Kommunur, eindir og uppgvur 2009

1

1. kapittul. Inngangur.........................................................................................................6 1. Inngangur.....................................................................................................................6 2. Arbeissetningur.........................................................................................................7 3. Tulking av arbeissetningi..........................................................................................9 3.1. Um kommunueindir ............................................................................................10 3.2. Um millumkommunala javningarskipan..............................................................11 3.3. Um rafesting av greium uppgvu- og byrgdarbti.........................................12 3.4. Um blokkstuul....................................................................................................14 3.5. Um eftirmeting.....................................................................................................15 4. Samandrttur, tilmli og tartlan..........................................................................15 4.1 Tilmli um eindir .................................................................................................16 4.2 Tilmli um umskipanartilgongd ..........................................................................19 4.3 Tilmli um fgging................................................................................................20 4.4 Tilmli um eldrarkt.............................................................................................25 4.5 Tilmli um flkasklan.........................................................................................26 4.6 Tilmli um onnur ki ...........................................................................................27 4.7 Tilmli um vegir ..................................................................................................29 4.8 Tartlan..............................................................................................................30 2. kapittul. Um kommunur, eindir og flkari...............................................................35 1. Kommunustdd og uppgvu- og byrgdarbti..........................................................35 1.2. Bti av almenna geiranum..................................................................................36 1.3. Mifirringarfyrimunir...........................................................................................38 2. Flkari strum og smum eindum hvat vinna vit og hvat missa vit?..............40 2.1. Stdd eindum og umboan................................................................................40 2.2. Kommunustdd, virkisfri og sjlvri...............................................................42 2.3. Samspli millum umsitingarorku og virkan....................................................43 2.4. Samanumtiki.......................................................................................................49 3. Um atlit og endaml..................................................................................................50 3.1. Hv kommunalt sjlvri og hvussu?..................................................................50 3.2. Endaml vi tlegging/broyting...........................................................................52 3.3. Meginreglur..........................................................................................................52 3.4. Greiari uppgvu- og byrgdarbti......................................................................53 3.5. Ein greian og effektivan almennan geira............................................................53 3.6. Strri lokala virkan.............................................................................................54 3.7. Rttartrygd...........................................................................................................55 3. kapittul. Einstku mlskini.........................................................................................56 1. Lsing og viger av uppgvu- og byrgdarbtinum...............................................56 2. Meting og tilmli vivkjandi eldrarktarkinum....................................................57 2.1. Lsing viv. eldrarktarkinum...........................................................................57 2.2. Skipan av eldrarktini dag..................................................................................58 2.3. Verandi kisbti innan eldrarktina.....................................................................58 2.4. Verandi uppgvu- og byrgdarbti eldrakinum...............................................59 2.5. Fgging av eldrarktini ........................................................................................61 2.6. Ellis- og rktarheim..............................................................................................63 2.7. Eldrasambli.........................................................................................................64 2.8. Jttanarbti millum kini....................................................................................64 2.9. Trupulleikar samband vi verandi uppgvu- og byrgdarbti...........................65 2.10. Vantandi lgarverk og regulering.......................................................................66 2.11. Vantandi og eintttai tilbo .............................................................................67 2.12. Rktarheimsfyribyrgjandi tnastur....................................................................69

2

2.13. Vantandi samskipan eldrarktarkinum..........................................................69 2.14. Endurskoan og tfylling av lgarverkinum......................................................71 2.15. Fleiri og alternativar tnastur ein tilbosvifta ...............................................71 2.16. Samskipa eldrarktina........................................................................................72 2.17. tvegan av starvsflki........................................................................................73 2.18. Umskipan av kisbtinum mun til nggju kommunalu eindirnar....................74 2.19. Lgfriligar broytingar.....................................................................................76 2.20. Markamt...........................................................................................................77 2.21. Samskipa eldrarktina teimum kommunalu eindunum....................................79 2.22. Starvsflkalig viurskifti....................................................................................79 2.23. Fggjarlig viurskifti...........................................................................................80 2.24. Tilmli um tartlan fyri tlegging.................................................................80 3. Meting og tilmli vivkjandi flkasklakinum.....................................................82 3.1. Flkasklin...........................................................................................................82 3.1.2. Fyrisitingin av flkasklanum.....................................................................83 3.1.2.1 Kommunustri.....................................................................................83 3.1.2.2 Sklastri.............................................................................................87 3.1.2.3 Landsstrismaurin...............................................................................89 3.1.2.4 Sklaleiarin, byrgd og arbeiski......................................................91 3.1.2.5. Nmsfriligt r og nmingar........................................................92 3.1.3 Innihald og skipan........................................................................................93 3.1.3.1 Uppgva flkasklans...........................................................................93 3.1.3.2 Skipan....................................................................................................93 3.1.3.3. Vikutmatali .......................................................................................94 3.1.3.4. Innihald.................................................................................................94 3.1.4 Eftirmeting....................................................................................................95 3.1.5 Sklar...........................................................................................................96 3.1.6 Sernmsfri.................................................................................................99 3.1.7 Lrarar flkasklanum.............................................................................101 3.1.8 Fggjarliga bti millum land og kommunur.............................................102 3.1.9 Flkasklaki kostnaur .......................................................................104 3.1.10 greitt uppgvu- og byrgdarbti............................................................104 3.1.11 At leggja flkasklan t til kommunurnar................................................105 3.1.12 Trvur lgarbroytingum .......................................................................106 3.1.13 Niurstur og tilmli.............................................................................107 3.1.14 Arbeisblkur...........................................................................................110 3.1.15 Tartlan.................................................................................................111 4. Onnur ki ................................................................................................................112 4.1. Bkasvn............................................................................................................112 4.1.1. Flkabkasvn...........................................................................................112 4.1.2. Sklabkasvn...........................................................................................114 4.2. Musikksklaundirvsing ....................................................................................115 4.3. Frtarundirvsing..............................................................................................118 4.4. Dagstovnar og dagrkt.......................................................................................123 4.5. Yrkissklar.........................................................................................................126 4.6. Samanumtiki um barnaansingar-, skla- og mentanarki..............................127 4.7. Kirkjugarar.......................................................................................................127 4.8. Flkayvirlit.........................................................................................................128 4.9. Brunaviurskifti..................................................................................................130 4.10. Hruvognslggva............................................................................................131

3

4.11. Barskipanarviurskifti....................................................................................132 4.12. Barnavernd.......................................................................................................134 5. Vegir........................................................................................................................138 4. kapittul. Kommunur og eindir....................................................................................141 1. Lsing av kommunubygnainum............................................................................141 1.1. Kommunueindirnar ...........................................................................................141 1.2. Baksti fyri verandi eindum.............................................................................141 1.2.1. Kommunulgin fr 1872...........................................................................142 1.2.2. vegis kommunureformurin 1972..........................................................145 1.2.3. vegis at umskipa kommunalu viurskiftini............................................146 1.2.4. Kommunustrislgin fr 2000...................................................................148 1.3. Komandi kommunalar eindir..............................................................................150 1.3.1. Fyrilit serliga mun til kommunalar eindir............................................152 1.3.2. Tilmli nevndarinnar vivkjandi eindum................................................154 1.3.3. Tr einstku eindirnar...............................................................................156 1.3.4. Verur neyugt at broyta kommunustrislgina ella kommunuvallgina? .............................................................................................................................165 1.4 Skipan av nggju kommunalu eindunum............................................................166 1.4.1. Lg um kommunusamanleggingar............................................................169 1.5. Kommunusamstarv.............................................................................................170 1.5.1. Felagskommunalt samstarv vi fyriskipanarligum bygnai......................170 1.5.2. Felagskommunalt samstarv uttan fyriskipanarligan bygna ....................171 5. kapittul. Umskipanartilgongdin..................................................................................173 1. Um avklringarstigi...............................................................................................175 1.1. Neyugt er vi politiskari avtalu landsstrinum um eina kommunala umskipan ...................................................................................................................................175 1.2. Javnbjis viger og samskifti er neyugt.......................................................176 2. Rlegging og avgerir...........................................................................................176 2.1. Fyrisitingarlig og fggjarlig orka m setast av....................................................177 2.2. Skipan av umskipanini.......................................................................................177 2.3. Fyriskipan og leisla nggju kommununi........................................................178 2.4. At taka avgerir og seta verk............................................................................179 2.5. Mannagongd t kommunur vera niurlagdar...................................................180 6. kapittul. Fgging.........................................................................................................183 1. Lsing av fggjarliga partinum................................................................................183 1.1. Um ymisku fggjarligu sturnar hj verandi kommunum................................183 1.2. Kommunala skuldarbyran................................................................................187 1.3. Um skattaskipanina og tdningin fyri lands- og kommunuskattin.....................189 1.4. Fgging um landsskatt ella kommunuskatt.........................................................191 1.5. Um javningarskipanir, millumkommunala javning og landsjavning.................193 1.5.1. Meginregla.................................................................................................193 1.5.2. Javning.......................................................................................................193 1.5.2.1. Javning eftir inntkugrundarlagi........................................................193 1.5.2.2. Javning eftir treislutrvi.................................................................194 1.5.3. Millumkommunal javning.........................................................................195 1.5.4. Afturbering................................................................................................196 1.5.5. Blokkstuulsskipan....................................................................................197 1.6. Skipanir til serlig endaml (toyggjar, serliga smar/illa stillaar kommunur).199 1.6.1. toyggjar...................................................................................................199 1.6.2. Stuul til toyggjar....................................................................................201

4

1.6.3. Onnur ki/kommunur ...........................................................................202 1.6.4. Serskipanir.................................................................................................203 2. Meting og tilmli vivkjandi fgging....................................................................203 2.1. Fggjarliga burardyggar kommunalar eindir....................................................205 2.2. Javningarskipanir................................................................................................207 2.2.1. Inntkujavning...........................................................................................207 2.2.2. treislujavning........................................................................................209 2.2.3. Hvrjar inntkur skulu javnast?................................................................212 2.2.4 Uppskot um afturbering fr landinum saman vi millumkommunalari javning.................................................................................................................214 2.4. Tilmli vivkjandi fgging................................................................................216 2.5. Tilmli um serskipanir.......................................................................................219 2.5.1. Serskipanir fyri Sandoynna.......................................................................220 7. kapittul. Starvsflkaviurskifti...................................................................................221 1. Starvsflkaviurskifti sambandi vi at ki vera flutt fr landinum til kommunurnar..............................................................................................................221 1.2. Um at flyta tnastumenn....................................................................................222 1.3. Um at flyta sttmlasett......................................................................................229 8. kapittul. Eftirmetingar................................................................................................232 1. Inngangur.................................................................................................................232 2. Ein generellur leistur fyri eftirmetingar...................................................................232 2.1. Eftirmetingarleistur............................................................................................232 2.2. Hvrjir eru partarnir?..........................................................................................233 2.2.1. Hvat skal mtast og nr?...........................................................................233 2.2.2. Hagtalsgrundarlag......................................................................................233 2.2.3. Hvat er endamli vi at leggja ki til kommunurnar at umsita (successkriterier)..................................................................................................234 2.2.4. Hvussu var stan, renn ki var lagt til kommunurnar at umsita, t.e. stiskanning (base-line study)........................................................................234 2.2.5. Hvussu er stan, eftir at ki er lagt til kommunurnar at umsita? Niurstur..........................................................................................................235 2.2.6. Tilgongdin.................................................................................................235 3. Eftirmeting av kjum, sum kunnu flytast til kommunurnar....................................236 3.1. Flkasklin.........................................................................................................236 3.2. Eldrarkt.............................................................................................................237 3.4. Vegakervi.........................................................................................................237 4. Um eftirmeting av dagstovna- og barnaforsorgarkjunum.....................................238 6.1. Hvussu hevur ta eydnast at leggja dagstovnaki til kommunurnar at umsita? ...................................................................................................................................238 4.1.1. Bakgrund fyri at leggja ki til kommunurnar..........................................238 4.2. Eftirmetingarleistur og eftirmeting.....................................................................240 4.2.1. Eydnast vl ella minni vl?......................................................................240 4.3. Eftirmeting av tilgongdini..................................................................................242 4.4. Keldulisti............................................................................................................245 .......................................................................................................................................246 Fylgiskjl........................................................................................................................246 Keldulisti........................................................................................................................275

