�

�

KOMON CY

Sba mantal (Art. 1). Ta Sju

jech k’ucha’al ta xal komon

smak mi ja’uk buch’u xu’ s

ja’to mi la jyal stuke.

Mu stak’ buch’u xich’ ilbaji

talel yan namal lum buch’u

xchi’uk oy spojel ta tsatsal m

Mu me xu’ buch’u xich’ ilba

antsetik xchi’uk viniketik, s

xpoxtasba, xch’unel sk’op

ts’akal o buch’u yan chajuk

stbik’itubtas yich’elik ta muk

Xchibal mantal (Art. 2). Li

Ti Mejikoe tsakal ta epal ch

o no’ox buch’utik likemtalel

jkaxlanetik xchi’uk xchabio

xchi’uk sk’elel skuxlejal, o k

� �

CHAPBIL MUK’TA MANTAL K’OPYU’UN YOSILAL MEJIKO

Sba sbi Sliklej xch’akalul

Ich’el ta muk’ ta jujuntal

unlej yosilal Mejiko skotol naklometik oy yic

n chapbil muk’ta mantal vun yu’un Mejiko, m

pajesbe sk’oplal, ja’ no’ox k’alaluk oy k’uch

nel ta abtel li’ ta sjunlej slumal Mejiko. Ti

ilbajinbil ta abtele sta skolel, jech k’ucha’a

mantaletik.

ajinel ta skoj slumal naklometik o sjunlejal s

sjabilal, jeltos kuxlejalil, k’u x-elan kuxleja

jtotik, snopbenal, k’u x-elan xu’ xkuxi, k’u

k yilbajin jch’iel jk’opojel xchi’uk buch’u chaju

k’ xchi’uk skolemalik naklumetik.

Yosilal Mejikoe jun no’ox, mu xu’ xich’ ch’a

hop talel kuxlejal stsakoj yip ta slumal jnakl

l ts’unubalik ta vo’ne k’alaluk mu’yuk to’ox o

ojik snail stsobobailik, sa’el stak’inik, stale

k’usi jtunel yu’unik.

�

��

h’elik ta muk’

mu’yuk buch’u

ha-ale xchi’uk

me oy x-och

al li’e, skoltael

lumal Mejiko,

al, k’u x-elan

x-elan nupul

uk xch’ayes o

kulanel.

ometik ti ja’ik

ochemik talel

el skuxlejalik

�

�

Li sna’obil yich’el ta muk’ yo

jnaklometik ta parajetik.

Ja’ slumal jnaklometik ta

stak’inik xchi’uk stalel xkux

jvu’el st’ujojik xchi’uk nopem

Li yich’el ta muk’ slumal ba

pasel jech k’ux-elan chal k

muk’ stukik ja’ no jventa m

slumal jnaklometik xchi’uk

chapbil muk’ta mantal k’op

sk’an xichi’k ta muk’, jech k

ta ak’ol a’yej li’ ta mantale

sbanamilik bu nakalike.

A.Li’ ta komon chapbil muk

ta muk’ slumaltak xchi’uk s

xchi’uk, staik, k’usba chich’

I.Nopbil lek k’usba xu’ xkux

kuxlejal xchi’uk talel kuxleja

II.Sk’elel xchapanel sba stu

tsk’an stsakik ta muk’ skoto

jujuntal, smuk’ubtasel yich

stuk’il ta alel tey bu tsakal

sk’el batel smelolal ya’yejal

� �

ojtakinobil jnaklometik ja’ buch’utik oy to tsa

parajetik bu stsoboj sbaik ta naklej, ta k

xlejalik, oy yosil sbanamil bu nakalik xchi

m xa’yik k’usba kuxulik.

ats’i jnaklometik ta jamal snopel kuxlejal ts

komon chapbil muk’ta mantal k’op sventa

mi mu xch’ak sba ti yosilal Mejikoe. Ti sts

jnaklometik ta parajetik xich’ albeel smelo

petik xchi’uk tsatsal mantaletik ta juju sep

k’ucha’al slikemal skotolale ja ch’unbil k’usi

, ja’ me tsots sk’oplal ti k’u x-elan chk’opoj

k’ta mantal k’ope ta xo’jtakin xchi’uk ta tsats

sparajeik jnaklometik sventa jamal snopben

sba ta muk’ stukik sventa:

xi-ik xchi’uk stsob sbaik ta komom, sa’el sta

al.

ukik xchi’uk sabeel smelol sk’oplal skuxlejik

ol ti ya’yej komon chapbil mu’kta mantal, yi

’elik ta muk’ jchi’el jk’opojeletik xchi’uk, le

ik ti antsetike. Ti tsatsal mantale tsabe sk

jchapanbanejetik (jueces) o snail chapanel

�

��

akal ta slumal

komom, sa’el

i’uk oy jtunel

sk’an xk’ot ta

chich’ sba ta

sakel ta muk’

olal ta komon

p lumetik, ja’

albil sk’oplal

jike xchi’uk ti

s’ubtas yich’el

nal xkuxlejalik

ak’inik, sk’elel

k bu nakalike,

ich’el ta muk’

ek no’ox sba,

k’oplal xchi’uk

l.

�

�

III.St’ujel jech k’ux x-elan no

jtunel jvu’eletik o buch’u v

muk’ sk’op antsetik jech k’u

muk’ ti mantale yu’un sluma

sep lumetik.

IV.Sk’elel stuk’ulanel xchi’u

k’usitik oy x-ayan ta stalel x

V.Stuk’ulanel xchi’uk sme

k’ucha’al albil ta komon cha

VI.Xu’ xich, ta lekilal smel

jech k’ucha’al albil sk’opla

mantaletik sventa osil bana

o me yajval parajetik stak’ s

xchi’uk ti k’u smuk’ul smak

k’ejbilike, jech k’ucha’al alb

tunesel ta komom jech k’uc

VII.St’ujel, ta jujun jteklum x

jtunel ta jteklum.

Ti komon chapbil muk’ta m

banamil ta sa’beik sjam sm

oy lek stak’el snopel xchi’u

yak’el ta ilel k’u x-elan ch-a

VIII.Xu’ staik slekilal ta xch

skotol k’usi xchapaj xchi’uk

xich’ tsakel ta muk’ k’us

kuxlejaletik chich tsakel ta m

� �

opem xa’yik, sk’elel batel xchi’uk stuk’ulane

va’ajtik ta spasel yabtel stukik jtunel jvu’el

ucha’al oy yich’el ta muk’ vinik ko’ol no’ox; ts

al Mejiko xchi’uk k’u x-elan yich’oj sba ta mu

uk slekubtasel bats’ik’opetik, yojtakinel lek x

xkuxlej k’ucha-al yojtakinobil.

eltsanel yosil sbanamilik bu ch’iem k’op

apbil muk’ta mantal.

olal xchi’uk k’u x-elan osil xchi’uk xu’unin

al li’ ta ko,mon chapbil muk’ta mantal xc

amil, jech k’ucha’al sk’an ich’el ta muk’ yanti

stunes xchi’uk sk’upinel k’usi oy x-ayan ta y

ko ti parajeetike, ja’ no’ox mi mu’yuk chich

bil sk’oplal li’ ta komon chapbil muk’ta man

cha’al albil sk’oplal ta muk’ta tsatsal mantal.

xchi’uk sparajetak, xu’ st’uj sva’anik yaj abte

mantaletike xchi’uk ti tsatsal mantaletik ta

melolal xchi’uk k’usi chk’ot ta pasel ta jteklum

uk oyuk lek xchapanel k’u x-elan ono’ox no

btejikbatel.

apanelbatel ta jsep lum. Ja’ k’usi xich’ tsak

k k’usi sk’elbe batel smelolal ta jujuntal, o ta

itik nopem xa’yik xchi’uk ti k’usi albil s

muk’ li komon chapbil muk’ta mantal.Li bats

�

��

el slumal, ja’ ti

ltik, tsakel ta

sk’an ich’el ta

uk’ stukik juju

xchi’uk skotol

pojemik jech

osil banamil

chi’uk tsatsal

k jnaklumetik

yosil bu nakal

h makel ti bu

ntal. xu’ xich’

elik ta stojolal

juju sep osil

metik, sventa

opem xchi’uk

kel ta muk’, ta

tsobol, sk’an

k’oplal stalel

s’i jnaklometik

�

�

oy yich’elik ta muk’ oyuk

stalel skuxlej.

Li komon chapbil muk’ta m

ta xak’ik ta ilel k’utik x-elan

stukik ja’ bu xchap xkuxlej

sep lum, jech k’ucha’al

naklometik k’uchal oyuk yip

B.Li yosilal Mejiko, juju se

muk’ bats’i jnaklometik xch

smelolal snailtak abtel xch

muk’ bats’I jnaklometik xc

parajetik, ja’ no’ox jech sk’a

Sventa xlekub batel ti k’us

xchi’uk jnaklometik ta paraj

I.Sa’beel sk’oplal slekubtas

k’uxi xu’ xlekumba slekil

slumaltak, ta me skolta sb

sbaik ti parajetike. Li jtunel

stak’in xchi’uk k’u x-elan ta

II.Stsatsubtasel stuk’ulanel

xchanel cha’chop k’ope x

stsutses xchanvunik ti buch

k’uxi oyuk chanubtasel ta

koltael ta tak’in sventa jch

chanvun. Ta xchapik lek sj

� �

buch’u chpojeik bu xojtakinbe sk’op xchi’u

mantaletike xchi’uk tsatsal mantaletik ta juju

n jamal snopel kuxlejal xchi’uk k’usba chich

ik stukik k’usi xu’ xlekub slumal bats’i jnak

tsakal ta smantalil sventa yojtakinobil s

pik ta komom.

ep lum xchi’uk jteklumetik, sventa yak’el ta

hi’uk k’usi xu’ xch’ay k’usi’uk ilbajinel, ta

hi’uk ta xich’ ak’el sventa lek sk’elel k’u sj

chi’uk k’ucha’al slekubtasel slumal jnaklom

an jmoj tsobol ta xich’ chapel

si chopol xchi’uk k’usi mu’yuk lek ta sluma

etik, ti jtunel jvu’el j-abteletike ja’ oy sujelalik

sel smeltsanel slekil yutsil jujun slumal bats

k’ulejal ta slumalik xchi’uk k’usi xu’ sle

baik yoxchopal jtunel jvu’eletik, xchi’uk sk

jvu’eletik ta jteklume ta sk’elik k’uyepal ko’o

slajesik ta jujun paraje, ja’ ti k’usi jtunel yu’u

l xchi’uk yepaltajesel ti chanvune, ja’ tso

xchi’uk jeltos talel kuxlejal, sk’an sk’elik

h’u mu’yuk kuchem yu’une, ja’ no jech xto

skojal, xchakojal xchi’uk yoxkojal chanvu

hanvunetik yol xnich’onik jnaklometik ta sk

am smelol xchi’uk k’usi chich’ ak’el ta chan

�

��

uk k’u x-elan

u sep lumetik

’ sba ta muk’

klumetik ta ju

slumal bats’i

a ilel ich’el ta

sk’elbeik lek

alil yich’el ta

metik xchi’uk

al jnaklometik

k ta sk’elel:

’i jnaklometik

ekub xkuxlej

k’an ta skolta

ol ta xch’akbe

unike.

ots sk’oplal ti

xtok ti ak’o

k sk’an tsk’el

un. Ta xak’ik

otol kojol koj

nel ja’ la xich’

�

�

tsakel ta muk’ k’uxi stalel

komtsanbil ta mol me’eleti

ya’yej slo’il slumal jnaklom

yojtakinel skotol jaychop ta

III.Tsatsubtasel sventa oyu

sjunul yosilal Mejiko, xchi

sk’elel k’uxi oyuk yip sbek’

bai sk’an tuk’ulanel ti ololeti

IV.Smeltsanel k’uxi xlekub s

xchi’uk xcha’ yach’ubtasel

juno’ox spasel xchi’uk sle

yu’unik ta komom bu nakali

V.Sk’elel k’uxi oyuk yich’el

slekubtasel, k’uxi xich’ik ko

xchi’uk oyuk yich’el ta mu

yo’ontonik ta sventa k’u x-e

VI.Sjamel smuk’ubtasel ya

smeltsanel xchi’uk smuk’ib

a’yej nitbilik. Sk’elel lek k’ux

x-abtejik xchi’uk stunesel

tsatsal mantale.

VII.Skoltael xchapanel k’u

yabtelik jnaklometik k’uxi le

xabtelanik sjolintael tak’in ta

naklumetik, o me stunesel

ja’ no jech sk’an ko’ol no’ox

VIII.Tsk’an tsatsubtasbe sm

mi li’ no’ox ta sbanamil Me

� �

xkuxlejik ta slumalike, k’ucha’al xich’ tael

ik, jech k’ucha’al chal tsatsal mantal xchi’

metik ta parajetik. Sa’beel sk’oplal ich’el ta

lel kuxlejal oy ta sjunlej slumal mejiko.

uk poxtael k’alaluk oy ep bu stak’ tael ich’

’uk chich’ tunesel ti spoxil jnaklometik, je

’tal stakupalik ti jnaklometik ta xich’ ak’bee

ike.

slumalik jnaklumetik ta parajetik bu xu’ xch’a

, sk’elel bu xu’ staik tak’in buch’u uk no’o

kubtasel snaik, jech k’ucha’al yepaltajese

ike.

l ta muk’ antsetik ta parajetik sventa sk’ele

oltael ta yabtelik, sk’elel xkuxlejik, k’uxi xch

uk’ ya’yej slo’il sk’opik k’alal chal slo’ilik s

elan xu’ xlekub slumalik.

k’el ta a’yel a’yej lo’iletik k’uxi skolta sbaik

btasel sjamel beetik xchi’uk ch’ojontak’in o

xi xu’ staik koltael lumetik xchi’uk slumal jn

k’opojebaletik sventa a’yej lo’iletik jech k

usitik abtelal xchi’uk k’usitik chlok’ ch-aya

ek xu’ staik stak’inik, sk’an xich’ik koltael t

a komom o me ta jun no’ox yajval ja’ ti oyuk

bijil abtelaletik sventa x-epa jbatel tsak’bat

x xich’ manel xcha’chonel bolmalil.

melol kuxlejal k’uxi xich’ik k’elel spojel bats’

ejiko o mi ta yantik namal banamil, oyuk

�

��

ta na’el k’usi

’uk tsjak’beik

muk’ xchi’uk

el ta muk’ ta

ech k’ucha’al

el sve’elik, ja’

ay yo’ontonik

ox xchi’uk ta

el k’usi jtunel

el stuk’ulanel

hanik lek vun

snopoj ta sjol

k parajetik, ta

o yantik k’op

aklometik xu’

k’ucha’al chal

an yu’unik ta

ti buch’utik ta

k no’ox yabtel

tel yip abtelal

i jnaklometik,

lek yich’el ta

�

�

muk’ ta yabtelik ta osil bana

vun xchi’uk slekubtasel sv

batel ta yosilalik; xchabiel y

stalel xkuxlejik.

IX.Sjak’beel slumal jnaklum

smuk’ibtasel sjunlej sbanam

ja jech, chich’ tsakel ta muk

K’uxi sk’ot ta ch’unel skoto

lumetike ich’bilik ta venta

tak’in k’uxi xk’ot ta pasel sv

smelol yo’ k’uxi teuk tsaka

xchi’uk sk’elel stuk’ulanel ti

Mu’yuk chich’ uts’intael ti

skotol slumal yantik naklom

ta tsatsal mantale.

Yoxibal mantal (Art. 3). Sta chanvun. Ta sjunle slum

chanubtasel ta slikeb chan

xcha’ kojal chanvun. Li slik

chanel.

Li chanvun ta xak’ li ju sep

yo’onton naklumetik xchi’uk

yo’onton ta yich’el ta muk’

xchi’uk.

� �

amil; slekubtasel xkuxlej antsetik; oyuk skolt

ve’el ololetik xchi’uk kerem tsebetik buch’

yich’elik ta muk’ xkuxlejalik xchi’uk spukineli

metik k’ux-elan chich’ pasel snopel svuna

mil Mejiko xchi’uk jusep lumetik xchi’uk jtek

k’ xchi’uk ti k’usi tsnopik ta sjol yo’ontonik.

ol ti k’usi albil sk’oplal li’ ta vune, ti jva’lej

yu’un jteklumetik, xchi’uk buk’alal smakoj

venta abtelal chich’ pasele, ja’ no jech ta m

al ta sk’elel stuk’ulanel ti parajetike ta spas

k’usi chich’ pasele.

yich’el ta muk’ jnaklometik, sparajeik xch

metik ko’ol yich’elik ta muk’, jech k’ucha’al a

Skotol naklumetik oy yich’elik ta muk’ svent

mal Mejiko, ta jusep lum xhi’uk ta juchop jt

nvun k’ucha’al sventa bik’tal ololetik, sba

keb chanvun, sba kojal xchi’uk xcha’ kojal

lume ja’ sventa slekubtasel k’ucha’al tsbijub

k sventa xich’ ta muk’ slumal xchi’uk ak’o s

slumal namal jnaklumetik k’ucha’al komo

�

��

taelik ta chan

’utik lok’emik

ktak ojtakinel

al slekubtasel

klumetik ti me

jetik ta jusep

j, ta xch’akik

me sa’be sjam

sel yabtelanel

i’uk slumalik,

lbil sk’oplal li’

ta stak’ x-och

teklumetik oy

kojal xchi’uk

oy sujelal ta

btas batel sjol

sjambatel sjol

m skolta sba

�

�

I.Li chanib xcha’vinik mant

sk’op ta xch’un, li chanvun

ta chanel jchopukal sk’op jt

II.Ta chanobvunetike ja’ ch

sjam ech’el satil, yo xch’a

xch’ay ech’el vokolil.

