58

II - GLAVA DRUGA - OSNOVNE ODREDBE

Literatura: Srzentić, N., Principi krivičnog zakonodavstva – osnova za određivanje krivične represije, GPFS, br. XXXVI, str. 278-293.; Stajić, A., (1952), Načelo legaliteta i individualizacije kazne u krivičnom pravu, Arhiv, 4/52, str. 123-134; Lazarević, Lj., (1989),Veća afirmacija načela zakonitosti i legitimnosti u daljoj izgradnji jugoslovenskog krivičnog zakonodavstva, Pravna misao, 3-4/90; str. 56-69; Babić, M.,(2004), Pitanje retroaktivnosti krivičnih zakona, Pravni savjetnik, 7-8/2004, str.7-19; Delibašić, T., (1995), Primena blažeg zakona, Beograd, 1995; Bačić, F., (1987), Krivično pravosuđe, ustavnost i zakonitost, JRKK, 4/1987, str. 11-25; Pihler, S., (1970), Prilog proučavanju analogije u krivičnom pravu, JRKK, 4/1970, str. 673-688; Pihler, S. (1970), Proces primene analogije u krivičnom pravu, NZ, 9/1970, str. 671-683; Bavcon, Lj., (1997), Mednarodno kazensko pravo, Ljubljana, 1997, str. 55-65; Čejović, B., (1983), Krivično pravo u sudskoj praksi, opšti deo, Beograd, 1983, str. 1-22 ; P. van Dijk, G.J.H.van Hoof, (2001), Teorija i praksa Evropske konvencije u ljudskim pravima, str. 450-459; Lazarević, Lj., (1989), Budući razvoj jugoslovenskog materijalnog krivičnog zakonodavstva, JRKK, 4/89 (dio koji se odnosi na načelo zakonitosti i načelo legitimnosti, str. 8-25); Bavcon, Lj., (1986), Deset godina novog Krivičnog zakonodavstva u SFRJ, JRKK, 1/1988, str. 32-45; Horvatić, Ž., (1997), Novo hrvatsko kazneno zakonodavstvo, Zagreb, 1997, str. 157-169; Izvodi iz sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava, I., (2001), (Savjet Evrope - Fond otvoreno društvo BiH), str. 785-796; Kambovski, V., (2001), Kazneno-pravnata reforma pred predizvicite na XXI vek, s. 95-192; Krapac, D., (2000), Kazneno procesno pravo, knj. I, Institucije, Zagreb, 2000, str. 36-41; Lazarević, LJ., (1997), Mjesto i značaj krivičnog zakonodavstva u suzbijanju kriminaliteta, JRKK, 2-3/97., str. 7-31; Roxin, C., (1998), Da li krivično pravo ima budućnost, JRKK, 3/98. str, 3-21; Tahović, J., (1957), Komentar Krivičnog zakona, Beograd, 1957, str. 8-15; Zbirka međunarodnih dokumenata o ljudskim pravima, II, Centar za ljudska prava, Beograd, 1996; Marjanovik’, G., (1994), Za (itna!) kodifikacija na makedonskoto krivično pravo, MRKPK, 1/1994. str.42-55; Kramarić, I., (1998), Kazneni zakon - Sudska praksa, Zagreb 1998; Đurđić, V., Jovašević, D., (2003), Praktikum za krivično pravo, knj. I., opšti deo, Beograd, 2003.

Osnova i granice krivičnopravne prinude

Član 2.

(1) Krivična djela i krivičnopravne sankcije se propisuju samo za ona

ponašanja kojima se tako ugrožavaju ili povređuju osobne slobode i prava čovjeka, te druga prava i društvene vrijednosti zajamčene i zaštićene Ustavom Bosne i Hercegovine i međunarodnim pravom, da se njihova zaštita ne bi mogla ostvariti bez krivičnopravne prinude.

(2) Propisivanje krivičnih djela i vrste i raspona krivičnopravnih sankcija zasniva se na neophodnosti primjene krivičnopravne prinude i njenoj srazmjernosti jačini opasnosti za osobne slobode i prava čovjeka, te druge osnovne vrijednosti.

(1) Princip ograničenja krivičnopravne prinude predstavlja jedno od osnovnih načela modernog krivičnog prava po kojem se zaštita osnovnih sloboda i prava čovjeka, te drugih prava i društvenih vrijednosti garantovanih ustavom i međunarodnim pravom, ostvaruje krivičnopravnom prinudom samo pod uslovom

59

da se ta zaštita ne može ostvariti drugim nerepresivnim sredstvima predviđenim u drugim granama prava. Odredbom ovog člana uređuju se osnovi i granice krivične represije, odnosno izražava se načelo legitimiteta prema kojem je krivičnopravna prinuda opravdana samo ukoliko zaštitu čovjeka i drugih osnovnih vrijednosti društva nije moguće obezbijediti na drugi način. To znači da ozbiljnost povrede ili ugrožavanja zaštićenih vrijednosti mora biti takve jačine da legitimira primjenu krivičnopravne represije, da je stepen povrede prešao pretpostavljenu liniju ispod koje krivično pravo ne djeluje, ili prema zakonskoj ekspresiji, da se zaštita tih vrijednosti ne bi mogla ostvariti bez krivičnopravne prinude. Ovim se etablira princip ograničenja krivičnopravne represije na neophodan minimum i istovremeno izražava mogućnost korišćenja drugih odgovarajućih sredstava za suzbijanje krivičnih djela. Radi se dakle o supsidijarnosti krivičnopravne zaštite, odnosno o principu da je krivično pravo posljednje sredstvo (ultima ratio societatis)u suzbi-janju protivpravnih ponašanja. Ova načela obezbjeđuju legitimnost krivičnopravne prinude i ona su značajni kriminalnopolitički kriterijumi u njenom određivanju. Međutim, ovi postulati relativizirani su utoliko što realno stanje u savremenom krivičnom zakonodavstvu pokazuje tendenciju širenja krivičnopravne intervencije. Takav trend je prisutan i u našem krivičnom zakonodavstvu, kako osnovnom tako i dopunskom ili sporednom, što jasno proizilazi iz proširivanja opšte zone kažnjivosti kod nižih stadijuma u nastajanju krivičnog djela (pripremanje i pokušaj), ali i kroz znatan broj novih inkriminacija, kao i proširivanje zone kažnjivosti kod nekih već postojećih. Poseban problem u ovom pogledu je sporedno krivično zakonodavstvo koje se u novije vrijeme izuzetno širi i krivično pravo vodi u inflaciju inkriminacija, što predstavlja ozbiljnu prijetnju njegovom integritetu, pravnoj sigurnosti i načelu zakonitosti.

(2) U odredbi st. 2. je utvrđeno načelo da se propisivanje krivičnih djela, te vrste i rasponi krivičnih sankcija zasnivaju na principu neophodnosti i njenoj srazmjernosti jačini opasnosti za lične slobode i prava čovjeka, te druge osnovne vrijednosti. Ovim se zapravo na izvjestan način parafrazira ono što je već izraženo u odredbi iz stava 1., s tim što se principu neophodnosti krivičnopravne prinude dodaje i princip srazmjernosti te prinude stepenu povrede ili ugroženosti zaštićene vrijednosti.

Najzad, treba napomenuti da je ovim odredbama u suštini obuhvaćen i sadržaj odredbe iz prethodnog krivičnog zakonodavstva koja se odnosila na zaštitnu ili protektivnu funkciju krivičnog zakonodavstva i koja je tradicionalno bila postavljena u čl. 1. Riječ je o odredbi kojom je definisana svrha krivičnog zakonodavstva koja se sastoji u zaštiti određenih individualnih i opštih vrijednosti, kao i određivanju načina ostvarivanja te zaštite. Na ovaj način zakonodavac je zapravo ušao u područje koje se redovno ostavlja teoriji, tj. u područje ratio legis, što može biti svojevrsno nepovjerenje u teorijsko definisanje i određivanje svrhe krivičnog zakonodavstva. Radi se dakle o odredbi deklarativnog karaktera koju većina savremenih krivičnih zakona ne poznaje. Sada su pored vrijednosti zajemčenih i zaštićenih Ustavom BiH, navedene i vrijednosti zajemčene međunarodnim pravom.

60

Načelo zakonitosti

Član 3.

(1) Krivična djela i krivičnopravne sankcije propisuju se samo zakonom. (2) Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivičnopravna sankcija

za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije bilo zakonom ili međunarodnim pravom propisano kao krivično djelo i za koje nije bila zakonom propisana kazna.

(1) Odredba iz st.1. sadrži princip prema kojem je krivično pravo zakonsko pravo. Riječ je o značajnom načelu savremenog krivičnog prava prema kojem se krivična djela i krivične sankcije mogu propisivati samo zakonom. To znači da je zakon neposredni izvor prava o krivičnim djelima i krivičnim sankcijama; krivično djelo je samo ona radnja, ono ponašanje koje odgovara određenom zakonskom opisu bića krivičnog djela. To je opravdano ako se ima u vidu karakter krivičnih sankcija kojima se u značajnoj mjeri zahvata u najznačajnije ljudske vrijednosti. Značaj ovog načela nije umanjen time što kao posredni ili dopunski izvori krivičnog prava mogu da budu i neki drugi akti, kao što su ustavi, međunarodni ugovori (koji izuzetno mogu biti i neposredni izvori), a izuzetno i podzakonski propisi koji su po pravilu uvijek posredni izvori dopunjujućeg karaktera kod blanketnih krivičnih djela, jer se njima ne mogu propisivati krivična djela i krivične sankcije. Najzad, iako nisu izvori krivičnog prava, za primjenu krivičnog prava od neprocjenjivog značaja su i sudska praksa i nauka krivičnog prava.

