateistlerin bu iddialar bir teist iin kmsenecek

iddialar deildir. Bu sebeple teistler, bu iddialara rtmek iin eitli giriimlerde

bulunmulardr. Mantksal soruna, teisterin verdii cevaplar savunma olarak

76 Aydn, a.g.e., s. 175.

36

isimlendirilirken, kantsal soruna verilen tipik teistik cevaplar ise teodise olarak

adlandrlmaktadr.

B. TEODSE

1. Kavramsal ereve

Teodise terimi, Yunanca theos (Tanr) ve dik (adalet) kavramlarndan

tretilmitir. 77 Teknik bir terim olarak teodise, ktlk olgusu karsnda

Tanrnn adaleti ile Tanrnn ktle izin vermesinin hakl nedenlerinin olduunu

savunma anlamnda kullanlmaktadr. Pratikte ise, teodise, hem ktlk problemi

hem de bu problemle ilikili olan zm giriimlerinin sistematik ekilde

incelenmesine verilen bir isimdir. Ayrca ktlk sorunu iin ileri srlm zel bir

zm anlamnda da kullanlmaktadr. 78 Teodisenin genel amac teistik evrende

mevcut olan ktln varlnn makul ve olumlu sebeplerini ortaya koymaktr.79

Evrende var olan ktln, Tanrnn nitelikleriyle tutarl olduunu ve

Tanrnn, ktln varlna msaade etmek iin hakl gerekeleri olduunu

syleyebilir miyiz? Ktln varl iin Tanrnn sahip olduu hakl gerekeler

insanolunun abalaryla ortaya konulabilir mi? Baz dnrler bir teodise ortaya

koymann imkansz olduunu iddia etmilerdir. Bu dnrlere gre, Tanrnn

ktle msaade etmesini hakl karan sebepleri ortaya koymak bizim kavray

yetimizin tesindedir. Ktln varlnn hakl nedenlerini yalnzca Tanr bilebilir.

nsann sahip olduu bilisel snrllk, bu dnrleri bir teodise oluturmann

77 Peterson, a.g.e., s. 85. 78 Yaran, a.g.e., s. 79. 79 Peterson, a.g.e., s. 33.

37

mmkn olamayaca grn benimsemelerine neden olmutur. 80 Byle bir

gre ramen teist dnrlerin, var olan ktln hakl sebeplerini aklamaya

alarak birok teodise denemesinde bulunduklarn grmekteyiz. rnein

Augustine, Irenaeus ve Leibniz gibi dnrler ktln hakl nedenlerini ortaya

koymaya alarak teodise denemelerinde bulunan dnrlerdendir.

2. Teodiselere Genel Bir Bak

Bu balk altnda Augustine, Leibniz, Hick ve Sre teizminin, ktln

varln hakl karmak iin gelitirdikleri teodiseleri genel hatlaryla ele almaya

alacaz.

Hristiyan dnr Augustine, ktl iyiliin yokluu olarak kabul

etmekte ve ktle kendi bana var olma stats tanmamaktadr. Augustinee

gre, ktlk iyilikten sapmadr.81 nk var olan her ey Tanrnn eseridir. Bu

nedenle her ey znde iyidir.82 Buradan hareketle Augustinein teodisesine ierik

asndan bakld zaman, felsefi ana temasnn ktln bzatihi bir varla sahip

olmad, teolojik adan bakld zaman da, ktln zgr iradeye sahip

varlklarn bu iradeyi yanl ynde kullanmalar sonucunda ortaya kt

dncesini grebiliriz.83

Augustine dncesinde, ktln iyiliin eksiklii olarak deerlendirilmesi

tecrbi bir temele sahip deildir. Hicke gre, Augustinein bu dncesinin

80 Peterson, a.g.e., s. 86. 81 Aydn, a.g.e., s. 176. Ayrca bkz. Peterson, a.g.e., s. 90. 82 Peterson, a.g.e., s. 89. 83 Hick, a.g.e., s. 62. Ayrca bkz. Yaran, a.g.e., s. 92; Ormsby, a.g.e., s. 26.

38

temelinde, onun metafiziksel anlay yatmaktadr. Fakat ktlk tecrbi olarak ele

alnd zaman byk bir etkiye sahiptir. Metafiziksel bir temele dayanan bu iddia,

var olan ktl hakl karma konusunda baarsz olacaktr. nk yaadmz

dnyada birok ktlk rnekleriyle karlamaktayz. ahit olduumuz bu olgular

Augustinein anlayyla ters dmektedir. 84

Augustine teodisesinin en nemli yn ise, ktl zgr iradeye

dayandrmasdr. zgr irade anlay, onun teodisesinde byk bir neme sahiptir.