Jech xtok:

a)Ko’oluk sba ti chanubtase

xkuxlejal juchop jteklum xc

ch’iel k’opojel xchi’uk slekub

b)Ta sjunlej yosilal Mejiko

mu’yuk buch’u toyol xak’ sb

yut sba osil banamile, ko’o

k’ucha’al ta komom xich’

xchi’uk.

c)Tskolta sba ta sa’el slek

tunuk k’ucha’al xbijub bate

muk’ jech sk’an ta yan jch

smelol k’uxi xlekub batel s

muk’ ta skotol vinik antset

parajetik xchi’uk jkaxlanetik

xkuxlej, mu’yuk ta alel mi vi

III.Yo’o xk’ot ta ch’unel li k’

jtunel jvu’el k’usba meltsan

slikeb xchanvun biktal olol

� �

tale ta xal ti skotol naklumetik stak’ st’uj

ta chanobvunetike ja’ matanal, ta komon, m

otik;

ich’ ak’el ta chanel li k’usitik tsatsal bijikil ch

ay ech’el ilbajinel, ja’ k’uxi oyuk ich’el ta

el bijubtasel ta chanvune, ja’uk k’ucha’al tsle

chi’uk tsa’be batel smelol k’uxi ta tael ech’e

btasel batel stalel kuxlej naklumetik.

o mu buch’u xu’ xich’ ilbeel sbik’tal yo’o

ba, ko’ol tsk’el vokolil, komom tsk’el li k’usi

ol tsuk’ulan k’u x-elan kich’ojbatik ta muk

tael tak’in, tsmuk’ibtas batel yich’el ta m

il yutsil skuxlej naklumetik, skotol li k’usi le

el sjol yo’onton ti jchanvune, ko’ol k’usba y

h’iel jk’opojel xchi’uk talelil ta ust’alalil, tojo

slumal , oyuk yich’el ta muk’ xchi’iltak ko’o

tik, ko’oluk ich’el ta muk’ jech k’ucha’al jn

k mu’yuk ta alel me xch’unoj sk’op jtotik, m

inik mi ants.

’usi albil ta xchi’bal k’op ta xcha’kojal a’yeje

nbil xchi’uk abtelaletik sventa jchanvunetik j

letik, sba kojal, xcha’kojal xchi’uk yoxkoja

�

�

k’uxi jtosukal

ma’uk ta xak’

hanvune, yo’o

muk’ xchi’uk

ekubtas batel

el tak’in, lekil

nton, xchi’uk

i lek chlok’ ta

’, tsk’el batel

muk’ kuxlejal,

ek ta chanele

yich’oj sba ta

buk ta sa’bel

oluk ich’el ta

naklometik ta

eyan o stalel

e, ja’ ta xal ti

ech k’ucha’al

l chanvun ta

�

�

sjunlej slumal Mejiko. Ti va

muk’ ya’yej li muk’ ta jtu

buch’utik kajal ta sbaik li ch

ta tsatsal mantale.

IV.Ti chanvun ta xak’ li jtune

V.Ma’uk no’ox me oy chan

chanvun k’ucha’al albil xa

smelolal k’ucha’al ayanuk y

k’ucha’al xtun sventa slek

abteletik, xchi’uk ak’o tunu

jkuxlejtik.

VI.Ti chanobvun tojbile li ya

no’ox ak’o yich’ ta muk’ li ts

butik lok’emik ta tojbil cha

chanvun, sba kojal, xcha’ko

a)Ti chanubtasel ta xak’ike

ch’akalul sk’oplal xchi’uk

chanubtasel ta xal ta yoxko

b)Stael svunal, buy chak’ y

VII.Li xchankojal chanvun

buy xich’ sba ta muk’ stuki

spukik stalel kuxlejal, ja’ no

li bijil chanubtasele, li k’usi

ta t’ujele, ja’ me ta snop s

stukik k’u yepal stojol ta u,

te sk’el stukik ti k’usitik jtu

yantik j-abteletik tee, ko’o

� �

a’i x-elane, li jvu’el yu’un abtel jtunele ta m

unel jvu’el ta juju chop sbanamil jnaklum

hanvune, komom chich’ sbaik ta muk’ k’uc

el jvu’el ta ju sep lume ja’ me matanal;

nvun sventa bik’tal ololetik, sbakojal xchi’u

sk’oplale, li’ jtunel jvu’el ta ju sep lume

yan chanobvunetik buy chich’ chanel muk’

kubel slumal Mejiko, jech tskolta sbaik ta

uk sventa smuk’ibtasel xchi’uk spukinbeel

ajvaltake xu’ xak’ik chanubtasel ta jaykoj cha

satsal mantale, li ju sep lume ta xak’be svun

anbunetike. Ti buch’utik oy xchanobvunik s

ojal xchi’uk yoxkojale, li yajvaltak chanobvun

e, ko’oluk me sjam stuk’il k’ucha’al ts’ibab

ta xchibal a’yeje, jech xtok ak’o k’otuk

ojal sk’oplale, xchi’uk

e, jtunel jvu’el, jech k’ucha’al ts’ibabil ta tsat

xchi’uk li yantik snailtak chanob vun sven

k, xu’ xak’ik ti bijil chanubtasele, ta me sk’e

o’ox ta xich’ik ta muk’ ti mantal li’e, ta xich’ik

ta sa’beik smelole, mu ta k’opuk li k’usi ch-

stukik k’u x-elan ta xak’ik chanubtasele, ja

jayib ta stoj li jchanubtasbanejetik te ch-ab

unel yu’unike. Ti j-abtel jchanubtasbanejet

ol me yich’elik ta muk’ k’ucha’al albil li ta

�

�

me stsakbe ta

metik xchi’uk

ha’al tsi’babil

uk xcha’kojal

ta me sa’be

’ul bijubtasel,

xchanel bijil

sk’oplal jtalel

anvun oy. Ja’

nal li chanvun

sventa slikeb

ne tsk’an me:

il smelolal ta

k ta pasel li

tsal mantale;

nta bijubtasel

elik xchi’uk ta

k ta muk’ xtok

-och ta nopel

a’ me ta sk’el

btejike xchi’uk

tike xchi’uk li

a mantale ta

�

�

xch’akalil A te ta oxib svuk

elan ich’biluk ta muk’ k’uch

chanobvune, ja’ no sventa

li’ ta mantal vune, xchi’uk

VIII.Li smuk’ta snail stsobo

xchi’uk yak’el ta ilel smelol

ja’ me yabtelik smeltsane

chanobvunetik ta sjunlej sl

xal xtok k’u yepal tak’in ch

batel ti chanubtasele, jech

buch’utik mu xch’unik ti k’

buch’utik mu xch’un ti mant

Xchanibal mantal (Art. 4).

Ti vinik xchi’uk antse ko’o

sk’elbe k’u sba smelolal sts

Skotol vinik antsetik xu’ sn

chil yalab xnich’nabik li jnak

Skotol vinik antsetik oy yi

tsatsal mantale ja’ ta xal

xchi’uk ti jtunel jvuel ta Me

elan ts’ibabil ta svaklajune

chapbil muk’ta mantal li’e.

� �

kvinik li ta komon chapbil muk’ta mantal k’o

ha’al jmojuk ti k’u x-elan yich’oj sba ta mu

me chich’ ta muk’ li mantal sventa chanub

ombailik, jtunel jvu’eletik ta Mejiko yo’o k’ux

lal chanvun ta skotol k’u smuk’ul smakoj sl

el komom tsatsal mantal k’u x-elan cha

lumal Mejiko, ta jusep lumetik xchi’uk jtekl

hich’ lajesel ta sjunul Mejiko, ta jujun lum s

xtok ja’ ta xal k’u yepal ta stoj spatanik jtu

usi chal li tsatsal mantal sventa chanobvu

tale.

(La jyich’ tubel sliklej xch’akalil k’op)

l yich’elik ta muk’ jech ta xal ti tsatsal ma

sobsbaik xchi’uk slekubtasel uts’ alal.

nop stukik, k’u yelan stuk’ulan xchi’uk sk’an

klometike.

ch’elik ta muk’ sventa xpoxtael spek’tal s

k’uxi ta tael xchi’uk k’utik sba xu’ xich’ i

ejiko ta ju sep banamil oyuk k’elel tuk’ulane

ebal k’op ta yoxlajunebal xchanvinik jech y

�

��

p, jech k’u x-

uk’ ch-abtej li

tasel ts’ibabil

xi spas ta jun

lumal mejiko,

anubtasel ta

umetik, ja’ ta

sventa xlekub

unel jvu’eletik

une xchi’uk ti

antale. Ja’ ta

n sna’ jay vo’

stakupalik. Ti

ch’el poxtael

el jech k’u x-

aloj li komon

�

�

Skotol vinik antsetik oy yich

lekil kuxlejal.

Skotol uts’alal oy yich’el ta

tsatsal mantale ta xak’ abt

k’usi nopbile.

Li keremetike xchi’uk li tseb

ta sve’elik, spoxtaelik, oyu

sch’iel.

Li totil me’iletike, xchi’uk ti

jsep banamile ta sabe sme

yabtelanel yich’elik ta muk’.

Li jsep banamile ta xak’ ko

ta muk’ ololetike.

Svo’obal mantal (Art. 5).abtelal tsk’an spas, mi bijil a

venta mi lek li abtelal chich

ta be mi la jyich’ tabeel sm

xchapan ti jtunel jvu’ele, ja

chich’ uts’intael ti yich’el ta

yabtele, ja’ to mi yu’un jech

Li tsatsal mantale ja’ ta xal

svunal ta abtelanel, k’u x

jvu’eletike ta xak’ik ti svuna

� �

h’elik ta muk’ bu lekuk nakalik sventa slekub

muk’ sventa xu’ sk’upin lek snaik xchi’uk k’

tejebal xchi’uk k’u yepal koltael sventa yo

betike oy yich’elik ta muk’ sventa xkuxet no’

uk chanobvunik xchi’uk lekuk sbektal sta

buch’u xchabie xu’ sk’el k’uxi oyuk yich’el

elola k’u yepal sk’an sventa oyuk sbijilik ol

.

oltael ta jujun tal sventa tskolta sbaik ta sp

Mu junuk vinik antsetik stak’ makel yo’o

abtelal, mi chonolajel o yan abtelal bu xve’o

h’ pasele.Ti abtel oy skolemal ta t’ujele ja’ t

ulilale, k’alaluk mi oy buch’u tsuts’i’nta li ya

a’ to mi jech chal ti tsatsal mantal vune, j

muk’ jnaklometike. Mu’yuk buch’u xu’ xich’

la jchapan ti mayol xchi’uk stuk’e (judicial).

ta jusep banamil, k’usitik tsatsakil bijil abte

x-elan ta nojesel sventa chich’ tael xch

al abtele.

�

���

btasel xchi’uk

upiluk sba. Li

o’ xich’ tael ti

ox yo’ontonik

kupal sventa

ik ta muk’. Li

oletik xchi’uk

asel li yich’el

onton ta k’usi

o chile, ja’ noj

to me chmak

antike, o ja’ ta

a’ to k’alaluk

pojbeel li sat

elal tsk’an lek

hi’uk ti jtunel

�

�

Mu buch’u stak’ sujel ta abt

mi jech la jyal ti jtunel jvu’e

mantal ts’ibabil ta sliklej x

svukvinik mantal.

Li j-abteletik yu’un skotol

mantale, jech k’ucha’al

chapanvanej bu mu’yuk toj

ta stukik o ta yan, sk’elel t

no’ox tojbil li buch’utik oy

mantal xchi’uk tsatsal mant

sujelal xchi’uk tojbil jech k’

mi jech chal ti svunal manta

Li jsep banamile mu xu’ xa

nopele, ta ch’unel jlikuk ko

xbat ta chukel junuk vinik a

Mu xu’ xk’ot ta nopel ta ts’ib

ta slumal manchuk mi kom

bijil abtelal o chonolajel.

Ti abtelale ja’ no’ox me jech

stak’ x-ech’ junuk jabil sven

mu stak pojbeel yabtel, xch

Ti mi mu xk’ot ta ch’unel ti k

sk’oplal ta k’elel ti j-abtele, t

� �

tel mi mu’yuk tojolile xchi’uk mi mu’yuk k’uxu

el ta stojel k’usiuk mulile, ja’ me ta xich’ ich

xch’akalul xch’ik ta xcha’ ch’alul k’op te ts

jnaklometik, ja’ no’ox oy sujelal, jech c

schabiel spojel slumal, jech k’ucha’al

jolile xch’iuk li abtel va’anbil ta komon, yu’u

ti vinik antsetike oy me sujelal xchi’uk mu’

svunik ta tabtelike ja’ li k’u x-elan ts’ibtab

taletik li’e. Li abtel sventa sk’elel xkuxlej jna

ucha’al chal ti tsatsal mantal li’e xchi’uk m

ale.

ak’ ta ilbajinel yajval sbanamil ta me sk’elik

mon vun bu chch’ay ti ich’el ta muk’e, mi o

ntsetik ta skoj k’usiuk no’ox k’opal.

btael ta vun bu chal ye jun jch’iel jk’opojel ti

on nopbil ti ta sk’an slok’ele, mi ta xikta yab

h sjalil stak’ ch’unel ti k’u sjalil chal ti tsatsal

nta chich’ ilbajinbeel sbektal stakupal ti j-a

h’ayel o slajesel yich’el ta muk’ jun jchi’el jk’o

k’u sjalil ak’bil, li jun abtele, ja’ me ta sujvan

ti mi mu xich’ ch’unel ta jun j-abtele ta me x

�

���

ubinele, ja’ to

h’el ta muk’ li

sakal ta oxib

hal ti tsatsal

li abtel ta

un jnalumetik

’yuk tojbil, ja’

bil ta muk’ ta

aklumetike oy

mu’yuk tojbil ti

ti mu xk’ot ta

oy jech no’ox

tsk’an sl’okel

btel, k’ucha’al

mantale, mu

btele, xchi’uk

opojel.

ti yu’un tsots

ich’ pojbeel.

�

�

Svakibal mantal (Art. 6).mu'yuk stojelal ja' tome ch

k'usi chich' alele mi yu'un c

k'usi chich' alele ta me xko

me tsk’el ti jsep lume.

Li ich’el ta muk’ sventa a

Mejiko, ti k’usba stsalbailale

I.Skotol a'yej k'uyelan chal

yosilal Mejiko, sep lum xch

chich' makel mi oy k'usi c

mantaletike. Cha k'ucha'al n

II.Ti a'yej k'usi chal ta jkux

mantaletik.

III.Skotol jch'iel kuxlej, mu

sja'kik' ta moton lo'il jkotoltik

IV.Chich' sa'beel smelol m

jujuk'ol. Ti jukojlo'il tsakbil

k'elbil smelol ti k'usi nopbil.

V.Ta jujuntal ome sujelal ta

ojtikinel ta chinabtak'inetik t

ta ilel k'uyelan chabtelanik b

VI.Ti tsatsal mantaletike ta

stuk'ulanel ti k'usi oy ku'unt

VII.Ti bu mu'yuk bu chich' k

me smulilal cha k'ucha'al ch

� �

Li k'usi nopbil ta o'ntonale stak' alel mu

hich' tabeel smulilal mi bol k'op bol a'yej, m

chuts'inta ti jnaklometike; mi yu'un xnitvan

ltavan ti tsatsal manta. Li ich’el ta muk’ sve

a’yejetik, sjunul yosilal Mejiko, ju sep lum

e, te me tsakal ta sliklejal k’ucha’al li’e:

ti jtunel jvu'el, ta jusep lum, ta yibel xchi’uk

hi'uk jteklum, ja' sventa stekel jnaklometik

htun-o yu'un ti jnaklometik cha k'ucha'al c

nopbil ich'elta muk' xu' xich' ak'el ta a'yel ta

xlejaltik ta jujuntal chabibiluk chak'ucha'al c

stak’ stojik o mi chalik k'usi chtun-o yu'unik

k, ti jbitik omi ta jtuk'ubtastik cha k'ucha'al li'

mi chi j-ochotik ta a'yej lo'il xchiuk chich' k

uk ta muk' ti bu chich' pasel xchi'uk chic

a sk'ejel ti svuntik bu yich'ojik ta muk' ach'uk

ti bu oyik, ti tsakal lo'iletik ach'ik xchi'uk ti b

batel ti k'usitik oy ku'untik.

a xak' ta ilel ta jujuntal ti lo'il k'op yu'un bic

tik.

k'ekel ti k'usitik oy mu xak' chi j-och ta sk'ele

hal ti tsatsal mantaletike.

