Kom

izm i tragizm

w literaturze rom

antyzmu

Komizm i tragizm w literaturze romantyzmu

Więcej o książce

Cena 20 ZŁ(+VAT)

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-8012-889-7 6

Dziedzictwo-romantyczne-T-3.indd Wszystkie strony 2016-12-13 01:29:57

Komizm i tragizm w literaturze romantyzmu

NR 3494

Komizm i tragizm w literaturze romantyzmu

pod redakcją

Marka Piechoty, Marty Kalarus, Oskara Kalarusa

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2016

Redaktor serii: Historia Literatury PolskiejMarek Piechota

RecenzentHenryk Gradkowski

Publikacja współfinansowana ze środkówSamorządu Studenckiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marek PiechotaTragiczne i komiczne konteksty terminu Świętej Inkwizycji w polskim romantyz- mie. Jeszcze o Auto­‍‑da­‍‑fé.­‍Komedii­‍w jednym­‍akcie­‍i jednej­‍scenie Cypriana Nor-wida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewelina GiżkaKomizm Pamiątek­‍Soplicy Henryka Rzewuskiego . . . . . . . . . . .

Maria JanoszkaPan­‍ Jowialski w  świecie luster. O  powtórzeniu jako zasadzie konstrukcyjnej ko-medii Aleksandra Fredry . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna SzumiecRola symboli w  kształtowaniu komizmu i  tragizmu w  opowiadaniu Aleksandra Grozy Biała­‍ róża­‍ Pinettiego­‍ . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marta Kalarus„Bo na tym świecie Śmierć wszystko zmiecie…”. Tragiczny wymiar maskarad w wybranych utworach literatury romantyzmu . . . . . . . . . . . .

Julian StrzałkowskiMotyw mesmeryzmu w  literaturze romantycznej . . . . . . . . . . .

Oskar KalarusAlchemia pod znakiem Saturna. Tragizm i melancholia w Sędziwoju­‍Józefa Boh-dana Dziekońskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Joanna SapaAlina kontra Balladyna. Tragizm antybaśni ukrytej za baśniową scenerią drama-tu Juliusza Słowackiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spis treści

7

11

34

56

70

79

92

103

113

133

Wstęp

Kategorie komizmu i tragizmu nieodmiennie od wieków towarzyszą refleksji literaturoznawczej. W  zależności od epok i  pojawiających się w  nich tendencji (filozoficznych, ideologicznych, kontekstów politycznych) pojęcia te funkcjono-wały w literaturze w różny, nieraz zależny od aktualnych idei, sposób. Dotyczy to także romantyzmu, czyli epoki powszechnie łączonej z drugą z wymienionych kategorii estetycznych. Tragizm, mający swe źródła między innymi w ówczesnej rzeczywistości historycznej, stał się dla pokolenia romantyków (zwłaszcza zaś ro-mantyków polskich) nieodłącznym cieniem. Poczucie tragiczności znalazło odbicie zarówno w literaturze, jak i sztuce, historiozofii czy antropologii tamtego okresu.

Zdawałoby się, że w  związku z  tym stroniono od wątków o  charakterze komicznym. Jak stwierdziła Irena Skwarek, „określająca romantyczny świato-pogląd koncepcja sztuki jako czynu etycznego, dominujący tyrtejski model czy konstytuowane przez romantyków hierarchie wartości nie były zbyt otwarte dla żywiołu komicznego”1. Nie oznacza to jednak, że w dobie romantyzmu nastąpiło całkowite odwrócenie się jej twórców od komizmu – wręcz przeciwnie, stał się on niezwykle ważnym komponentem wielu gatunków i  chwytów charaktery-stycznych dla literatury tamtego okresu.

W niniejszym tomie – będącym już szóstym na przestrzeni płodnych lat 2007–2016 zbiorem artykułów wydanych z  inicjatywy Studenckiego Koła Na-ukowego Romantyzmu, działającego na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego w  Katowicach – pragniemy pokazać różnorodność, z  jaką romanty-cy wykorzystywali w swych dziełach literackich kategorie tragizmu i komizmu. Różne ujęcia tematu (od odmiennych metodologii po różne strategie narracyjne prezentacji swych dociekań) przyjęli także autorzy szkiców składających się na publikację.

1 I. Skwarek: Komizm. W: Słownik­‍literatury­‍polskiej­‍XIX­‍wieku. Red. J. Bachórz, A. Ko-walczykowa. Wrocław 1991, s. 418.