5

1. kapittul. Inngangur1. InngangurKommunala umskipanarnevndin var sett januar 2009 og hevi sn fyrsta fund 16. januar 2009. Hesi umbo hava veri nevndini: Eybjrn Larsen, lgfringur, formaur Ingibjrg Berg, stjrnmlafringur Jan Petur Hentze, aalskrivari, Kommunusamskipan Froya Eyun Christiansen, rgevi, Froya Kommunufelag Doris Bjarkhamar, fulltri, Almannamlari Jenny Lydersen, undirvsingarleiari, Mentamlari Sofus Debes Johannesen, fulltri, Fggjarmlari Poula rnadttir Lervig, fulltri, Innlendismlari Hilmar Hgenni, deildarstjri, Innlendismlari Innlendismlari hevur veitt nevndini skrivstovuhjlp og Poula rnadttir Lervig, fulltri, hevur veri skrivari hj nevndini. Arbeii nevndini hevur hvusheitum veri skipa tann htt, at umboini fyri einstku aalrini hava stai fyri t partinum av nevndararbeiinum, i vikomandi aalr onkursvegna varar av, herundir at tvega upplsingar, frgreiingar, hagtl o.a. Hinir nevndarlimirnir hava hvr snum lagi stai fyri vsum prtum av arbeiinum og san er ymiska tilfari samla og vigjrt nevndini.

6

Parturin av frgreiingini, i snr seg um eftirmeting, er ikki gjrdur av nevndini. Ta er Granskingardepilin fyri kismenning, i hevur stai fyri hesum partinum. Nevndin hevur havt eina r av arbeisfundum tini fr 16. januar til 30. september 2009. Sum part av lsingini av arbeiinum vivkjandi samanlegging av kommunum hevur nevndin hitt umbo fyri kommunur, sum hava lagt saman seinastu rini. Fundir vru vi Srvgs, Vga, Sunda, Eystur, Klaksvkar og Trshavnar kommunur.

2. Arbeissetningur6. november 2008 boai Annika Olsen, landsstriskvinna innlendismlum, tindabrvi fr, at fari var undir at umskipa kommunala geiran. Broytingarnar kommunubygnainum skulu geva llum kjum landinum mguleika fyri at mennast javnvg. tlanin vi at umskipa kommunala geiran er, at henda tilgongd skal skunda undir at stovnseta burardyggar kommunueindir, i kunnu ganga odda at tryggja eina framhaldandi menning ti um landi og tryggja, at menningin er kjlfest stanum heldur enn at vera strd r erva av landsmyndugleikunum. tlanin vi umskipanini er at flyta tey kir, sum kunnu flytast til kommunurnar, og soleiis fa eitt greitt uppgvu- og byrgdarbti millum land og kommunur. Hetta greia uppgvu- og byrgdarbti skal byggja trggjar meginreglur: 1. Fggjarliga byrgdin skal fylgja avgerarrttinum 2. Uppgvurnar vera loystar, so tr eru fullgar samfelagsbskaparliga, men so nr borgarunum, sum til ber 3. Uppgvur, i vera lagdar til kommunurnar, skulu kommunurnar vera frar fyri at rkja sjlvstugt, og ta skal bera til at laga uppgvurnar til tann stabundna trvin

7

Fyri at hetta verur framt undir skipaum viurskiftum, er neyugt at skipa tr kommunalu eindirnar soleiis, at tr eru burardyggar eindir, i eru frar fyri at taka sr uppgvur og umsita tr sjlvstugt. Gerast skal eisini ein tkilig rafesting vivkjandi uppgvu- og byrgdarbtinum. Neyugt er eisini at hava eina kommunala fggjarskipan, i tryggjar, at kommunali geirin er gjgnumskygdur. Samstundis skal fggjarskipanin vera grundarlag undir einari kommunalari javningarskipan. tlan er, at kommunala umskipanin skal vera ein samlaur pakki, hvrs endaml er at skipa eitt greitt uppgvu- og byrgdarbti millum land og kommunur, har kommunurnar skulu umsita ta, sum kommunalu eindirnar sjlvstugt eru frar fyri at umsita. Nevndin, sum verur sett at gera uppskot, verur manna vi flkum r vikomandi stjrnarrum, umboum fyri kommunurnar og serfringum. Nevndin skal skjtast til ber og seinasta lagi lavsku 2009 gera uppskot um: Vi Kommunueindir sti Lgtingslg nr. 12 fr 22. februar 2007 um sjlvbodnar

kommunusamanleggingar og kommunal samstrv sambandi vi lgarbundnar uppgvur, skal nevndin koma vi tilmli um, hvrjar tr kommununalu eindirnar skulu vera, og hvussu hesar skulu skipast. Millumkommunal javningarskipan

Allar kommunur vera javnsettar mtvegis lggvuni, t.e. at tr allar skulu loysa tr somu uppgvurnar. Vi hesi javningarskipan skal miast eftir, at allar kommunur eru fggjarliga frar fyri at loysa tr kommunalu uppgvurnar, sjlvt um umsturnar hj teimum ikki eru tr somu. Javningarskipanin skal t fevna um javning av muni inntkugrundarlagi pr. borgara og treislutrvi pr. borgara. Rafesting av greium uppgvu- og byrgdarbti millum land og kommunur

Allsing verur gjrd av byrgdarkjum, so sum eldraki, flkaskla, vegakervi og arar uppgvur, sum kunnu flytast kommunum at umsita. Gerast skal ein tkilig rafesting, i setur hvrji kir, hvrjari rafylgju og nr hesi vera lgd til kommunurnar. Fyrsta stra ki verur lagt til kommunurnar 1. januar 2011.

8

Blokkstuul

tlanin er ikki at broyta skattaskipanina, og skal nevndin gera uppskot um, hvussu ein mgulig blokkstuulsskipan skal skipast, sum tryggjar, at fgging er til tr uppgvur, sum vera fluttar til kommunurnar at umsita, t ta ikki er gjrligt longur at broyta btinum millum lands- og kommunuskatt uttan at broyta skattaskipanina. Eftirmeting til kommunurnar. Harumframt skal gerast ein fastur

Gjrd verur ein eftirmeting av, hvussu ta hevur eydnast at lagt dagstovnaki og barnaforsorgarki eftirmetingarleistur til tey ki, sum vera lgd til kommunurnar at umsita.

3. Tulking av arbeissetningiArbeissetningurin og tr 5 uppgvurnar, i har eru lagdar til kommunalu umskipanarnevndina, hava trv nrri viger, har nevndin greinar setningin og serliga setur or , hvat nevndin leggur dent arbeiinum og hvrjar fyritreytirnar hj nevndini eru ella hava veri. Nevndin hevur t fyrstu fundunum umrtt arbeissetningin og hvussu nevndin hevur valt at tulka hann.1 Grunda almennu, skrivligu frboanina fr landsstriskvinnuni innlendismlum sambandi vi, at kommunala umskipanarnevndin var sett januar 20092, leggur nevndin til grund, at yvirskipaa endamli vi umskipanini av kommunala geiranum er at: Flyta eldrarktarki, flkasklaki, vegakervi og arar uppgvur til kommunurnar, og soleiis fa eitt greitt uppgvu- og byrgdarbti millum land og kommunur. 1

Fggjarliga byrgdin skal fylgja avgerarrttinum. Uppgvurnar vera loystar, so tr eru greiari javnvg millum at vera fullgar samfelagsbskaparliga og eru so nr borgarunum, sum til ber.

Nevndin hevur litinum brkt ori umsita sambandi vi, at ki vera lgd t til kommunurnar. Rtta ori er, at ki vera lgd t til kommunurnar at fyrisita. Kortini hevur nevndin konsekvent valt at nta ori umsita grunda oring arbeissetningi, og at ori umsita vanliga hevur veri ntt, t talan hevur veri um at leggja ki til kommunurnar. 2 Hetta eru arbeissetningurin fr 12. januar 2009 og tindabrvi um umskipan av kommunala geiranum fr 6. november 2008.

9

Kommunurnar skulu vera burardyggar eindir, i eru frar fyri at taka sr tr uppgvur, i vera lagdar til kommunurnar, og at rkja og umsita hesar uppgvur sjlvstugt.

Uppgvur, i vera lagdar til kommunurnar, skulu kunna lagast til tann stabundna trvin.

Hetta yvirskipaa endamli er sostatt lagt sum grund undir tgreining og tulking av arbeissetninginum, umframt vari vigerini nevndini. Av teim 5 evnunum, i nevndin skal koma vi uppskoti um (kommunalu eindirnar, javning, rafesting av uppgvu- og byrgdarbti, blokkstuul og eftirmeting), eru tey 4 fyrstnevndu evnini stran mun kntt at hvrjum rum. Nevndin er t samd um, at hast hesi evnini kunnu fyrireikast og vigerast hvr sr, er rttast kortini aftur at vigera tey undir einum, t i komi er naka vegis. Orskin er m.a., at alt eftir, hvrja javningarskipan ella blokkskipan mlt verur til, kunnu krvini ella treytirnar til eindirnar vera tillagaar. sama htt er vi teimum uppgvum, i vera at leggja til kommunurnar, t eins og uppgvurnar stafesta eindirnar, kunnu eindirnar stafesta ella treyta uppgvurnar. Ein javningarskipan og blokkskipan eigur at taka atlit til, at kommunurnar eiga at vera eggjaar til at skapa bskaparligan vkstur, eins og skipanirnar eiga at vera so gjgnumskygdar sum gjrligt soleiis at borgarin greitt skal kenna kostnain av kommunala virkseminum. sama htt m leggjast upp fyri, at valda skipanin ikki elvir til ella gevur rm fyri tiltlaum avleiingum. Yvirskipa er nevndin samd um at leggja dent , at tr broytingar og loysnir, i mlt verur til, strst mguligan mun stremba eftir at vera so einfaldar og drar at umsita sum gjrligt.

3.1. Um kommunueindirHvrjar kommunurnar kunnu vera skal sambrt arbeissetninginum vera vigjrt vi sti galdandi samanleggingarlg. Hast leisturin harvi er givin, metir nevndin seg t 10

ikki meira bundna av hesi lgini, enn at rm er fyri at koma vi rum uppskotum til eindir. Trvur er at umra flkarislig viurskifti, eitt n sambandi vi tal og stdd kommunum, innanhsis javnvg millum kommunur, stabundna umboan o.tl. Hvrji krv eiga ella kunnu vera sett einstku kommununum, eigur eisini at vera umrtt, eins og grundgevingarnar fyri krvunum. San er trvur at vigera, hvrji tkilig atlit (landafri, flkatal, fggjarviurskifti o.a.) dentur eigur at vera lagdur , t stdd o.a. einstku kommununum skal setast. mun til fggjarviurskifti og stdd kommunum eigur at vera umrtt, at hetta ikki bara snr seg um orkuna at veita tnastur, men eisini vut at skapa karmar fyri virksemi og strri kommunalum inntkum. Galdandi lg um kommunusamanlegging setur einki tkiligt um leistin fyri samanlegging av kommunum. Nevndin heldur, at trvur er at vigera hetta evni og seta or , eftir hvrjum leisti samanleggingar eiga at vera fyrireikaar og framdar fyri at tryggja, at tilgongdin bi er vl fyriskipa og annars framd tryggan htt, har atlit til flkari, fggjarviurskifti, lokal hugaml, trv o.a. eru havd huga. Somuleiis eigur at vera vigjrt, um samanleggingar einans kunnu vera framdar sambandi vi eitt ntt valskei, og um ella hvnn htt samanlegging kann vera framd t.d. mitt einum valskeii.