Materijalno krivično zakonodavstvo je u najvećem broju zemalja regulisano krivičnim zakonikom koji predstavlja sistemski i najznačajniji zakonodavni akt u kojem je u osnovi, cjelovito i sistematski obuhvaćena i regulisana jedna cijela grana prava. Ovakvo sveobuhvatno i cjelovito zakonsko uređivanje ove materije predstavlja opšti trend u razvoju savremenog krivičnog zakonodavstva.1 Krivično pravo je, dakle, u svojoj evoluciji prošlo proces pretvaranja nepisanog ili običajnog prava u pisano, zakonsko pravo. Načelo da se krivična djela i krivične sankcije mogu statuirati samo zakonom ušlo je u katalog osnovnih ljudskih prava i predstavlja garanciju od samovolje nosilaca političke vlasti, sudova i drugih pravosudnih organa.

(2) Odredba iz st. 2. sadrži načelo zakonitosti koje se obično izražava u svojoj klasičnoj latinskoj formulaciji “Nullum crimen, nulla poena sine lege” (koja se uglavnom pripisuje njemačkom teoretičaru Anselmu Fojerbahu). Ovo načelo predstavlja neizostavnu odrednicu savremenog krivičnog prava, ono je garant njegove progresivnosti i demokratičnosti. Za razliku od drugih grana prava u kojima se ponekad toleriše odstupanje od ovog načela, u krivičnom pravu se zahtijeva da se ono bezuslovno uvažava i primjenjuje (up. Bačić, II, str. 10.). Stoga

1 U tom smislu v. Babić, Komentar KZ RS, (2000), str.27. – 30.; rad u JRKK, 1/98, str.30; G. Marjanovik’, Za (itna) kodifikacija, MRKPK, 1/1994., str.42. - 55.

61

stoje upozorenja, da garantivna funkcija krivičnog prava, nalaže da krivično pravo mora zaštititi načelo zakonitosti, a time i ljudska prava i od samoga sebe, onemogućavanjem da se ono pretvori u instrument za kršenje tog načela i ljudskih prava kroz neodređene opise zakonskih bića krivičnih djela, uvođenjem specijalnih mjera, zloupotrebom krivičnog prava od strane političkih i državnih struktura i sl.2 Ovo govori da se radi o osnovnom i najznačajnijem načelu savremenog krivičnog prava koje je po svojoj važnosti prešlo svoje klasične okvire i smatra se posebnom tekovinom civilizacije i svrstano je u katalog osnovnih ljudskih prava. Ono, kao jedinstven pojam načela zakonitosti, obuhvata dva međusobno povezana sadržaja koji važe kao osnovni principi u uređivanju krivičnih djela i krivičnih sankcija i koji su suštinski elementi vladavine prava: (a) zakonitost krivičnog djela, odnosno princip da presuda može biti zasnovana samo na normi (zakonu) koja je postojala u vrijeme kada se inkriminisano djelo dogodilo (nullum crimen sine lege), i (b) zakonitost kazne, odnosno princip da se ne može izreći teža (nepovoljnija) kazna odnosno krivična sankcija od one koja se mogla primijeniti u vrijeme kada je krivično djelo učinjeno (nulla poena sine lege)3. Ovim su izražene dvije osnovne garantije koje su opšteprihvaćene u današnjem krivičnom zakonodavstvu: prvo, da građani mogu biti suđeni samo za djelo koje je, prije nego što je učinjeno, bilo predviđeno u zakonu, i drugo, da mogu biti kažnjeni samo kaznom koja je bila zakonom predviđena za to djelo. Na ovaj način je izražena garantivna funkcija krivičnog prava koja predstavlja fundamentalni princip savremenog krivičnog zakonodavstva koji podrazumijeva sveobuhvatno osiguranje zakonitosti na području krivičnog prava. To je izuzetno značajna funkcija odredbe iz člana 3. KZ BiH kojom se obezbjeđuju slobode i prava čovjeka, zaštita od samovoljnog gonjenja, presuđivanja i kažnjavanja4. Značaj ovog principa uzdigao ga je na nivo ustavnog načela, kao i načela međunarodnog krivičnog prava. U tom smislu treba podsjetiti da je ovo načelo predviđeno već u Univerzalnoj deklaraciji o pravima čovjeka iz 1948. godine (čl. 11. st. 2), te u već citiranom čl. 7. EKLJP i čl. 15. MPGPP, kao i nekim drugim međunarodnim dokumentima. U tom smislu je sada i dopunjeno ovo načelo, jer je u stavu 2. uz zakon navedeno i međunarodno pravo u kojem mogu biti predviđena krivična djela i za njih biti propisane kazne.5

2 Z. Stojanović, Krivično zakonodavstvo i zaštita ljudskih prava, Publikacija UKPK, Beograd, 2001, str.9 - 21. Slična upozorenja daje i N. Kristi, naglašavajući da najveća opasnost od kriminaliteta u savremenim društvima nije sam kriminalitet, već to što borba protiv njega može odvesti ta društva u totalitarne oblike razvoja, N. Christie, Crime Contol as Industry? Toward Gulags Western Style?, London and New York, 1993, str. 14. 3 Up. P. van Dijk, G.J.H. van Hoof, (Teorija i praksa EKLJP - ECHR) str. 451. i fusn. 1117. , a u vezi sa članom 7. EKLJP koji sadrži princip zakonitosti, odnosno zaštitu od povratnog dejstva krivičnog zakonodavstva. V. i presudu od 22. novembra 1995., SW. protiv Ujedinjenog Kraljevstva, A. 335-B i C.R. protiv Ujedinjenog Kraljevstva, A.335-C, str. 41 i str. 68. 4 V. Srzentić, Principi krivičnog zakonodavstva, str. 278.; Bačić, Krivično pravosuđe i ustavnost i zakonitost, str. 11.; Lazaravić, Budući razvoj, str. 8. - 9. 5 I Rimski statut Stalnog međunarodnog suda (ICC) ovo načelo statuira u dvije odredbe: kao “nullum crimen sine lege” (čl. 22. st. 1. – 3.) i kao “nula poena sine lege” (čl. 23.). Zanimljivo je da je u st. 2. čl. 22. regulisano načelo određenosti krivičnog djela (lex certa), prema kojem krivično djelo mora biti jasno određeno i da neće biti u tumačenju proširivano po analogiji. U slučaju dvojbi, tumačiće se u korist osumnjičenog ili optuženog

62

Ovo načelo implicira više ideja, odnosno zahtjeva. Tu je prije svega zahtjev koji se odnosi na obavezu određivanja krivičnog djela i kazne u zakonu (nullum crimen, sine lege scripta), što u ovoj oblasti isključuje sve ostale izvore krivičnog prava, kako one pisane koji su nižeg ranga od zakona, tako i nepisane izvore, a prije svih običajno pravo, kao i sudsku praksu. Drugi zahtjev obuhvata načelo određenosti krivičnog djela (nullum crimen sine lege certa - koje se često skraćeno označava kao lex certa), što nalaže da se što jasnije i određenije dadnu svi elementi krivičnog djela: radnja izvršenja, izvršilac djela, zabranjena posljedica i drugi objektivni i subjektivni elementi. Neodređena zakonska bića krivičnih djela i uopšte neodređeni propisi predstavljaju veliku opasnost za načelo pravne sigurnosti (Ubi ius incertum, ibi ius nullum). Stoga je neophodno, gdje god je to moguće, izbjegavati uopštene formulacije i klauzule, pravne standarde, dvosmislene pojmove, analogiju inter legem, tj. otvorene odredbe i sl. Tamo gdje su upotrijebljene, sudovi ih ne bi trebali tumačiti preširoko, analogijom, osim izuzetno ako bi takva analogija išla u prilog optuženom (U tom smislu i Dijk-Hoof, str. 452.)6. Ovakav stav proizilazi i iz zahtjeva upravljenog zakonodavcu da zakonska bića krivičnih djela moraju biti formulisana jasno i razumljivo, u svojoj cjelini određena tako da nedvosmisleno proizilazi osnov kažnjivosti, kako za onog koji primjenjuje zakon, tako i za onoga na koga se zakon primjenjuje.7 Sljedeći zahtjev se odnosi na princip zabrane retroaktivne primjene krivičnog zakona, što nalaže potrebu da zakon mora stupiti na snagu prije nego što je krivično djelo učinjeno da bi se mogao primijeniti na učinioca (nulum crimen sine lege praevie: nema krivičnog djela bez prethodnog zakona). Iz garantivne funkcije proizilazi i načelo zabrane stvaranja inkriminacija ili pooštravanja kazne putem analogije (nulla poena sine lege stricta). Zatim, značajan je i zahtjev koji se odnosi na zakonsku određenost kazne (nulla poena sine lege scripta), koja mora biti određena bar relativno, odnosno po vrsti i u određenim okvirima. Najzad, zahtjev da može biti izrečena zakonom predviđena kazna samo ako je bila propisana prije izvršenja krivičnog djela, osim ako nije u pitanju nova blaža kazna (nulla poena sine lege praevie).

Navedeni zahtjevi predstavljaju integralne segmente jedinstvenog načela zakonitosti i oni tek u svojoj ukupnosti i jedinstvu obezbjeđuju potpunu primjenu ovog načela, sveobuhvatno osiguranje zakonitosti na području krivičnog prava. U formulaciji ovog načela u odredbi člana 3., naročito ako se ima u vidu i odredba iz čl. 4. koja predstavlja izraz načela zakonitosti, obuhvaćeni su svi navedeni segmenti ovog načela.