Wstęp8

W otwierającym tom szkicu Marek Piechota przedstawia romantyczne kon-cepcje terminu­‍ auto­‍‑da­‍‑fé, traktowanego w  odmienny sposób przez Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego oraz Cypriana Ka-mila Norwida. Przyjęta przez autora artykułu szeroka perspektywa pozwala na ukazanie zarówno komicznych, jak i  tragicznych kontekstów wykorzystywania terminu auto­‍‑da­‍‑fé w twórczości wielkich romantyków polskich.

Temat komicznych wątków literatury romantycznej podejmuje Ewelina Giż-ka, opisująca słynne Pamiątki­‍ Soplicy Henryka Rzewuskiego. Autorka poddaje analizie różne rodzaje komizmu występujące w  dziele Rzewuskiego, podkreśla także walory komiczne anegdot pojawiających się w gawędowej narracji pisarza.

W tomie nie mogło zabraknąć także tekstu dotyczącego twórczości najsłyn-niejszego polskiego komediopisarza doby romantyzmu, czyli Aleksandra Fredry. W poświęconym Panu­‍Jowialskiemu szkicu Maria Janoszka skupia się na licznie reprezentowanych w  utworze formach repetycji i  powtórzeń, mających istotny wpływ na kompozycję oraz wymowę ideową dzieła.

Komizm i tragizm objawiał się nadto niewątpliwie w stosowanych przez ro-mantyków symbolach, czego dowodzi w swym szkicu Anna Szumiec. Autorka, poddając wnikliwej analizie i  interpretacji opowiadanie Biała­‍ róża­‍ Pinettiego, wskazuje, w jaki sposób zostały w nim przedstawione rekwizyty oraz jak wpły-wają one na tragiczne lub komiczne odczytanie poszczególnych sytuacji oraz całego utworu Aleksandra Grozy.

Kwestia symbolicznego odczytania kodów kulturowych odgrywa także dużą rolę w kolejnym składającym się na publikację artykule. Marta Kalarus, anali-zując Maskaradę Michaiła Lermontowa, Jana­‍ Bieleckiego Juliusza Słowackiego oraz Marię Antoniego Malczewskiego, wskazuje na konteksty antropologiczne dotyczące motywu maski i  prezentuje tragizm zawarty w  maskaradach opisa-nych w wymienionych utworach.

Tragizm przenikał także romantyczne „opowieści niesamowite”, czego do-wodem są dwa kolejne szkice zawarte w  tomie. Julian Strzałkowski, bazując na utworach Siła­‍ woli Józefa Bohdana Dziekońskiego oraz Lekarz­‍ magnetycz‑ny Józefa Dzierzkowskiego, stara się odpowiedzieć na pytanie, w  jaki sposób motyw popularnego w wieku XIX mesmeryzmu wpłynął na tragiczną wymo- wę wymienionych utworów. Z  kolei Oskar Kalarus, sięgając do innego dzieła Dziekońskiego – Sędziwoja – opisuje pojawiające się w utworze charaktery sa-turniczne oraz tragiczne skutki dokonanych przez bohaterów wyborów życio-wych.

W zamykającym tom artykule Joanny Sapy ponownie analizie zosta-je poddana twórczość Słowackiego. Autorka proponuje odczytanie Balladyny z  uwzględnieniem odniesień intertekstualnych nawiązujących do baśni braci Grimm oraz ludowych baśni ukraińskich; wskazuje również funkcjonującą na różnych poziomach dwoistość dramatu, zawierającego zarówno cechy baśni, jak i antybaśni.

Wstęp 9

Ten skrótowy przegląd zawartości tomu pokazuje, że każdy z autorów przy-jął odmienną perspektywę. Dzięki temu publikacja w różnorodny sposób przed-stawia funkcjonowanie komizmu i tragizmu w literaturze romantycznej. Widać również wyraźnie, że – mimo wspomnianej tragiczności cechującej egzystencję pokolenia romantyzmu – w literaturze epoki znalazły swe miejsce obie kategorie estetyczne, często łącząc się ze sobą w obrębie nie tylko tych samych zagadnień, ale również utworów.