3.2. Um millumkommunala javningarskipanAt kommunurnar skulu loysa tr somu uppgvurnar og skulu vera fggjarliga frar fyri at loysa tr uppgvur, i vera lagdar til tr, metir nevndin ikki merkir ta sama sum, at kommunur vera fult og heilt javnsettar fggjarliga og at javningin t neyturviliga skal vera so hg sum gjrligt. T er trvur m.a. at lsa trvin javning, hvnn mun trvur er at tjavna treislur og inntkur, og hvrjir fyrimunir og vansar eru vi strri ella minni javning. Javning er ein tttur kommunalu fggingarskipanini, afturbering er annar og blokkur ein trii. Nevndin metir trv vera at umra, hvussu tann samlaa fggingarskipanin eigur at sggja t eitt n bti av partafelagsskatti millum land og kommunur, skattainntkum

11

fr persnum undir t.d. FAS, sjmannafrdrtti og tey alsamt vaksandi gjldini fr landinum t.d. umhvrviskinum. Hvussu javningarskipanin skal ella kann samvirka vi eina blokkskipan er neyugt at taka stu til. Nevndin tulkar hinvegin pkt. 2, samanhildi vi pkt. 4 arbeissetninginum soleiis, at ein blokkskipan sum so er heft av sjlvari javningini og t ikki skal vera partur av javningarskipanini ella ntt til at javna vi. Havandi aalml nevndarinnar um einfaldni og skynsemi huga er umrandi, at valdu loysnirnar byggja so einfld og objektiv atlit sum gjrligt, t i avger m.a. skal takast um, hvrjar inntkur og treislur o.a. skulu tna sum grundarlag undir javning, og hvusssu hesar vera uppgjrdar. Hetta er fyri at avmarka mguleikan fyri semjum um uppgerina, fyri at tryggja, at uppgerin leypandi er rttvsandi, og fyri at tryggja, at umsitingin av skipanini verur hildin so einfldum sti sum gjrligt. Ta hagtalsgrundarlag, i kann stula uppundir ymsu tttirnar einari javningarskipan, er avmarka, og talar hetta eisini fyri at halda skipanina einfldum sti. Hetta er eisini galdandi, hast avleiingin kann vera, at vsir javnar ikki sggjast aftur og at allir munir ikki neyturviliga vera javnair. Einfaldni og skynsemi eru t aalml framhaldandi nevndarvigerini, og er hetta serliga grunda , at tilfeingi skal koma brkarunum ella borgarunum til gar heldur enn at vera ntt til umsiting.

3.3. Um rafesting av greium uppgvu- og byrgdarbti sambandi vi greiningina av, hvrji uppgvuki mguliga skulu leggjast til kommunurnar og nr, er natrligt at taka sti t arbeii, i higartil er gjrt av kommununevndini litinum fr 1998 um Nggja kommunuskipan, og litinum hj arbeisblkinum Stafesting og rafesting av uppgvu- og byrgdarbti millum land og kommunur fr 2001. Nevndin er samd um, at trvur er at dagfra lsingarnar av uppgvu- og byrgdarbtinum litinum fr 2001 vi atliti at seinni lgar- og kunngerarbroytingum. Sani kunnu dagfrdu upplsingarnar vera sti undir framhaldandi viger og

12

stutakan til, hvrjar broytingar mlt verur til. Hetta eigur at vera gjrt sambandi vi tkiligu fyrireikingarnar av tleggingunum av teimum ymsu mlskjunum. Fyri at kunna gera eina rafesting av, hvrji ki skulu leggjast til kommunurnar og nr hesi ki eiga at vera lgd t, er nevndin samd um, at umrandi er, at tey tkiligu atlit, i skulu ella kunnu grunda tleggingina og broytta byrgdarbti, fyrst mugu ngreinast. Eftir hetta vera ymisku kini vigjrd, har fyrimunir og vansar vi tleggingini vera lstir. Hast arbeissetningurin ikki leggur upp til ta, so m sta eisini takast til, hvussu ki, i vera lgd t, yvirskipa skulu regulerast. Her verur m.a. hugsa um, at atlit m.a. m vera tiki til framhaldandi viring fyri kommununum sum sjlvstugum stabundnum valdum myndugleikum, sum undir eftirliti hava byrgd av egnum ki, rttartrygd hj borgaranum og frleikakrv fyri at loysa uppgvuna. Trvur verur at vigera og yvirskipa at meta um, hvussu neyv reguleringin skal vera og hvussu hugsanin er at skipa eftirlit o.a. Hetta er t, at ta hevur prinsipiellan tdning fyri kommunurnar, um tr skulu umsita eitt mlski eftir meir ella minni neyvari rammulg ella um talan verur um detailstring av rttarkrvum hj borgarum, i ikki geva lokala myndugleikanum serliga strt rsarm til at definera tnastuna. Serliga innan eldraki metir nevndin trv vera at ngreina ta markamt, i framyvir verur millum eitt kommunalt eldraki og eitt heilsuki og almannaki annars, i eru landsuppgvur. Eisini eru onnur markamt, i eiga at vera stafest og vigjrd, t.d. innan forsorgarki og barnaverndar- og barnaansingarki, har verandi lggva ikki er ng grei. Nevndin er samd um, at hvussu so er hesi atlit skulu vera tikin vi viger og avger, t i broytingar vera fyrireikaar byrgdarbtinum: 1. Hvrjar eru orskirnar til broytingina politiskt, fyrisitingarliga og fggjarliga 2. Verur lttari ella skynsamari hj myndugleikanum at loysa uppgvuna mun til brkaran 13

3. Hvrjir samfelagsbskaparligir fyrimunir og vansar eru sum heild knttir at broytingini 4. Hvrjar lgarbroytingar eru neyugar fyri at leggja ki til kommunurnar 5. Hvrjar eru fggjarligu avleiingarnar fyri land og kommunur 6. Hvrjar fyrimunir og vansar gevur broytingin annars fyri land, kommunur og brkara 7. Verur markamti greitt mun til arar uppgvur, i framhaldandi eru landsuppgvur

3.4. Um blokkstuulNevndin skilir arbeissetningin vivkjandi blokkskipan soleiis, at fyritreytin greitt er, at skattaskipanin ikki skal broytast og kommunuskatturin t framhaldandi skal vera proportionalur. framhaldi av umruni undir pkt. 2 arbeissetninginum metir nevndin, at sta m takast til, um blokkskipanin mguliga skal vera partur av einari javningarskipan. Um ein blokkstuulin, i landi krevur upp umvegis landsskattin, framhaldandi skal vera rttvsandi fyri treislurnar vikomandi ki verur neyugt, at nevndin umrir og mlir til eina skipan, i einfaldan htt er egna til at leggja upp fyri broytingum treislustinum og ymiskleikanum millum kommunurnar. sama htt sum vi javningarskipanini skulu aalml nevndarinnar um einfaldni og skynsemi annars havast huga her, soleiis at valdar loysnir byggja so einfld og objektiv atlit sum gjrligt og vi so ltlari umsiting sum gjrligt sum fylgju. Hast skattaskipanin sostatt tgangsstinum ikki skal broytast, hevur nevndin valt at kanna, um arir mguleikar eru at fggja kommunalu uppgvurnar vi, heldur enn at skipa blokkstuul r landskassanum. hesum sambandi hevur nevndin serstakliga hugt eftir ymsum frdrttum skattaskipanini, sum landi hevur tiki stig til, men sum kosta kommununum beinleiis skattainntkur og sum harumframt raka kommunurnar sera javnt. Nevndin hevur t vigjrt mguleikan, at landskassin ber kommununum hesar

14

mistu kommunuskattainntkur aftur, bi sum alternativ til blokkstuul og sum skoyti til millumkommunala javningarskipan.

3.5. Um eftirmetingVivkjandi eftirmeting av dagstovnakinum og barnaforsorgarkinum er nevndin komin eftir, at ein nktandi eftirmeting av slkum slag hevi veri sera trupul at fingi t til at gjrt nktandi htt innan fyri tarrammuna, sum nevndin hevur havt at arbeitt . Slkt er eisini arbeiskrevjandi og hevi kosta fitt av peningi, um ta var umbii fr onkrum tnastuveita. Haraftrat er ivasamt, hvat rsliti av eftirmetingunum tkiliga kann ntast til. Hetta er m.a., t at einki greitt felags endaml vi tleggingunum var ora av prtunum. Eisini ber til at eftirmeta r ngvum ymiskum vinklum (fr kommunusu, fr landssu, fr brkarasu, mun til endaml, tnastusti, kostna ella mun til tal av plssum o..). Er ikki semja millum partarnar um hesi viurskifti frammanundan, kann vera trupult at fa semju um niursturnar, i ymsu partarnir t kunnu tulka ymiskt. Nevndin hevur t valt at greia henda partin av arbeissetninginum vi at fa ein generellan eftirmetingarleist fyrireikaan, i kann vera til hjlpar, t einstku broytingarnar skulu fyrireikast og fremjast. Eftirmetingarnar eru av somu orsk avmarkaar til bara at sngva seg um eftirmeting av tilgongdini sambandi vi, at dagstovnaki var lagt til kommunurnar 1. juli 2000.

4. Samandrttur, tilmli og tartlanVi sti arbeissetninginum hj nevndini skal nevndin koma vi tilmli um: hvrjar tr kommunalu eindirnar skulu vera, og hvussu hesar eindir skulu skipast, javningarskipan, rafesting av greium uppgvu- og byrgdarbti millum land og kommunur, hvussu ein mgulig blokkstuulsskipan skal skipast og eftirmetingarleist

15

Tilmlini hj nevndini taka sti vsum fatanum av, hvat endamli er vi kommunalum sjlvri, og hvnn tdning hetta hevur mun til t.d. virkisfri, hvussu strar og hvussu sjlvstugar kommunalu eindirnar eiga at vera, og hvussu teirra myndugleiki skal avmarkast mtvegis landsmyndugleikunum. Yvirskipa er nevndin samd um at leggja dent , at tr broytingar og loysnir, i mlt verur til, strst mguligan mun stremba eftir at vera so einfaldar og drar at umsita sum gjrligt. Nevndin hevur arbeii snum lagt til grund, at yvirskipaa endamli vi umskipanini av kommunala geiranum er at: 1. Flyta tey ki, sum vi fyrimuni kunnu flytast til kommunurnar, og fa eitt greiari uppgvu- og byrgdarbti millum land og kommunur 2. Fggjarliga byrgdin skal fylgja avgerarrttinum 3. Uppgvurnar vera loystar, so tr eru greiari javnvg millum at vera fullgar samfelagsbskaparliga og so nr borgarunum, sum til ber 4. Kommunurnar skulu vera burardyggar eindir, i eru frar fyri at taka sr tr uppgvur, i vera lagdar til kommunurnar, og at rkja og umsita hesar uppgvur sjlvstugt 5. Uppgvur, i vera lagdar til kommunurnar, skulu kunna lagast til tann stabundna trvin

4.1 Tilmli um eindir tilgongdini til tilmli um eindir hevur nevndin tiki fyrilit fyri m.a. mguleikanum fyri einum greiari uppgvu- og byrgdarbti, ein greian og effektivan almennan geira og mguleikanum fyri strri stabundnari virkan og rttartrygd. Dentur hevur eisini veri lagdur landafrilig og samferslulig viurskifti og flkagrundarlagi og at kommunueindin eigur at vera ein natrlig landafrilig og samferslulig eind, so at kommunurleggingin og tnastuveitingin til borgaran fylgjast vl. Vddin kommunueindini eigur heldur ikki at vera strri, enn at bgvarnir kommununi hava rmiliga atgongd til kommunumidepilin. Nevndin hevur arbeii snum jvnum fti vi onnur fyrilit eisini tiki fyrilit fyri stabundna samleikanum. Nevndin hevur ikki tiki vi mguleikan at bta sundur verandi kommunur. Grundgevingin fyri hesum er, at

16

tilgongdin til samanlegging er skipa og gkend eftir galdandi lggvu, og partarnir hava laga seg til broyttu viurskiftini.