Augustinee gre, zgrlk, harici bir zorlama olmakszn, failin sahip olduu

iradeyle eylemde bulunmasdr. zgr iradeye sahip olan bir fail yapt

eylemlerden dolay da sorumlulua sahip olacaktr. Tanr mutlak kudrete sahip

olmasna ramen, varlklarn sahip olduu zgr iradeyi ortadan kaldramaz. Bizim

sahip olduumuz irade, bizim yapacamz eylemlerin nedenidir. Bu irade, Tanrnn

bilgisine sahip olduu sebepler silsilesi iinde yer almaktadr ve varlklarn sahip

olduu bu irade znde iyidir.85 Peki, Tanr tarafndan yaratlan her ey iyi ise,

zgr iradeye sahip olan bu varlklar, bu iradelerini niin yanl ynde

kullanmaktadr? zgr irade, Tanrnn varlklara bir armaandr. Bu ynyle

zgr irade znde iyidir. zgr iradeye sahip olan varlklarn, znde iyi olan bu

iradeyi yanl ynde kullanmalar, onun sahip olduu zsel iyilie zarar vermez.86

Augustinein zgr irade anlayna yneltilen dier bir eletiri ise, varlklarn niin

zgr iradelerini yanl ynde kullanddr. Augustine, bu eletiriye d

84 Hick, a.g.e., s. 55. 85 Hick, a.g.e., s. 68. 86 Greer, Rowan, Augustines Transformation on the Free Will Defence, Faith and Philosophy, c. 3.

no. 2. 1987, s. 478.

39

doktrini ile cevap vermeye alr. D, var olan ktln yegane sebebidir.

D olmasayd ktlk var olmayacakt.87

Augustinein teodisesinin iki temel yn vardr. Birincisi ktln bizatihi

bir varla sahip olmad, bilakis iyiliin eksiklii olduu anlaydr. kincisi ise,

zgr iradeye sahip varlklarn, sahip olduklar iradeyi yanl ynde kullanmas

sonucu ktln ortaya kmasdr. Mackieye gre, ktln bizatihi varln

kabul etmemek byk bir samalktr. Tecrbe etmekteyiz ki, insanlarn ac

ekmesine neden olan ktlk olgusu vardr. Bu nedenle ktln bir yanlsama ya

da iyiliin eksiklii olduunu iddia etmek en byk ktlktr.88 Bunun yan sra

Augustinein ktl zgr irade ile aklamas olduka makul grnmektedir.

Fakat fiziki ktln kaynan insani olmayan varlklara dayandrmas yeteri

kadar makul deildir. eytan gibi ktlk yapan varlklara, bylesine muazzam bir

g atfetmek, klasik teizmin Tanrsnn sahip olduu kudret sfatn snrlandrmak

demektir.

Augustine, mutlak iyi ve kudret sahibi bir Tanrnn varl ile var olan

ktln badarln savunmak iin bir teodise oluturmaya almtr.

Oluturduu teodise, sorunu tam anlamyla ortadan kaldrma gcne sahip deildir.

Ahlaki ktl aklamak iin zgr iradeyi temele almas makul grnmektedir.

Fakat fiziksel ktl eytan gibi insani olmayan kt iradeli varlklara

dayandrmas, kanaatimizce, makul bir zm deildir. nk insani olmayan kt

varlklara, deprem, doal afetler gibi olaylarn meydana gelmesinde etkin olacak bir

87 Greer, a.g.m., s. 481. 88 Mackie, a.g.m., s. 27.

40

kudret atfetmek, teizmin Tanrsnn sahip olduu mutlak kudret sfatn

snrlandrmak anlamna gelir.

Tanrnn adaleti ile var olan ktln badarln ortaya koymak iin

teodise gelitirme abasnda olan dier bir dnr ise Leibnizdir. Leibnizin

savunduu teodisenin ana fikri, bu dnyann mmkn dnyalarn en iyisi olduu

dncesidir.89 Tanrnn iyilii ve kudreti, dier btn alternatifler arasndan, iyilik

ve ktln en uygun dengesini ieren mmkn dnyay semesinin sebebidir.