�

���

'yuk smulilal,

mi chopopl ti

ta pas k'op ti

enta a’yeje ja’

xchi¡uk o’lol

k tsbubailik ta

ja' no'ox xu'

chal ti tsatsal

skotol.

chal ti tsatsal

k, xu' xjelavik

e.

k'elel batel ta

ch' abtelanel,

bu chak'ik ta

bu chak' batel

ch'u chich' ta

el lo'il a'yej oy

�

�

Svukubal mantal (Art. 7).Mu junuk tsatsal mantal mi

k’opetike, mu xu’ xk’anbati

stak’ xich’ utsintael ti k’usi s

slo’k’esobil ti ts’ibetik ma’uk

Ti tsatsal mantal sventa bu

sta smul ti buch’utik sts’iba

och ta chukel ti buch’utik xc

chopol ta xak’ik ta i’lel ti k’u

Xvaxakibal mantal (Art. 8chich' k'anel ta jtojolaltik,

koltaele xchi'uk sk'an ta vu

yan xchapanel sk'oplal ti k

sva'anel jtunel jvu'ele ja' no

Skotol ti sk'anel koltael ta

skoplal ti koltaele, mu m

buch'utik tsk'anik koltaele.

Xbalunebal mantal (Art. 9sk’elel xkuxlejik mi mu ch

stsobsbaik ta snopel mi o

slumal Mejiko. Mu me xu' x

sa’k’op, oyuk stsakelik ta m

Mu chopoluk, xchi'uk mu m

k'anel koltael ta stojolal jtu

� �

Ma’uk mulil ti sts’ibael spukel ti k’usitik tsib

ja’uk junuk jtunel jvu’el xu’ chalik ti mu xu’

ik tak’in ti jts’ibajometike xchi’uk ti slo’k’esi

spas a ti jlok’esej vunetike. Mu stak’ nak’el t

k mulil.

u chalti ts’ibajel ja’ me tsk’an stuk’ulan sven

aik lo’il a’yejal mu stak’ alel yu’un mulil, k’u

chonik ti vune, buch’utik ts’ibaik ti vune, ja’ t

si sts’ibaike.

8). Ti jtunel jvu’el yu'un ta me xich'ik ta m

ja' no'ox venta mi ich'bil sjam smelol ch

un ts’ibabil ti k'usi chich' pasele, ti k'usi ta

k'usitik sk'an lekubtasel ta komom kuxlejal

o'ox stak' sk'anik xchapik ti yajval slumal mej

stojol jtunel jvu'el sk'an me tsibtabil ta vu

e stak' chjalij batel stak'obil k'uyelan ko

9). Mu stak' makel jich’elik ta muk’ ti tstsobs

hopoluke; ja' no'ox ti buch'utik nakalik ta

oy k'usi sk'an spasel sventa sva'anel jtune

xchapan sbaik jcha’biej yosilal Mejiko mi sts

muk’ mi lek k’usi tspasike.

me stak' makel jun jtsobajel bu ta xich' nop

unel jvu'el ti mi chich' ak'el ta ojtikinel ti k'u

�

���

babil ta vune.

spukel ti ts’ib

k ta vun, mu

i yabtejebal ti

nta yu’un mu

ucha’al mu x-

to mi oy k’usi

muk' ti koltael

hich' k'anel ti

xich' k'anele;

e. Ti sk'oplal

jiko.

un ti k'uyelan

om sk'opik ti

sbaike snopel

Mejikoe xu'

el jvu'el ta ta

soboj sbaik ta

el alel, chich'

usi chopol ta

�

�

spas junuk jtunel jvu'el, ja'

k'anel ti koltaele ti k'usi chic

Slajunebal mantal (Art. 1stuk'ik ta snaik sventa spoj

jtunel jvuel ta yosilal Mejik

yosilal Mejiko ja’ me ta sk’

xu’ xich’ tunesel li t’uk’e.

Sbuluchibal mantal (Art.xch’iuk xu’ xlok’ik, xu’ xana

k’anbel svunik ti bu xlok x-

mantale ta me xich’ ta m

jvueletik sk’elel mi oy buch

sventainoj buch’u x-och ta

snopbik smantalil sk’elel

buch’u chopol k’usi tspa

snaklejalik mi yu’un epik ta

Slajchebal mantal (Art. 1svu’el yo xich’ ich’el ta muk

sbi sventa ich’bil ta muk’ ta

ta yosil Mejikoe.

Yoxlajunebal mantal (Art.no’o. Mu ja’auk xu’ xbat ta c

stak spas ti k’usi tsk’an yo’n

yabtel la spase ja’no’ox jec

Oy xchapanel stuk ti mayo

� �

no'ox mi chich' ich'el ta muk' mu ta tsatsal

ch' chapbeel sk'oplale.

10). Ti jnaklometik ta yosilal Mejiko xu' t

jom bailik, ja' no'ox mi ma'uk li tuk' tstunik

ko, buch’utik chchabi yosilal Mejiko, li tsats

’el, k’usba chich’ pasel, svunaltak yu’un jn

11). Skotol jnaklumetik xu’ x-och tal ta yo

av ta yosilal xchi’uk xu sjel snaklej, mu’yuk

-ochik no’oxe, svunal sjelubtasel ta yan lum

muk’ ti k’usi chal buch’utik. ja’ me kajal ta

h’u la sta smul bu xlok’ x-oche xchi’uk li jtu

al xlok’ batel, xu’ me sk’an svunik stukik,t

stukilanel sjunul yosilal mejiko;mi yu’un

as li’ ta yosilal Mejiko xu’ me smakbik

a naklej.

2). Li’ ta yosilal Mejikoe mu’yuk buch’u ta

k’, mi ja’uk yalab xnich’nab manchuk mi oy

yan muk’tikil namal lum mu’yuk sta jech ich

13) .Mu buch’u xu’ xich’ chapanel ta tsatsa

chapanel ta yantik jchapanvanejetik. Mi jun

ntone, mu xu x-ak’bat yan tak’in mi mu ja’uk

ch yepal stojol chich’ ti k’u x-elan chal ti li’ ts

ol jchabijvanejetik mi oy spas smulike mi m

�

���

k'opuk chich'

ti oyuk junuk

k yu'un mayol

sal mantal ta

aklometik bu

osilal Mejiko,

sujelal chich’

m, ti va x-elan

a sbaik jtunel

unel jvueletik

ti yu’un ja’ ta

oy yan lum

k sbe,xaneb,

a xich’ ak’bel

y ak’bil svu’el

h’el ta muk’ li’

al mantal jech

uk snail abtel

k stojol ti k’usi

satsal mantal.

mu xch’unik ti

�

�

k’ux-elan tsatsal mantal ta

xchapanel ti stojol naklume

sa’oj smul xchi’uk ti may

xchapanele.

Xchanlajunebal mantal (Ayip ta vo’ne mi yu’un ta xuts

Mu junuk naklom xu’ xich’

xu’ xich’ ilbajinel ta stojol ja

ch-och ta chapanel, ta stojo

k’ucha’al ta xal ti tsatsal ma

K’alal ta x-och ta chapanel

och ta chapanel mi yich’ ta

ta ch’unel ti k’uxelan albil sk

K’alal chich’ chapanel sk’o

ch’unel k’ucha’al chal svun

xcha’ meltsanbel sk’oplal

chapanel ta tsatsal mantal v

Svo’lajunebal mantal (Arsventa xbat ta chukel ta slu

xchi’uk li jchukeletike staoj

ta ilbajinel ta abtele; mu s

yu’un ta xch’ay yich’el ta

mantal tsibabil ta mantal vu

� �

yabtelike; ti xchapanobil mayoletik mu xu’

etike mi ma’uk mayole. k’alal mi oy jun jnak

yoletik, sk’anme ta xojtakin ti buch’u ja’

Art. 14). Mu junuk mantal stak’ cha’ich’el ta

s’inta jun naklome.

milel mu’yuk buch’u sta smul ta jech no’ox

a’ tomi yu’un oy lek k’usi oy x-ayan yu’un s

ol ti buch’utik kajal ta sbaik xchapanel k’op

antal ti k’usi stak’ x-och ta chapanel sk’oplale

k’usiuk mulile mu stak’ chapel ta jech no’o

bel ti smulilale, manchuk ti buch’u ep chal y

k’oplal ta tsatsal mantal ti stojel stsatsal mu

op yayej jnaklom ta stojel mulile, ja’ me je

nal mantal chapanele, ti mi mu jechuk ti cha

ja’ chich’ tsakel ta muk’ k’u x-elan sk’op

vunetik.

rt. 15). Mu me stak’ xich’ chapbel sk’opla

umalik mi yu’un tsots staoj komel smul ta y

komel smulik ta namal lumetik mi yu’un ab

stak’ komon nopbil sk’oplal k’uxi sutik bat

muk li jnaklometike mi yu’un mu xich’ ich

une.

�

���

stik’ sbaik ta

klom te kapal

kajal ta sba

a muk’ sut to

x, mu buch’u

smelol ti k’usi

a’yejetik jech

e.

ox, ja’ to ta x-

yee, ja’ x-och

liletike.

ech x-elan ta

apanele stak’

plal ti muk’ta

al jchukeletik

yan lumetike,

ol sbaik to’ox

tel chukel mi

’el ta muk’ ti

�

�

Svaklajuneb mantal (Art.ta yut sna, ta yabtel, ja’ to m

yu’un oy smelol xchi’uk stuk

Skotol jnaklometik oy yich’e

tsakel ta muk’ xchi’uk spa

mu’yuk lek chile, jech k’us

smelolal li sliklej sk’elel s

Mejiko ja’ ti k’usi chal ti jna

jnaklometik o xchabiel yich’

Mu xu’ xlok’ mantal ta jech

ma’uk chak’matal li jtunel

mulil ti k’usi k’otemxa ta pa

xbat ta chukel k’elbilxa ti yu

spas smule albilxa ta stojole

Buch’uuk xu’ stsak li jmula

ech’emxa –ox li k’usi la sp

anil luk no’ox, ta stojol jtun

sk’ob ti lok’esel mantale sko

Tsakal me chkom ta vun li m

Ja’ no’ox me ta anil chtune

me yu’un jun jmulavil chich

ta anil li jtsavanej mayoleti

xu’ xak’ mantal sventa xich

� �

16). Mu’yuk buch’u xu´xich’ ilbajinel ta stuk

me chtakvan ta ik’el ta vun li jtunel jvu’el jcha

kilal li k’usi ch-och ta chapele.

elik ta muk’ sventa xcha’biel svu’nik ta jujun

ajesel ti k’usi albil xae, stak’ xu’ sa’be sm

sba chal ti tsatsal mantale jechme me xu’

vunik ta jujun tal jnaklome sventa xchab

aklometike xchabiel xchi’uk lekil bek’tal taku

’elik ta muk’ yantik.

no-ox sventa chich’ tsakel ta chukel jch’ie

jvu’el jchapanvaneje xchi’uk mi mu’yuk b

asel ti muk’ta mantal ta xal ti ja’ mulil, tey ta

u’un oy k’usi k’otem ta pasele xu’ mi jech o

e.

avile mi ilbil ta yoraile xu’ tey stsake o ta

pase, mu me xu’ te jal tsakoj stukik ak’ome

nel jvu’el ti buy nopol oye, ja’ jech ak’ome

oj tsatsal mulietik.

mulile.

e, k’alal ven tsots li mulile, jech k’ucha’al ta

ilel ti xu’ xjatav ech’el ta stojel smul , ja’ ti m

ike, ti buy vu’ li mulile, li jchapanvanej lok’

h’ tsakel ti buch’u oy smule, ja’ no’ox me ka

�

���

k, yuts’yalal,

apanej, mi

ntal, ta stunel,

elolal ti k’usi

sk’elbe batel

biel ta yosilal

upal ta skotol

l jk’opojel, mi

uch’uk stik’oj

a xal ti xu’ xa

mu jechuk la

anil k’alaluk

e sjelubtas ta

e sjelubtas ta

a xal li mátale

mu xu’ xk’otik

esel mantale

ajal chkom ta

�

�

sba, chlok’ mantal li sven

tsakel.

Mi yu’un oy buch’u anil ch

jchukele ak’ome sk’el ta an

ti k’usi chal ti tsatsal manta

Jtunel jvu’el mayoletik, sk

k’alaluk stsoboj sbaik ta spa

ti jun jch’iel jk’opojel, oy no

mantale, mu mi xu’ x-ech’

sk’an st’unbeik li smule, li s

li jmulavile stojel li smule. L

chal li jlok’esel mantal skoj

Ja’ no’ox jech, mu’ono’ox x

Li tsatsal mulil lek chapb

jk’opojeletik, sventa sobtik s

mantale.

Mu junuk jch’iel jk’opojel k’a

slok’esel mantal skoj tsats

yoxvinik ora, ti va’i sjalile j

smule chkom ta chapanel t

li ja’ik jech chk’otanan ta p

spasel k’usiuk mulil. Mi yu’

svunal tsatsal mantal chapa

� �

nta stsakele ak’o yalbeik lek smelol ti k’u

hich’ tsakele, li jchapanvaneje k’alal ta xk’

nil mi melel oy smul li jchukele mi mu’yuke a

le.

k’an ti jlok’esel mantal ta skoj tsatal mu

asel tsaltsal mulile, xu’ ja’ sk’el me oy o me

o’ox me yorail xu’ xchuk li jmulavile jech te c

ta chavinik k’ak’al bajal ta chukel, yu’un

spojelik jch’iel jk’opojeletik ti k’alaluk xi’elsba

Li k’usjalil komenxa sk’oplal xu’ xjalij batel,

tsatsal mantale k’u yu’un jelbatel li sk’ak’alil

u’ xjelav ta xchavinik k’ak’al sjalil ti chukele.

bil stak’ a’ iel jun tsoblej pasbil ta oxib

spasik muliletik o chcha’pasik, ja’ ti k’usba t

alal ch-och ta k’elel oy o mi ch’abal smul, li j

sal mulil mu me stak’ x.ech’ ta sbaj ta ch

a’ o me xu’ sta skolel mi yu’un mu’yuk sm

a stojol li jchapanvaneje, li sjalil li’i xu’ to chj

pasele mi yu’un ta xil jchapan vanej e xcha

un mu xich’ ch’unel k’usi va’i albil sk’oplal o

anel.

�

��

ucha’al chich’

ot ta stojol li

ak’o skolta ja’

liletik xchi’uk

mu’yuk smul

chal ti tsatsal

o no’ox jech

a xjatav batel

ja’ to mi jech

l xchapanele.

.

o ep Jch’iel

ta xal li tsatal

jtunel jvu’el ti

hukel vaxakib

mule; ti mi oy

jalij jech sjalil

apoj sbaik ta

oy smulilal ta

�

�

Skotol ti mantale tey chal x

ta chajna li jtunel jvu’el ma

tsatsal mantale, te mi ta x

jk’opojel o jk’opojeletik chi

no’ox me chich’ ch’unel ti k

jlik svunal, sk’anme oyuk b

me ja’ o k’alal mu’yuk te’oye

Li svinajesobile lo’il a’ yeje

mantale ta me xak’be smu

tsu’ts’inta li skolemal. Sma

ja’ik junukal bu yakik ta abte

Li jchapavaneje ta me xich

nitil tsakal talel ta sventa j

tsu’ts’inta li k’usi albil yu’un

Ja’ no ‘ox li jtunel jvu’el jk’e

lume ak’o yak’ ye’ li tsats

svinajesobil ta jayib. Yo le

smelolal k’ucha’al sk’anbe

xchi’uk k’u sjalil.

Li jtunel jvu’el vu’el mayol

sventa st’unel jtunel jvu’el,

sk’oplal abtel, mi ja’uk stak’

Li jvu’eletik jchapanvaneje

xchapanik, ta anil ta k’uu

� �

xu’ xich’ chajbel sna buch’u oy smule, ja’ to

ayoletike, ti mi slok’esojbexa svunal li jlok’e

xal buy jotokal ta xbat yich’ chajel ti k’us

ch’ik tsakel talel xchi’uk li k’usitik chich’an

k’usi chal li mantale, me la jyo’onike, ta xich

buch’u cha’vo’ tey sk’elojik va’anvil yu’un li

e, ja’ me stsakvan li mayoletik ti ja’ kajal ta s

etik ta sventa jchop no’oxe mu stak’ ijbajin

lilal ta svunal chapanel k’usiuk no’ox xk’ot

akel ta be li k’usi yakal xkaltike, ja’ no’ox ti

el ta sventaik stukik.