Tilmli um tr einstku eindirnar Nevndin mlir til at kommunurnar vera skipaar hesar eindir: 1. Suuroy 2. Sandoy 3. Trshavn 4. Vgar-Streymoy ella o Vgar o Vestmanna-Kvvk 5. Eysturoy ella o Eystur o Sklafjrur 6. Sundalagi 7. Noruroyggjar Vimerkingar til einstku eindirnar Suuroy Suuroy hevi kunna veri btt tvr eindir, sum bar hvr snum lag hvdu loki tey atlit, i nevndin ntir, men talan er um eina oyggj, sum vi sni frstu fr meginkinum er tjaari landinum og hevur veri fyri strari afturgongd. Fyri at stula sum mest undir eina tilgongd, sum kann virka mti gongdini, sum hevur veri, er neyugt, at Suuroy verur skipa sum ein stabundin eind. T mlir nevndin til, at Suuroy verur lgd saman eina kommunu. Sandoy Sjlvt um Sandoyggin verur tann minsta eindin hesum tilmlinum, mlir nevndin fr at leggja Sandoy saman vi Suurstreymoy, t t verur tann eindin strri, enn ynskiligt er eftir nevndarinnar tykki. Tilmli um Sandoy sum sjlvstuga eind er treyta av, at

17

ein serskipan verur sett verk, sum stular og styrkir eindina, soleiis at Sandoy, hast flkatali ikki er so strt, verur ein burardygg eind, sum verur eitt frvik, heldur enn at gerast tann minsta eindin, i treytar, hvat verur gjrligt at leggja til kommunurnar. Trshavn Nevndin mlir fr, at Trshavnar kommuna verur partur fleiri samanleggingum, t nevndin metir ta ikki vera ynskiligt at kja enn meira um stddarmunin, sum longu er millum kommunurnar. Vgar-Streymoy Her eru tveir mguleikar. Ein mguleiki er, at Vestmanna og Kvvkar kommunur vera lagdar saman vi Vgum. Hetta kann styrkja eindina Vgar, so at hon verur hetta strri, men eindin er kanska ikki so samfeld, serliga s fr Streymoy. Hin mguleikin er, at Vestmanna og Kvvkar kommunur vera lagdar eina kommunu. Hetta er ein ltil kommuna, sum t hevur fyrimun av at liggja vl fyri bi landafriliga og fggjarliga, og t hevur gar vakstrarmguleikar. Sundalagi Sundalagi verur ein av teimum minnu kommunalu eindunum, men eindin liggur vl fyri mitt landinum. T mlir nevndin til, at Eiis og Sunda kommunur vera lagdar saman eina kommunu. Eysturoy Nevndin metir, at ta eru tvinnir mguleikar hesum kinum. Annahvrt kann Eysturoy, t.e. Fuglafjarar, Eystur, Nes, Runavkar og Sjvar kommunur, vera lagdear saman eina kommunu, ella kunnu Fuglafjarar og Eysturkommuna gerast ein eind, og Nes, Runavkar og Sjvar kommunur gerast ein eind. Av t at bir mguleikar lka tr treytir, i nevndin hevur arbeitt eftir, verur ikki mlt til vsa eind heldur enn ara. Noruroyggjar Nevndin mlir til, at Noruroyggjar, t.e. Fugloyar, Viareiis, Hvannasunds, Klaksvkar, Kunoyar og Hsa kommunur, vera lagdar saman eina kommunu. Skuldi talan veri um 18

at kt hesa eindina, hevi veri neyugt at fari yvir um Leirvksfjr, t.e. at lagt bi Eysturkommunu og Fuglafjarar kommunu aftur at Noruroyggjum. Nevndin metir t, at eindin Noruroyggjar hevur hskandi stdd og frleika, og at trvur t ikki er at kja um eindina. Tilmli um samanlegging So skjtt sum semja er um, hvrjar tr kommunalu eindirnar skulu vera, mlir nevndin til, at uppskot til lg um kommunusamanlegging verur lagt fram. Uppskoti skal seta kommunueindirnar, samanleggingarleist. Tilmli um kommunuval Nevndin mlir til, at kommunuvallgin verur broytt, so at val kann vera til allar kommunur so skjtt sum til ber, ta vil siga t 2 r eru liin av verandi valskeii. Vi rum orum verur mlt til, at kommunuval verur 9. november 2010. Fortreyt fyri tilmlinum er, at hetta er ein einfaldur httur at koma vari, umframt at t ber til at seta verk samanleggingarnar og tleggingina av mlskjum so ttt at t tartlan, i landsstri higartil hevur melda t um arbeissetninginum, har mlt verur til, at flkasklin sum ta fyrsta mlski skal leggjast til kommunurnar. Afturat hesum kemur, at t vera allar kommunur javnsettar og fa sett somu krv, og valskeii verur verandi lka llum kommunum, hast stytt. Ein onnur grundgeving er, at sambrt tilmli nevndarinnar skal hitt stra mlski, eldrarktarki, leggjast til kommunurnar 1. januar 2013. Um so verur, metir nevndin, at ta er heppi at hava kommunuval stutt undan eini so strari broyting. dagfesting fyri kommunusamanleggingunum, treytir fyri samanlegging og heimildir til landsstri at seta nrri reglur um tilgongd og

4.2 Tilmli um umskipanartilgongdNevndin mlir til, at allar broytingarnar vera skipaar sum felags verktlanir vi luttku fr landi og kommunum. Land og kommunur mugu harumframt eisini hvr snum lagi fyrireika broytingarnar, har ll individuell viurskifti sum t.d. tilrttislegging og fremjingin av politisku og praktisku tilgongdini, handfaringin av teimum

19

avbjingum, i leypandi fara at vera, herundir at tryggja at rgeving, vegleiing og upplsing, eru nktandi undir allari tilgongdini. Mlt verur til, at ein tgreina mannagongd verur gjrd til kommunurnar og til landsmyndugleikarnar, har bir partar kunnu fylgja vi og tryggja, at vikomandi avgerirnar vera tiknar av rttum myndugleika til rtta t. einari tlkari samskipaari mannagongd eigur eisini at vera ein tartlan ella kalendari, har evstamark er sett fyri, nr ymisku avgerirnar ella tiltkini skulu vera framd.

4.3 Tilmli um fggingTilmli um javning Hast eindirnar, i nevndin hevur mlt til, gerast strri og strri mun kunnu taka sr uppgvur, so kann stafestast, at kommunurnar eru sera ymiskar mun til stdd og fggjarligt grundarlag. Fyri at viga upp mti hesum javnum, sum kommunurnar stran mun ikki ra yvir, mlir nevndin til eina javningarskipan, sum tryggjar, at kommunurnar gerast burardyggari og betur frar fyri at veita snum borgarum nktandi tnastur eitt n skla- og eldrarktarkinum. Vi javning vera javnar inntkugrundarlag og treislutrvi kommunanna millum javnair. Endamli er, at allar kommunur eru betri frar fyri at rkja lgarbundnar uppgvur nktandi tnastustigi. Mlt verur til at skipa eina einfalda millumkommunala javningarskipan, sum fevnir bi um inntkujavning og treislujavning. Javningarskipanin eigur at vera sett soleiis saman, at hon eggjar llum kommunum til at skapa mest mguligan frambur og samfelagsmenning. Javningarupphddin eigur at muna serliga hj teimum kommunum, sum t fr objektivum krvum eru ringast fyri, og t hava truplast vi at veita lgarbundnar tnastur

20

nktandi tnastustigi. Mlt verur til at skipa javningarskipanina vi lg. Mlt verur til, at javningarstigi og javningarkrvini og harvi trokningargrundarlagi vera sett beinleiis lgini. Javningarskipanin m vera farin at virka seinasta lagi samstundis sum tleggingin av uppgvu ella uppgvum verur framd. Nevndin hevur ikki naka tilmli um, hvussu hgt javningarstigi skal vera. Javningartrvurin er ttt knttur at uppgvunum, i vera lagdar til kommunurnar, og hvussu javningarskipanin tkiliga verur skrva saman mun til, hvrjar inntkur og treislur skulu javnast og hvussu ngv. T ber illa til at koma vi einum tkiligum tilmli um javningarstig fyrr enn sambandi vi tkiliga lgararbeii. Ta er ein politiskur spurningur, hvussu hgt javningarprosenti skal vera, harumframt hevur ein afturberingarskipan, sum nevndin mlir til, stra virkan javnan millum kommunurnar, um hon eisini verur sett verk. Mlt verur til, at inntkujavningin fevnir um skattskylduga inntkugrundarlagi, t.e. persnsskattin. T i treislutrvurin, sum javnast skal millum kommunurnar, skal finnast, er neyugt at taka atlit til, hvussu treislurnar eru komnar. Tr treislur, sum stava fr tilvaldum tnastusti, ella muninum, sum er komin vegna virkisfri hj kommununum, skulu ikki roknast vi, t treislutrvurin verur javnaur. Tilmli um millumkommunala javning Nevndin metir, at kommunala virksemi framhaldandi skal vera fggja vi kommunuskatti, og t mlir nevndin til, at javningarskipanin verur millumkommunalt fggja. Tilmli um tillagan av btinum millum lands- og kommunuskatt Mlt verur til at hkka kommunuskattin og lkka landsskattin samsvarandi, t i mlski vera lgd til kommunurnar. Hvrt skattastig, i verur flutt fr landi til kommunur, hevur eitt viri upp umlei 65 mi. kr., og t lgsta skattastigi landsskattinum dag er 7%, ber til hendan htt at 21

flyta um lei 455 mi. kr. fr landi til kommunurnar, uttan at avlaga skattaskipanina, sum er tann avmarking, i arbeissetningurin setur.

Tilmli um afturbering til kommunurnar T i skattskylduga inntkan hj borgarunum verur uppgjrd, vera ymiskir frdrttir drignir fr, renn skatturin verur roknaur. Fyrst og fremst er talan um sokallaa botnfrdrttin, t.e. at tr fyrstu 30.000 kr. av inntkuni ikki vera roknaar upp skattskyldugu inntkuna, t i m.a. kommunuskatturin verur roknaur. Harumframt er talan eitt n um frdrtt fyri eftirlnartryggingar, frdrtt til fiskimenn, frdrtt til sjmenn, i sigla vi tlendskum farmaskipum og frdrtt til flk, i arbeia uttanlands. Burturs fr frdrttinum fyri eftirlnartryggingar, so er ta felags, at hesir frdrttir kosta kommununum stran skattainntkumiss. Nevndu frdrttir, eftirlnartryggingar undantiknar, kosta kommununum uml. 250 mi. kr. mistum skattainntkum. Til ber eisini at stafesta, at frdrttirnir raka kommunurnar javnt og gera skattainntkugrundarlagi, i javningin annars verur rokna t fr, javnari. Nevndin heldur, at kommunurnar eiga at fa skattaviri av hesum frdrttunum endurgoldi fr landskassanum, t talan er um frdrttir, sum lgtingi hevur samtykt, har talan er um umfordeiling, og t eigur landi at bera kostnain av hesum. Kostnaurin av hesum frdrttum fellur eisini ymiskt og er vi til at kja um javnan millum kommunurnar. Mlt verur til seta verk afturberingarskipan, har landi endurrindar kommununum fyri tann inntkumiss, sum er avleiingin av ymsum skattafrdrttarskipanum. Hetta gevur uml. 250 mi. kr. og er tilmli hj nevndini, at ein tlk afturberingarskipan verur sett verk at fggja tlegging av kjum til kommunurnar at umsita.