Dnyada var olan ktlkler bu dnyann en iyi mmkn dnya olmasna katkda

bulunmaktadr. Leibniz, bu dncesini u ekilde dile getirir;

bahis konusu olan Tanr ise, acaba ne gibi zel amiller onu ktle gz yummaa

sevk etmi olabilir? diye dnmeye bile hacet yoktur. Bu hususta gzel sebeplerin

varl kafidir. Bilindii gibi, Tanr btn ksmlar birbirine bal olan kainat dikkat ve

itina ile yaratmtr ve sonunda bunu yaparken her ihtimali hesap etmi ve bu hesabn

sonunda baz ktlklere gz yummamazlk edilemeyecei sonucuna varmtr. Hatta

denilebilir ki, tanrsal hikmet ktle gz yummaa sevk eden birok byk yahut

daha dorusu kanlmaz amillerin varln ister istemez kabul etmek gerekir. Geri

Tanrnn byle bir eye msaade etmi olmas bile bizleri hayrete dryor; nk

biliyoruz ki, Tanrdan iyilik, adalet ve kutsallna tamamen uygun olmayan hibir ey

kmaz. u halde, olaya bakarak (yani a posteriori) bu msaadenin kanlmaz bir

zorunluluk eseri olduuna hkmedebiliriz; ama gene de bunun byle olduunu (a priori

olarak) yani Tanry bu msaadeye sevk eden amilleri birer birer sayarak ispat etmek

elimizde deildir.90

89 Peterson, a.g.e., s. 92. 90 Leibniz, G. W., Teodise Denemeleri, ev. Hseyin Batu, stanbul: M.E.B. Yay., 1946, s. 49-50.

41

Yaratklar arasnda var olan ilikiye bakarsak, dnyadaki ktln iyiliin

bilinmesi iin gerekli olduunu grebiliriz. Leibnize gre, dnya bir okyanus gibi

tek bir paradan yaratlmtr. Var olan her ey birbiriyle balantldr. Bu okyanusta

bir damla ktln olmas insann iyi olana ilikin bilgisinin nedenidir. Glgeler,

renkleri pekitirir ve tam yerinde ortaya kan bir uyumsuzluk var olan uyumu

vurgular.91

Leibnizin iddia ettii gibi bu dnya mmkn dnyalarn en iyisi midir?

Humea gre, Leibnizin ktlk sorunu hakkndaki grleri yersiz ve paradoksaldr.

nk bu dnya mmkn dnyalarn en iyisi deildir. Yaadmz dnya

gereinden fazla ktlk iermektedir. Bu kadar ktlk ieren dnyann mmkn

dnyalarn en iyisi olduunu iddia etmek samalk olacaktr. 92 Ayrca mmkn

dnyalarn en iyisi anlay, bu dnyann geliimden yoksun bir dnya olmas

anlayn da dourur. Yaadmz dnyada meydana gelen olaylar belli bir geliim

sreci ierisinde ilerlemektedir. rnein, bir insann yaam srecine baktmz

zaman eitli evrelere ayrldn ve dier evreye gemek iin bir nceki evreyi

amas gerektiini grebiliriz. Bu adan baktmz zaman Leibnizin iddiasnn

tecrbe ettiimiz olgulara zt ynde olduunu grebilirz.