Zanimljivo je da Krivični zakonik Danske od 1930. godine, koji je uz neke parcijalne izmjene i danas na snazi, predstavlja jedinstven evropski krivični zakonik koji još i sada poznaje analogiju. U čl. 1. tog zakonika stoji: “Ne može se izreći kazna osim za djela čiji je kazneni karakter određen u zakonu, ili za djela koja su potpuno slična tim djelima.”). I pored toga što ovu odredbu krivičnopravna doktrina tumači dosta restriktivno, sudska praksa uvijek ne slijedi takvo stanovište.

6 V. i odredbu st. 2. čl. 22. Rimskog statuta. 7 V. Bačić II., str. 73., Lazarević, Budući razvoj, str. 9. - 10.; Dijk - Hoof, str. 452.

63

Isto tako i za druga skandinavska zakonodavstva, posebno švedsko i norveško, je svojstveno ekstenzivno tumačenje zakonskih odredbi, što često vodi istim rezultatima kao i dozvoljena analogija danskog KZ (up. Kambovski, Kazneno-pravnata reforma pred predizvicite na XXI vek, str. 98.,108.).

Vremensko važenje krivičnog zakona

Član 4.

(1) Na učinioca krivičnog djela primjenjuje se zakon koji je bio na snazi u vrijeme učinjenja krivičnog djela.

(2) Ako se poslije učinjenja krivičnog djela jednom ili više puta izmijeni zakon, primijenit će se zakon koji je blaži za učinioca.

(1) Važenje krivičnog zakona znači da je on na snazi i da ga organi

pravosuđa primjenjuju, odnosno da po njemu sudovi sude u krivičnim stvarima. Međutim, krivični zakon, kao ni bilo koji drugi zakon, nije univerzalan; on djeluje u određenom vremenu, na određenom prostoru i u odnosu prema određenim licima. S obzirom na to razlikuje se vremensko, prostorno i važenje krivičnog zakonodavstva prema licima ili osobno važenje krivičnog zakonodavstva.

Vremensko važenje krivičnog zakona je opšte pravno pitanje i jednako se rješava kod svih zakona. Svaki zakon je smješten u određeno vremensko razdoblje, ima svoj početak, kraće ili duže vrijeme trajanja i kraj. Da bi počeo da važi, da bi postao egzistentan, svaki zakon prvo treba da bude proglašen (obnarodovan) ili publikovan, iz čega proizilazi osnovno pravilo da objavljivanje zakona mora prethoditi njegovom stupanja na snagu. Početak važenja jednog zakona je dan ili momenat njegovog stupanja na snagu, što može biti eksplicitno određeno u samom zakonu (uglavnom u njegovim završnim odredbama), ili se primjenjuju opšta pravna pravila o stupanju zakona na snagu.8 Vrijeme od objavljivanja zakona u službenom glasilu pa do njegova stupanja na snagu (vacatio legis) može biti kraće ili duže, u zavisnosti od karaktera zakona, njegove složenosti ili značaja, te da li se radi o posve novom, znatno ili neznatno izmijenjenom zakonu. Kod obimnijih i/ili složenijih zakona, vacatio legis je obično duži da bi se ostavila mogućnost da se oni na koje će se zakon primjenjivati, a posebno oni koji će ga primjenjivati, sa njim što bolje upoznali. Ovo naročito vrijedi za naše novo zakonodavstvo koje je prihvatilo neke posve nove i našoj stručnoj pravničkoj javnosti nepoznate krivičnopravne ustanove i rješenja, ali su nažalost ostavljeni veoma kratki rokovi za njihovo upoznavanje.

Krivični zakon važi do dana stupanja na snagu novog zakona koji ga izričito ili prećutno ukida. Od naših novih zakona, izričitu odredbu o prestanku

8 Loša je praksa koja se u novije vrijeme kod nas koristi da jedan zakon stupi na snagu, pa se onda u cjelini odlaže njegovo važenje i primjena, što komplikuje primjenu zakona jer se otvara pitanje koji zakon u to vrijeme važi.

64

važenja prijašnjeg krivičnog zakona (tzv. abrogacijska klauzula ili norma), sadrže entitetski krivični zakoni (KZ FBiH - čl. 419.; KZ RS -čl. 439.; KZ BD BiH - čl. 393.), dok je KZ BiH ne sadrži, ali to proizilazi iz opštih pravila vremenskog važenja krivičnih zakona, jer kasniji zakon kao lex posterior stavlja van snage ili derogira krivičnopravne norme ranijeg zakona. Tako npr., iako KZ BiH koji je stupio na snagu 1. marta 2003. godine nema takvu izričitu normu, derogirao je sve krivičnopravne odredbe iz posebnog dijela tadašnjeg entitetskog krivičnog zakonodavstva koje je on preuzeo u svoju isključivu nadležnost, bez obzira što su ti zakoni i dalje bili na snazi sve do 1.07., odnosno 1.08. 2003. godine (npr., krivično djelo falsifikata novca, krivična djela protiv vrijednosti zaštićenih međunarodnim pravom, i dr. ). Treba napomenuti da krivični zakon ne može prestati važiti njegovim prostim, pukim neprimjenjivanjem (non usu), ali faktički može da prestane njegova primjena jer je postao bespredmetan. Riječ je o tzv., opsolentnim zakonima, koji se iz različitih razloga faktički ne primjenjuju, ali oni formalno postoje. Ipak, to nije ukidanje zakona, on i dalje vrijedi pa će otpadanjem razloga zbog kojih je postao bespredmetan ponovo doći do njegove primjene (up. Zlatarić, str. 102; Marjanovik’, str. 73.).

Pitanje vremenskog važenja krivičnog zakona se javlja u onim situacijama kada je nakon izvršenja datog krivičnog djela pa do njegovog (pravosnažnog) presuđenja došlo do izmjene krivičnog zakona, jednom ili više puta, tzv. sukcesija krivičnih zakona, što stvara situaciju tzv., vremenskog sukoba zakona, sukoba zakona u vremenu njihova važenja. Ovo je aktuelno u onim zemljama koje često mijenjaju svoje krivično zakonodavstvo, naročito u početku primjene novog krivičnog zakonodavstva, u tzv. prelaznim periodima. Tada se postavlja pitanje, na osnovu kojeg zakona će se učiniocu suditi, da li na osnovu zakona koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela ili na osnovu zakona koji važi u vrijeme suđenja, ili ako je zakon mijenjan više puta na osnovu zakona koji nije važio ni u vrijeme izvršenja krivičnog djela niti važi u vrijeme suđenja. To pitanje je riješeno odredbama čl. 4. st. 1. i 2., o kojima se govori ovdje pod 2. i pod 3. (osnovno pravilo i izuzetak).

Kada se govori o vremenskom važenju krivičnog zakona, ne treba ga miješati sa vremenom važenja krivičnog zakona, jer se radi o različitim pojmovima. Tako će krivični zakon koji više nije na snazi jer je prestao važiti, ipak moći biti primijenjen a to će biti onda kada je novi zakon od njega stroži ili je isto strog.

U odredbi iz st. 1. sadržano je osnovno načelo vremenskog važenja krivičnog zakona prema kojem se na učinioca krivičnog djela primjenjuje onaj zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela – načelo neretroaktivnosti ili zabrane povratnog djelovanja krivičnog zakona– nullum crimen, nulla poena sine praevie lege poenali. To znači da je za izbor krivičnog zakona koji će se primjenjivati mjerodavno vrijeme izvršenja krivičnog djela. Niko, dakle, ne može biti kažnjen za krivično djelo niti mu može biti izrečena krivična sankcija, ako takvo ponašanje u krivičnom zakonu nije bilo predviđeno kao krivično djelo u vrijeme njegovog izvršenja. Otuda pravilo da će se novi zakon primjenjivati samo na krivična djela učinjena poslije njegovog stupanja na snagu. U nekim

65

krivičnopravnim sistemima zabrana povratnog djelovanja krivičnih zakona ne odnosi se na krivičnopravne mjere koje se izriču u korist učinioca. Zabrana povratnog djelovanja se ne odnosi ni na krivičnoprocesne norme koje se u pravilu primjenjuju od momenta stupanja na snagu.

Ovakvo rješenje je direktna posljedica načela legaliteta i garantivne funkcije krivičnog zakona koja iz tog načela proizilazi. To je na kraju konsekvencija i načela pravednosti, jer je jedino ispravno da krivični zakon prvo opomene pa tek onda nekoga pogodi. Ovo je istovremeno i princip međunarodnog prava koji je predviđen u najznačajnijim međunarodnim dokumentima: čl. 7. EKLJP i čl. 15. MPGPP. I Rimski statut Stalnog međunarodnog suda takođe reguliše ovo načelo (čl. 24.) pod naslovom zabrana retroaktivnosti ratione personae. Ovo sve govori da se radi o pitanju koje je posebno značajno u segmentu zaštite ljudskih prava.