22

Hesi bi tilmlini til samans, tillaging av skattastiga og afturbering, hava vi sr, at bi flkasklin og eldrarktin kunnu leggjast til kommunurnar at umsita uttan at trvur er at seta verk blokkstuulsskipan. Verur hugt at inntkugrundarlagnum hj teimum 30 kommununum dag, liggur kommunan vi lgsta inntkugrundarlagnum index 77, mean tann hgsta liggur index 120. Vera kommunurnar skipaar strri eindir t.d. 9, minkar munurin og tann lgst liggur index 83, mean tann hgsta liggur 110. Verur ein skipan vi afturbering sett verk, fullum lki, minkar munurin uppaftur meira. Lgsta kommunan liggur t index 88 og hgsta index 107. Verur ein millumkommuna javning skipa vi 30 % inntkujavning, vera indexini 92105. Vi 50% inntkujavning vera indexini 95-103, og vi 70 % inntkujavning vera indexini 98101. Tilmli um bti av partafelagsskattinum og kapitalvinningsskattinum Mlt verur til, at bti millum land og kommunur av partafelagsskattinum og kapitalvinningsskattinum verur broytt til fyrimunar fyri kommunurnar, og at ta framtini fylgir t bti, sum er millum land og kommunur, t i ta kemur til persnsskattin3. Hetta hevi givi 90 mi. kr. 2008 Tilmli um blokkstuul Mlt verur til, at blokkstuul bert verur skipaur, t trvur er t. Nevndin er komin vi alternativum uppskoti til fgging, i ger, at blokkstuulsskipan er ikki neyug fyribils. Tilmli um endurgjaldsskipanir Mlt verur til at skipa endurgjaldsskipanir fyri ymsar tnastuveitingar, sum annahvrt landi ella kommunan loysir vegna hin partin. Tilmli um serskipanir Nevndin mlir til, at serskipanir vera gjrdar fyri toyggjar og Sandoyar kommunu.3

Umboi hj Froya Kommunufelag mlir til, at allur partafelagsskatturin verur javnaur samsvarandi persnsskattinum

23

Tilmli um serskipan fyri toyggjar Nevndin mlir til at skilmarka Fugloy, Svnoy, Mykines, Hest, Koltur, Skvoy og Stru Dmun sum toyggjar. Um serlig tk skulu tryggja hesum oyggjum framhaldandi bseting, vlferartnastur og menningarmguleikar er stran mun ein landspolitiskur spurningur. Skulu hesar oyggjar hava vlferartnastur eitt n sklakinum og eldrakinum, kunnu treislurnar hj kommununum gerast rmiliga strar. T mlir nevndin til, at serligar treislur, sum kommunurnar vi toyggjum hava, vera partvst endurgoldnar eftir serligari stuulsskipan, i landi jttar. Eisini mlir nevndin til, at ta eins og dag vera serligar stuulsjttanir fggjarlgini, i kunnu ntast til serligar og oyramerktar verktlanir ella tk toyggjum. Nevndin mlir t til, at ta vera kommunur sum myndugleiki, i hava mguleika at skja og umsita serliga stuulin, i latin kann vera toyggjum. Tilmli um serskipan fyri Sandoynna Nevndin mlir til, at Sandoyarki kemur undir eina serskipan. Orskin er, at Sandoyggin, umframt at vera eitt veikt ki vi lutfalsliga ltlum inntkugrundarlag og strari minking flkatalinum seinastu 25 rini, serliga vkur fr hinum eindunum mun til stdd. Sandoyarkinum vera bert g 1400 flk. Nevndin metir, at hetta grundarlag ikki gevur kinum somu mguleikar fyri strrakstrarfyrimunum, i hini kini fa sambandi vi samanleggingina. Nevndin metir, at ein eind vi bert 1400 bgvum fer at hava lutfalsliga strri fyrisitingarligar kostnair, og at eindarkostnair mun til bi eldrarktarki og flkasklaki fara at vera strri. T mlir nevndin til, at Sandoyarki eftir serligum lykli fr eitt skoyti, i skal javnstilla ki vi eina kommunu upp umlei 2000 flk, sum landi fggjar.

24

4.4 Tilmli um eldrarktEldrarktin verur lgd til kommunurnar at umsita 1. januar 2013. Eldraki fevnir bi um eldrarkt og um peningarligar veitingar til eldri (t.d. flkapensjn). Blkurin hevur vigjrt tann partin av eldrakinum, sum fevnir um eldrarktina, t ta tlandi verur hesin parturin av eldrakinum, sum verur lagdur til kommunurnar. Eldrarktin fevnir um hesi ki: Ellis - og rktarheim Eldrasambli Heimarkt (heimahjlp, heimasjkrarkt og kisterapi) Arar vlferartnastur til eldri (umsorganarbeii og ansingarsamsning fyri at ansa eldri og hjlpnum).

Tilmli um eldrarammulg Mlt verur til, at ein rammulg verur gjrd fyri alt eldraki ella teir partar av eldrakinum, sum vera lagdir til kommunurnar at umsita. lgini skal ta greitt setast, hvr hevur byrgdina av eldrarktini, og harumframt skulu rttindi borgaranna tryggjast. Lgin eigur at tryggja, at borgarar teimum ymsu kommunum fa nktandi tilbo vi at seta minstamarki fyri, hvrjar tnastur borgarin hevur rtt til. Samstundis skal lgin t ikki virka forandi fyri kommunala sjlvrinum. Tskil skal ein rammulg ikki hava ov ngreiniligar setingar, men harafturmti geva einstku kommununi mguleika fyri at rafesta og sjlv avgera, hvrji tilbo og hvussu sti tilbonum skal vera. T skal ta alt gerast vi atliti at minstukrvunum. Lgin eigur at stafesta, at ta framhaldandi verur landsstrismaurin almannamlum, sum hevur eftirlitsmyndugleika vi kommunalu umsitingini av eldrarktini.

Tilmli um umsorganararbeii Mlt verur til, at umsorganararbeii, i m.a. fevnir um mattnastu og koyritnastu, verur ein samskipaur partur av teirri kommunalu eldrarktini. 25

Tilmli um pensjnir Nevndin mlir til, at ta framhaldandi verur landi, sum umsitur pensjnski, men fyri at greidleiki skal vera millum land og kommunur hesum ki, er umrandi, at flk sum hava og fa bplss ellis- og rktarheimum framtini, varveita sna pensjn og sani rinda fyri uppihaldi eins og skipanin er samblunum. Til hetta krevst lgarbroyting lgtingslg um uppihald stovni. Tilmli um eldri vi serligum trvi Nevndin mlir til, at ta framhaldandi verur landi, sum veitir tnastu til borgarar vi serligum trvi, hast teir eru 67 r ella eldri. Tilmli um yngri, i fa heimahjlp Mlt verur til, at heimasjkrarktin, sum Heimatnastan veitir flki undir 67 r, verur lgd til kommunurnar, sum so hava byrgd av at veita tnastuna til allar borgarar, sama hvrjum aldri tey eru . sambandi vi viger av markamti, eigur sta at vera tikin til mguligar endurgjaldsskipanir, har landi t.d. rindar kommunum fyri tnastur til borgarar undir 67 r, og kommunur rinda landinum fyri tnastur til borgarar yvir 67 r. Tilmli um, hvussu eldrarktin verur skipa Mlt verur til, at eldrarktin verur samskipa llum kommunalu eindunum samsvarandi leistinum Sandoynni.

4.5 Tilmli um flkasklanNevndin mlir til, at allur flkasklin verur lagdur til kommunurnar at umsita 1. januar 2012. Flkasklalgin verur endurskoa ella gjrd av nggjum vi atliti at tlegging. Fggjarviurskifti vera avgreidd, og greia verur fingin starvsflkaviurskiftum. Mlt verur til at skipa sklaki, sum eru tey somu sum kommunalu eindirnar, i nevndin mlir til. Samstundis eiga allar lgarbindingar flkasklalgini, i fora fyri hesum, at vera broyttar og lagaar til nggja kommunubygnain.

26

Nevndin mlir til, at yvirumsjn, prvtkur, lesitlanir, landsroyndir, sturoyndir, yvirskipai menningartk, eftir- og framhaldstbgving hj lrarum og altja kanningar framvegis vera byrgdarki hj Mentamlarnum. Tilmli um Sernmsdepilin og NSR-tnastunar Mlt verur til, at Sernmsdepilin framhaldandi verur ein landsstovnur, i umsitur serundirvsing/serligan trv, mean mlt verur til at tbyggja NSR-tnasturnar, so at hvrjari kommunu verur ein NSR-tnasta, sum verur bindili millum skla og Sernmsdepilin.

4.6 Tilmli um onnur kiTilmli um flka- og sklabkasvn sambandi vi tlegging av flkasklanum er sjlvsagt, at sklabkasvnini fylgja vi. Sklabkasvnini eru samskipaur partur av llum virksemi sklans. Vi t huga, at kommunalu flka- og sklabkasvnini kunnu samskipast bi rakstrarliga og bygnaarliga, verur mlt til, at flka- og sklabkasavnski samla verur lagt til kommunurnar sum partur av tleggingini av sklakinum annars. Tilmli um frtarundirvsing Frtarundirvsingin er ein stuulsskipan, men vi einum broyttum kommunalum bygnai verur mlt til, at lggvan verur broytt, so frtarundirvsingin ikki verur ein studningsskipan, men verur lgd til kommunurnar sum sjlvstugt mlski. Tilmli um musikkskla Nevndin mlir til, at nggj lg verur fingin til vegar, har bygnaurin og byrgdin musikksklunum verur greidd. T kommunueindirnar eru skipaar og flkasklaki og frtarundirvsing er lagt til kommunurnar, verur sta tikin til, um og hvussu musikksklin kann vera lagdur til kommunurnar. Tilmli um barnaansing Nevndin mlir til, at barnaansingarki verur eftirhugt og at lgargrundarlagi verur gjgnumgingi. Land og kommunur eiga felag at fa loyst trupulleikarnar vivkjandi markamtinum millum forsorg og barnaansing.