Leibniz, Tanrnn mkemmelliinden hareketle, Tanrnn yarataca

varlklarn da mkemmel olacan dnmektedir. Bunun yan sra evrende var olan

ktlk de Tanrnn yaratt evreni mkemmelletiren bir unsurdur. Tanr bu evreni

o kadar gzel yaratmtr ki, var olan her ey bir biriyle uyum ierisindedir. Fakat

91 Werner, a.g.e., s. 33-34. 92 Hume, a.g.e., s. 203.

42

tecrbe ettiimiz evrende gz ard edilemeyecek kadar ktlk vardr. Var olan

ktlk olgusu ile Tanrnn mkemmellii arasnda kurulacak iliki sonucu ortaya

kan sorun nasl ortadan kaldrlabilir? Adamsa gre, Tanrnn mkemmellik

niteliine sahip olmas Onun yarataca eylerin mkemmel olmasn zorunlu

klmaz. Tanr, mkemmel olmann yan sra, yaratp yaratmamay da ieren irade

sfatna da sahiptir. Tanr, mmkn olgular arasndan seim yapp ktln var

olduu byle bir dnyay yaratabilir. Tanrnn byle bir dnyay yaratmay semesi

Onun niteliklerinin kusurlu olduunu gstermez. Tanrnn byle bir dnya

yaratmas Onun ltfu gereidir.93

Ktlk sorununa ilikin zmlerden bir dieri de John Hick tarafndan

savunulan ve kiilik gelitirme (soul-making) zerine younlaan teodise

denemesidir. Hickin savunduu bu dnce, M. S. 130-202 yllar arasnda yaam

bir din adam olan Irenaeus tarafndan ortaya atlmtr. Irenaeus, Augustineden

farkl olarak insanolunun mkemmel olmayan ekilde yaratldn dnr. nsann

bu ekilde yaratlmas onun ahlaki geliimi (moral development) asndan

deerlendirilmelidir. Dnyada var olan ktlk, insanolunun ahlaki adan

mkemmellemesini salayan bir unsurdur.94

Hick, Irenaeusun bu dncesinin makul olduunu syler. Hicke gre, insan

trnn ortaya k evrimsel bir sre sonucundadr. Her eye kadir olmasna

ramen Tanr, insan mkemmel bir ekilde yaratmamtr. nsan bu dnyaya geldii

93 Adams, Robert M., Must God Create The Best, The Problem of Evil: Selected Readings, ed.

Michael Peterson, Indiana: Notre Dame Univ. Press,1992, s. 287. Ayrca bkz. Pike, a.g.m., s. 40-41. 94 Hick, a.g.e., s. 214-215. Ayrca bkz. Yaran, a.g.e., s. 98.

43

zaman bir ocuk gibidir. Bu sebeple insan yaad tecrbelerle kendini gelitirerek

olgunlar.95

Hick, eserinde Augustine ve Irenaeus teodisesinin benzer ve farkl ynlerini

ortaya koymak iin bir karlatrma yapar. Buradan hareketle Hick, Irenaeusun

teodisesini Augustinein teodisesinden be ynden farkl olduunu syler ve bunu u

ekilde sralar;

1. Augustinein teodise anlaynda ktln kayna, Tanrnn bahettii

zgrl yanl ynde kullanan zgr varlklardr. Irenaeus teodisesinde ise,

ktln varlk sebebi Tanr'dr. Ktln Tanr tarafndan yaratlmasnn sebebi

insann ahlaki geliimi iin zorunlu bir olgu olmasndan dolaydr.

2. Augustine teodisesi, daha ok felsefi unsurlarla desteklenmeye allmtr.

Ktln bizatihi bir varlnn olmad, okluk ilkesi, estetik bir evren anlay

gibi dnceler Augustinein bu konudaki felsefi anlayna rnek olarak verilebilir.

Irenaeus, teodisesinde, ktle felsefi bir aklama getirme eiliminden ziyade,

teolojik bir aklama getirme abasndadr.

3. Augustine ve Thomasn dncesinin yan sra 18. yy. iyimserlik

anlaynda ktlk, estetik unsuru tamamlamak iin zorunlu bir olgu olarak

deerlendirilirken, Irenaeusun anlaynda ktlk, insann kiiliini gelitirmek

iin zorunlu bir olgu olarak ele alnmaktadr.

95 Hick, a.g.e., s. 255. Ayrca bkz. Yaran, a.g.e., s. 99.

44

4. Augustine teodisesi, ktl, d gibi gemite meydana gelen bir

olguyla aklama giriiminde bulunurken, Irenaeusun anlay eskatalojik bir yne

sahiptir.

5. Augustinein anlaynda d doktirini nemli bir rol oynarken,

Irenaeusta ise ahlaki geliim daha n plandadr.96

Hickin iddia ettii gibi ktlk, ahlaki geliim iin gerekli midir? Ya da byle

bir anlay evrende var olan ktln hakl bir gerekesi olarak deerlendirilebilir

mi? E. Madden ve P. Harea gre, kiilik gelitirme anlay yalnzca ktln

kk bir miktarn aklayabilir. Fakat kiilik gelitirme anlay, miktar olarak

fazla olan ktln sebep olduu, sklkla meydana gelen karakter zedelenmesini

nasl aklayabilir?97 Madden ve Harea gre, kiilik gelitirmeyi temele alan teodise

bu soruyu cevaplayacak gte bir rasyonel dayanaa sahip deildir. Nitekim Yaran,

Madden ve Harein itirazn kiilik gelitirme olgusunu temele alan teodiseye

yneltilebilecek en nemli itirazlardan biri olabilecei dncesindedir.98

Hickin savunduu bu anlay her ne kadar makul grnse de, Tanr'nn

ktl yaratmak zorunda olmas asndan sakncaldr. Eer Tanr mutlak iyi bir

varlksa, kt ya da adaletsiz olan eylemlerde bulunabilir mi? Tanr'nn byle bir

eylemde bulunmas zsel olarak sahip olduu zorunlu sfatlara ters dmez mi?