Zabrana retroaktivnosti krivičnih zakona ima svoje utemeljenje u načelu pravne sigurnosti kao vrhunskom načelu pravnog poretka. Dopuštenje retroaktivnosti razara povjerenje u pravni poredak i organe pravosuđa, jer se građani više u njih ne mogu pouzdati; to predstavlja izraz državne samovolje i karakteristika je totalitarnih režima.9

Za razliku od materijalnog, ovo pitanje u procesnom krivičnom pravu se rješava prema odredbama zakona koji je na snazi u času preduzimanja radnje (pravilo tempus regit actum), što znači da nije od značaja što je neko krivično djelo izvršeno prije stupanja na snagu zakona o krivičnom postupku, već se pretpostavke za preduzimanje i valjanost neke procesne radnje određuju prema zakonu koji je važio u vrijeme njezina preduzimanja. Problem je, međutim, u odnosu na one krivične postupke koji su u toku u momentu stupanja na snagu novog zakona, jer bi neograničena primjena novog zakona mogla onemogućiti usklađivanje rezultata procesnih radnji koje su preduzete po starom s onima koje se preduzimaju po novom. U takvim slučajevima stari propisi bi se primjenjivali u konkretnim predmetima sve do zaključenja stadijuma ili dijelova započetih po starom zakonu, a novi na one dijelove koji slijede nakon stupanja na snagu novog zakona. Radi se o kompromisu radi zaštite stranaka u krivičnom postupku u kom pogledu postoje dva pravila: jedno, prema kojem se stare procesne radnje ne moraju ponavljati, jer su njihovi rezultati valjani i po novom zakonu, i drugo, da se rokovi u toku, na dan stupanja na snagu novog zakona moraju računati prema propisima koji su povoljniji za stranku (v. detaljnije, Krapac, knjiga I, institucije, str.36., 37.; takođe i Babić, cit. rad, PS, 7. – 8./04, str. 18. - 19.).

(2) U odredbi st. 2. predviđena je izuzetna mogućnost retroaktivne primjene novog blažeg krivičnog zakona (izuzetna dozvola retroaktivnosti kada je novi zakon blaži - retroaktivnost in mitius). Pitanje blažeg zakona (lex mitior) javlja se u onim situacijama kada je krivično djelo izvršeno za vrijeme važenja jednog zakona, a do donošenja pravosnažne presude zakon je izmijenjen jednom ili više puta. Radi se o (obaveznoj) retroaktivnoj primjeni novog zakona ukoliko se utvrdi da je on povoljniji za učinioca datog krivičnog djela.

9 V. i Bačić II., str. 72.; Babić, cit. rad, PS, 7. – 8./04, str. 7. - 9.

66

Kao i u prethodnoj situaciji, da bi se riješilo pitanje koji će zakon biti primijenjen, potrebno je prvo raščistiti dva pitanja: vrijeme izvršenja krivičnog djela i koji je zakon u to vrijeme bio na snazi. I jedno i drugo pitanje zakon je riješio u svojim odredbama (v. čl. 22. i 253.). Mnogo više teškoća ima kod odgovora na pitanje koji je zakon blaži odnosno povoljniji za učinioca u slučaju sukcesije zakona. Osnovno polazište je da se pitanje izbora povoljnijeg zakona ne rješava in abstracto, već in concreto, tj. ne uopštenim upoređivanjem starog i novog ili novih zakona, već njihovim upoređivanjem u odnosu na dati, konkretni slučaj. Pri tome je potrebno utvrditi sve okolnosti koje mogu biti relevantne za navedenu ocjenu, pa shodno tome izvršiti procjenu, primjena kojeg zakona bi predstavljala istinski povoljniji ishod za učinioca, koji zakon daje veće mogućnosti za povoljniju odluku u konkretnom slučaju (načelo konkretnosti). Jednostavno upoređivanje tekstova zakona na konkretni slučaj može dati siguran odgovor samo u slučaju ako je novi zakon dekriminisao nešto što je po starom bilo krivično djelo, jer je tada novi zakon očigledno blaži. U svim drugim slučajevima, kada je krivično djelo kažnjivo po oba zakona, rješenje nije nimalo jednostavno, pa je stoga tada potrebno utvrditi sve okolnosti koje mogu biti relevantne u izboru blažeg zakona, zakona koji je povoljniji za učinioca. Tek upoređivanjem zakona na taj način moguće je sagledati sve mogućnosti koje pruža primjena jednog ili drugog zakona, pa će se sud morati odlučiti za onaj zakon koji je blaži za konkretni slučaj. Pri tome valja imati u vidu da ovdje nije bitno koji od ova dva zakona daje veće mogućnosti za povoljniju presudu, već koji od njih uistinu daje povoljniji ishod u datom slučaju, za datog učinioca. To jasno proizilazi ako se odredba iz čl. 4. st. 2. tumači primjenom samo jezičkog tumačenje, jer zakon nije kazao “primijenit će se blaži zakon”, već “primijeniće se zakon koji je (naj)blaži za učinioca” Ako oba zakona vode istom rješenju tada se primjenjuje zakon koji je važio u vrijeme izvršenja djela, jer je to osnovno pravilo, ili obrnuto, ako se to tumači kroz izuzetak, naprosto zato što novi zakon nije blaži.10

Pri navedenom upoređivanju zakona moguće su različite solucije i modifikacije, jer postoji niz momenata koji mogu uticati na odluku kod izbora blažeg zakona. Stoga sud pri tome treba imati u vidu sve odredbe koje se odnose na kažnjavanje: odredbe o kaznama, njihovom odmjeravanju odnosno ublažavanju (koji je zakon u tom smislu povoljniji), mjere upozorenja, eventualne sporedne kazne, nove mjere koje predstavljaju supstitute kazni (npr. rad za opšte dobro na slobodi), mjere bezbjednosti, pravne posljedice osude, odredbe koje se odnose na krivično gonjenje, da li je ono uslovljeno odobrenjem, privatnom tužbom ili prijedlogom, itd. Isto tako, potrebno je imati u vidu i to da li novi zakon neku od okolnosti predviđa kao osnov koji u konkretnom slučaju isključuje protivpravnost, krivičnu odgovornost ili kažnjivost, ili s druge strane, proširuje kažnjivost, kako putem odredbe opšteg karaktera (npr. novim zakonom proširena je zona kažnjivosti za pokušaj na sva djela sa propisanom kaznom od tri godine ili težom kaznom, a u odredbama posebnog dijela i za pripremne radnje (v. čl. 248.), tako i

10 U tom smislu i naša ranija sudska praksa, v. Čejović, str. 12 - 13; Marjanovik’, str. 74; Babić, op.cit, str. 11; suprotno Kobe - Bavcon, str.142.

67

modifikovanjem zakonskih opisa pojedinih krivičnih djela kod kojih je ulazak u kažnjivu zonu postavljen restriktivnije uvođenjem novih ili strožih uslova kažnjivosti ili tzv., objektivnih uslova inkriminacije (npr. veći imovinski iznosi kod nekih djela i sl.), ili obrnuto, proširivanjem kaznene zone kod određenih krivičnih djela, ukidanjem ili uvođenjem novih kvalifikatornih ili privilegišućih okolnosti, itd. Stoga nije isključena ni mogućnost da zakon sa težom kaznom bude za učinioca na kraju povoljniji, jer primjena nekih njegovih drugih odredbi dovodi do povoljnijeg rješenja za učinioca (npr. radi toga što je predvidio neki novi ili povoljniji osnov za isključenje krivične odgovornosti, ili oslobođenje od kazne, i sl.). S druge strane, samo postojanje mogućnosti primjene nekog krivičnopravnog instituta povoljnijeg za učinioca, samim tim ne čini novi krivični zakon blažim, već samo onda ukoliko sud nađe da takav institut treba primijeniti11. Međutim, ima i mišljenja da sama mogućnost izricanja blaže sankcije čini zakon blažim, bez obzira da li je ta mogućnost realizovana (tako Komentar KZ SFRJ, str.21.). Najzad, treba se složiti i sa stanovištem da promjena naziva krivične sankcije pri procjeni strogosti zakona nije od značaja, već njena sadržina (v. infra, (fusn.7.), presudu ESLJP).

U teoriji i sudskoj praksi preovladava shvatanje da se na konkretni slučaj u cijelosti može primijeniti samo jedan zakon, onaj za koji se utvrdi da je za datu činjeničnu situaciju povoljniji (načelo alternativiteta zakona). Prema tome, isključena je mogućnost kombinacije zakona, starog i novog (stari je npr. povoljniji u minimumu, a novi u maksimumu), jer bi to zapravo značilo da sud primjenjuje zakon koji ne postoji, jer se kombinacijom zakona, od kojih su neki prestali da važe, ne može uspostaviti postojeći i pravno važeći zakon.12 Ako se ima u vidu ratio legis odredbe iz stava 2., ovaj problem se može prevazići i bez kombinacije zakona na taj način što će sud, procjenjujući pravac odmjeravanja kazne izabrati u svakom slučaju (jedan) povoljniji zakon, na taj način što će, ukoliko se bude sa kaznom kretao prema minimumu, primijeniti zakon koji ima povoljniji minimum, a u protivnom zakon koji ima povoljniji maksimum. To je rješenje prema kojem se metodom racionalnog tumačenja navedene odredbe izbjegava situacija kombinacije zakona, pa bi drugačije postupanje predstavljalo izigravanje smisla odredbe iz stava 2., koji obavezuje na primjenu blažeg zakona za dati slučaj (više o tome v. Babić, Pitanje retroaktivnosti, str. 10., 11. i 13.).

U vezi sa pitanjem primjene novog, blažeg zakona, treba reći da čl. 7. EKLJP ne sadrži odredbu koja to izričito reguliše. U tom smislu nije dovoljna odredba u kojoj se ističe da “…izrečena kazna neće biti teža od one koja se

11 U tom smislu i stanovište Krivičnog odjeljenja VS Srbije, v. B. Blagojević, Aktuelna sudska praksa iz krivičnog prava, Beograd, 1996., str. 7. 12 Kombinaciju zakona u ovim slučajevima kod nas je ranije zastupao prof. B. Zlatarić, (v. Zlatarić, Uvod, str. 104.). Na liniji ovakvog shvatanja je i raniji Komentar KZ SFRJ (str. 22. – 23.) koji polazi od toga da se to pravilo ne treba apsolutizirati na štetu racionalnog rješenja, pa bi u tom smislu ipak trebalo prihvatiti kombinaciju, npr. povoljnijeg minimuma i maksimuma, dakle novog i starog zakona (U tom smislu i Horvatić, str. 161. – 162.; Srzentić-Stajić-Lazarević, str. 110.; suprotno Čejović, str. 184.; Bačić II., str. 89; Marjanovik’, str.75.; Pavišić - Veić, str.14.; protiv kombinacije zakona se izjašnjavala i ranija sudska praksa, npr. VSH, 23.09.1977.