27

Tilmli um barnavernd Ta eru ymisk markamt, sum gera, at trvur er at endurskoa barnaverndarki. Trupulleikar vsa seg serliga at vera vi grsonu millum barnavernd og brek (forsorgarlgina) og flkaskla, og t og um brn eru fevnd av bi barnaverndarlgini og forsorgarlgini. Eisini eru trupulleikar millum landsstovnarnar og lokalu barnaverndartnasturnar. Hesar trupulleikar hevur landsstriskvinnan almannamlum sett ein arbeisblk at greina. T arbeii hj nevnda arbeisblki er liugt, eigur sta at vera tikin til, um nverandi bti millum land og kommunur skal broytast barnaverndarkinum. sambandi vi, at barnaverndarlgin skal endurskoast, eigur setingin um tvungin kommunal samstrv um barnaverndartnastur at vera tillaga nggja kommunala bygnainum. Tilmli um yrkistbgvingar Nevndin mlir til, at landi einsamalt eigur at fggja hesa uppgvu. Tilmli um kirkjugarar Ta er ein fyrimunur vi verandi skipan, at ta ikki er eitt vst trarsamfelag, men ein versligur myndugleiki, i eigur kirkjugarin so alt talar fyri at formalisera galdandi skipan soleiis, at greidleiki verur bi formliga og roynd og veru kinum. Tilmli um flkayvirlit mun til eitt greitt uppgvu- og byrgdarbti metir nevndin ikki, at orsk er til at gera nakra broyting flkayvirlitskinum, vi ta at byrgdarbti m metast at vera formliga greitt vi nggju flkayvirlitslgini. Hinvegin skal vera vst , at so leingi nggja tkniliga skipanin ikki er fingin til vegar, so fa hvrki kommunur ella landsflkayvirlit rkt snar skyldur sambrt lgini, og fyrr enn nggja skipanin er fingin til vegar, ber heldur ikki til at fremja ta greia uppgvuog byrgdarbti, i skal vera millum land og kommunur, t um flkayvirlit rur. T hevur ta trokandi skund at fa nggju skipanina menta og setta verk, soleiis at lgin og allar setingarnar har kunnu vera settar gildi og fast at virka. 28

Tilmli um brunaviurskiftir Nevndin mlir til, at brunalgin/brunakunngerin verur eftirhugd, har markamt millum mlsri hj kommununum og mlsri hj Brunaumsjn Landsins verur ngreina, soleiis at sum minst ivi er um, hvr av myndugleikunum eigur byrgdina teimum ymisku frunum. t sambandinum kann metast um, hvrt neyugt er at broyta sjlva lgina, ella um nktandi greia kann fast hetta vi at ngreina brunakunngerina. Tilmli um hruvognslggvu Hast lgarbroyting ikki er neyug fyri at umsitingin av hruvognskinum framhaldandi skal vera hj kommununum, so verur mlt til, at hruvognslgin vi tilhoyrandi kunnger verur dagfrd. Tilmli um barskipanarviurskiftir Nevndin mlir til, at nggj lg verur samtykt at koma stain fyri barskipanarlgina. Nggja lgin, i annahvrt eigur at vera tveimum prtum einum planlgarparti og einum byggilgarparti ella framd sum tvr ymiskar lgir ein planlg og ein byggilg, eigur yvirskipa at leggja dent , at samlaa lendisntslan og tlanirnar fyri lendi vera samskipa millum allar vikomandi myndugleikar. Nggja lgin eigur eisini at skipa soleiis fyri, at vitan og frleiki um lggvuna, rlegging o.a. stugt er savna og dagfrt einum sta, og at vitan og upplsingar um lendi annars vera atkomuligar fyri allar vikomandi partar.

4.7 Tilmli um vegir mun til at flyta teir vegir, sum dag eru landsvegir, til kommunurnar at umsita, metir nevndin avgjrt ikki, at grundarlag er fyri hesum. T verur mlt fr at leggja landsvegakervi til kommunurnar at umsita. Hast nevndin ikki mlir til broytingar mlskjabtinum millum land og kommunur, t um vegir rur, so vil nevndin t gera vart vi, at verandi lggva greitt hevur trv dagfring.

29

4.8 TartlanNevndin vil leggja dent , at einstku tilmlini eru partar av einum samlaum tilmli um at umskipa bygna, fgging, uppgvur og byrgdir hj kommunala geiranum Froyum, stutt sagt, uppskot til kommunala umskipan. Fyrsta stigi, at leggja kommunurnar saman strri eindir, er bi treytin fyri og treyta av, at fari verur undir nsta stigi, sum er millumkommunal javning, afturbering til kommunurnar og at laga til bti millum lands- og kommunuskatt, sum samstundis eru treytin fyri og treyta av, at strru mlskini nevnd arbeissetninginum vera lgd til kommunurnar at umsita. Verur talan ikki um eina heildartlan, mlir nevndin fr, at eitt so tandi inntriv sum at skipa fyri kommunuvali t, verur sett verk mtvegis sitandi kommunustrum. Nevndin metir eisini, at ta ikki tnir nkrum endamli at leggja kommunur saman vi lg strri eindir uttan so, at kommunurnar fa fleiri uppgvur og byrgdir. Vimerkjast skal, at tartlanin er gjrd vi sti arbeissetninginum, t so, at har sett er, at fyrsta stra ki verur lagt t 1. januar 2011, mlir nevndin til, at samlaa kommunala umskipanin verur skipa tarskeiinum fr n og fram til 1. januar 2013. 1. januar 2011 verur nggi kommunali bygnaurin skipaur, og nggja kommunala fggingin vi millumkommunalari javning, afturberingarskipan og tillaging btinum millum lands- og kommunuskatt verur lgarsett. 1. januar 2012 verur flkasklin sum fyrsta stra ki, lagt til kommunurnar. 1. januar 2013 verur eldrarktin lgd til kommunurnar at umsita.

Tartlan fyri skipan av nggju kommunalu eindunum Hildi verur fast um verandi skipan at leggja kommunur saman. Nevndin mlir til, at kommunuvallgin verur broytt, so at val kann vera til allar kommunur, t 2 r eru liin av hesum valskeinum, t.e. 9. november 2010. Nggju kommunurnar kunnu t formliga vera lagdar saman. Nggju kommunustrini taka vi 1. januar 2011, og er ta t

30

samanlagda kommunan, sum fyrireikar og tekur mti t fyrsta stra mlskinum, sum verur lagt til kommunurnar. Tartlan fyri fggjarskipan seinasta lagi sum fyrsta stra tleggingin verur framd, skal ll javningarlggvan eisini vera fingin upp plss, soleiis at javningarskipanin kann virka, t i uppgvubti verur broytt og framt, og at afturbering til kommunurnar og tillaging btinum millum lands- og kommunuskatt kann setast verk, so hvrt ta er neyugt fyri at fggja uppgvurnar, sum vera lagdar til kommunurnar. Tartlan fyri flkasklan Mlt verur til, at ein tartlan, sum verur lgd fyri arbeii at leggja flkasklan til kommunurnar, hvusheitum verur: 1. So skjtt sum politisk avger er tikin um, at flkasklaki skal flytast til nggju kommunalu eindirnar, verur arbeisblkur/blkar settir at fyrireika tleggingina vi atliti at endurskoa ella gera nggja flkasklalg 2. 3. 4. 5. Fggjarviurskifti vera avgreidd Greia verur fingin starvsflkaviurskiftum Lgaruppskot verur lagt fram tingsetuni 2010 Flkasklin verur lagdur til kommunurnar 1. januar 2012

sambandi vi tlegging av flkasklanum er sjlvsagt, at sklabkasvnini fylgja vi. Sklabkasvnini eru samskipaur partur av llum virksemi sklans. Tartlan fyri eldrarktina 1. So skjtt politisk avger er tikin um, at eldrarktin skal flytast til nggju kommunalu eindirnar, verur arbeisblkur/blkar settir at gera uppskot til rammulg fyri eldraki - sta takast til markamt og dagfring av tilboum 2. Fggjarviurskiftini vera avgreidd 3. Samskipanin av eldrarktini kommunalu eindunum byrjar, t i avgerin er tikin 4. Greia fast , hvussu kommunala umsitingin av eldrarktina skal skipast Hvat skal broytast Nrverkinum? Hvat skal uppbyggjast kommunalu umsitingum 31

5. Greia verur fingin starvsflkaviurskiftum 6. Rammulg og arar lgarbroytingar leggjast fyri tingi og samtykkjast tingsetuni 2011 7. tfylling av rammulgini gerast sumri/heysti 2012 8. Eldrarktarki verur lagt t til kommunurnar 1. januar 2013 Nevndin skal gera vart vi, at hast mlt verur til at leggja flkasklaki til kommunurnar fyrst, so m fyrireikingin av tleggingini av eldrarktini byrja, samstundis sum fyrireikingarnar til flkasklaki byrja. Hetta er, t at talan er um strt og samansett mlski, har lggva og anna skal fast rttlag, og skal seinna mlski ikki vera lagt til kommunurnar alt ov langa t eftir ta fyrra, verur mlt til, at byrja verur samstundis vi bum kjum. Annars er vandi fyri, at tann bygnaur, i mia verur eftir, ikki fst lag, fyrr enn long t er frliin. Hetta er heppi, t t verur drgt, renn umleggingin og tilgongdin endar. Tartlan fyri onnur ki ll onnur mlski, har kommunur og land onkursvegna btast um uppgvuna, eiga at vera eftirkanna og nskipa, soleiis at greia vivkjandi uppgvu- og byrgdarbti er fingin av vegnum. Hesi smrru mlski hava sum so ikki nakran innanhsis samanhang, men nevndin mlir til, at fyri at kommunubygnaurin skal kunna fremjast innan vst tarbil, eiga eisini hesi smrru mlskini at vera avgreidd seinasta lagi samstundis sum tleggingin av eldrarktarkinum fer fram. henda htt hava vit fingi samlaa nggja kommunubygnain skipaan og framdan seinasta lagi 1. januar 2013.

Tartlan fyri leist Nevndin heldur, at neyugt er sum ta fyrsta tkiliga politiskt at vigera og avtala, hvnn mun broytingar skulu gerast. San eigur somu politisku avtalu sta at vera tikin til, hvrjar broytingar skulu fremjast, eftir hvrjum leisti og innan hvnn tarkarm. Slk avtala er neyug fyri at hava eitt felags grundarlag fyri kommunalu umskipanini, sum allir partar eru samdir um. Fremjingin av kommunalu umskipanini kann sani btast upp tr stig:

32

Fyrsta stig avklringarstigi gongur fr t, at politisk semja er funnin/politisk avger er tikin um samanlegging og uppgvureform og til formlig avger er tikin/lg er samtykt um samanleggingarnar og uppgvubroytingar. Henda viger/stig eigur at byrja, so skjtt frgreiingin fr nevndini er latin landsstrismanninum. Anna stig rleggingar- og avgerarstigi gongur fr tini, eftir at avger formliga er tikin um, hvrjar kommunur skulu leggjast saman, til samanleggingin er vorin veruleiki og val hevur veri til nggju kommunurnar. Trija stig verksetanarstigi gongur fr t degi, at nvaldu kommunustrini samanlgdu kommununum hava tiki vi 1. januar ri eftir, at vali hevur veri. Fyrst verur fingi greia , hvrjar kommunur skulu leggjast saman. Samstundis eigur tlan at vera lgd fyri tkiligu tilgongdina, herundir hvussu og hvr skipar hana. Tarog verksetanartlan verur gjrd, eins og avtala verur gjrd um samskifti og mannagongdir. Skal leggjast saman sjey til nggju kommunum at taka vi 1. januar 2011, er neyugt at seta vi lg, hvrjar kommunur skulu vera. So skjtt sum semja er um, hvrjar tr kommunalu eindirnar skulu vera, verur uppskot til lg um kommunusamanlegging lagt fram. Uppskoti skal seta kommunueindirnar, dagfesting fyri kommunusamanleggingunum, treytir fyri samanlegging og heimildir til landsstri at seta nrri reglur um tilgongd og samanleggingarleist. gari t, renn kommunustrini nggju, samanlgdu kommununum taka vi, eiga landsmyndugleikarnir samr vi kommunufelgini at stula kommununum at gera eina tkiliga tlan, herundir eina tgreinaa tartlan fyri, nr ymisku avgerirnar hj kommunum seinasta lagi skulu vera tiknar. Hetta er alneyugt fyri at hava eina vl skipaa tilgongd og fyri at tryggja, at tr avgerir, i skulu takast, vera tiknar rttstundis. Nevndin mlir til, at ein tgreina mannagongd verur gjrd til kommunurnar og til landsmyndugleikarnar, har bir partar kunnu fylgja vi og tryggja, at vikomandi avgerirnar vera tiknar av rttum myndugleika til rtta t. einari tlkari samskipaari 33

mannagongd eigur eisini at vera ein tartlan ella kalendari, har evstamark er sett fyri, nr ymisku avgerirnar ella tiltkini skulu vera framd.