Redaktorzy­‍tomu

Aleksy I, car Rosji 21Allen Cheresh Elizabeth 81, 82Ammianus Marcellinus 18Aretino Pietro 106

Bachórz Józef 7, 38, 93, 115Bachtin Michaił 80Bajka Marcin 103Balbus Stanisław 80Balzak Honoriusz 30Bania Zbigniew 19Bańko Mirosław 14Bartoszyński Kazimierz 35, 38, 39, 42Bataille Georges 85, 88Batory Stefan, król Polski 13Baudouin de Courtenay Jan 92, 93Bécu Salomea, zob. Słowacka SalomeaBestużew Aleksander 23Bestużew Mikołaj 23Bettelheim Bruno 118, 120Bieliński Piotr 13Billip Witold 57, 58, 60, 62, 63, 65Boholm Åsa 79, 84Bokiniec Monika 57Borges Jorge Luis 15Brackett Edward Augustus 96, 97Bradbury Ray 16Broch Hermann 15Brzozowski Jerzy 24Buchwald-Pelcowa Paulina 19Byron George 82, 125Bystroń Jan Stanisław 45

Indeks osobowy

Canetti Elias 14, 16Castle Terry 82Cepik Jerzy 17, 19, 20Chateaubriand François-René de 73, 82Chmielowski Piotr 36Chodkiewicz Jan Karol 44Choisy Claude Gabriel de 46Chrościcki Juliusz Antoni 19Chwin Stefan 23Cichocki Kasper 19Cieszkowski Ludwik 48Cirlot Juan Eduardo 71, 72Czarnomorska Jolanta 29Czeczot Jan 22Czubek Jan 24

Dali Salvador 26Dambek Zofia 29Dante Alighieri 30Dąbrowski Roman 26Dernałowicz Maria 21, 22, 51Dickenson John 19Dihm Jan 46Dobroczyński Bartłomiej 92Dopart Bogusław 21Doroszewski Witold 12, 13Dubisz Stanisław 17Dziekoński Józef Bohdan 8, 94, 95, 96, 97,

102–107, 109–111Dziemidok Bohdan 57Dzierzkowski Józef 8, 94, 97–99, 102

Indeks osobowy134

Erazm z Rotterdamu 63Erdtracht Lucjan Frank 73

Fabianowski Andrzej 21Feliksiak Elżbieta 86Ferdynand Aragoński, król Hiszpanii 16Forycki Remigiusz 79France Anatole 73Frank Józef 93Fredro Aleksander 57–69Freud Zygmunt 124Fros Henryk 73, 76

Garewicz Jan 106Ghia Marco 71Goethe Johann Wolfgang 82, 109, 110Gomulicki Juliusz Wiktor 16, 29, 31, 32Goreń Anna 80Goreń Andrzej 80Gosławski Maurycy 13Goszczyński Seweryn 35Górski Artur 16, 20, 21Górski Konrad 16, 22Grabowski Michał 13Grimm Jakub 8, 70, 117, 118, 120, 125–127,

130, 131Grimm Wilhelm 8, 70, 117, 118, 120, 125–

127, 130, 131Groza Aleksander 71–74, 77Grzegorz IX, papież 11Gumkowski Marek 64

Hahn Wiktor 24, 25Hartwig Julia 15, 16Hell Maximilian 95Hertz Paweł 29Heska-Kwaśniewicz Krystyna 17Hiszpański Kazimierz 17Hocke Gustav René 106, 107Hoffmann-Piotrowska Ewa 21Homer 26Hrabec Stefan 16, 21Hughes Robert 18Hugo Wiktor 39, 82, 121

Inglot Mieczysław 60, 93, 113, 115, 119, 122, 123

Innocenty III 11Izabela Kastylijska, królowa Hiszpanii 16

Jakub I, król Anglii 19Jakubowski Wiktor 81Jamrozik Elżbieta 95Jandołowicz Marek (ksiądz Marek) 41–43Janion Maria 79, 125Januszkiewicz Eustachy 23Jarząbek Dorota 80Jasińska-Wojtkowska Maria 42Jaspers Karl 104, 105Jaworska Elżbieta 22Jaworska Justyna 79Jeżewski Władysław 18Joczowa Maria 93Jodełka-Burzecki Tomasz 116, 117, 126, 128Julian Apostata, cesarz rzymski 18Jung Carl Gustav 124