’ ta muk’ li k’usitike staoj li’i, ja’to ti mi yich’

un mulil. Mu me junukal chich’ tak’bel li sv

li tsatsal mantale.

e mulil ta yosilal Mejiko, sk’an li jtunel jvu’el

sal mantale, xu’ xal sk’op stikelbatik k’uk

ek xk’ot ta pasel, li jtunel jvu’ele ta me sk’

li svunale, k’anbil noxtok, k’ucha’al stik’sb

le ta yosilal Mejikoe mu xu’ xal mantal m

k’op lo’il sventa chapanel, sk’op ya’yej jch

’ ta xchi’in ta lo’il ti buch’u ta spoj chchapanb

etik ta skolta sbaik xchi’uk ti jchapanvan

uk no’ox smelol, li svunaltake lekme sk’e

�

��

o me xu’ xbat

sel mantal ta

sitike, li ch’iel

nan sa’el, ja’

h’ meltsanbel

yajval nae o

sba sk’elel.

nel. Li tsatsal

ta pasel ti mi

mi yaloj taje

’oj talel a’ yej

vinajesel buy

mulil ta jusep

no’ox x-elan

’an lek xalbe

bak, buch’utik

mi j’a sk’oplal

h’iel jk’opojel,

be smule.

netike buy ta

lbeik smelol,

�

�

smakel k’usik mu xju’ ta

skoltasbaik mayoletike, jec

jk’opojel sk’elel oy o mi mu’

svunal skotol li k’usitik ta

jlok’esel manta skoj tsatsal

Li k’usi la xchapinike la j

mantaletike. Li lo’il chapbi

mantale, mu’yuk yich’el ta m

Li jtunel jvu’el kajal ta sbaik

mi lek ch’unbil smaltalil li s

tojbil spatanil li k’usitk sjak

chich’ ch’unbel smantalil k’u

Li takbital vunetik bu lek c

sk’el, mi mu xich’ ch’unele o

Me k’alal mu’yuk likem k’o

yo’oton xvay ta sna jch’iel k

k’an. Ti mi ja’o lekem k

yo’ontonik o mi snak’sba ta

na’e, stak’ sk’an ti k’usi jech

Svuklajunebal mantal (Arno’ox, mi ja’uk xu’ xmajvan

Skotol jchi’el jk’opojel oy yic

jchapanvanejetike yu’un ja

sventa chapanele, anilukno

� �

a pasel xchi’uk st’unel yabtelal jtunel jv

chukme ta melel oyuk ti ich’il ta muk’ yu

’yuk smul xchi’uk li buch’utik t’abemik. Sk’an

anijem ta lo’il ta’el ta sventa jchapanvane

muliletik xchi’uk buch’utik lekxa sna’ike.

jyak’ yeike ja’ jech ta pasel k’ucha’al ch

ile, mi mu jechuk xich’ pasel k’ucha’al ch

muk.

k sk’elik k’ux-elan tup’ilanbil ju jp’ej na, ja’ no

k’elik tupilanel ta komune, ta me sujik sk’an

k’beik svunale, li va’i x-elan xu’ xk’otik ta n

usba albil sk’oplal ta svunale sk’elel xchajel.

chubilik ta xich’anan takele mu junuk buc

oy me smulilal jech k’ucha’al tal xal tsatsal m

ope, mu me junuk mayol xu’ xtuk’aban stak

k’opojel ti mi mu sk’an yajvale, mi ja’uk k’us

k’ope skotol mayol jtuk’tabanejetik xu’ x

a sna jun jch’iel jk’opojel, stak’ sk’anbe k’uil,

h ts’ibabil ta tsatsal mantal sventa mayol jtu

rt. 17). Mujunuk jch’iel k’opojel xu’ xchapa

x-utvan sventa sk’anel li ich’el ta muk’ ta st

ch’eleik ta muk’ k’ucha’al chchapaj sk’op ya

a’ va’anbilik ta sk’elel k’ucha’al ta xal ti t

o’ox me xchapanik, mu me stak’ smakik k’u

�

���

vu’el, te me

u’un li jch’iel

nme oyuk lek

ejetik xchi’uk

hal ti tsatsal

hal li tsatasal

o’ox ta sk’elik

nel svunal mi

naetik ja’ me

.

ch’u xu’ sjam

mantale.

k’ x-och xkux

si xu’ stsatsal

x-ochik xkux

ve’lil li yajval

k’avanejetik.

n k’op ta stuk

ojol.

a’yej ta stojol li

tsatsal mantal

ux-elan k’ot ta

�

�

chapanel ti k’ope ak’ome

jchapanvanejetike ta moton

mu’yuk chich’ tojbeel sk’ak’

Li tsatsal mantaletike ta me

svunal chapanele ja’ me ta

k’usi vu’ ta pasele xchi’uk t

oy k’usi k’ot ta pasele.

Li slajeb xa xchapanel li m

oy skolel o mu’yuk li jchuke

Li Tsatsal mantal ta sjunle

sk’oplal smelol k’ucha’al xu

xchapanel mulil xchi’uk xch

Sjunlej yosilal Mejiko, jus

skolatael stuk’ulanel jch’iel

smelolal li yabtelike ta sven

xu’ olon komem xchi’uk li jlo

Mu junuk buch’u xu’ xich’ ts

Xvaxaklajunebal mantal skolelik xu’ sta snak’elik ta

buch’utik chbatik ta chukel

K’ux- elan ch-abtejbatel sm

sliklejanel abtel, ta xchanub

� �

e lekuk chapajuk. Ti chapanel chich’ k’a

nme, jech chkom-o li jtunel jvu’el o jtsakva

alik.

e sa’beik batel smelolal k’ucha’al lek xchap

a sk’el batel xchapanel, tey chalik ta mele

tey chkom ta vun ti mi oy skanel xu’ xk’ot li

mulile sk’anme tey ta xich’ alel ta skotol jch

ele.

ej yosilal Mejiko xchi’uk ta jusep lumetik ta

’ no’ox te xchapan stukik jun k’op ti buch’ut

hapanbeel smelolal.

sep lumetik xchi’uk Mejiko ta stsatsubtas

jk’opjel ta jujun jteklum xchi’uk te chalik ti le

nta jpojvanej. Li k’usi sk’eloj ta sjol yo’on li j

o’k’esej mantal skoj tsatsal muliletik.

sakel ta chukel ta skoj yil mu xa sut yu’un ta

(Art. 18). Ja’ no’ox mulil buch’utik xu’ xic

a oy no’ox sjalil ta chukinab. Li snail li’i jele

ta stojel mulil xchi’uk k’ejelme lek xil sbaik.

mantalil ti sventa chukne’bale ta xich’ chap

btasel ta sventa stuk, chanubtasel, sk’elel ta

�

���

anel ta stojol

anej mayoletik

paj li k’ope. Li

l li smeltsanel

mayoletik me

apanvanejetik

a xchapanbeik

ik va’anbilik ta

s ti oyuk lek

ek xchanojbeik

jpojvaneje mu

a stojol xchi’il.

ch’ik makbeel

elme xchi’uk li

panel ech’el ta

akupal bek’talil

�

�

xchi’uk stajimolal k’usba sv

ja’ k’ucha’al mu xa xcha’pa

jech chal tsatsal mantale.

chukul viniketike.

Li jtunel jvu’el ta Mejiko, ju

sventa li jchukeletik skoj mu

tsakal sk’elel ep ta chop jvu

Li jtunel jvu’el ta Mejiko,

xchopolchop stsalbailal, s

buch’utik mu’yuk lek stale

buch’utik lok’emik xa ta va

vaxaklajuneb ja’bile, te me

jk’opojele te xojtakin li muk

sk’an koltael li jnaklometik

lajcheb jabil oy k’usi chopo

ja’ no’ox tey bajal chkomik

jvu’el j-ak’mantal.

Li stuk’ulanel xchapanel k’u

kajal ta sba snail abtel jcha

sk’elel xchapanel ta sventa

sk’elel kux elan xbat ti juju

batel li o’lol jch’el jk’ojeletike

Li k’ux elan chich’ k’elbeel

k’u sba ch-abtejbatel li cha

elan chanavtalel sventa s

� �

venta x-jelav k’ak’al yu’un li jchukele xchi’u

asik li mulile. Chich’ k’elel ech’el k’usi xu’

Li antsetike k’ejel xchukina’bik buy tstoj sm

usep lumetik xchi’uk o’lol Mejikoe xu’ jmoj

ulil k’uyelan chlok’ batel ti mulile o tey tstoj t

u’eletik.

jusep lumetik xchi’uk o’lol Mejiko tey m

stuk’ulanel xchapanel mulil ta me xich’

l xvinaje tey chal ti tsatsal mantal oy sm

xaklajuneb ja’bil mo’ojtome li buch’utik mu

chich’ tsatsubtasel ta melel li yich’elik ta mu

k’ta mantale, ja’ jech k’ucha’al j-ich’vanej ta

ke yojtakinanoj. Li jch’iel jk’opojeletike mu’

l spasojiktalel xvinak k’ucha’al mulil tey ta t

k ta jun snailal stuk’ibtaselik ch-och ta sk

ux-elan ch-abtejanan ech’el ta juchop jtune

panvanejetik xchi’uk jtunel jvu’el ja’no’ox ja’

o’lol jchi’eletik. Xu’ xich’ ak’el ti oy slo’iltael

un mulile, tsk’el ti k’ux elan tspoj batel xc

e.

smelol ti chapanvaneje sk’an me chich’ k’e

apanele, ja’ to mi yakalxa sk’elele. Ta skoto

sk’elel o’lol jch’ieletik chichme k’elel batel

�

���

uk li xchi’iltake

stoj o stuk mi

mulik yo’o buy

syom sk’opik

ta chukinab te

me ch’ak’ik, ta

k’elel ech’el

ulilal, chi’uk li

’yuk lok’em ta

uk’ jujun jch’iel

muk’ sk’eloj ti

yuk to staojik

satsal mantal,

k’ob jun jtunel

l jvu’el, ja’ me

’ kajal ta sbaik

xchi’uk spojel

hi’uk ja’ tsk’el

elel stuk’ulanel

olal li k’uxa x-

l lek, ja’ jech

�

�

k’ucha’al sk’elel stukik jtune

li k’ux elan chapbil xatalele

jnaklometik chi’uk yuts’yala

k’usi sna’ spasel. Ti snak’o

jal te’oy, xchi’uk xu’ xich’ a

ti mu’yuk lek chak ta ilel ti

mulile.

Li jchukel likem ta sluma

stak’me k’anel talel ta xchu

ti k’ux elan yaloj li xchapan

vune, jech xtok li jchukeleti

tsatsal mulil ta sjunlej Mejik

slumalik sventa te xk’ot sts

muk’ ti k’ux elan chapbil s

yu’un Mejiko. Ti jchukel yan

yu’un jech la sk’an stukike.

Li jchukeletike, ti k’usi chk’

smulik buy chukinabetik no

k’ucha’al li’i mu’yuk bu ta x

xchi’uk yantik jchukeletik bu

Li chukinab sventa jmulav

tsatsal mulil ta xich’ ak’beel

Li jtsatsal jtunel jvu’eletike

xchi’uk li jchukeletik xchap

� �

el jvu’eletik xchi’uk ti buch’utik chak’ ti mulile

e ja’ me te tstabe slajeb yich’el ta muk’ ta

al li o’lol jchi’ele, ja’ jech k’usba lek xch’iema

bil jchukele ja’ no’ox ta xtun sventa tsatsal m

k’beelik li buch’utik ech’emikxa ta chanlajun

stalel xkuxlejik ta skotol jchi’el jk’opojel ojt

l Mejiko yakal stoj smulik ta muk’tikil na

kinab yosilal Mejiko sventa xtal stsutses sto

nel k’op ta sventa skotol jnaklometike k’elb

k likemik ta yantik namal banamiletike yaka

ko li’ ta xchukinab Mejikoe, stak’me xich’ik t

sutses ta stojel li smulik ta chukinabe, ja’ ta

sk’oplala yu’un jtunel jvu’el yu’unike xchi’u

n lume ja’ to me stak’ jeltabeel xchukinabik

’ot ta pasel chi’uk li k’usi yaloj li tsatsal ma

opol no’ox nakalike, sventa chcha’och batel

xich’ ak’el ta sventa xchapojsbaik ta spase

uy tsk’anik lek ch’abiel.

vil xchi’uk bajel ta chukel skoj xchapoj sb

l xchukibabil stuk.

xu’ smakbeik ti stanijesu’bil sk’op ya’yej t

pojsbaik ta spasel tsatsal mulil ta yantik,

�

���

e. Li’i kolukme

sventa skotol

al stuk xchi’uk

mullil mu stak’

neb ja’bil, skoj

takinbil ti tsots

mal balumile,

ojel li smule ja’

bil li’ ta mantal

al stojel ta skoj

takel ech’el ta

a xich’ ich’el ta

n jtunel jvu’el

ta slumalik mi

antale, xu’ stoj

ta sparaje. Ti

el tsatsal mulil

baik ta spasel

ti jmulaviletike

ja’ no’ox xu’

�

�

sk’opon li buchu’ chkoltaa

chukele.

Ti k’usi chapbil xa o’no’oxe

cha’biele, jech yaloj ti tsatsa

Sbalunlajunebal mantal (Aoch ta sk’ob jun jmulavil m

mu’yuk ta xich k’elbeel sm

jmulavile; buk chich’ tsake

svunal stu’nele ti oy k’usi k

smule xchi’uk xu’ jech o mu

Li jlok’esej mantal skoj tsat

chukel oy no’ox sjalile k’al

ech’el mulile, xcha’viel li jm

buch’u sa’bil smule yakal

mulil.

Li jchapanvaneje ta xal oyu

sbaik ta spasel tsatsal mu

jchi’el jk’opojel sventa tska

k’usitik xt’ome, ja’ jech k’uc

ta yuts’intael xcha’biel slu

jk’opojel xchi’uk lekuk sbek

Li tsatsal mantale ja’ tsk’el

chchak’elbatel li skolel jchi’e

� �

ate, ak’bil lek yaj cha’bielik li buch’utik t

e xu’ xich’ ak’beelik yantik jchukeletik ti m

al mantale.

Art. 19). Mu me junuk jtunel jvu’el mayolet

mu xu’ xjelab slap ta chukel lajcheb xchan

melolal xchapanel tey ta xal: li mulil k’usi k

l, k’u ora xchi’uk k’ucha’al li chukele, jech

k’otem ta pasele jech chak’ ta ilel ti tsatsal

u jechuk la spas smul o te kapal le’uk li jmula

tsal muliletike ja’ no’ox xu’ sk’an ta stojol jc

laluk mu stabeik lek smul ta k’elel li jmula

mulavile, li jpojvanejetik o jtik’ muliletik, ja’

xich’k’elbeel batel tik’bil xa lek ta chukel t

uk xchukelal li mulile, oyuk svunal, jech k’uc

lil, smilel jchi’el jk’opojel, tsatsal tsakel, sb

nik epal tak’in, tsatsal mululetik k’ucha’al tu

cha’al tsatsal muliletik buy sk’eloj o yaloj li ts

mal sjunul Mejiko, k’ux elan ch-lekub ba

’tal stakupal.

li k’usi ju’em ta pasele ja’ me jech li jchap

el jkopojeletike buy nitil sk’elel xchapanele.

�

���

tey tik’ajtik ta

in tsk’anik lek

tik k’alaluk ch-

nvinik ora,ti mi

kajal ta sba li

chak’ta ilel ti

mantale ti oy

avile.

chapanvanej li

avile, li st’unel

jech k’ucha’al

ta skoj tsatsal

cha’al xchapoj

bajel ta chukel

uk’etik xchi’uk

satsal mantale

tel xch’iel jun

panvaneje xu’

�

�

Li k’u sjalil xu’ stsakbatel sk

ti jmulavile, ja ti k’usba cha

smule oy me tsots smulila

kajal ta sba li jtunel jvu’el

sk’oplale mume xu’ xich’be

buch’u ta xalbe ya’yejal li

xchapanel ta muk’tamantal

chapanele k’alaluk ja’o chla

oxib ora yech’el sjalil xu’ me

Skotol li k’usi chich’ k’elel b

k’elbilxae yak’oj ta ilel k’uye

ech’ele chlok’ta k’elel yan m

xich’ sa’beel smelolal, mu k

Ti mi te tsakal li sk’elbeel

mulil li buchu’ pak’tabil ta s

sk’ob yan jchapanvenej a

xchi’uk li k’u sjalil k’elbilxa t

Skotol ilbajinel ti buch’u

uts’intael mu’yuk no’ox sm

uts’intaeletik ta xich’ k’elel t

Jtob mantal (Art. 20). Ti k

albil ti mulile. Chlik ta ch

stsutsesel xchi’uk ta orano’

A.Ta stekelal sliklejaltak:

� �

kelel smelolal xu’ xjalij to batel ja’ no’ox ti m

al ti tsatsal mantale. Li chchajalij to ta tsake

al ta tael ta tsatsal mantal sventa chapane

li buy tik’il ta chukel li jmulavile, li k’uxa

e slo’k’obal li vune buy k’elbil xa talel smelo

bajel ta chukele, o svunal sventa snam

, sk’anme chal mantal li jchapanbaneje li k’

aj li k’us sjalil albile, ti mi mu’yuk xich’ ti vu

e xkolbatel li jmulavile.

batele yu’un ono’ox chich’ tunesel batel ja’

elan sk’elbeel smelolal chapanel ech’el. Tey

mulil jelel li k’ucha’al yakal st’unel talele, sk

k’uxi xich’ utel ti mi tey stsobsba li mulile, ja’

batel emelolal ta sventa xchapoj sbaik ta

spasel mulile chjatav ta stojol li chapanele o

k’o bayal ta namal balumil, te chich’ ma

alel sventa stsakel xa ta chukel.

chich’ tsakel ta chukele o ta chukneba

elolal, skotol k’usi chich’ ak’el o tojel ta ch

tuk’ibtasel ech’el xchi’uk sibtesbilik ta jtunel

k’ux-elan chlik sk’oplal ti chukele ja’ ti k’usba

apanel k’usba lik pukijuk talele, tsots ta

ox.