34

2. kapittul. Um kommunur, eindir og flkari1. Kommunustdd og uppgvu- og byrgdarbti einum marknaarbskapi er hvusreglan tann, at ta er privati geirin, sum tekur sr av at veita vrur og tnastur. Ta merkir, at ta almenna bert veitir vrur og tnastur, sum privati geirin ikki kann bja ella t ta, sum privati geirin bjar, ikki er ta ynskiliga. Fyri vrur og tnastur, sum privati geirin bjar, verur prsurin settur av tboi og eftirspurningi, sum tryggja eina fullga (efficienta) loysn. Fyri almennar vrur og tnastur er ta politiska tilgongdin, sum avloysir marknain, har borgarin vsir, hvat hann ynskir, vi at atkva. Uppgvurnar hj t almenna kunnu btast tr: tillutan (allokering), bting og stabilisering. Vi stabiliseringsuppgvuni roynir ta almenna at tryggja bskaparligan vkstur og at javna sveiggini bskapinum. Endamli vi tbtingaruppgvuni er at umfordeila brksmguleikarnar millum blkar samfelagnum. Hetta verur framt vi skatt- og avgjaldspolitikki, inntkuveitingum og prsseting fyri almennar vrur og tnastur. Tillutanaruppgvan er fullgan htt (efficient) at tilluta tilfeingi, sum skal til fyri at framleia vrur og tnastur, sum eru lagdar t almenna at framleia. Skap og vavi av t partinum av samlau framleisluni, sum ta almenna hevur byrgd av, er ymiskt fr landi til land. Ta virksemi, sum verur lagt hj t almenna, kann eymerkjast eftir ymsum eykennum. At parturin hj t almenna er ymiskur fr landi til land er orsaka av, at prferencurnar til ymsu eykennini eru ymiskar fr stai til sta. Reinar almennar vrur og tnastur eru tlkar, har ongin kapping er um ntsluna, og har tilokan ikki ber til. Hesar vrur og tnastur liggja allastani hj t almenna. Dmi um hetta eru: rttarskipan, lgregla og sjverja. Natrlig monopol liggja eisini ofta hj t almenna; dmi um hetta eru samskifti, orka og samfersla. Harumframt eru almennar uppgvur, sum eins vl kundu ligi hj t privata, men ynski um partvst ella heilt at seta prsmekanismuna til viks er orskin til, at hesar uppgvur liggja hj t almenna. Ynski er grunda , at hesar uppgvur hava jalig hjrin, sum ynskiligt er at tryggja ella at kja

35

um ella at tryggja eitt vst bti av. Dmi um tlkar uppgvur eru undirvsing, heilsuverk og eldrarkt.

1.2. Bti av almenna geiranumHj okkum er ta almenna tvbtt: land og kommunur. Bti av t almenna geiranum millum land og kommunur er kntt m.a. at prferencuni til at mifirra veitingina av almennum vrum og tnastum. Av teimum almennu uppgvunum egna umbtingar- og stabiliseringsuppgvurnar seg best at liggja hj landinum. Landi hevur betri mguleikar at fremja stabiliserandi tk eins vl og umbtingaruppgvan hvusheitum eisini liggur betur hj landinum. Er umbtingin ymisk fr kommunu til kommunu, er vandi fyri, at teir borgarar, sum fa skert snar ntslumguleikar, fara at flyta til kommunur vi lgri umbting, mean borgarar, sum fa kt snar ntslumguleikar, vilja flyta hagar, sum umbtingin er hgst. Bestu mguleikarnir at mifirra eru kjum, sum falla undir tillutanaruppgvurnar (allokering). Ta sum er avgerandi er, um vrurnar og tnasturnar, sum liggja hj t almenna, hava stabundna avmarking ella ikki og um henda avmarking er minni ella lk teimum kommunalu eindum sum eru. Sjverja og rttarskipan hava ikki stabundna avmarking, mean gtuljs og ruskinnsavnan hava. T i hesi seinast nevndu vera veitt, hevur fjarstan tdning fyri nyttuna, sum tann einstaki borgarin fr. Ta eru bi fyrimunir og vansar vi mifirring. Umbtingarpolitikkur og stabiliseringspolitikkur tala mti. Eisini kunnu nevnast arir vansar, t.d. minni/veikari fyrisitingar og at talan verur um 7-9 ymiskar fyrisitingar heldur enn ein. Eisini kunnu nevnast hjrin, t.d. dlking, har tann frdi politikkurin einari kommunu hevur virkan t um kommunumark. Til fyrimuns fyri mifirring talar mguleikin fyri strri fyrisitingarligum effektiviteti vi minni umsiting og strri fggjarligari byrgd. Nrdemokrati er eisini ein fyrimunur, t styttri vegur verur millum tann valda og veljaran. Ta politiska valdi verur eisini spjatt. Vi at mifirra framleislu og veiting av almennum vrum og tnastum, sum

36

hava stabundna avmarking, er gjrligt at tillaga framleislu og veiting til tann stabundna trvin. Hetta er ikki eins vl gjrligt, t i framleisla og veiting er sentral. Tr flestu almennu vrurnar og tnasturnar hava eina ella ara stabundna avmarking, t.d. vatnveiting; ta ber so til at tillaga veitingarkini hj teimum einstku vrunum og tnastunum til stabundnu avmarkingina hj teimum somu. Hetta frir vi sr, at vit fa veitingarki av ymiskari stdd. Til ber eisini at velja veitingarkir, sum eru tey somu fyri fleiri vrur og tnastur, t.d. sjkrahsverki, t veitingarki er strri enn kommunuki. Tann politiska tilgongdin kann skiljast sundur, soleiis at avgerir fyri almennar vrur og tnastur, sum koma llum landinum til ga, vera tiknar sentralt, mean avgerir vivkjandi vrum og tnastum, sum hava rmliga avmarking tbreislu, vera tiknar t avmarkaa kinum. Ta hevi ikki veri fullgott (inefficient) at stovnsett skipanir til politisku tilgongdina, sum vru knttar at teirri rmligu avmarkingini hj teimum einstku almennu vrunum og tnastunum, men um vit velja samanfallandi veitingarkir, kunnu stovnsetast ymisk lg teirri politisku tilgongdini. einum landi er ta hgsta innlendis lagi givi vi landinum. Marki fyri landinum er upprunaliga ikki sett vi sti ynskinum um eina optimala stdd, grunda fggjarligar fortreytir, men er sguliga grunda. T i stddin hinum lgunum (kommunurnar) skal setast, er ongin eintdd, endalig loysn, men valda stddin er avgerandi fyri, hvussu strur partur av almennu vrunum og tnastunum kunnu mifirrast. Ta merkir, at ta er samband millum stddina teimum ymsu lgunum og teirra part av t almenna geiranum. T stddin teimum ymsu lgunum verur sett, verur uppgvu- og byrgdarbti millum lgini samstundis avgjrt, alt eftir frleika og stdd teimum einstku lgunum. Talvan nianfyri lsir samband millum kommunustdd og uppgvu- og byrgdarbti.

37

100 90 stdd veitingarki 80 70 60 50 40 30 20 10 0 vrur og tnastur

Vera almennar vrur og tnastur skipaar ra eftir stddini neyugum veitingarki (sum omanfyri), kann myndin omanfyri lesast sum ein einfaldur httur av vsa sambandi millum kommunustdd og uppgvu- og byrgdarbti. Verur kommunustddin sett at vera samsvarandi veitingarkisstdd 50, vera allar tr vrur og tnastur, sum trva eitt veitingarki 50 ella minni, kommunalar, mean tr, sum trva eitt strri veitingarki, lands.

1.3. Mifirringarfyrimunir4Tr viurskifti eru avgerandi fyri, hvussu umfatandi mifirringin landinum er. fyrsta lagi, hvat alment lag (land ella kommunur) hevur byrgdina, fyri ta nsta stddin fyrisitingareindini og fyri ta trija, hvussu neyv yvirskipaa stringin er. Mifirringin kann kjast vi, at fyrisitingareindirnar gerast minni vi sama uppgvu- og byrgdarbti, ella vi at leggja uppgvur til lgri fyrisitingarstig og ella at minka um yvirskipau stringina. Nevndu viurskifti kunnu, hvr snum lagi, flyta vavi av mifirring hvnn sn veg. Sum dmi kann nevnast, at vi samanlegging fa vit strri stabundnar eindir, sum sjlvum sr kunnu sigast at minka um mifirringina, men um hesar strru eindirnar fa byrgd av uppgvum, sum ur hava ligi misavnaar, og samstundis fa strri frlsi at loysa og umsita mifirrau uppgvurnar, kir hetta um mifirringina.4

Strukturkommissionens betnkning nr. 1434, bind I, Hovedbetnkningen, januar 2004

38

Til ber eisini at skyna millum mifirring og mispjaing. Vi mifirring vera byrgd og rafesting flutt fr hgri til lgri lag. Dmi um hetta er barnaansingin, sum var flutt fult og heilt til kommunurnar at umsita. Vi mispjaing verur loysnin av uppgvuni lgd t stabundi hj sama misavnaa myndugleika, uttan at heimildin til at rafesta fylgir vi. Dmi um hetta eru deildirnar hj TAKS ti um landi. Nrri tnastan er borgaranum, erligari er hann um sni ynski um tnastusti, og hvussu ngv hann vil gjalda, t frri eru at gjalda, samstundis ber betri til at tillaga tnastuveitingina til stabundna trvin. Er munur stabundna tbonum, kann borgarin bseta seg har, ta almenna tilboi hskar honum best. Hetta skapar kapping millum stabundnu eindirnar og samstundis strri virkisfri. Stabundni politikarin er nrri borgaranum stanum, samstundis sum valdi verur spjatt millum fleiri lg.

39

2. Flkari strum og smum eindum hvat vinna vit og hvat missa vit?

2.1. Stdd eindum og umboanYmiskt lutfall er millum tali veljarum og tali valdum froysku kommununum.5 Lutfalli millum veljarar, uppstilla og vald b- og bygdar6 Tali umboum bygdarnum /brnum 13 (Trshavn) 11 (3 kommunur) 9 (2 kommunur) 7 (13 kommunur) 57 (10 kommunur) 38 (5 kommunur) Til samans Flk vi atkvurtti 2004 13517 7213 2203 9173 1711 554 34.371 10562 6105 1906 7838 1516 478 28.405 Tali atkvum 2004 2000 13 11 27 98 90 33 272 Tali valdum Mialtal av atkvum mun til vald umbo 2004 2004 13 33 18 91 50 15 220 813 185 106 86 30 32 129

meal vru 129 veljarar fyri hvnn b- og bygdarslim froysku kommununum 2004. Trshavnar kommuna er serstu, t har eru 813 veljarar fyri hvnn brslim. Vst verur , at tali brslimum ikki er hkka, so hvrt sum Trshavnar kommuna er vaksin vavi, og at umboanin hj bygdunum brnum er nrum eingin. greinini Stabundnar nevndir9 verur mett, at mguleikin at skipa stabundar nevndir fer at vera meira gagnnttur, so hvrt kommunusamanleggingarnar vera fleiri. Vst verur greinini , at tali umboum stabundnum nevndum sani 2005 er vaksi r 12 upp 39, men at hetta hendir, samstundis sum tali kommunustrisumboum r5

Beinta Jkupsstovu Val til br og bygdar Jkupsstovu, Beinta , red: Kommunupolitikkur, Frskapur - Faroe University Press, 2008, s 131-132. 6 Kelda: Dtugrunnur yvir uppstilla og vald. Her endurgivi r omanfyrinevndu grein hj Beintu Jkupsstovu. Vimerkjast skal, at talvan ikki er dagfrd. 7 Kommunur vi 3 og 5 kommunustrislimum eru ikki nevndarstrdar og virka ikki fult og heilt eftir vanligu reglunum kommunustrislgini, smbr. 57 Kommunustrislgini 8 Vst verur til notu 4 9 Bjrg Jacobsen Stabundnar nevndir Jkupsstovu, Beinta , red: Kommunupolitikkur, Frskapur Faroe University Press, 2008, s 122-127.