68

primjenjivala u vrijeme izvršenja krivičnog djela”, čl. 7. st. 1. in fine. U literaturi se naglašava da je ovo propust koji je za žaljenje (tako Dijk - Hoof, str. 455.). Nasuprot EKLJP, MPGPP u čl. 15. navodi da “ako, nakon što je krivično djelo počinjeno, zakon omogući izricanje lakše kazne, učinilac krivičnog djela će to iskoristiti”. Iako, dakle, EKLJP u navedenoj odredbi ovo pitanje ne rješava eksplicitno, može se ipak reći da i međunarodno pravo obavezuje na primjenu novog - blažeg zakona (Up. Dijk - Hoof, 455.). I prije navedeni Rimski statut Stalnog međunarodnog suda u čl. 24. st. 2. ističe da će se u slučaju promjene zakona do pravosnažne presude, primijeniti onaj zakon koji ide u korist okrivljenog.

U našoj teoriji ima i mišljenja prema kojima bi se retroaktivna primjena krivičnog zakona trebala omogućiti samo u situaciji kada novi zakon ne predviđa ranije izvršeno djelo kao krivično djelo, ili ako je predvidio neki novi osnov za isključenje krivičnog djela ili krivične odgovornosti (U tom smislu npr. Lazarević, Krivično zakonodavstvo i kriminalitet, JRKK, 2-3/97, str. 21.). Ovakvo shvatanje je blizu doktrini apsolutne zabrane retroaktivnosti. Doktrinu apsolutne dozvole retroaktivnosti, kod nas je ranije čini se zastupao prof. Frank (v. Bačić II.,88.). U političkom kontekstu gledano, potpuna retroaktivnost odgovara karakteru totalitarnih sistema, dok mješovito shvatanje, odnosno dozvola retroaktivnosti samo kada je novi zakon blaži, odgovara karakteru demokratskih pravnih sistema (up. Bačić II., 88.)

U vezi sa ovim, posebno je kontroverzno pitanje tzv., blanketnih krivičnih djela čija su bića dopunjena obilježjima iz nekih drugih zakonskih propisa, pa ti propisi budu ukinuti ili izmijenjeni, razumije se na blaže. Prema jednom mišljenju koje polazi od krivičnog djela kao cjeline, bez obzira gdje su statuirana njegova obilježja, vrijedi pravilo obavezne retroaktivne primjene novog blažeg zakona, jer izmjenom toga propisa mijenja se i sadržaj samog krivičnog zakona u odnosu na dati slučaj.13 Prema drugom, za ovo je odlučno da li je promjenom blanketnog krivičnog zakona izmijenjeno i pravno shvatanje u pogledu socijalne negativnosti i štetnosti konkretnog krivičnog djela, pa ako nije onda izmjena takvog propisa nema uticaja na primjenu blažeg zakona.14 Drugo stanovište se čini prihvatljivijim, jer iako i blanketna zakonska bića krivičnih djela predstavljaju krivičnopravnu cjelinu, ipak je pri ovome neophodno uzimati u obzir i jedan dopunski vrijednosni, kriminalnopolitički kriterijum, a to je da li data promjena predstavlja i izmjenu kriminalnopolitičke ocjene negativnosti i štetnosti toga ponašanja. Ako toga nema, onda izmjena blanketnog propisa nema uticaja na primjenu starog krivičnog zakona. U ovom slučaju se kao ilustrativan primjer najčešće navodi kasnija izmjena saobraćajnih propisa, kao blanketnih u odnosu na krivično djelo ugrožavanja javnog saobraćaja, koja ne mijenja kriminalni značaj ponašanja učinioca u vrijeme kada je stari propis bio na snazi, pa ukoliko bi se prihvatilo pravilo uticaja takve izmjene odnosno primjene blažeg zakona, tada bi se često dolazilo u paradoksalne situacije.

13 Tako Srzentić, Stajić, Lazarević, str. 112; Bačić II, str. 91.; Čejović, str. 188. 14 U tom smislu Zlatarić, Uvod, str. 103., 104., Marjanovik’, str. 76.; Pavišić, Veić, str. 14, 15.

69

Iz zakonskog teksta odredbe iz st. 2. jasno proizilazi da se primjenjuju i tzv. međuzakoni ili interimni zakoni, tj. zakoni koji nisu važili ni u vrijeme izvršenja krivičnog djela ni u vrijeme suđenja, s obzirom da zakon obavezuje na primjenu blažeg zakona i onda kada je zakon izmijenjen i više puta. U tom pogledu je dosta zanimljiva situacija koja je kod nas nastala nakon 1995. godine potpisivanjem tzv., Dejtonskog sporazuma, kada su EKLJP i njezini protokoli, među kojima i Protokol 6. koji se odnosi na smrtnu kaznu, postali sastavni dio pravnog poretka Bosne i Hercegovine. Stoga je smrtna kazna uklonjena za sva krivična djela za koja je bila predviđena, a koja nisu pravosnažno okončana, nije moguće izricati kaznu zatvora u dužem trajanju od 15, odnosno 20 godina (period koji je pokriven pravilom važenja tzv., međuzakona: od 1995. do 1998. u FBiH, odnosno 2000. u RS). Takvo shvatanje slijedi i naša sudska praksa koja upravo na taj način u takvim slučajevima rješava pitanje retroaktivne primjene krivičnog zakona. Tako je VS FBiH postupio kada je odluku Kantonalnog suda u Sarajevu kojom je smrtna kazna, koju je Okružni vojni sud u Sarajevu 1993. godine izrekao, pretvorena u kazne dugotrajnog zatvora od četrdeset godina, preinačio radi toga što je ta kazna uvedena kasnijim Krivičnim zakonom koji je stupio na snagu tek 1998. godine. Umjesto u navedene kazne, VS FBiH je smrtnu kaznu zamijenio kaznom zatvora u trajanju od dvadeset godina, upravo primjenom najblažeg, tzv. “međuzakona” koji je važio od 14.12. 1995. do 28.11. 1998. godine, jer u to vrijeme nije postojala kazna dugotrajnog zatvora (Rješenje VS FBiH, Kž-58/99, od 16.04.1999.).

U teoriji je sporno pitanje da li se pravilo o zabrani retroaktivnosti krivičnih zakona odnosi i na druge krivične sankcije, odnosno na mjere bezbjednosti i vaspitne mjere. Kao što je poznato, KZJ od 1951. godine je propisivao (čl. 63a) da se mjere bezbjednosti propisane tim zakonikom mogu primijeniti i kada nisu bile propisane u vrijeme izvršenja krivičnog djela, jer se polazilo od stava da te mjere nisu punitivnog (kaznenog) karaktera, već se primjenjuju uvijek u korist učinioca radi njegove uspješnije resocijalizacije. Takav stav je napušten već u ranijem krivičnom zakonodavstvu (KZ SFRJ od 1976/77. godine). S obzirom da zakon u ovim odredbama zabranu retroaktivne primjene ne ograničava samo na kaznu zatvora, treba reći da je krivični zakon ovo pitanje na identičan način riješio u odnosu na sve krivične sankcije. Prema tome, kako iz odredbe čl. 3. (princip zakonitosti), tako i iz odredbe čl. 4., proizilazi da se pravilo zabrane retroaktivne primjene zakona odnosno obavezne retroaktivne primjene blažeg zakona, jednako primjenjuje i na druge krivične sankcije.15 Tako npr., ako je novi krivični zakon predvidio novu mjeru bezbjednosti koja nije bila predviđena u starom zakonu kada

15 U tom smislu je i presuda ESLJP u predmetu Welch protiv Ujedinjenog Kraljevstva, u kojoj je Sud zauzeo stav da mjera konfiskacije imovine u vezi sa krivičnim djelom trgovine drogom, koja je primijenjena retroaktivno, u predmetnom slučaju ima karakter kazne, jer je podnosilac predstavke pretrpio veći gubitak od onog kojem je bio izložen za vrijeme izvršenja krivičnog djela za koje je optužen, što predstavlja kršenje člana 7. st. 1. EKLJP - presuda od 9.02.1995. Mutatis mutandis i u presudi od 28.06.1984. u predmetu Campbell i Fell protiv Ujedinjenog Kraljevstva, serija A, br. 80, str. 38. st. 72. (nezvanični sažetak predmeta v. u Izvodi iz sudske prakse ESLJP, (1), Sarajevo, (2001), str. 785. - 789.

70

je krivično djelo izvršeno, onda ona neće moći biti primijenjena, jer je novi zakon stroži. Druga je situacija ako je novi zakon predvidio istu ili drugu mjeru bezbjednosti ali koja se razlikuje od mjere iz starog zakona; tada će primjena novog zakona zavisiti od odgovora na pitanje da li je nova mjera koja je slična staroj po svom sadržaju i eventualnom trajanju povoljnija odnosno blaža za učinioca ili nije (v. i Bačić II.,str.90., 91.). Sve navedeno slično vrijedi i za vaspitne mjere, za koje npr. Krivični zakon Austrije to i izričito navodi (par. 1. st. 2.).

Postavlja se pitanje da li princip zabrane retroaktivnosti vrijedi i u odnosu na pravne posljedice osude, kao jednu vrstu parapenalnih krivičnih sankcija, koje i ne spadaju u krivične sankcije. Pozitivan odgovor na ovo pitanje bi proizilazio iz smisla načela zabrane retroaktivne primjene krivičnog zakona, koje bi bilo izigrano ukoliko ne bi obuhvatalo i pravne posljedice osude, jer se radi o takvim mjerama koje su po svom učinku i sadržaju često iste, a nekada čak i punitivnije od kaznenih mjera. Bolje bi, međutim, bilo da je to i izričito navedeno u odredbi čl. 4. ovog zakona.