96 Hick, a.g.e., s. 236-237. 97 Yaran, a.g.e., s. 106. 98 Yaran, a.g.e., s. 106.

45

Kanaatimizce, Tanr'nn byle bir eylemde bulunmasn iddia etmek Tanr'nn sahip

olduu zorunlu sfatlardan biri olan mutlak iyilik niteliine glge drecektir.

Ktlk sorununa dair bir dier zm nerisi de, klasik teizmden farkl bir

Tanr anlayna sahip olan sre teizmi tarafndan sunulmaktadr. Sre teizminin

felsefi anlaynda oluum, varlk kavramndan daha n plandadr. Sre

teizminde deiim, geliim ve evrim dncesi btn varlklar kapsayan bir olgudur.

Sre teizmi, klasik teizmin aksine, kadir-i mutlak bir Tanr anlayn kabul etmez.

Tanr, kudret bakmndan snrl bir varlktr. Bu nedenle Tanrnn kontrol

olmakszn baz varlklar bir takm olaylar kendi zgr iradeleriyle meydana

getirebilirler.99 Sre teizminde Tanrnn kudreti snrl olduu iin, var olan eyler

zerindeki etkisi bakmndan Tanrnn kudreti, zorlayc (coercive) olmaktan ziyade

ikna edici (persuasive) bir ierie sahiptir. Tanr, varlklarn kt olan eylemleri

yapmas yerine, iyi olan eylemleri yapmas konusunda ikna edici bir yntem kullanr.

Fakat varlklar iyi olan yapma konusunda nedenleyemez. Tanr'nn, varlklar iyi

olma konusunda nedenleyememesinden hareketle, Griffin, Tanr'nn var olan

ktl ortadan kaldramayacan syler. nk Tanr, olay ve olgulara mdahale

edemez.100 Sre fikrini savunan dnrler, geleneksel teizmin Tanrsnn sahip

olduu mutlak kudret sfatn snrlandrarak ktlk sorunundan hareketle teizme

yaplan itirazlar ortadan kaldrma abasna girmilerdir.101

99 Peterson, Michael, God and Evil: An Introduction to Issues. s. 100. 100 Peterson, a.g.e., s. 101. 101 Peterson, a.g.e., s. 102.

46

Tanr'nn, zsel olarak sahip olduu zorunlu sfatlar snrlandrmak, ktlk

sorunu iin bir zm olabilir mi? Sorunu zmek iin byle bir snrlandrma

anlayn kabul etmek makul bir tutum olarak deerlendirilebilir mi? Eer bir varlk

Tanr ise, Onun sahip olmas gereken mutlak kudret, mutlak iyilik ve her eyi

bilmesi gibi zorunlu sfatlar vardr. Bu sfatlardan birini yadsdmz zaman, o

varln Tanr olduunu syleyemeyiz. Bunun yan sra, Aydnn da hakl olarak

iaret ettii gibi, snrl bir Tanr anlay ahlaki ve dini uuru tatmin edemez. Gc

snrl bir Tanr dnyada var olan ktlkten dolay sorumlu tutulamaz. Ayn

zamanda ortaya kmas muhtemel iyinin zaferinden de Ona bir pay tanmak

mmkn olmaz. Tanr'nn gcn snrlandrmak insann ahlaki zgrlk alann

geniletiyorsa, Tanrya ahlaki dzlemde hibir yer tanmayan maddeci ve tabiat

ahlak anlaylarnn insana tannan zgrlk alann daha da arttrmas gerekir.102

Sre teizmi dnda, ktlk sorununa ilikin olarak ileri srlen zmlerin

ortak yan, Tanr'nn ktle msaade etmek iin hakl nedenlerinin olduu

anlaydr. En yksek iyinin gereklemesi ya da iyiliin bilinmesi iin ktlk

zorunlu bir olgu olarak ele alnmaktadr. Her ne kadar birok teist dnr ktlk

ve Tanr'nn adaleti arasnda bir badamazln olmadn aklama giriiminde

bulunmu olsa da var olan soruna kesin bir zm getirememitir. Biz sadece

ktln varlna dair makul aklamalar ileri srebiliriz. Yaptmz bu makul

aklamalar, Tanr'nn ktle msaade etmesinin zorunlu nedenleri olarak

deerlendirilemez. Bu nedenle mevcut sorunu zmek iin ortaya atlan her

teodisenin, bu soruna mutlak bir zm getirdiini sylemek yanl olacaktr.