40

tjaarakjum er falli. greinini verur vst , at stabundnu nevndirnar sum er ikki hava serliga sterka luttakandi stu demokratisku skipanini, t leikluturin hj nevndunum er avmarkaur til at hava hoyringarrtt uttan sjlvstugan politiskan avgerarrtt. Mett verur t, at skipanin vi stabundnum nevndum ikki sjlvari sr hevur serliga stra virkan stabundna flkari, soleiis sum skipanin er dag. samanlgdu kommununum er sera ymiskt, um og hvussu mguleikin vi stabundnum nevndum er nttur. Trshavnar kommuna og Runavkar kommuna hava fleiri stabundar nevndir, mean Sunda kommuna ikki hevur stabundnar nevndir. Sunda kommunu er umboanin kommunustrinum hinvegin sera jvn, vi ta at ll ki kommununi eru umboa. Kommunustrislgin setur, at einum kommunustri skulu vera minsta lagi 7 og mesta lagi 17 kommunustrislimir. Vera t.d. 7 kommunur Froyum, vera mesta lagi 119 kommunustrislimir landinum tilsamans. Til samanberingar kann nevnast, at vit dag tilsamans hava 208 kommunustrislimir. greinini Hvusbroytingar sambandi vi nggju froysku kommunustrislgina10 verur vst , at spurningurin um flkarislig viri, atlit til umboan og mguleikar fyri kjaki (deliberatin) ikki var til umru, t i uppskoti til kommunustrislgina fr 2000 var gjrt. Vst verur greinini vandan, at kommunusamanleggingar uttan tillagandi broytingar kommunustrislgini bera vi sr, at vl frri kommunupolitikarar vera fyri hvnn borgara. Hetta skulu vit sggja lsinum av, at tali kommunustrislimum hevur flkarisligan tdning, t at j fleiri veljarar eru fyri hvrt valda umboi, j verri er umboanin, og frri sjnarmi vera harvi umboa. Hast tlit eru til, at spurningurin um umboan sum fr lur mest fer at vera vikomandi strri kommunum, verur greinini vst , at orsk eisini er til at vigera umboanina og samansetingina av kommunustrunum smu kommununum. Ta er sera

10

Brur Larsen Hvusbroytingar sambandi vi nggju froysku kommunustrislgina Jkupsstovu, Beinta , red: Kommunupolitikkur, Frskapur - Faroe University Press, 2008, s 86-88.

41

tandi, at so ymisk hugaml og politisk sjnarmi sum mguligt eru umboa nevndum ella strum. Boskapurin greinini er tvtttaur. Ein vegin er ta hart hj limum smum nevndum vi t.d. 3 limum at fara minniluta, t hetta kostar ov ngv viurskiftunum til starvsfelagarnar. T noyist minnilutin mangan at vera samdur vi meirilutanum. Hinvegin: hast ta er ringt at vera minniluta, kann ein minniluti sjlvt heilt smum nevndum og strum virka meirilutan, so at hann mkir sna stu. Ein spurnakanning fr 2008 stular vsan mun hesi fatan, at tali 3 ikki er nktandi, t uml 60 % av teimum spurdu fr heilt smu kommunustrunum vi 3 limum meintu, at hesi kommunustri hava veri ov sm.11

2.2. Kommunustdd, virkisfri og sjlvriFyri at kunna taka spurningin um flkarisligu atlitini, sum omanfyrinevnda grein vsir ikki vru vi sambandi vi 2000-lgina, inn vigerina n, er neyugt ikki einans at hugsa um kvantitativ fyribrigdi sum stdd, virkismegi og umboan, men eisini um meira kvalitativ tandi fyribrigdi sum sjlvri og virkan12. Kommunala sjlvri er avgerandi, t i vit vigera spurningin um virkismegina hj kommunum mun til kommunustdd. Kommunalt sjlvri er bi ein spurningur um frleikan, i kommunan sum umsitingarligur myndugleiki hevur at virka, og frlsi kommunan hevur at virka; men ta er eisini ein spurningur um flkarisligu luttkuna og ta virkan, borgarin hevur avgerirnar, i tiknar vera. Ta hevur tdning, at kunnleikin stanum um viurskiftini verur brktur at kommunan kann laga vavi av tnastum til trvin stanum, so at tilfeingi verur betur gagnntt mun til trvin stanum. Men skal hetta virka eftir tlan, hevur ta minst lka stran tdning, at kommunali myndugleikin saman vi borgarunum S Jkupstovu og Kjersem 2008, s. 76. Kortini er hugavert, at hast meira prinsipiellar flkarisligar ivar, i kunnu vera frdir fram mti ov ltlari umboan kommunustrunum, vsir kanningin, at politikararnir rum enn heilt smu kommununum sum heild hava veri ngdir vi stddina kommunustrinum. 12 Granskingarrslit r Noregi vsa, at hetta at norsku kommunurnar so at siga eru neyvt reglubundnar llum kjum, ger af flk flest hava eina hugmynd um at kommunupolitikkur er embtisfrsla, heldur enn politikkur, og av t sama er alt meira trupult at finna valevni til kommunuvalini.11

42

kommununi hevur mguleika at rafesta og gera av, hvrjar uppgvur skulu loysast, hvussu tr skulu loysast, og harumframt at fggjarlig rmd er til at geva hesum frlsi innihald. Um mlskini vera so reglubundin, t i tey vera lgd t til kommunurnar, at uppgvan hj kommununum einans verur at seta frammanundan givnar staklutaloysnir verk, verur leiklutur kommununnar innantmur, samstundis sum demokratiska byrgdin fyri kjunum forfjnast, t t liggur hon hvrki hj landinum ella kommununum.

2.3. Samspli millum umsitingarorku og virkanEitt tdningarmiki samspl er sostatt millum stddina flkarisligum eindum og mguleikarnar fyri, at ein flkarislig eind kann virka demokratiskt verki. Um vit hyggja eftir mguleikunum hj borgarum at fa vitan um og virka avgerir lokalsamfelagnum og halda hetta upp mti frleikanum og orkuni ella umsitingarorkuni hj myndugleikanum, kunnu vit fa eina rttiliga greia mynd av hesum samspli 13. mynd 1 eru fyribrigdini umsitingarorka og mguleikar at virka sett inn eina k-skipan, so at vit kunnu fa eina mynd av, hvussu strri og smrri eindir virka mun til hesi fyribrigdi.

Mynd 113

Dahl, R.A. og Tufte, E.R. vru fyrstir at lsa hetta samspli slbrtandi verkinum Size and Democracy, Standford Univeristy Press, Stanford, Calif.,1973. Grundgevingarnar, i eru nttar her, eru betur lstar greinini Kommunala sjlvri eini broytingart hj Ingibjrg Berg Jkupsstovu, Beinta , red: Kommunupolitikkur, Faroe University Press, 2008, s 49-71.

43

Mguleikin at virka og umsitingarorka hj flkarisligum eindum Str umsitingarorka A B C Ltil virkan Str virkan

D

Ltil umsitingarorka

Vit kunnu til dmis mynda okkum, at A er eitt idealsamfelag, B er Froyar, C er ein str kommuna og D er ein heilt ltil kommuna. Vit kunnu ikki siga naka um, hvr eind virkar betur enn onnur, ta veldst bi um virini hj borgarunum og um mlskini, sum eindin hevur ri . T i vit skipa strri kommunur fyri at skapa sterkari og virkisfrari eindir, er hetta bert ein httur at tryggja, at eindin, sum skal taka mti einum mlski, er passaliga str og umsitingarsterk. Fyri at kunnu avgera, um kommunan n eisini fer at umsita mlski betur og hskiligari enn landi, er neyugt, at vit eisini taka stu til, hvussu mlski vera lgd til kommunurnar. Vit mugu vi rum orum hyggja eftir, hvrji onnur viurskifti samstundis hava virkan mguleikarnar hj lokalu, flkarisligu skipanini at virka mlskini, i hon umsitur. Eitt n er sera avgerandi at vita, hvussu stran mun landi velur at regluseta mlski, t i tey vera lgd til kommunurnar. Eru vit ikki umhugsin, kann rsliti ltt fara at vera, at virkisfri verur minni, samstundis sum mguleikin fyri flkarisligari virkan verur minni.

44

Vali millum eina skipan vi strari umsitingarorku at loysa uppgvur og eina skipan, har borgarar hava sum mest av virkan lokalpolitikkin, kann vera ymiskt. At lsa nrri, hvussu hin einstaki (ella allir borgarar meal) kunnu hugsast at velja hetta sambandi millum umsitingarorku og virkan, hava vit mynd 2 lnt hugtaki indifferenskurvar14 r bskaparfrini. Mynd 2 Hvussu borgarar kunnu hugsast at velja millum virkan og umsitingarorku ymiskum mlum Str umsitingarorka mlski a mlski b A B B1 Ltil virkan Str virkan A1

Ltil umsitingarorka

Ta, sum indifferenskurvarnar lsa, er: Hin einstaki (ella tey flestu meal samfelagnum) eru eins vl foreint vi, hvrji skipan mlski a verur vigjrt , bara hon liggur onkrastani indifferenskurvu A. Og sama er fyri ki b: bara skipanin gevur onkra av myndau samansetingunum indifferenskurvu B. Ta vil siga: vsan mun verur ein skipan, i er effektiv og ltandi, men lti gjgnumskygd og ring at virka,14

Indifferenskurvur vera vanliga nttar at vsa ngdarsamanseting av tveimum vrum ella tnastum, sum geva einum hsarhaldi somu nyttu ella ngdsemi. Kurvan er fallandi, t minni ngd av eini vru/tnastu m kompenserast vi eini strri ngd av hinari vruni, um hsarhaldi skal varveita eitt sambriligt nyttustig.

45

mett at vera lka g sum ein skipan, i er heldur minni sterk og stug, men afturfyri er meira gjgnumskygd og lttari at virka. Harafturmti hevi ngd veri, um a var vigjrt eini skipan, har samansetingin millum virkan og umsitingarorku er sum A1, ella b var vigjrt B1, t allastani indifferenskurvuni A kunnu bi virkan borgaranna og umsitingarorkan senn vera hgri mun til mlski a, enn A1, og sama er vi b mun til B og B1. Sum vit sggja, er halli indifferenskurvunum A og B eitt sindur ymiskt. veruleikanum man halli indifferenskurvunum helst vera rttiliga ymiskt, alt eftir hvrja politiska sannfring t hevur, bi um flkari yvirhvur og um einstaka mli ella mlski. Vit kunnu til dmis mynda okkum, at indifferenskurvurnar fyri tvey mlski kunnu vera sum mynd 3.

46

Mynd 3 virkan og umsitingarorka sambandi vi ymisk mlski Str umsitingarorka Mlski a Mlski b A

B Ltil virkan Str virkan

Ltil umsitingarorka

A kundi her t.d. mynda eitt mlski a vi tandi strrakstrarfyrimunum, eitt n lgregla, mean B myndar eitt mlski b, har onnur atlit viga meira enn strrakstrarfyrimunir, t.d. at umsturnar stanum telja vi. Eitt dmi kundi veri barskipan sum reguleringski. Her kundu indifferenskurvarnar bent , at mlski, sum lkj