U krivičnopravnoj teoriji i sudskoj praksi je vladajuće stanovište da se primjena blažeg zakona mora obezbijediti u svim instancama redovnog krivičnog postupka. Stoga će, u slučaju da je nakon donošenja prvostepene presude donesen novi zakon koji je povoljniji za učinioca, drugostepeni sud u žalbenom postupku morati obezbijediti primjenu toga zakona, ali su izražavana i drugačija stanovišta (v. i kod Pavišić - Veić, str.13.,14.). Međutim, u postupku vanrednih pravnih lijekova rješavanje ovog pitanja je složenije. Prema jednima primjena blažeg zakona nakon pravosnažnosti presude je isključena, jer takav zakon nema nikakav uticaj na pravosnažno presuđene slučajeve, niti takva izmjena zakona može biti osnova za ponavljanje postupka (M. Grubiša, Krivični postupak, 1987., str. 367.;). Prema tome, ako je krivični zakon izmijenjen nakon pravosnažnosti presude, neće moći biti primijenjen čak i kada ukida stari zakon dekriminisanjem datog krivičnog djela, osim ako sam zakon u tom pogledu ne određuje drukčije.16 Prema drugom shvatanju, koje je svakako ispravnije, ako nakon pravosnažne presude povodom vanrednog pravnog lijeka (kod nas samo ponavljanje krivičnog postupka) dođe do ponovnog suđenja učiniocu, onda se mora obezbijediti primjena novog blažeg zakona koji je u međuvremenu stupio na snagu.17

Kod složenih konstrukcijskih modela, odnosno krivičnih djela čiji su zakonski modeli sastavljeni od više radnji ili djela, ili čije protivpravno stanje može da traje određeno vrijeme (trajna, kolektivna ili složena krivična djela), ako je u toku izvršenja tih djela došlo do izmjene zakona, primjenjivaće se onaj zakon koji je važio u vrijeme kada je to djelo dovršeno (v. i par. 2. njemačkog KZ). Pri tome nije bitno da li je novi zakon blaži ili stroži. Tako npr. ako je (produženo) krivično djelo falsifikovanja novca, čije je vršenje započeto ranije a dovršeno tek nakon 1. marta 2003. godine, kada je na snagu stupio KZ BiH, kada je iz entitetskog krivičnog zakonodavstva preuzeto u taj zakon, taj zakon će se u cijelosti primijeniti na konstrukciju produženog krivičnog djela bez obzira da li je blaži ili stroži.

16 V. Kobe - Bavcon, str.143; Čejović, str.188. 17 V. Komentar, str. 20; Bačić II.,str. 91; Babić, op.cit., str. 17; Marjanovik’, str.78.

71

Kada je u pitanju vremensko važenje krivičnog zakona, zanimljivo je da Krivični zakonik Danske, kao i kod načela zakonitosti, prihvata rješenje koje u evropskom krivičnom zakonodavstvu predstavlja kuriozitet. Naime, ovaj zakonik u pogledu vremenskog važenja usvaja princip prema kojem se primjenjuje onaj zakon koji važi u vrijeme suđenja, a ne onaj koji je bio na snazi u vrijeme izvršenja krivičnog djela. Ipak, predviđa ograničenje prema kojem ovo ne treba da vodi strožem tretmanu izvršioca u poređenju sa zakonom koji je važio u vrijeme izvršenja djela (up. Kambovski, cit. rad, str. 98.).

Suđenje ili kažnjavanje za krivična djela prema općim načelima međunarodnog prava

Član 4.a)

Članovi 3. i 4. ovog zakona ne sprečavaju suđenje ili kažnjavanje bilo

kojeg lica za bilo koje činjenje ili nečinjenje koje je u vrijeme kada je učinjeno predstavljalo krivično djelo u skladu s općim načelima međunarodnog prava.

Odredba ovog člana uvedena je Zakonom o izmjenama i dopunama KZ

BiH od 29. 12. 2004. godine (“Sl. glasnik BiH”, br. 61/04). Ovakva odredba predstavlja izraz opšteg procesa univerzalizacije i harmonizacije koji u zadnjoj deceniji predstavlja opštu tendenciju koja karakteriše krivičnopravne reforme, posebno tranzicijskih zemalja. Time se vrši harmonizacija nacionalnih krivičnih zakonodavstava sa opštim standardima i opštim pravnim pravilima međunarodnog prava, što je karakteristika najnovijih reformi krivičnog zakonodavstva u svim tranzicijskim zemljama. Ova tendencija je došla do izražaja u toj mjeri da su je neki zakoni i izričito ugradili u svoje odredbe u kojima se pozivaju na norme međunarodnog prava kao izvore prava na kažnjavanje. Tako je postupio i naš zakon koji pri definisanju načela zakonitosti u čl. 3. st. 2. predviđa da “nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivičnopravna sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije bilo zakonom ili međunarodnim pravom propisano kao krivično djelo i za koje zakonom nije bila propisana kazna” (identičnu odredbu sadrži i KZ RH u čl. 2. kod istog načela).

Pri ovome svakako treba podsjetiti da pozivanje na “opšte prihvaćena pravila” međunarodnog prava, odnosno prihvatanje univerzalističke koncepcije, u našem krivičnom zakonodavstvu na određeni način datira još od KZ SFRJ od 1977. godine, kada je u vezi sa univerzalnim principom ugrađena norma (čl. 108. st. 4.) prema kojoj se krivično gonjenje stranca moglo preduzeti (tada po odobrenju saveznog javnog tužioca) bez obzira na zakon zemlje u kojoj je djelo učinjeno, ako je u pitanju djelo koje je u vrijeme kada je izvršeno smatrano krivičnim djelom prema opštim pravnim načelima priznatim od strane međunarodne zajednice. Isto rješenje su zadržale i sve nekadašnje jugoslovenske republike, što predstavlja potvrdu supremacije međunarodnog nad nacionalnim krivičnim zakonodavstvom,

72

dakle, ne samo međunarodnih konvencija već i “opštih pravnih načela”. Pored toga, gotovo sve tzv. tranzicijske zemlje su prihvatile rješenje prema kojem je predviđena neposredna primjena, pa čak i primat međunarodnog prava18. Takvu odredbu sadrži i Ustav BiH u čl. 2/II.

Međutim, treba ipak upozoriti da su u teoriji mišljenja podijeljena u pogledu mogućnosti da ovakva jedna odredba, koja za osnovu ima odredbu iz st. 2. čl. 7. EKLJP, predstavlja osnov za kažnjavanje i u domaćem krivičnom zakonodavstvu i pravosuđu. Ovo pogotovo ako se ima u vidu mogućnost neposredne primjene opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava. Teorija ovih prostora uglavnom stoji na stanovištu da je “zasada i u bliskoj budućnosti gotovo potpuno isključena potreba i mogućnost da bi se nekome sudilo za kazneno djelo koje je međunarodnim pravom određeno kao kazneno djelo (tako npr., Horvatić, Novoselec, opći dio, str. 45.). Slično mišljenje zastupaju i neki drugi autori. Tako Stojanović, tumačeći odredbu iz st. 2. čl. 7. EKLJP, izražava velike rezerve u pogledu mogućnosti da se ova odredba uzme kao osnov za kažnjavanje u unutrašnjem krivičnom zakonodavstvu, zbog njene neodređenosti i nejasnosti. Kao takva, ova odredba po mišljenju ovog autoru, i nije naišla na opšti konsenzus zemalja članica Savjeta Evrope te da su neke od njih stavile rezerve u pogledu ove odredbe, tj. da je nisu ratifikovale (kao npr., Njemačka).19

Navedeno shvatanje svoje ishodište nalazi u načelu o apsolutnom suverenitetu država, a koje je najsnažnije izraženo u krivičnom zakonodavstvu, jer se polazi od toga da je država sasvim suverena u vršenju svoje represivne vlasti i njoj pripada pravo na kažnjavanje (ius puniendi). Ova Bindingova koncepcija danas ipak doživljava duboke promjene pod uticajem novih shvatanja o građanskoj umjesto nacionalne države, Evropskoj uniji kao federaciji građana, supranacio-nalnoj zaštiti ljudskih prava, stalnom Međunarodnom krivičnom sudu, te međunarodnom krivičnom pravu kao nadnacionalnom sistemu krivičnih normi (up. Kambovski, ibid.). Pored toga, već je naglašeno da ovo nije ni potpuna novina u našem krivičnom zakonodavstvu, jer ga je predviđao kako raniji, tako i sadašnji zakon. Stoga neki autori u ovoj odredbi i vide osnovu za tumačenje prema kome domaći sud može da odlučuje na osnovu takvih pravila i u odnosu na djela izvršena na domaćoj teritoriji i kad one nisu sadržane u ratifikovanoj međunarodnoj konvenciji, prema opštem pravnom principu da ne može nešto da važi u jednom (ako je djelo izvršeno u inostranstvu), a da ne važi u drugom slučaju (ako je djelo izvršeno na domaćoj teritoriji).20

Prema tome, odredba iz čl. 4a) omogućava izuzetno odstupanje od principa iz čl. 3. i 4. i omogućava kažnjavanje za one postupke koji predstavljaju krivična djela prema međunarodnom pravu, odnosno koja predstavljaju kršenje normi i

18 V. Kambovski, Međunarodni standardi o ljudskim pravima – „treća dimenzija kaznenog prava“, Zbornik sa Međunarodnog naučnog skupa, Tara, maja 2004., str. 7. i 8. Takvo rješenje sadrži i Ustavna povelja državne zajednice SCG (čl. 16.), kao i Ustav Makedonije. Up. Kambovski, ibid. 19 Z. Stojanović, Zakonitost u određivanju krivičnih djela, propisivanju i izricanju krivičnih sankcija u krivičnom zakonodavstvu Srbije i Crne Gore i EKLJP, Publikacije UKKSiCG, Zlatibor, 2004., str. 107., 108. 20 U tom smslu se izjašnjava Kambovski, cit. rad, str. 8.