Kaleta Roman 47Kalinowska Maria 26Kallenbach Józef 21Kania Ireneusz 71Kamiński Ludwik 30Kapełuś Helena 118Karłowicz Jan 12Kasjan Jan Mirosław 127Kencki Patryk 65, 68Kerényi Karl 84, 87, 88Kiślak Elżbieta 64Kitowicz Jędrzej 51Kleiner Juliusz 24, 25, 52, 114, 116Kleist Heinrich, von 101Klibansky Raymond 103, 106, 107, 110Klingemann August (Bonawentura) 89Knapiusz (właśc. Grzegorz Knapski) 63Kolankiewicz Leszek 79Kopaliński Władysław 13, 14, 70–72, 74–76Korotkich Krzysztof 103Kosnarewicz Elwira 101Kostenicz Ksenia 21Kowalski Piotr 75, 76Krasiński Wincenty 13Krasiński Zygmunt 8, 13, 28, 29, 32, 33, 50,

73, 87, 114Kretschmerowa Alicja 96

Indeks osobowy 135

Kridl Manfred 24Krukowska Halina 110Kryczyńska-Pham Anna 84, 103Kryński Adam 12Krzeczkowski Józef 30Krzemieniowa Krystyna 89Krzyżanowski Julian 24, 47, 48, 84, 117,

118Kucharski Eugeniusz 62Kulas Dariusz 104Kuźniar Jan 24

Lachnicki Emanuel 92Lelewel Joachim 21Leonardo da Vinci 102Lermontow Michaił 8, 80–83Leśmian Bolesław 76Leszczyński Marcin 26Lewandowski Ignacy 18Lewinówna Zofia 35, 36, 38, 40, 44, 46, 50Linde Samuel Bogumił 12, 87Litwornia Andrzej 30

Ławski Jarosław 87, 103Łyszczyński Kazimierz 12

Maciejewski Jarosław 86Maciejewski Marian 35, 42, 47, 50Makowiecka Zofia 21Malczewski Antoni 8, 86–91, 93, 94Mannheim Karl 82Markiewicz Henryk 17, 56, 57, 62, 63, 68, 97Mesmer Franz Anton 92–97, 99, 102Michał Anioł (właśc. Michelangelo Buonar-

roti) 107Michelsen Leopold 24Mickiewicz Adam 8, 13, 16, 17, 20–25, 27–30,

32, 33Miłobędzki Adam 19Molier (właśc. Jean Baptiste Poquelin) 60

Navratil Leo 79Nawrocka Ewa 115, 130Niedźwiedzki Władysław 12Niemcewicz Julian Ursyn 46Norwid Cyprian Kamil 8, 11, 16, 29, 31–33,

80

Nowak Zbigniew Jerzy 16, 22, 25Nowosilcow Nikołaj 32

Ochorowicz Julian 101Ocieczek Renarda 11Oesterline Franzl 95Omar I (Umar Ibn al-Chattab), kalif arab. 32Oesterreicher-Mollwo Marianne 75Outram Dorinda 93

Panasiuk Ryszard 81Panofsky Erwin 103, 106, 107, 110Paskiewicz Iwan 34Pecold Kazimierz 24Pelc Jerzy 24Perlin Jacek 17Perlin Oskar 17Perrault Charles 73, 118Picon Gaetan 105Piechota Marek 11, 15, 17, 28Pigoń Stanisław 56, 61, 62Pinetti Giuseppe 71Piwińska Marta 83Plewniak Jerzy 85Płonka-Syroka Bożena 92–95, 99, 101Płoszewski Leon 16, 20Podgórska-Klawe Zofia 95Poe Edgar Allan 75–77Pol Wincenty 56Pomorski Adam 109Poniatowski Stanisław August, król Polski

41, 54Pontormo Jacopo 106Poszman Antoni 92Potocki Mikołaj 43–48, 52–55Potocki Stanisław 93Potocki Wacław 19Praz Mario 122Prokopiuk Jerzy 75Prussak Maria 16, 21, 22Przybylski Ryszard 87, 94Przybyła Zbigniew 27, 28, 40, 43, 84, 86Przychodniak Zbigniew 24Pugaczow Jemielian 39Pułaski Kazimierz 34Puszkin Jurij 19Puszkin Stiepan 19