102 Aydn, a.g.e., s. 179-180.

47

II. BLM

ZGR RADE SAVUNMASI

1. Ktlk ve zgr rade: Kavramsal Bir Analiz

Bu balk altnda ktlk ve zgr irade bata olmak zere, bu kavramlarla

ilikili olan badarlk ve determinizm kavramlarnn genel tanmlarn vermeye

alacaz.

Ktlk, canl varlklara ac veren genel bir adlandrmadr. Yalan syleme,

ldrme, zulmetme, tecavz gibi eylemler ahlaki bir varlk olan insann zgr

eylemleri sonucu ortaya kt iin ahlaki ktlk olarak deerlendirilir. Fiziksel

ktlk ise, salgn hastalklar, sakat doumlar, ykc etkiye sahip depremler ve sel

felaketleri gibi, insan iradesi dnda gerekleen ktlklere verilen bir isimdir.

Ahlaki ktle ilikin tanmlara baktmz zaman, btnnde, insann zgr

eylemleri, zgr iradesi gibi kavramlarla karlamaktayz. zgr irade; bir S

ahsnn bir eyleme ilikin olarak, nedensel veya nsel bir belirlenim olmakszn, o

eylemi yapabilmesi ya da o eylemi yapmaktan kendini alkoyabilmesidir. Sz konusu

eylemi yapmak ya da yapmamak failin kudreti dahilindedir. 103 Nitekim zgr

iradenin varln savunan dnrlere gre, failin yapt eylem hibir nsel

belirlenim ya da nedensel yasa sonucu meydana gelmemelidir. Eer failin eylemi bu

yasalar sonucunda meydan gelirse, o eylem belirlenmi demektir. Bu sebeple byle

103 Plantinga, a.g.e., s. 166. Ayrca bkz. Richard Swinburne, Providence and the Problem of Evil, New

York: Clarendon Press, 1998, s. 127.

48

bir eyleme ilikin olarak, failin zgr iradeye sahip olduunu sylemek makul

deildir. nk failin eylemi, daha nceden belirlenmitir ve fail, eylemin meydana

gelmesinde hibir kudrete sahip deildir. Eylemin gereklemesi konusunda failin

kudretini ortadan kaldran ve eylemin meydana geliini nedensel yasalara balayan

kuramlar determinizm olarak adlandrlmaktadr. Inwagen, determinizmi yle

tanmlamaktadr;

a. Zamann her an iin, bu anda dnyann durumunu ifade eden bir nerme

vardr.

b. A ve B, bir zamanda, bu dnyann durumunu ifade eden bir nerme ise, o

halde fizik kanunlaryla, Ann bileeni, Byi gerektirir.104

Peki, nsel belirlenime sahip bir eylem ile zgr iradenin doruluu bir arada

savunulabilir mi? Bu soruya verilen cevaplarda, birbirine zt iki yaklamn var

olduunu grmekteyiz. Bunlardan birincisi, zgrln ve determinizmin birlikte

doruluunu savunmann mmkn olabileceini iddia eden badarclk

(compatibilism) kuramdr. Bu kurama gre, btn bir eylem hem zgr hem de

nedenlenmi olabilir. Badarclk savunucularna gre, zgr eylem, uygun neden

trne (right kind of cause) sahip olmaldr. Bir failin istek ve inanlar, bir eylemin

zgr olmas iin uygun neden trdr. Wierangaya gre, dikkatli bir badarclk

savunucusu bu kurama istek ve inanlarn doru koullarda olumas gerektiini de

eklemelidir. nk bu tr bir eyi eklemezse baz sorunlarla karlaabilir.

Farzedelim ki, bir P ahs, E ahsnn beynine elektrot yerletiriyor. P ahs bu

elektrotlarla, E ahsn, A eylemini yapmas konusunda nedenliyor. Burada E ahs a

104 van Inwagen, Peter, The Incompatibility of Free Will and Determinism, Agency and

Responsibility, ed. Laura Waddel Ekstrom, Colorado: Westview Press, 2001, s. 18.

49

eylemini zgr ekilde yapmamtr. Bu rnekte E ahsnn A eylemini yapmas iin

doru artlar ortaya kmamtr. Bu nedenle bu rnekteki eylemin nedenlenmesi,

badarclk kuramnca da kabul edilmeyecektir.