73

pravila tipa zabrana, a koje imaju opštu podršku od svih naroda, koje su opšteg značaja, odnosno koje se smatraju ili koje predstavljaju univerzalne civilizacijske tekovine savremenog krivičnog prava. To znači da se države u oblikovanju svog nacionalnog krivičnog zakonodavstva moraju pridržavati normi i pravnih standarda koji predstavljaju opšteprihvaćena pravila savremenog krivičnog prava, pravila koja predstavljaju civilizacijske vrijednosti, dio opšteg pravnog nasljedstva civilizovanih naroda. Na taj način se ograničava arbitrernost nacionalnih zakonodavaca u kreiranju unutrašnjih krivičnopravnih rješenja, kako onih koja se odnose na opšte institucije krivičnog prava, tako i u odnosu na pojedine inkriminacije ili skupine inkriminacija (up. Babić, Komentar, 2000., str. 33., 34.). Iz iznesenog proizilazi da jedno lice može krivično odgovarati odnosno biti kažnjeno za djela koja predstavljaju kršenje navedenih zabrana, kao što su genocid, ratni zločini i sl., čak i onda kada oni izuzetno nisu bili predviđeni kao takva krivična djela u nacionalnom odnosno unutrašnjem krivičnom zakonodavstvu u vrijeme kada su bila učinjena (up. i Pravično suđenje, str. 125.). Na ovom postulatu se i bazira odredba iz čl. 4a), a što je zapravo norma koja je statuirana, kako je naglašeno, u najznačajnijim međunarodnim dokumentima (čl. 11(2) Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, čl. 7(2) EKLJP, te čl. 14(1) MPGPP).

Na liniji ovakvog tumačenja odredbe iz čl. 4a) je i naša ranija sudska praksa, ili bar jedan njen dio. U tom smislu je zanimljiva jedna odluka nekadašnjeg Okružnog suda u Zagrebu iz 1984. godine, prema kojoj ratni zločini izvršeni za vrijeme Drugog svjetskog rata, iako u to vrijeme nisu bili propisani u nacionalnom krivičnom zakonodavstvu, predstavljaju kršenje pravila međunarodnog prava za vrijeme rata ili oružanog sukoba ili okupacije.21

Sudska praksa Kada se nakon izvršenja određenog krivičnog djela izmijeni propis, koji ne sadrži

krivičnopravne odredbe, ali od koga zavisi neko bitno obilježje toga djela, taj propis se mora primijeniti, ako je blaži za učinioca.

Odluka VS BiH, Kž. 29/90 od 25.04. 1990.

Nisu od uticaja na odmjerenu kaznu navodi u zahtjevu za vanredno ublažavanje kazne da je ubrzo, poslije izricanja pravosnažne presude izmijenjen zakon, tako da u radnjama koje mu se stavljaju na teret stoje obilježja krivičnog djela teške krađe iz čl. 222. st. 1. KZ RS, a ne iz st. 3. istog zakona, za koji je pravosnažno oglašen krivim i osuđen. Ovo iz razloga što u postupku po zahtjevu za vanredno ublažavanje kazne ne važi primjena blažeg zakona (čl. 4. KZ RS).

VS RS, Kvl-18/01 od 15.04.2001., Glasnik pravde,10-11/03.

Ovo stanovište je zapravo zauzeo još 1952. godine VS NRBiH, Rješenje Kž.

1439/52, v. kod Čejovića, str.14.

21 Presuda Okružnog suda u Zagrebu, Kž. 91/84, Pravna praksa, dodatak uz Pravni život, 10/86, 131. – 132., prema Praktikumu, str. 19.

74

Sud nije dužan da u odluci obrazloži zašto nije primenio novi krivični zakon kad nađe da on nije blaži za učinioca, jer se u smislu čl.4. KZSFRJ na učinioca krivičnog dela, po pravilu, primenjuje zakon koji je važio u vreme izvršenja krivičnog dela. Prema tome, odluka suda treba da sadrži razloge o tome koji je krivični zakon blaži za učinioca samo u onom slučaju kada se u smislu čl. 4. st. 2.KZ SFRJ ima primeniti novi krivični zakon kao blaži.

Pravno shvatanje Krivičnog odeljenja VSS od 8.02.1978., v. B. Blagojević, Aktuelna sudska praksa, str. 7.; Čejović, str. 8.

Kad drugostepeni sud nađe da prvostepenu presudu treba preinačiti i krivično delo

kvalifikovati po novom krivičnom zakonu kao blažem za učinioca, nije dužan da samo zbog primene blažeg zakona, obavezno izrekne i blažu kaznu učiniocu.

Stanovište Saveznog suda Jugoslavije, v. Čejović, str. 8. - 10. Okolnost da je posle izvršenja krivičnog dela brisano iz krivičnog zakona krivično

delo pljačke, za koje je okrivljeni oglašen krivim, nije od značaja za pravnu kvalifikaciju jer je u konkretnom slučaju primenjen zakon koji je važio u vreme izvršenja dela, a novi zakon nije blaži za učinioca.

Presuda VSS, Kž. 919/90 od 8. 02. 1991., Simić, str. 9.

Preinačenje prvostepene presude u postupku po žalbi zbog izmene pravne kvalifikacije krivičnog dela po blažem zakonu zbog izmene novčanih vrednosti, ne povlači automatski i izricanje blaže kazne.

Presuda VSS, Kž. 969/89 od 10.11.1989., Simić, str. 9. Ako neko krivično delo sadrži više alternativa u pogledu radnje izvršenja od kojih

su neke izostavljene u novom krivičnom zakonu, novi zakon neće se samim tim smatrati blažim, već samo onda kada primenom na konkretni slučaj, krivičnopravna situacija učinioca usled izostavljanja ovakve radnje izvršenja postaje povoljnija,

Pravno shvatanje Krivičnog odeljenja VSS, v. Čejović, str. 9. Optuženika koji je tijekom 1990. godine kao poslovođa prodavaonice pronevjerio

110.488 dinara, a protiv koga je presuda prvog stupnja donijeta 19. rujna 1991. godine, valjalo je oglasiti krivim zbog krivičnog djela pljačke iz čl. 143. st. 1. KZH, a ne zbog krivičnog djela pronevjere iz cl. 229. st. 3. KZH, kako je to učinio sud prvog stupnja. Na optuženika je valjalo primijeniti zakon koji je bio na snazi u vrijeme izvršenja djela, bez obzira na to što je u vrijeme suđenja krivično djelo pljačke bilo brisano jer to djelo nije ukinuto, nego se samo raspalo na krivična djela od kojih je bilo sastavljeno, a novi zakon, tj. čl. 229. st. 3. KZH, nije blaži za počinitelja.

VS RH, IKž-784/91. od 29.04. 1992. NZ, Pregled br. 52. Kada optuženi odgovara za izvršenje krivičnog dela ratnog zločina protiv civilnog

stanovništva iz člana 142. KZ SFRJ, a u vreme izvršenja krivičnog dela je bio mlađe punoletno lice, mora se primeniti KZ sa izmenama i dopunama iz 1959. kao blaži zakon za optuženog jer se pri oceni blažeg zakona moraju uzeti u obzir i međuzakoni.

Presuda VSS, Kž. I 1101/82, Bilten VSS, 3/83,3-4.

75

U pravilu prilikom izbora koji je između dva zakona blaži uvijek se mora odlučiti samo za jedan od njih, i to u cjelini, jer krivični zakon uvijek predstavlja jedinstvo opšteg i posebnog dijela. U skladu sa izloženim nipošto se ne može u pravilu neko djelo pravno označiti sada po novom KZH i za njega izricati primjenom propisa o ublažavanju ili uvjetovanju kazne iz bivšeg KZ-a.

Odluka VSH iz 1977. v. Pregled sudske prakse, NZ, br.12/77.

Zastara nije nikakav privilegij za učinioca, već institut donesen zbog oportuniteta

pa se pitanje primjene blažeg zakona, u smislu čl. 4. st. 2. KZ SFRJ, ne postavlja u odnosu na pitanje zastarijevanja. Prema tome, zastara -apsolutna- ako po prijašnjem zakonu nije nastupila do časa odlučivanja, prosuđuje se prema novom zakonu, i onda kad je novim zakonom produljen rok zastare, i onda kad je zastara bila čak novim zakonom i posve ukinuta.

VSH, I Kž.-256/83 od 9.09.1983.,v. Horvatić, str. 164.

U postupku izvršenja novčane kazne, zamijenjenom za kaznu zatvora ne može se

primijeniti blaži zakon. Iz obrazloženja: U postupku izvršenja kazne zamjenom za kaznu zatvora ne može

se primijeniti odredba čl. 3. st. 2. KZ. Primjena blažeg zakona prema odredbi čl. 3. st.2. KZ dolazi u obzir samo kad je kazneni postupak u tijeku, a ne i kada je pravomoćno dovršen, pa je prvostupanjski sud pravilno postupio kad je osuđeniku izvršio zamjenu novčane kazne kaznom zatvora na temelju čl. 36. t. 3. OKZRH. Osim toga, odredba čl. 52. KZ stroža je, a ne blaža od odredbe čl. 36. st.3. OKZRH. Prema odredbi čl. 36. st. 3. OKZRH sud će novčanu kaznu izvršiti zamjenom za kaznu zatvora tek ako se novčana kazna ne može ni prinudno naplatiti, dok se prema odredbi čl. 52. KZ novčana kazna ne naplaćuje prisilno, nego, kada ona nije u cijelosti ili djelomično plaćena u ostavljenom roku, pretvara se u kaznu zatvora.