Indeks osobowy136

Radziwiłł Karol ,,Panie Kochanku” 37, 41, 43, 45, 48, 49, 50, 52, 53, 55

Radziwiłł Krzysztof 23Reichenbach Karl, von 101Rejtan Tadeusz 44, 52Rejten Michał 38, 49Rodríguez de Silva y Velázquez Diego 18Romanowski Andrzej 17Ropelewski Stanisław 39, 45Rosiek Stanisław 79Ryba Janusz 80Rymkiewicz Jarosław Marek 62, 63Rzewuski Henryk 8, 34–37, 39–42, 44–46,

48, 50–55Rzońca Wiesław 11, 32

Saganiak Magdalena 103Sawicki Stefan 42Sawrymowicz Eugeniusz 23Saxl Fritz 103, 106, 107, 110Schelling Friedrich Wilhelm Joseph von

81Schiller Friedrich 82Schlegel August Wilhelm 121Schopenhauer Arthur 106Scott Walter 82Sędziwój Michał 103, 104Shih Huang, cesarz chiński 15Sicińska Edyta 14, 15Sidorski Dionizy 49Siemieński Lucjan 45, 47Simon Alfred 79Siwicka Dorota 56, 63, 64, 115, 121, 122,

124Siwiec Magdalena 28, 86, 88, 89, 101Skutnik Dominika 89Skwarek Irena 7, 115, 130Sławiński Janusz 117Słowacka Salomea 23Słowacki Juliusz 8, 12, 23–30, 32, 33, 73, 80,

83–86, 90, 91, 113–131Sobieski Jan III, król Polski 12Sobol Elżbieta 87Sokół Lech 94Sołtan Adam 28, 29Staff Leopold 116, 117Stefanowska Zofia 16, 21, 22

Sudolski Zbigniew 13, 28Szalsza Marek 106Szargot Maciej 95–97, 111Szary-Matywiecka Ewa 31Szekspir William 81, 121Szmydtowa Zofia 35, 39Sztyrmer Ludwik 94Szweykowski Zygmunt 36, 37, 39, 41, 53

Ślisz Andrzej 34Śliwiński Artur 12Śliwowska Wiktoria 23Śniadecka Ludwika 28Śniadecki Jan 93Śniadecki Jędrzej 93Świtkowski Piotr 93

Tarnowski Marceli 118, 126Tazbir Janusz 12, 51Torlonia Alessandro, książę 28Torquemada Tomasz 16, 17, 19, 20, 26Treugutt Stefan 113–116, 121Trillat Etienne 95Trojanowiczowa Zofia 29Truffaut François 16Turczyn Małgorzata 89Tuwim Julian 71, 94, 98Twardowski Samuel 19

Ursel Marian 64

Walens, cesarz rzymski 18Walentynian I, cesarz rzymski 18Wasilewski Zygmunt 35Waśko Andrzej 35, 39Wawrzkowicz Stanisław 17Weintraub Wiktor 39, 53, 54Wicherski Feliks 30Witkowska Alina 115, 121–123Witwicki Stefan 13, 39Władysław IV, król Polski 19Wolf Bolesław Maurycy 29Wolter (właśc. François-Marie Arouet) 52Wołodkowicz Ignacy (właśc. Michał) 44, 49,

50, 53Wortman Stefania 118Wyczańska Irena 97

Indeks osobowy 137

Wyka Kazimierz 61, 97Wyrzykowski Stanisław 76

Zagórski Jerzy 81Załuski Roman 29Zan Tomasz 22, 92Zante Solomon 24

Zeler Bogdan 17Zeltzer Janina 23Zgorzelski Czesław 16, 22Zielińska Marta 22

Żeleński-Boy Tadeusz 56Żmigrodzka Maria 35, 39, 45, 89, 97

Opracowali Marta­‍Kalarus­‍i­‍Oskar­‍Kalarus

RedaktorJoanna Szewczyk

Projektant okładkiTomasz Gut

Redaktor technicznyAndrzej Pleśniar

KorektorKatarzyna Kondracka

ŁamanieGrażyna Szewczyk

Copyright © 2016 byWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-8012-888-0

(wersja drukowana)ISBN 978-83-8012-889-7

(wersja elektroniczna)

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 8,75. Ark. wyd. 11,5. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 20 zł (+ VAT)

Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K.ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław

Kom

izm i tragizm

w literaturze rom

antyzmu

Komizm i tragizm w literaturze romantyzmu

Więcej o książce

Cena 20 ZŁ(+VAT)

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-8012-889-7 6

Dziedzictwo-romantyczne-T-3.indd Wszystkie strony 2016-12-13 01:29:57