�

���

mi jech sk’anoj

el li buch’u oy

el k’op. ja’ me

sjalil komem

olale, xchi’uk li

ajesel sk’anel

usi k’ejel yich’

un chapbile ta

ti oy muliletik

y ta xchapanel

k’anme ch’akal

to mi jeche.

spasel tsatsal

o xu’ xjelab ta

akel li sk’elele

aletike, skotol

ukinabetik, ja’

jvu’eletik.

a tik’bil xchi’uk

a’iel, snopel,

�

�

I.TI k’ux-elan chlik sk’oplal

chich pojel ti buch’u mu’yuk

ta chukel xchi’uk ti k’usitik

stoj;

II.Skotol k’usi chich’ chapa

xu’ buch’u junukal jch’iel jk’

ti butik xal ti mulile ja’ buy c

III.Ti smulilal ti chukele ja’ n

yutil snail chapanobil k’op.

Li tsatsal mantale ja’ no’ox

ta chapanel ti k’usitik bai alb

IV.Ti xchapanel k’ope ta xic

li mulile. Li yak’el ta ilel ti

chapel bu tsobol ti jnaklome

V.Ti k’u yepal jech o muk’ j

jech sk’an k’ucha’al tsatsa

pajesel ti jpojvaneje, ja’ jech

VI.Mu junuk jpak’tavanej xu

bu te’oy ti yane, sk’an oyuk

to me jech chal ti komon ch

VII.Jun velta me lik sk’op

pak’tabile, stak’ alel ba’i je

paktabil ta mulile ti me la sj

skoj ti smule oy k’usba

jchapanvaneje ta stak ta i

xalbe k’usitik xu’ spas li buc

� �

ti chukele ja’ to me lek xa oy smelolal ti k

k smule, chich’ k’elel ti buch’u oy smule ak’o

chopol spasoj skoj ti smule chich’ meltsane

nel ta xich’ alel ja’ to k’alaluk te’oy ti jchap

opojel xu’ xich’ albeel ti mulile xchi’uk sk’an

chich’ chapanel ta kolemal xchi’uk ta stuk’il;

no’ox ta xich’ tsakel ta venta ti butik la jyich

ta stsak ta venta xchi’uk ti k’usitik sk’an sve

bile, ja’ ti jech ono’ox sk’an lok’esel ta alel ju

ch’ meltsanel xchi’uk jun jchapanvanej buch

k’usitik jtunel xchi’uk ti k’usitik chjelav sve

etike, tsots ta a’iel xchi’uk lo’iltabil no’ox;

jech ti mulile ja’ ta sba ti buch’u chpaktavan

al mulile. Ti butik yantike ko’ol no’ox chba

h o chbat;

u’ xalbe sk’oplal ti me tsakal xa batel smelo

k yich’el ta muk’ skotol ora ta sliklej ti xchap

hapbil muk’ta mantal k’op li’e;

plal ti chukele, ja’ no’ox me mu’yuk spaje

ech xchi’uk tsakbil ta muk’ ti tsatsal manta

am ye, chal stuk ti smule xchi’uk xojtakin li

a ta pasel sventa mu xich’ tanijesbeel

k’el sventa cha’i ti oy xchukelale. Li tsats

ch’u oy smule k’alaluk xch’un ti smule;

�

���

k’usitik ju’eme,

o mu komuk o

el xchi’uk ak’o

panvaneje, mu

n ich’el ta muk’

h’ chapanel ta

enta xu’ x-och

utuk;

h’u mu xojtakin

nta xu’ xlik ta

n ta mulile, ja’

t sventa stak’

lal me mu’yuk

anel k’ope, ja’

esel ti buch’u

ale. Li buch’u

k’usi yich’ojtal

li smule, li

sal mantale ta

�

�

VIII.Li jchapanej k’ope ja’ no

IX.K’usiuk no’ox xich’ tab

mu’yukme chich’ tsakel ta v

X.Li k’usitik li tsakal ta jtob

snail chapanel k’op.

B.Skotol yich’el ta muk’ jna

I.Ak’o me chak’ ta ilel t

jchapanvaneje mu me stak’

II.Ta xich’ cholbeel smelo

tsakele ta xich’ albeel k’usi

stak’ uts’intael. Mu stak’ je

mulil, skotol me mu’yuk a’y

buch’u sk’anojbe vokol sven

III.Ta sk’an xich’ albeel, ja’

kajanbil ta sbae xchi’uk ti k

jtsak vanejetike xu’ xalbe sm

Li tsatsal mantale ta xkolta

sk’an sa’ buch’u xkoltae sv

ilbajinel skoj ti smul ta tsobo

IV.Ta xich’ tsakel ta venta

ilel sventa ti pojombaile, ak

xchi’uk xu’ sk’an vokol ta k

tsatsal mantale;

V.Ta xich’ chapbel ti sm

jchapanvanej. Li yak’el ta il

sventa oy lek ich’el ta muk

� �

o’ox xu’ xchukvan ti me la xch’un ti ja’ jech o

beel sk’elobil sventa tsatsal tsakel ti me

venta, xchi’uk

mantale, ta me xich’ k’elel xchi’uk tsakel ta

klumetik buch’u sta smule:

ti mu’yuk smule ti me mu’yuk to chap

’ xich’ kajanbeel ta sba li mulile;

olal sk’an o mu’yuk buch’u chnik. Ja’ o k

ta skoj xchi’uk yich’el ta muk’ sventa mu xn

ech xkom xchi’uk oyme smulilal ta tsatsal

yeje, ilbajinele. xcholel ti mulile me ja’ o m

nta yak’el ta ilel smelolal ti mulile mu’yukme

o k’alaluk chich’ tsakel ta stojol jchapanvan

k’usitik yich’el ta muk’e. Ti me ja’ sventa ts

melolal ti mu stak’ xal sbi xchi’uk bu sbi ti jti

aban sventa slekilal ti buch’u oy smule, ti m

venta xu’ xich’ t’unbeel smelolal li smule xc

ol elek’e;

ti buch’u chpojvane xchi’uk ti k’usitik yan

k’bil ti k’u sjalil xu’ sa’ jech k’usba chal ti tsa

koltael sventa xu’ xich’ a’ibeel smelols, ja’ ti

mule bu tsobolik ta snail jvu’el jchap k’

ele ja’ no’ox xu’ xbik’taj ti me jech chal ti tsa

k’ ta sjunul yosilal Mejiko, jchabivanej yu’u

�

���

oy ti mulile;

ma’uk jeche

a venta ta yutil

panbil xchi’uk

k’alaluk chich’

nik, ja’ jech mu

mantal yu’un

mu’yuk te’oy ti

e sbalil;

neje, ti k’usitik

sobol elek’e, li

k’ mulile.

me chukbilxae

hi’uk ti k’usitik

chich’ ak’el ta

atsal mantale,

k’usba chal ti

opetik ta jun

atsal mantale,

n jnaklometik,

�

�

xcha’biel li buch’u uts’intab

smelolale lek chabibil ta tsa

ak’o xich’ cholbeel smelolal

Ta tsobol elek’e, ti k’utik x-e

k’alaluk mu stak’ chapanel

o buch’utik uts’intabilike.

Li bai li’i mu’yuk bu chal, sv

xchi’uk oy k’usba yak’el ta k

VI.Ta xich’ koltabeel skotol

sjalil chich’ chapanele.

Li buch’u oy smule xchi’uk

buch’u tsakbile xchi’uk k’ala

jech, k’alaluk sba tsko’oltae

xchap li k’usba xpojvane. L

me oy k’usitik albil ta tsatsa

chich’ jak’ele xchi’uk sk’an

muk’ jpojvaneje;

VII.Ta me xich’ k’elbeel mi

xchukelal ta chib javil, mi s

me la sk’an chjalij sventa sp

VIII.Oy me yich’el ta muk’

st’uj stuk xchi’uk stak’ ja’o k

Ti me mu sk’an o mu stak

sabat buch’u uk no’ox jpojv

� �

bile, ti buch’utik bik’itiktoe, k’alaluk xi’el xvin

atsal mantaletik, ja’ to ti me li jchapanej k’o

l sventa stak’ ak’el ta ilele.

elan chich’ t’unbeel smelolale ta me xich’ ts

ta chapanobil k’ope, o ja’ ti xi’el k’u spasik

venta xu’ xich’ ilbajinel yich’el ta muk’ jun b

k’elel ti k’usi smule;

ti k’usitik sk’an sventa spojelsba xchi’uk ch

k li buch’u chpojate xu’ me x-och ta k’elel

aluk ta xcholbe smelolal ti smule o ta xich’ ja

e xchi’uk ti jchapanvaneje xu’ st’unbe smelo

Li k’alale mu xu’ xich’ nak’el ti k’usitik ta xich

al mantale k’alaluk sk’an t’unel sventa lek c

oyuk lek smelolal sventa mu xich’ ilbajinel

oy smul sk’an to’ox chanib u ja’ to me li m

sk’an to’ox jun jabil ti me chjelav skoplal ti c

pojel sbae;

sventa spojombail jech k’ucha’al jpojvaneje

k’alaluk ja’ to’ox la jyich’ tsakele.

’ sa’ jun jpojvaneje, ts’akal k’ucha’al la jyic

vanej. Ja’ jech nox tok oy me yich’elal ta mu

�

��

naj ti k’utiksba

op jech chal ti

sakel ta venta,

ti jk’opojeletik

uch’u oy smul

hich’ tsakel k’u

k’alaluk oy xa

ak’beel. Ja’ no

olal, sventa xu’

’ t’unele, ja’ to

chlok ti k’usitik

l ti ich’emal ta

ulil mu x-jelav

chukele, ja’ to

etik, ja’ bu xu’

ch k’anbele, ta

uk’ li jpovaneje

�

�

k’alaluk ta xcholbe smelola

sventa xu’ xal jayib velta xic

IX.Mu me xu’ xjalij li chu

chpojvane o k’usiuk yan ch

o ta skoj.

Li xchukel chapanbile mu x

sventa ti muliletike chich’ c

chjalij skoj yich’el ta muk’

mu’yuk bu albil k’usi ti mu

yakalukto sk’oplal, mu’yuk x

Stekel stojel mulil ta chuke

k’alaluk la jyich’ tsakel ti bu

C.Ti yich’eltak ta muk’ buch

I.Chich’ chanubtasel ta tsat

ta sba jech k’usba tsakal

chich’ albeel k’usba xbat sk

II.Koltaejbail xchi’uk ti jlok’

bu chich’ k’anbeel skotol ti

oy yu’une, jech k’ucha’al k

ech’ele, sventa xlok’ steke

xchapanobil k’ope sk’an ya

K’alaluk ti jlok’esej mantal

ja’uk to uts slok’esel ta anile

� �

al ti k’u sjalil chich’ chapanel li k’ope xchi’uk

ch’ k’anbeel, xchi’uk.

ukele o tsakele, ti me sk’anto sts’aki st

h’amunel tak’in, ta skoj mu’yuk ich’bil ta ven

xu’ xjelav jal ta yorail k’usba spajeb albil ta

hapelbatele xchi’uk mu xu’ xjelav ta chib ja

ti buch’u oy smule. Ti me ju’emxa ti k’u

ulile, li buch’u oy smule ta xich’ lok’esel ta

xa xu’ sabe yan sk’oplal sventa xchapanel.

l mi ja’ jech k’ot ta chapanele, ja’ o chich’ ts

ch’u oy smule.

h’u skuchoj ti mulile:

tsakil k’opetik; chich’ albeel k’usitik lekik ich

li’ ta muk’ ta mantal vune, k’alaluk me je

k’oplal ti smule;

esej mantal sk’oj tsatsal muliletik(Ministerio

butik xal o k’usitik xu’ xak’ o ta ilel ti smule

k’alaluk ta xich’ t’unele xchi’uk k’alaluk ta x

el ti k’usitik chich’ alele, xchi’uk oyuk k’op

k’el ti k’usi yo’o sk’el o ti tsatsal mantale.

sk’oj tsatsal muliletik (Ministerio Público)

e, sk’an skolta xchi’uk spatbe yo’on;

�

��

oy me sujelal

ojel ti buch’u

nta o k’usi yan

tsatsal mantal

bil, ja’ to ti me

usi li’ cholbile

a ora ak’o mi

sakel ta venta

h’el ta muk’ oy

ech ta sk’ane,

o Público); ja’

e ja’ ti k’uyepal

xich’ chapanel

pojel ti ta yut

) sk’eloj ti mu

�

�

III.Chich’, ja’ buy tsakaltale

lekuk snopben mi ja’ jech s

IV.Ta me xich’ meltsanbeel

mantal skoj tsatsal mulile

meltsanel ti k’usi ixtalaje,

meltsanel, xchi’uk li buch’u

tsmeltsan ti k’usi ixtalajeme

Li tsatsal mantale ta me s

meltsanel k’usitik ixtalejeme

V.Sventa snak’el yojtak’ino

jech k’cha’altak li’e: k’alalu

tsak’el, elek’ o tsobol elek’

tsots skoplal sventa xchabi

pojele.

Li jlok’esej mantal skoj tsat

sventa xchabiel ti buch’ut

stekel ti buch’utik tsakbilik

jk’opetike sk’an lek sk’elik m

VI.Sk’anel ti k’usitik lek sve

sventa pojombail xchi’uk su

VII.ta xcha’ yich’ k’anel ta ju

chal ti jlok’esej mantal skoj

jech k’ucha’al xchapanel, m

xchapanel batele k’alaluk m

Jun xchavinik mantal (Artmantal skoj tsatsal muliletik

� �

el koltael sventa buch’u oy smul, poxtael x

k’ane;

l mi oy k’usi ixtalaje. Ti me oy bu stak’ xjela

etik (Ministerio Público) oy me sujel sve

mauk to chich’ malael ti buch’u ilbajinbil

u chal ti mulile mu stak’ skolta ti buch’u oy

e mi lok’em sk’oplal xchukelale.

sabe smelolal sventa aniluk xbat sk’oplal ti

e;

bil xchi’uk yantik bu xtal sbi, bu likem o k’us

uk mu’yuk to ep sjabilalike; k’alaluk oy mu

’, xchi’uk k’alaluk yakal xchapanel jun jcha

iel sba, spojel skotol ora li yich’el ta muk’ ti

sal muliletike (Ministerio Público) sk’an sab

ik xiel xich’ ilbajinbile, uts’intabilik, jk’opo

ta venta ti k’u sjalil chich’ chapanel ti k’ope

mi oy ta venta ti k’usitik tsotsik sk’oplale;

enta chpojvan xchi’uk sk’an yak’el ta ilel ti k

utesel ti k’usitik yich’eltak ta muk’e, xchi’uk

un jtunel jvu’el sventa jchapanej k’op ti k’us

tsatsal muliletik k’alaluk chich’ t’unel ti k’us

mu’yuk chich’ k’elel, ch’akel mi sventa chuke

mu’yuk lek yil ti k’usba meltsanbil ti k’usi ixta

t. 21). Li sjakbeel sk’oplal li muliletike ja’ ta

ke (Ministerio Público) xchi’uk li mayoletik xc

�

���

xchi’uk sventa

ave, li jlok’esej

enta chak’ ta

ja’ ta xak’ ta

y smul sventa

k’usitik sk’an

sitik yu’un stuk

lil skoj tsatsal

apanvaneje mi

buch’u chich’

be lek smelolal

jeletik xchi’uk

e. Li jchapanej

’u yepal chtun

sitik mu’yuk bu

sitik muliletike,

el o spajesel ti

lajeme.

sba li jlok’esej

chi’uk stuk, ja’

�

�

bu ch-abtejik k’usba albilik

li’e.