Županijski sud u Bjelovaru, Kž. 363/1998., www.vsrh.hr.

Ako je činjenično stanje ostalo neizmenjeno, sud u ponovljenom postupku nije

ovlašćen da primeni blaži zakon koji je stupio na snagu posle donošenja ranije presude.

Presuda VSS, Kž. 800/2000 od 8.09. 2000., Sudska praksa, 5/2002, 21.

Vrste krivičnih sankcija

Član 5.

Krivičnopravne sankcije su: kazne, uvjetna osuda, mjere sigurnosti i odgojne mjere.

U odredbama ovog člana regulisan je sistem krivičnih sankcija prihvaćen u

KZ BiH. Jasno je da je prihvaćen pluralistički sistem krivičnih sankcija koga čine četiri vrste krivičnopravnih mjera: kazne, uslovna osuda kao upozoravajuća

76

sankcija, mjere bezbjednosti i vaspitne mjere. Kod izlaganja pojedinih krivičnih sankcija svakako će se naglasiti da su uvedene i nove krivičnopravne mjere iz segmenta tzv., alternativne krivičnopravne reakcije za lakša krivična djela (rad za opšte dobro na slobodi, čl. 34. i vaspitne preporuke, čl. 65. – 67.), ali one predstavljaju samo varijacije kazne zatvora odnosno vaspitnih mjera, pa stoga u osnovi ne mijenjaju opšti sistem krivičnih sankcija. Za razliku od ostalih krivičnih sankcija koje se izriču prema odredbama opšteg dijela, kazna se uvijek određuje uz krivično djelo propisano u posebnom dijelu. Detaljnije o svakoj od sankcija v. komentar poglavlja koja se odnose na pojedine sankcije.

Odredbu ovakvog karaktera uglavnom ne poznaju današnja krivična zakonodavstva.

Svrha krivičnopravnih sankcija

Član 6.

Svrha krivičnopravnih sankcija je: b) preventivni uticaj na druge da poštuju pravni sistem i ne učine krivična

djela; c) sprečavanje učinioca da učini22 krivična djela i podsticanje njegovog

preodgoja. U ovoj odredbi definisana je opšta svrha propisivanja i izricanja krivičnih

sankcija koja se sastoji u suzbijanju protivpravnih ponašanja kojima se povređuju ili ugrožavaju osnovne, opšte ili individualne vrijednosti, ili ako se služimo jezikom zakona u generalnoj i specijalnoj prevenciji, tj. preventivnim uticajem na druge da poštuju pravni sistem i ne čine krivična djela odnosno sprečavanje samog učinioca da čini krivična djela i podsticanje njegovog prevaspitanja. Odredbe ovakvog karaktera uglavnom ne sadrže evropska krivična zakonodavstva, osim onih sa prostora bivše Jugoslavije, što je pomalo i tradicija ovih prostora. Ovim se zapravo samo deklariše opšta svrha krivičnog prava i stoga ova odredba nije neophodna, pogotovo što je kod propisivanja svrhe kazne ova odredba gotovo ponovljena a i kod svih ostalih sankcija predviđena i njihova posebna svrha: za kazne u čl. 39.; uslovnu osudu u čl. 58.; mjere bezbjednosti u čl. 68.; vaspitne preporuke u čl. 77.; krivične sankcije prema maloljetnicima u čl. 81.

Ograničenja u izvršenju krivičnopravnih sankcija

Član 7.

Učiniocu krivičnog djela u izvršenju krivičnopravne sankcije mogu biti oduzeta ili ograničena određena prava samo u mjeri koja odgovara prirodi i

22 Ispravnije bi bilo da stoji „čini“

77

sadržaju te sankcije i samo na način kojim se osigurava poštivanje osobe učinioca i njegovo ljudsko dostojanstvo, u skladu sa međunarodnim pravom.

Ova odredba reguliše problematiku koja po svom sadržaju spada u područje

izvršnog krivičnog prava, što je predmet regulisanja posebnog zakona o izvršenju krivičnih sankcija. Međutim, kako je izvršenje krivičnih sankcija veoma važan segment krivičnopravne prinude, krivično materijalno zakonodavstvo treba da sadrži načelne stavove o realizaciji te prinude i njenim ograničenjima radi zaštite ljudskih prava, obezbjeđenja poštovanja ličnosti učinilaca krivičnih djela i njihovog ljudskog dostojanstva u procesu izvršenja krivičnih sankcija. Ovo proizilazi iz čvrste međusobne povezanosti i neodvojivosti segmenta sadržaja i segmenta izvršenja krivičnih sankcija i odnosi se na sve krivične sankcije. Donošenje odluke o izricanju kazne ili druge krivične sankcije predstavlja tek početni stadijum u procesu primjene krivičnopravne prinude i tek njihovim izvršenjem taj proces se smatra dovršenim. Iz toga proizilazi da ova pitanja, iako se u užem pravnom smislu odnose na izvršenje krivičnih sankcija, nisu samim tim prestala biti predmet regulisanja materijalnog krivičnog zakonodavstva. Ratio legis ove odredbe je zapravo postavljanje načelnih granica u izvršenju krivičnih sankcija kako bi se spriječilo pooštravanje krivičnopravne prinude izražene sudskom odlukom kojom je izabrana i postavljena mjera ograničenja prava učinioca krivičnog djela. U tom pogledu zakon je postavio dvostruko ograničenje, što ima izuzetan značaj u njihovom izvršenju. Prvo ograničenje se odnosi na oduzimanje i ograničavanje prava osuđenih lica, a drugo na čovječno i humano postupanje, u kom smislu su postavljena i primjenjuju se određena pravila kao međunarodni pravni standardi koji su utvrđeni u mnogim međunarodnim dokumentima (navedeni ovdje, in fine). Granice i mjeru ograničenja prava osuđenih lica prilikom izvršenja krivičnih sankcija opredjeljuje karakter same izrečene sankcije, što znači da se u tom pogledu ne može ići preko tih granica, pa se stoga ne može limitirati osuđeno lice u pravima koja ne podrazumijeva data sankcija. Isto tako, posebno je značajno ograničenje koje se odnosi na čovjekovo pravo na poštovanje njegove ličnosti i njegovog ljudskog dostojanstva u vrijeme izdržavanja kazne zatvora, ali je zbog značaja ovog prava u odredbi čl. 7. ono istaknuto kao princip u odnosu na izvršenje svih krivičnih sankcija a ne samo kazne zatvora.

U krivičnom zakonodavstvu BiH osnov izvršenja krivičnih sankcija su, pored ove odredbe i odredbe iz čl. 6. u kojoj je data opšta svrha krivičnih sankcija, i odredbe iz Glave XI koja obuhvata više opštih odredaba o izvršenju krivičnopravnih sankcija (čl. 106. - 109.). Pri tome se, pored ostalog, reguliše i pitanje granica izvršenja kazni, pa se u tom smislu naglašava da se lice prema kojem se izvršava kazna, lišava prava ili ograničava u pravima samo u granicama nužnim da bi se ostvarila svrha pojedinih kazni (čl. 7.), zatim pitanje rada osuđenih lica u kom pogledu se postavljaju određena ograničenja (čl. 8.) i najzad pitanje izvršavanja kazne maloljetničkog zatvora, koje je u nekoliko odredbi čl. 109. detaljno reguliše pitanje izvršenja ove krivične sankcije prema starijim maloljetnicima, mlađim punoljetnim licima, zatim pitanje izbora posla za lica

78

prema kojima se primjenjuje ova kazna, radno vrijeme, uslovni otpust i dr. (više u vezi sa ovim v. komentar uz ovo poglavlje). Sva ova i mnoga druga pitanja koja se odnose na organizaciju izvršenja pojedinih krivičnih sankcija, tretman pojedinih kategorija osuđenih lica, obezbjeđenje njihovih životnih uslova, kao što je istaknuto, ulaze u domen regulisanja propisa o izvršenju krivičnih sankcija odnosno u domen izvršnog krivičnog prava.

Osnove za ovu odredbu nalaze se kako u međunarodnom, tako i unutrašnjem pravu i u tom smislu v. npr. čl. 5. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima; čl. 4. EKLJP; čl. 7. MPGPP; Konvenciju protiv mučenja (torture) i drugih svirepih, nehumanih i ponižavajućih kazni i postupaka iz 1984. – v. posebno odredbe iz čl. 1. - 4. Konvencije (Rez. UN, br.39/46 od 10.12. 1984.-stupila na snagu 1987.); Kodeks ponašanja lica odgovornih lica za primjenu zakona, - v. posebno odredbe člana 1. - 3. (Rez. UN br. 34/169, od 17.12. 1979.); Standardna minimalna pravila UN za postupanje sa zatvorenicima (Rez br. 663 C (XXIV) od 31.07.1957. i br. 2076 (LXII) od 13.05.1977.); Standardna minimalna pravila za ostvarivanje krivičnog pravosuđa prema maloljetnicima – Pekinška pravila; Pravila UN o zaštiti maloljetnika lišenih slobode; Osnovni principi tretmana zatvorenika, usvojeni Rez. 42/104., od 7.12.1987, i dr., kao i Ustav BiH, čl. II., posebno st. 3. tač.b/c/e/.