Li sk’oplal spasel mulil tey t

skoj tsatsal muliletik (Minis

sventa xu’ xlik sk’oplal xcha

Li sujel sventa li mulile, li k’

no’ox ta sba li jtunel jvu’elet

Ja’ me ta sba jtunel jvu’ele

mu jechuk stunesik ti tsa

mayoletik, k’alaluk ja’ no’o

sjalil o ta x-abtej sventa sko

k’anbeel stojol ti smul k’usb

chjelav ta valunlajuneb xch

Li buch’u ma’uk jech tstune

jvu’eletik xchi’uk mayoletik

chich’ ak’beel tstoj smul ta t

K’alaluk me ja’ik ti buch’uti

stunesik ti k’usba yaloj ti

k’anbeel tak’in jech k’uyepa

Li jlok’ese mantal skoj tsats

k’usitik sventa muliletike, ja

tsatsal mantale.

� �

k xchi’uk ti k’usba pasbilik ta mantal yu’un

ta yutil snail chapanobil k’ope ja’ ta sba li jl

sterio Público). Li tsatsal mantale ja’ ta sk

apanel xchi’uk jun jtunel jvu’el.

usitik chjele xchi’uk k’u sjalile ja’ o no’ox jec

tike.

etik li buch’utik xu’ xak’ik ta tojel k’usiuk mu

tsal mantaletik k’usba yak’oj ti jtunel jvu

ox sventa tstoj smule, chich’ tsakel vaklaju

otol jnaklumetike; ti me li buch’u oy smul mu

ba albile, ta xich’ jelbeel xchi’uk chukel, ja’

avinik sjalil.

es li jaychop nopbil tsatsal mantaletik yu’un

jech k’ucha’al j-abtel ta jujun k’ak’al, o j-abt

tak’in lek ep k’ucha’al tspas kanal ta jun k’a

ik mu’yuk lek yabtelike, li stojel mulil me oy

jtunel jvu’ele xchi’uk ti mayole, mu me

al tspas kanal ta k’ak’ale.

sal muliletike (Ministerio Público) oy yik’al x

a’ jech o muk’ jech xchi’uk ja’ ti k’usba cha

�

���

ti k’usba chal

ok’ese mantal

k’elbe sk’oplal

ch xchi’uk ja’ o

ulil k’alaluk oy

’ele xchi’uk li

neb xchavinik

u’yuk bu chich’

bu mu’yuk xu’

muktikil jtunel

tel, mu’yuk bu

k’ale.

y muk’ jech la

xu’ ep chich’

xich’ ta muk’ li

lbe smelolal ti

�

�

Jtunel jvu’el yu’un yosilal M

(Senado) ta juju koj, ojtak

(Jurisdicción de la Corte Pe

Li jtunel jvu’eletik jech k’uch

Mejiko, li o’lol Mejiko, ju se

muliletik; li k’usitik chich’ t’u

lek chich’ tunesel ti tsatsal m

Li k’usitik xu’ spasik ti jujun

k’utiksba snabeik lek sm

snopbenal,stuk’il k’opojel x

chapbil k’op.

Li snailtak xchabiel lumetik

stambeik xchi’uk lek chap

buch’utik ch-abtejik ta yoxc

no’ox sventa lek chlok li k’u

o yabtelik ti xchabiel jnaklum

a)Li k’usba k’unk’un st’uje

yepal sna’, yak’el ta ilel xc

xchabiel jnaklumetik (Se

smukibtaselbatel ti k’usitik

Mejiko (Federación), o’lol

k’utiksba jujuntal smelolal s

b)Li smeltsanel yabil bu c

xchi’uk li j-abteletik ta snail

� �

Mejiko (El Ejecutivo Federal) xu’, xchi’uk li

kinel ti sk’elelbatel tsatsal k’opetik nitil ta n

enal Internacional).

ha’al mayoletik xchi’uk stuk’ike ja’ jun abtel

ep lumetik, xchi’uk jteklumetik, ja’ chak’ ta v

unele xchi’uk spa’iel sventa lekilal, jech k’u

mantaletike, ja’ ti k’usba tsakal li’ ta muk’ ta

n snail xchabiel skotol jnaklumetik ja’ me je

melolale, k’usitik lek tsk’an staik, lek

xchi’uk yich’el ta muk’ jnaklumetik ojtakinb

ke ja’ me sventa skotol jnaklumetike, ja’ bu

alik. Li jlok’ese mantal skoj tsatsal mulile

chopal skaj abtel jtunel jvu’el sk’an skolta

utiksba chich’ k’anele xchi’uk ja’ me ko’ol ts

metike, ja’ te bu tsakal li ta jaychop likem sm

elbatel, chmuybatel, xchapanelbatel, te’oy

chi’uk akbeel svunik ti buch’utik tsakalik sv

eguridad Pública). Li spasel li abtel

chich’ pasele ja’ bu stak’ ko’oltajesbail xc

Mejiko, ta ju sep lumetik, xchi’uk ti jtekl

snopojik ta ju chope.

chich’ sa’el bi’iletik k’alaluk ja’ sventa tsat

yu’un xchabiel jnaklumetike. Mu junuk jnalu

�

���

jchap lo’iletik

namal lumetik

ta sba yosilal

venta spajesel

cha’al mu’yuk

mantal vune.

ech ch-abtejik

smelolal, lek

il li’ ta komon

u lek ta stuk’il

etike xchi’uk ti

sbaik ta ko’ol

sakalik ti bu ja’

melolale:

o, sk’elel k’u

venta xchanel

li’e xchi’uk

chi’uk ti yosilal

lumetike ja’ ti

tsal muliletike

um xu’ xbat ta

�

�

snail xchabiel jnaklumetik t

snail abtel.

c)Li xchapanel sk’elbeel s

k’usiuk muliletik.

d)Ta xich’ chapanel ta sk

k’alaluk ta xich’ k’elbeel k’u

mulil jech k’ucha’al ta jujun

e)Li tak’inetik talem ta jtune

Mejiko ja’ sventa butik juju

albile.

Chib xchavinik mantal (Abek’talil, chopol ta pasel, y

stak’ ep stoj smul, spojel

smelolal xchi’uk k’usi yan

k’usba stsaksba ta chapane

Mu me stak’ pojbel k’usiuk

o spatanil k’usi x-ayan, mu

ta pasel ta skoj mulil. Mu m

jk’opojele ta skoj ti chopol

sventa lekilal jech k’ucha’a

vakvinik mantale, li buch’u

chopol k’u tspase ja’ me yu

li k’usitik oy to’ox yu’un ti jc

oy yu’une te chich’ k’elel ba

I.Ta me xich’ k’elel batel xc

� �

i me mu’yuk yich’oj lek svun xchi’uk me mu

sk’uxlejal jlumaltik (políticas publicas) sven

kotol naklumetik buch’utik te’oyik xchi’uk

u yepal sna’ xchapanel ta spajesel sventa

snail xchabiel jnaklumetik.

el jvu’ele ja’ sventa xchabiel jnaklumetik, ta

sep slumale xchi’uk jteklumetik ja’ chtun o

Art. 22). Mu me xu’ xich’ milel ta majel skoj m

yaintasel, tsitsel, majel ta te’, majel ta k’us

k’usiuk no’ox x-ayan xchi’uk k’usiuk no’ox

mulil. Skotol ti mulile sk’anme ko’ol chich

el ti buch’u staoj smul (y el bien jurídico afec

x-ayan yu’un li jch’iel jk’opojele mi ja’ ta sko

u ja’uk xu’ xal jun j-abtel mayoletik sventa s

me xu’ ta xich’ pojel noxtok li k’usiuk x-aya

l p’olmalil jech k’usba chal ti j-abtel mayo

al paskanal ta chopol p’olmalil ja’ xu’ xchap

u xu’ xkom ta sba ti k’usitik oy yu’un jun

u’un chkom ti jset muk’ta lume, mu stak’ xic

chukele k’usitik x-ayan. Mi ja’ jech chich’ poj

atel ta smantalil jech k’ucha’altak li’i:

hi’uk yich’elal ta muk’ xchukelal k’usiuk mul

�

���

u’yuk tsakbil ta

nta xchapanel

yantik, ja’ o

mu xich’ tael

sjunul slumal

ti k’usitik li xa

mulil, bojilanel

siuk no’ox, mu

x mulil mu’yuk

h’ tojel xchi’uk

ctado).

oj stojobil mulil

stojel k’usi k’ot

n yu’un jch’iel

letik ti k’usitik

pan li baluneb

jnalklume me

ch’ k’anel sutel

jbeel ti k’usitik

il;

�

�

II.Ta xlik sk’oplal ta k’elel

jk’opojel, tsakel ta nak’el, e

k’usi x-ayan jech k’ucha’al l

a)Jech k’ucha’al abtejebale

cholbil smelolal ti mulile ja’

ti mulile.

b)Ti k’usitik mu ja’uk abteje

o batem ta nak’el, ja’to mi y

c)Li k’usitik yakal chtunan

jch’iel jk’opojel, mi sna’ li ya

oy k’usi la spas sventa smu

d)Li buch’utik kajanbilik ta

tsobol elek’, xchi'uk ti buch’

III.Skotol jch’iel jk’opojel ta

spojsbae sventa sk’elobil ti

chalbe smelolal, jech k’usb

yu’une.

Oxib xcha’vinik mantal (Aoxkoj sk’anel xchapanel. M

xich’ k’elel me chukul chkom

Chanib xcha’vinik mantaspaselbatel li sk’op kajvalti

k’opetike, k’usi lek chich’ a

tsatsal mantal.

� �

li buch’utik tso’bol j-elek’, mulil sventa u

elek’ chitom tak’in xchi’uk xchonel jchi’el jk’o

li’i:

etik, k’usiuk no’ox o abtelal skoj mulil, ja’ to

bu chal ti oy xchukelale, lek xvinaj ta k’elel

ebaletike, k’usiuk no’ox o abtelal skoj mulil, t

yich’ tsobel li k’usi albil ta sbae.

n ta sventa spasel muliletik ta sventa yuts

ajval k’usitik vu’eme, mi mu’yuk la jyalbe jtu

ukobil.

sba mulil, oy ep k’usituk chak’ta ilel ti oy

’u pak’tabil ta muliletik li’e tspak’ta sba k’uch

xal ti uts’intabile stak’ me xak’ ta ilel skoto

naka ta lekilal lok’em ti k’usi oy yu’une xch

ba mu’yuk to’ox abil smelolal sventa yojtak

Art. 23). Mu junuk xchapanel tsatsal muli

Mu junuk xu’ buch’u stoj chib velta smul me

m o kolem. Mu xa me stak’ k’anel jay koj ko

l (Art. 24). Skotol jch’iel jk’opojel kolem sv

ke buy lek ta xa’ie xchi’uk spaselbatel yab

a’iel, ja’ no’ox ti me ma’uk spasel jun muli

�

���

ts’intael jch’el

opojeletik ja’ li

o mi muy’uk to

ti k’ot ta pasel

ti mi tunesbilik

s’intael yantik

nel jvu’el o mi

y smulilal o ta

ha’al yajbal.

ol ti oy k’usba

hi’uk lek no’ox

kinel stunel oy

l xu’ xjelav ta

e stojoj xae, ta

lemal.

venta chch’un

telanel li ch’ul

l o smulilal ta

�

�

Li snail chapanobil lo’iletik

tsmak junukal xch’unel sk’o

Li yalel sk’op kajvaltik ta

ch’ulnaetik. Li buch’utik k’e

tsatsal mantal.

Jo’ob xcha’vinik mantal (Asjunul yosilal Mejiko sventa

stsak yip li sk’elel batel sjun

xich’ tael ta sventa stsats

no’ox yich’ tael lekilal, ak’o

xchi’uk skojol skojol kuxleja

mantal k’op li’i.

Li jsep lume ta sk’el k’

tstuk’ibtasbatel li yabtelane

sk’elulanbatel slekumtaselb

jech k’usba chal ti komon c

Li stsatsubtasel batel lekil k

kajal ta sba sk’elel skotol

xchi’uk ti bu ta jun chib n

tak’ine buy tskolta sbaik xch

Li jtsop naklume ja’ kajal ta

ti vaxakib xcha’vinik mantal

k’op, sk’eloj batel li jtunel

sk’ane.

� �

k (Congreso) mu xu’ slok’es tsatsal manta

op kajvaltik.

skotol slumal jnaklumetik ja’ no me xu’

ejel chaibeik sk’op kajvaltike ta me xichik

Art. 25). Ja’ yich’oj ta venta li jsep lum li sn

a stuk’ulanel ti tso’bol chapaluke xchi’uk xch

nul yosilal Mejikoe xchi’uk stsaklejtalel k’usb

subtasel xch’ielbatel lekilal xchi’uk abtel s

me kolemuk no’ox xkuxlejik li jchi’el jk’opoje

al li slekilal, xcha’bielike chpojeik li komon c

’usba chbat ta pasel, tsk’elbatel, xchap

el slekil kuxlejal ta sjunul yosilal slumal Mej

batel abtelaletik ti k’usba tsk’an ti j-abteleti

hapbil muk’ta mantal k’op li’e.

kuxlejal ta sventa stak’inik ta sjunul yosilal s

jnaklumetik, ta buch’uk no’ox, ta juju tso

no’ox oyike, mu’yuk chich’ iktael li k’usitik

h’iesel ta yosilal Mejiko.

a sba, ja’ no’ox xu’ sk’el stuk, jech k’usba ch

l, ta xchan cholal t’sibtabil li ta komon chapb

l vuele ti yosilale xchiuk sk’elbebatel sme

�

���

l buy ta xal o

stak’ alel ta

k’ chapanel ta

ail xch’ielbatel

h’iel batel, ak’o

ba, ch-abtej ta

sventa ko’oluk

ele, ta jutsope

chapbil muk’ta

pbatel xchi’uk

iko, xchi’uk ta

ke ta kolemal

slumal Mejiko,

op naklumetik

k chich’ tael-o

halbe smelolal

bil muk mantal

elolal mi jech

�

�

Ja’ jech xu’ o no’ox tskolta

no’ox oyike, jech k’u sba ch

xchapel ech’el li butik tsots

Tsk’an ko’ol no’ox ch-abtej

me skolta sba sjamel batel

li buch’u ta jun chib no’ox o

skotol jnaklome xchi’uk li st

abtelaletik, chich’me k’elel x

Li tsatsal mantale ta me s

stanijesel batel lekil k’uleja

abteletik, tsoblejetik ta ab

sventa j-abteletik xchi’uk t

abteletike ta sventa sat ab

komon.

Li tsatsal mantale ta sk’elba

abtejik ta jaychop no’oxe x

no’ox ch-abtejike sventa a

Mejiko, ja’ ti k’usi chal ti kom

Svaki’bal xcha’vinik mant

A.Li jsep lume ta stsob ju

slumal Mejiko oyuk stsats

xlekubatel li lekil k’ulejale s

xbatik stukibtasel abtel (po

Mejiko.

� �

a sba stuk o jtsop jnaklom xchi’uk ti buch

hal ti tsatsal mantale, sventa stsatsubtasel

tsk’anik k’elel sventa slekubtasel batel.

jik batel ti skotol naklometik xchi’uk ti sat a

snailtak muk’tikil chonolajel ta ju tsop naklo

oyike ta sventa lekil k’ulejal, tey me stsakoj

tunesele, ta sventa slekilal skotol slumal jn

xcha’biel xchi’uk li osil banamile.

sabe lek smelolal li bu jmoj tsobol abtele

al ta ju tsop jnaklometik: jnaklom ta paraje

btel, parajeetik, snail muk’tikil chonolajel

ta skotol slumal jnaklometik, ta skotol li

btelal, spukel xchi’uk slajesel k’ustikuk ko’o

atel xchi’uk ta xcha’bi li yabtelanel lekil kuxle

xchi’uk tsk’el ech’el k’ux-elan tsak sba bat

ak’o skolta sba stsakel yip lekil k’ulejal ta

mon chapbil muk’ta mantal k’op li’i.

tal (Art. 26).

un yojtakinobil xchapel ko’oluk slekubtase

sal, lekuk no’ox, teyuk no’ox xchi’uk ko’o

sventa oyuk lek kuxlej ta jujuntal xchi’uk ko’o

lítica), skotol jnaklom xchi’uk stalel kuxlejal

�

���

h’u ta jun chib

ech’el xchi’uk

abtelaletike ta

ometik xchi’uk

j li k’usi tsk’an

aklometik, sat

etike xchi’uk li

eetik, tsobol j-

buy ja’ no’ox

jmoj tsobol j-

l sk’an tael ta

ejale li buy ch-

tel li jay chop

sjunul slumal

el batel sjunul

oluk no’ox me

oluk no’ox me

sjunul slumal

�

�

Li k’usi tsta ta k’anel li ab

mantal k’op ja’ me tsk’elba

lekme chich’ k’elel sventa k

li k’usi tsk’anike xchi’uk k’u

venta ta chapbil lo’il xchi

chapanel lo’il ta sjunul slum

spasel ti abtelaletik yu’un jt

Li tsatsal mantale ta xalbe

skotol jnaklometik ta sk’el

tscholbe batel smelolal, k’u

batel k’u x-elan xbat xchi’

sk’elbatel smelolal ti buch

abtele xchi’uk li sliklejtak s

sk’opik xchi’uk ti jtunel jvu’e

sjak’ ta jujun tal me lek li k’u

Li yojtakinobil xchapel sve

jvu’eletik (Congreso de la

mantale.

B.Li jsep lume ta x-abtej ba

ech’el lo’iletik k’ux-elan xba

slo’ilale teyme lek tsakal ch

o’lolal mejiko xchi’uk jteklum

chich’ tunesel ja’ ti k’usi ta x

� �

telal ta sjunul Mejiko li’ tsakal ta komon c

atel li k’usi tsta ta sa’el xchapanobile. Li k’u

ko’ol no’ox. Ta skolta sba ju tsop jnaklomet

usi mu’yuk lek chil li jnaklometike sventa a

’uk ta sk’elel ech’el sventa slekubtasel.

mal Mejiko sventa slekubtasel kuxlejal chic

unel jvu’el ta yosilal Mejiko (Federal).

smelolal sventa skojol kojol xbat koltael xch

lbeel smelolal ta ko’ol no’ox, xchi’uk ti k

usitik abtejebaletik chtun, sk’elel batel xchi

uk juchop abtelaletik ta slekubtasel ech’e

’utik kajal ta sba sk’elel batel ti k’usba c

sventa ti jtunel jvu’el ta muk’ ta jsep lume

eletik ta ju sep lumetik ta sk’elel batel smel

usitik la jyich’anan pasel talel xchi’uk yabtela

enta ko’olk no’ox ich’el ta muk’, li snail s

Unión) ta me stik’sbaeuk ja’ti k’ux-elan ta

atel xchi’uk jun yojtakinobil ta sjunul yosilal

at xchi’uk k’uyepal smakoj li yosilal Mejiko

hkom ta sjunlej yosilal Mejiko (Federación)

metik, li k’usitik tey tsakajtik chkome oy me

xal ti tsatsal mantale.

�

���

chapbil mu’kta

usi chapanbile

tik stso’bik me

ak’o stsakik ta

Chk’ot me ta

ch’ik me sujel

hi’uk sjak’beel

k’usitik sventa

’uk tsk’elbatel

l. Ja’ jech, ta

hapbil batel li

e ja’ bu tsnop

lolal xchi’uk ta

anel batel.

stso’bombailik

a xal li tsatsal

Mejiko spukel

o li xcholbenal

, jsep lumetik,

sujelal sventa

�

�

Li buch’u kajal ta sba sk’el

k’usba ch-abtej batel ja’ m

k’usi tsa’ik ech’el, xojtakinik

xojtakinik lek sventa sk’elel

chk’ot ta pasel xchi’uk chich

Skotol li jvu’eletike oy me j

xchapoj sbaik, junukal yu’u

va’anbilik ta jtunel jvu’el ta

jtunel jvu’eletik (Cámara d

xchapanobil lo’letik (Congre

Li tsatsal mantale ta sk’e

yojtakinobil sjunul yosilal

estadística) xchi’uk k’u s

svinajesobile, lekme xbat

ech’el; li k’usitik tsk’an ch

jvu’eletik, li sjalile xchi’uk sk

Li buch’utik va’anbilik ta sts

oy k’usi tsots ta skoje mu

mu’yuk tojbilik ta snailal j

kuxlejal o buch’u tsk’an k

muk’ta mantal k’op li’i.

Vukub xchavinik mantalnabetike xchi’uk ti vo’etik s

muk’ stuk ti jtunel jvu’el xch

� �

lbeel smelol xchi’uk li buch’u kajal ta sba x

me kajal ta sba jun tsoblej buy ch-abtej stu

k sventa tsatsal k’opetik xchi’uk k’usi yu’un

l ech’el, k’usba chanav batel xchi’uk li svina

h’ k’elel lek ti ak’u ch’unuk li k’usi chale.

jun tsombail yu’un ta sventa jtunel jvu’el ta

unik ja’ me chkom ta bankilal xchi’uk ta sju

a Mejiko xchi’uk ta xal yeik ta ak’ol snail

e Senadores) o mi ja’o oy xkuxelike ta xje

eso de la Unión)

l lek li sliklej tsobleje xchi’uk k’ux-elan c

Mejiko svinajesel a’yej k’ux-elan xbat

smuk’ul smakoj, ja’ me jech k’usba sl

ech’el, lekme xvinaj ech’el xchi’uk stuki

hch’unik buch’utik oy yabtel ta sventa sts

kojolkoj chmuy ta yabtelik.

so’bojel yu’un jtunel jvu’ele ja’ no’ox xu’ xich

xu’ sta yan yabtelik, k’usi kajal ta sbaik, j

chanubtasvanejetik, sventa p’ijilaletik (cie

koltael; teyme tsakalik ja’ li k’usi chal xch

(Art. 27). Ti k’u smuk’ul sjamlej smako

sts’akinoj yosilal sbanamil sjunlej Mejiko, ja’

hi’uk jnaklometik ta Mejiko, ja’ o no’ox xchi’u

�

��

xchi’inel ech’el

kik xchi’uk oy

n stukik, yu’un

ajesel a’yejetik

a Mejiko jo’vo’

unlej tso’bojel;

stsobombailik

elavik ta snail

h-abtejbatel li

(información

iklejal ta xal

kme x-abtejik

sombail jtunel

h’ik k’ejel ti mi

ja’no’ox ti buy

ntíficas), talel

hani’bal sliklej

oj ti banamile

’ me yich’oj ta

uk oy yich’el ta

�

�

muk’ stanijesel batel k’ope

jech k’ucha’al bu makbil osi

Li spojel osil banamile ja’

xich’ik tojbeel.

Ti jtunel jvu’el xchi’uk jnakl

jun o chib jnaklometik sv

tsmeltsaj batel, slekil skux

sjelel ta stunesel, jech k’uc

me la sta batel ko’ol sle

jnaklometik ta jujun parajee

me xich’ albeel smantalil sv

lekik smakel, stunesel, xc

a’mnaltik, sventa spasel k’u

xchabiel, slekubtasel sluma

sventa lek osil banamil; sv

jech k’usba chal tsatsal m

osiletik xchi’uk parajeetik

smuk’ibtasel ts’unbaletik, t

sventa lekil k’ulejal ta paraj

ti k’usitik chopol tsots chk’o

Li yosilal Mejikoe ja’ yich’oj

tey k’u smuk’ul smakoj xc

ch’enetik o xch’uch’uliltak

osiltik, jech k’ucha’al sk’ule

tak’inetik xchi’uk ch’uch’uli

yavil xvik’et tonetik, tanal

� �

etik ja’ xu yu’un sk’elel xcha’biel ti sts’ak o

il banamil ta jun o chib jnaklometik.

no’ox xu’ me ja’ tstunesik ti jnaklometike

ometik ta Mejikoe ja’ me skotol k’ak’al xu’ k

venta stunesel ta skotol jnaklometik, ja’ j

xlejal jnaklometik, stunesel ti k’usitik oy ta

cha’al ko’ol tsch’ak batel lekil osil banamil, x

ekubtasel ta yosilal Mejiko xchi’uk slekub

etik xchi’uk ta jujun jteklumetik. Ti k’usi xk’o

venta xcholbeel smelolal skuxlej naklometik

chabiel xchi’uk stunesel osil banamil, vo

usitikuk xchi’uk xchapel batel xchi’uk sk’ele

alik jnaklometik; sventa xchabiel xchi’uk xc

venta xchak’el muk’tikil osil banamil; svent

mantal, li jmoj tsobolik xchi’uk yilbajinelik

k; sventa slekubtasel pik’tal lumal paraj

ts’un vakaxetik, ts’un a’mnaltik xchi’uk yan

jeetik, xchi’uk sventa mu slajesik ti osil a’mn

ot ta pasel yu’un ti jnaklometike

ta venta stuk li k’usitik lek xlok’ x-ayan ta sj

chi’uk ti k’usitik x-ayan ta xokon yut nab

ta spat xokon yavil, yich’oj k’usitik buy je

ejaltak ch’enetik buy chich’ lok’esel talel k

l tonaltak’inetik chich’ tunesel ta snail k’us

ats’ametik xchi’uk yavil ats’ametik talem

�

��

osil banamile,

xchi’uk ta me

k’usi xalbeik ti

jech k’ucha’al

a osil banamil

xchabiel, ja’ to

btasel skuxlej

ot ta pasele, ta

xchi’uk yak’el

o’etik, xchi’uk

el batel sliklej,

cha’ meltsanel

ta chich’ ak’el

yajval komon

jeetik; sventa

ntik abtelaletik

naltike xchi’uk

junlejal yosilal

betik; sk’ulejal

elel x-ayan ta

k’ucha’al tonal

sitik tsmeltsaj;

mik ta muk’ta

�

�

uk’umetik; li k’usitik chlok’

yabtelanel ta yut balumil; li

li xyaxale; li k’usitik xtile; k

smuk’ul smakoj yosilal Mej

sk’oplal yich’el ta muk’ nam

Ti yosilal Mejikoe ja’ yu’un

sk’oplal yich’el ta muk’ na

nabetike xchi’uk li banamil

ayan sts’anlek uk’umetik

uk’umetik xchi’uk stsatsal y

to te chk’ot ta lok’el ta muk

Mejiko; tsots o mu’yuk yip

cha’ sep lum k’alaluk te ch

jech k’ucha’al ts’anajtik vo’e

República y un país vecino

sts’el yosilal Mejikoe; jech

vo’etik, yavil ts’anal vo’etik,

chlok’talel ta sk’ulejal ch’en

ts’ants’an vo’etike xchi’uk y

oy ta yut banamile xu’ slok

k’alaluk tsa’ik k’op sventa

ilbajinele, ja’ ta xchapbe s

jvu’eletike (Ejecutivo Feder

ta xich’ makel ti bu mu s

Mejikoe. K’usiuk no’ox yant

yosilal ti bu ts’anajtike, mi

skotol jnaklumetik, xchi’uk t

� �

anantalel ta xyaxal ch’enetik, k’alaluk st’o

yaviltak sk’ulejal ch’enetik xchi’uk sk’aal sv

kas xchi’uk li yantik kasetik, vo’etik o ik’etik

jikoe, jech k’ucha’al ta sjamlej xchi’uk li bu

mal balumil.

n skot smak ti muk’ta nabe, xchi’uk li bu

amal balumil; sts’anet uk’um ta yut; li bu

buy ts’anal ti nabe,xchi’uk te’oy o ste’eltak t

ta nio’ jech chpukijbatel ta yip stuk’; je

yoktak, ja’ to ti bu chliktalel yipale, tsots o m

k’ta nab, ts’ants’an vo’, bik’tal ts’ants’an vo

pal, k’alaluk bu tsatsubtal yok ti k’us smuk

hjelav ta yan jsep o xch’akaluk ta ju sep y

etik, uk’umetik ta sts’el ta jun o chib sts’akal

o), o mi sts’akalultak chtun sventa cha sep

h k’ucha’al sat vo’etik chk’ot ta nab, yosila

muk’ ta uk’umetike yu’un yosilal Mejiko, xc

netik; xchi’uk li be vo’etike, jech k’ucha’al

yipal yutak jech k’usba chal ti tsatsal mant

k’esik sventa stunesik xchi’uk xu’ chu’unin

a tsujvanij ti jnaklometik tey ta jsep lum

smelolal k’uyelan xu’ slok’esik xchi’uk stu

ral podrá reglamentar su extracción y utiliz

tak’ lok’esel ti vo’e, jech noxtok ti vo’etik

tik vo’ mu’yuk tsibtabil ta kajale, ta xich’ tsa

oy la yich’ tael ta chib o yan ti vo’e ta xi

tsakal chkom k’ux-elan chalbe smelolal ti jus

�

���

omesele sk’an

venta stunesel

k; xchi’uk li k’u

uch’u ta xalbe

uch’u ta xalbe

uy ts’anajtik li

ta yut nab; ch-

ech k’ucha-al

u’yuk yipal, ja’

o’etik ta yosilal

k’ul smakoje o

yosilal Mejiko;

ul jsep lum (la

muk’ta lum ta

al nabetik,sbe

chi’uk ti k’usitik

ta xokontak ti

tale. Li Vo’etik

li yajval osile,

me mi tsots ti

nesik ti jtunel

zación) xchi’uk

k oy ta yosilal

akel ta muk’ ta

ch’ tunesel ta

sep lumetike.

�

�

Li k’usitik la jyal ti xcha’koja

Mejokoe mu stak’ u’uninel

stunesel o slajesel ti k’usitik

chal li tsatsal mantal ta sj

xchapbenale, ak’bil ta jtun

xchi’uk albil ta tsatsal mant

sventa abtelal ta slok’esel

chapbil ta xchankojal a’yej,

ta slikeb ti k’usitik chich’ p

xchi’uk ti mi ma’uk jech ch

yosilal mejikoe (Gobierno F

xchi’uk tspoj. Ti xcholbeel y

k’usitik k’otem ta pasel xc

slo’ilal kas (petróleo) xchi’u

ch’enetik, mu’yuk ta xich’

buch’u ak’bil ta sbae ja’ n

mejikoe, ja’ jech k’ux-elan

batel ti yosilal Mejikoe, yabt

ta tunesel nichimal vo’etik

abtelal jech k’ucha’al li’e m

yosilal Mejiko ta yich’ tunes

Ja’ me yu’un no’ox tok ti s

talel yip nichimal vo’etik x

stunesel yipal nichimal vo’e

Ti yosilal Mejikoe ja’ tsk’el

nabetik o ja’ ti k’usi nopol x

k’opetike jech k’usba cha

� �

al a’yej ta ak’ole, ja’ ti k’usitik chal ti jtunel jv

l xchiuk meltsanbeel svunal xchi’uk slajes

k x-ayane, ta jun chib o mi ta tsobol jnaklom

unul yosilal Mejiko, mu stak’ tunesel mi m

nel jvu’el (Ejecutivo Federal), jech k’ux-e

taletik. Li k’utik sba mantaletik tsakal ta tsat

sk’ulejal ch’enetik xchi’uk ti k’usitik yan je

ta sk’elik batel xchi’uk yak’el ta i’lel ti k’usit

pasel batele, mu ja’to uts mi mu’yuk bu a

h-abtej batel eta xich’ pajesel. Ti jtunel jv

Federal) oy me yip yu’un sventa sk’ej jutuk

ya’yejale ja’ me kajal ta sba ti jtunel jvu’ele

chi’uk ti k’usi chal ti tsatsal mantaletike. J

uk yantik kasetik, ta vo’ o mi sjobtak o xv

ak’el xchapbenal mi ja’uk svunaltak, mu

no’ox xu’ sba slok’es ti k’usitik k’ulejal x-a

chal be smelolal ti tsatsal mantale. Ja’ me

telanel batel, sjelel batel, spukel batel xchi’u

k sventa chtun yu’unik jnaklometik ta yos

mu’yuk chich’ tsakel ta muk’ ti jun chib no’

sel ti sk’ulejal sbanumil mi oy k’usi chtun-oe.

sjunlej yosilal Mejiko ta stunesel ti kasetike

xchi’uk sk’elel batel yabtelanel k’usitik yan

etike lek no’oxme sk’an tunesel batel.

l k’usitik xlok’ x-ayan sk’ulejal ta sbanamil

xil jutuke, yich’el ta muk’ jtunel jvu’el xchi’uk

albe smelolal ti tsatsal mantaletik ta snai

�

���

vu’el ta yosIlal

beel sk’ulejal,

metik k’ux-elan

mu’yuk k’otem

lan chapanbil

tsal mantaletik

ech k’ux-elam

ik chich’ pasel

ak’bil ta na’el,

vu’el ta sjunlej

yosilal Mejiko

e (Ejecutivo) ti

Jech k’ucha’al

vik’et sk’ulejal

xu’ stunes ti

ayal ta yosilal

e yu’un spasel

uk yak’el batel

ilal Mejiko. Ti

’oxe ta sjunlej

.

e sventa snitel

tik chtun o. li

al spat xokon

k ti jk’el tsatsal

l xchapanobil

�

�

lo’iletik. Ta sbanamilal te b

(doscientas millas náutica

nabetik. Ti k’usitik xk’ot t

sbanamilal bu xlok’ x-ayan

xlok’ x-ayan ja’ jech ta xich

lumetike.

Ti k’usba xu’ stak u’uninel l

k’ucha’al li’ cholbil smelolale

I.Ja’ no’ox ti jnaklometik v

yosilal mejikoe xchi’uk skot

xu’ oyuk yosilik, vo’etik xc

sk’ulejal ch’enetik o vo’etik

namal lume, ja’ to me tsk

jtunel jvu’el (SecretarÍa de

mejikoe sventa xu’ xa yu’u

oy la sta vokole ja’ no’ox ti

likebtalele; ti k’usi tsots vo

k’usitik oy yu’un ta yosilal m

ja’ ti k’u snatil ti sts’akalul

junuk xu’ ti vinik antsetik

xchi’uk vo’etik.

Ti jsep lume, jech ta spasik

ta u’uninel, stak’, xich x

Relaciones), chich’ k’anel m

lum tsakal xchi’uk ta jvu

u’uninbile xu’ x-abtej ta buy

� �

u xlok’ x-ayan sk’ulejale ta xmuk’ibatel laju

s), sbisobil ja’ to buy sliklej xch’akalul b

ta pasel sventa smuk’ul yak’el ta sba

sk’ulejal ta ju sep lum, li k’u smuk’ul banam

h’ pasel ti k’ux-elan sk’ane, jech k’usba tsn

i banamiletike xchi’uk ti nabetik ta yosilal Me

e:

vok’emik ta yosilal Mejiko o ja’ ti buch’u o

tol ti jnakometik ta mekijoe oy me yich’elik t

chi’uk xu’ k’usitik staik, o xu’ stabeik svu

k. Ti mejikoe xu’ me xich’ ta muk’ ti jnaklo

’anik vokol sventa yich’elik ta muk’ ta sna

Relaciones) me ba yak’ ta ilel ti li’ xa o n

nin ti k’usitik oy ta mejikoe xchi’uk xu’ xa x

mu xa tal sk’an koltael xchi’uk ta jtunel jvu

okolile, me mu’yuk to yak’oj sme’ skobe, ta

mejikoe, ja’ ti k’usitk yu’uninoje. Li snamal

nabetike xchi’uk lajuneb yoxvinik snatil ta t

likemik talel ta namal lum xu’ xu’uninik

k batel k’ux-elen tsk’an ti skotol jnaklometike

xchapanel ta snail abtel jtunel jvu’el (S

mantal ta juju sep namal lum sventa stak’

u’eltak ta yosilal Mejiko (Poderes Federa

yuk no’ox.

�

���

nvinik ta milla

alamil xchi’uk

sk’elel tey ta

mil bu oy k’usi

nopik ti ju sep

ejikoe, ja’ jech

oy xa svun ta

a muk’ sventa

u’nal slok’esel

om likeltalel ta

ail abtel yu’un

akal ta yosilal

xich’ koltael mi

u’el ti bu to ox

a me xch’ay ti

ta vo’vinik job

ti’ nabetik, me

ti banamiletik

e xchi’uk sliklej

SecretarÍa de

u’uninel, jsep

ales), li k’usi

�

�

II.Li jmoj tsobolik ta xch’un

lajuneb svukvinik mantal xc

o snak’el, ja’ no’ox sventa,

k’alal jech chalbe smelolal t

III.Li snail pas abtelaletik ta

jun chib no’ox, sk’an xich

abtelaletike, li spukinel bat

pas abtelaletik, o k’usi yan

sventa stunesel, ta anil o a

tsatsal mantale;

IV.Li buch’utik spasik abtel

xu’ staik k’u sjamlajem xtun

Li buch’utik spasik abtelal c

sventa ts’unubal, vakaxeti

smuk’ul jech k’usba chal t

tsatsal mantale. Ti tsatsal

xchi’uk sk’el jaychop xu’ x

banamil oy jujuntal yajvale

k’ucha’al li’e, skotol banam

sventa chinam tak’in. Ja’ no

buch’utik talemik ta namal

mejikoe.

Ja’ no’ox stuk ti tsatsal m

sk’elelbatel mi yakal stsakik

� �

el sk’op smantal jtotik jech k’usba chal tsa

chi’uk ti tsatsal mantale xu’ me stabe lek s

ti k’usi oy chtun oe, jech k’usitik tsk’ane x

ti tsatsal mantale;

a xtun sventa chkoltavanik, ta skotol jnaklom

’ik koltael ti buch’utik abolsbaike, li stun’

tel chan vun, li skoltael ti buch’utik ch-atej

stak’ pasel, mu stak’ tael k’usi yan mi mu’y

ak’bil ta sk’om stuk, ja’ jech k’u x-elan cha

chonolajel, xu’ xkom ta yu’unik jset’uk ban

n yu’unik sventa yabtelik.

chonolajel jech k’ucha’al li’e mu stak’ stune

k o ak’el ta yab chobtik bu ep smakoje

tey ta vo’lajunebal stuch’ulil mantale (fracc

mantale ja’ stuk’ulan k’u yepal xu’ staik ko

x-abtejik ta skotolal ti k’u yepal ti jnaklome

e mu xu’ xjelavik ta snet’el ti juset’ sban

mil abtelanbil ta jujuntal. Jech k’ucha’al ban

o’ox jech, li tsatsal mantale ja’ chal k’usba x

lum sventa ch-abtejik ta ju vok’ jnaklomet

mantal ta xak’ k’usi chtun sventa stsakob

k ta muk’ jech k’usba albil li ta jtuch’ a’yeje.

�

���

atsal mantal ta

k’oplal, yich’el

chi’uk ja’ ti bu

metik xchi’uk ta

el batel bijikil

ik ta jun snail

yuk jech tsakal

lbe smelolal ti

namil ja’ no’ox

esik li banamil

sk’an ko’oluk

ción XV) li’ ta

oltael ta tak’in

etike, sventa ti

namilike. Jech

amile, ta xtun

xu’ xak’ yeik ti

tik li ta yosilal

bil biil xchi’uk

�

�

V.Li sna’il tak’ine meltsaje

xak’ ta ch’om li tak’ine, ka

jteklumetik xchi’uk banami

mantaletike, mu me xu’ stsa

VI.Li jusep lumetike xch

jteklumetik to skotol yosila

sventa chtun yu’un skotol jn

Li tsatsal mantaletik xchi’

(Jurisdicciones), ja’ ta xcha

jech k’ucha’al stunesel k’us

sba chal ti tsatsal mantale

xich’ chapanel ti k’usi tsak

buch’u oy yabtele, jech m

yu’une o ja’ jech xch’un o

ech’em toyol o mu’yuk lek p

k’otemik ta pasel k’alal m

chapanel xchi’uk ja’ xchapa

sventa k’usitik ti mu’yuk bu

Li abtelaletik ta xich’ pase

sk’anme lek smelolal k’ux

chapanele; jech ta yut ti li’

yu’un ja’ kajal ta sbaik, ta x

snak’el, slajesel o xchonel

skotol ti k’usitik chich’ pase

k’alaluk mu’yuk to’ox akbil x

� �

m lek sk’oplal, jech k’usba chal ti tsatsal

a’laluk ta xich’ ch’amunel li tak’ine sk’an t

il ta parajeetik jech k’ux-elan chalbe sme

ak sventa chtun yu’un stuk.

i’uk ti o’lolol Mejiko (Distrito Federal),je

al Mejiko, xu’ yu’un stael xchi’uk xich’ ti

naklometik.

uk ju sep yosilal Mejiko ta sk’elbatel ts

apanbe sk’oplal ti k’usitik tsk’an xtun ta skot

sitik ta jun chib no’ox yajvale, xchi’uk tsakbi

ja’ me chak’ ta na’el ti buch’u kajal ta sba

bile, ja’ jech yepal ta xich’ ak’el k’usba tsk

me li k’u yepal albile ja’ me jech yepal ts

ti k’usi albile ja’ ti jech stojoj o jech k’uch

pasbil ti buch’u ja’ yu’un ta stuke sventa sle

u’yuk to’ox albil k’u yepal stojol, ja’ no’ox

anbe skoplal. Ja’ jech noxtok ta xich’ k’elel

ak’bil ta ch’amunbile.

elbatele ja’ kajal ta sba ti jtunel jvu’el ta y

x-elan chal li ta mantale, ta xmeltsaj k’a

xchapanele xchi’uk ja’ ti k’usi chal ti jchapa

ich’ chapanel ta jun u sjalil, ti jk’el abtelaletik

ti osil banamiletike xchi’uk ti vo’etike ja’ ti

ele, mu’yuk k’usi xu’ xich’ pasel ich’eltalel t

xchukelale.

�

���

mantale stak’

ojbeel sjol, ta

lolal ti tsatsal

ech k’ucha’al

k’usitik tsk’an

satsal k’opetik

tol jnaklometik

l ta muk’ ti k’u

ae. Li stojol ta

k’anbe stojol ti

k’an ti buch’u

a’al li’e. Mi to

ekilal o k’usitik

x xu’ xkom ta

k’alaluk mi ja’

yosilal Mejiko,

alaluk ta xich’

anej jk’opetike

ke ja’ yabtelik,

k’usie xchi’uk

ta jtunel jvu’el

�

�

VII. Ta xich’ik ojtakinel ti jk’

jtsobol j-abteletik sventa y

vinik antsetike ta spasel yab

Li tsatsal mantale ja’ ta xch

Li tsatsal mantale, ta stsak

jnaklometik xchi’uk parajee

sk’elbatel k’ux-elan chich’

skotolik xchi’uk xchabiel

jnaklometik.

Li Tsatsal mantale, jech

buch’utik jmoj tsobol ch-ab

ti k’usitik xlok’ x-ayan yu

buch’utik jmoj tsobolik sve

jech noxtok oy lek cholbil s

abtejike xu’ stsob sbaik ta

tunesel ti yosilal Mejikoe; x

muk’ ta slumal jnaklometi

smelolal ta jujun tsobajel t

buch’u chich’ osile sk’an i

mantale.

Ta yut jun slumal jnaklome

(5%) ta skotol osil yu’un jna

buch’u oy yosile sk’an jech

(fracción XV).

� �

el k’opetik ta slumal jnaklometik ta parajeet

ich’el ta muk’ ti sbanamilike,jech k’ucha’al

btelik.

abibe sbanamil ti jnaklometik ta jujun paraje

k ta venta ti ich’el ta muk’e, xchi’uk sk’elelb

etik, ta xchabi ti banamil yu’unik ti jnaklom

tunesel ti banamile, a’mnaltik xchi’uk li vo

abteletik sventa smuk’ib tasel batel sl

k’ucha’al slekil yo’onik buch’utik oy yos

tejik sventa ja’ xchanikbatel ti k’usba lek ch

’unik, tsk’elikbatel ti yabtelik sventa yich

nta yosilik xchi’uk ta jujuntal buch’utik oy

melolal ti buch’utik oy yosilike xchi’uk ti buc

stukik, xchi’uk ti jsep lume o xchi’uk ta ya

xchi’uk, ti buch’utik oy yosilike, xu’ xak’ik ta

ik; jech no’ox tok ta sk’an ti k’usitik xch

ta xich’ ti yajval osile sventa xu’ stunes . J

ich’el ta muk’ ja’ jech k’usba chalbe sme

etike, mi junuk yajval osil mu xu’ x-ak’bat e

aklometik. Ta skotol no’oxe, li svunal osile t

h yepal jech k’usba albil ta vo’lajunebal xc

�

���

ik xchi’uk jmoj

l bu nakalik ti

eetik.

batel skuxlejal

metike xchi’uk

o’e ta stunesik

lekil skuxlejal

silik xchi’uk ti

hayik stunesel

’el ta muk’ ti

yosilik. Ja’ no

ch’utik jmoj ch-

ntik ta xak’ ta

ilel yich’elik ta

hi’uk k’ux-elan

Jech k’ucha’al

elolal ti tsatsal

p svunal yosil

a yu’un stuk ti

chak’alul a’yej.

�

�

Li tsobajel ta skotol jnaklo

abtejik, ta sventa snopel k’o

jtunel jvu’el ta jun parajee

k’ux-elan chalbe smelolal ti

spaselbatel ti abtel ta jujun

Li xcha’ tsakel osiletike ba

jech me ta xich’ tunesel k’ux

VIII.Ta xak’ ta ilel ti tubilxae

a)skotol ti ich’ osile, vo’

tsobajeletik o parajeetik, pa

sep lumetik, o yan j-abtel jt

jech k’usba chal ti tsatsal

yantik tsatsal mantaletike x

b)Skotol ti k’usitik svu’nal

vo’etik xchi’uk te’etik, pasb

de Fomento), snail buy chi

ta sba sk’ak’alil Diciembre t

ta mu’yuk lek svunal osil

k’usitik, yu’unik ti jnaklome

xchi’uk yut sbanamil jnakolo

c)Skotol ti sventa svu’nal

sjalil k’ux-elan chalbe smel

o yan jtunel jvu’el ta ju sep

� �

metike ja’ yibel nop k’op ta parajeetik o jm

op ta komon xchi’uk ja’ ti k’usba chal ti tsats

o bu jmoj tsobol ch-abtejike, t’ujbil ta jna

i tsatsal mantale, ja’ yibel ta yak’el ta ilel no

tsobojel jech k’ux-elan tsk’anik ti jnaklometi

anamiletike, a’naltike xchi’uk vo’etik ta yosil

x-elan chal ti tsatsal mantale;

e

’etike xchi’uk te’etik yu’un ti parajeetike

asbilik ta sk’elel xkuxlejal jnaklometik, jtunel

tunel jvu’el ta paraje mu xu’ sjel k’u yelan

mantal ta vo’ob xchavinik yu’al Junio ta 1

chi’uk k’usitik sk’an yantik.

l chich’ ak’ele: smeltsanel o xchonel osi

ilik ta snailtak abtelaletik sventa sk’elelbate

ch’ tojel o buch’u yan jtunel jvu’el ta yosila

ta 1876, k’alalto avi’, ja’ butik net’bilik xchi’u

banamil ta parajeetik, osil banamil bu ko

etike, jamal osil, moj jtsoboj sbaik o sluma

ometik.

tsatsal k’ope, ak’ k’op ta spasel, yich’el o

olal ta bai’ a’yej, bu jmoj jtsobojsbaik, jchap

p lumetik o ta skotol slumal Mejiko, ja’ butik

�

���

moj tsobol ch-

sal mantale. Li

aklometik jech

op k’op xchi’uk

ke.

lal parajeetike

e, jamal osil,

jvu’eletik ta ju

ch-abtej sk’an

856 xchi’uk ti

l banamiletik,

el (Secretarias

al Mejiko, chlik

uk oy xa yajval

o’ol chak’bil o

al jnaklometik,

o slajesel jech

panej jk’opetik

k net’bilik o bu

�

�

oy yajval ti mu’yuk lek svun

banamil ta komon ch’akbil,

Chkom ta jujuntal ti k’usiti

lok’em lek svunal jech k’ux-

ta sjabilal 1856 xchi’uk oc

slajuneb jabil ja’ to me mu’y

IX.-. Li xch’akel spukel os

jnaklometike xchi’uk mu’yuk

ti me ja’ jech ta sk’anik ti m

stak ch’akel, o mu sta o’lo

osile.

X. (Tubemxa)

XI. (Tubemxa)

XII. (Tubemxa)

XIII. (Tubemxa)

XIV. (Tubemxa)

XV.Ta sjunlej yosilal Mejiko

Ja’ me bik’it osil banamil ti b

yepal sjamblej at’esbil o xya

Ti k’usi chich’ tael ti me ko’

jun yepal sjamblej (una he

at’esbile, ta xchanibal ve’eb

a’mnaltik, te’etik o bu oy lek

Ja’ no jech no’ox tok ta x

mu’yuk bu jelavem ta la

� �

nal ti osile, vo’etike xchi’uk te’etik ta sbana

o ja’ ti k’ux-elane, teoyik ta yutil sbanamilal

k albilxa baie, ja’ no’ox ich’bil ta muk’ xko

-elan chal ti tsatsal mantale ta vo’ob xchavi

chem lek ta biil ak’bil xa lek ta k’abal ec

yuk jelavem ta lajuneb yoxvinik sjamlej ti os

sil banamil ta uts’alalil no’ox ta junuk yosi

k la jyich’ tael k’usi chopol o mu xtun, stak’

mu sta jutuk ta o’lol osil oy yu’unik ti jnaklom

ol yepal yosilik ti uts’alaletik k’alaluk te tsak

oe ta me xkom smulilal ti buch’u ep smakoj o

bu xtun sventa ts’unobil chobtik ti bu mu xje

axal banamil ta bai o ko’olik ta yantik banam

ol yakal chich’ ch’akelbatel ti banamile ja m

ectárea) ta at’esbil chobtik xchi’uk ta chib

b vakax ta yu’al agosto bu lek oy sve’el xchi

k yosilale ta takin banamil.

xich tsakel ta venta, k’ucha’al bik’it osil, ti

ajuneb xvaxakvinik yepal sjamble yich’oj

�

���

mil parajeetik,

jnaklometik.

om li banamil

nik yual Junio

ch’em jutuk ta

il banamile.

lal sbanamilal

me xich’ tubel

metike, k’usitik

kalik ti sventa

osil banamil.

elav ta vo’vinik

miletik.

me ta xich’ tael

bu mu’yuk bu

i’uk ta vaxakib

me li sjamlej

ti jun jch’iel

�

�

jk’opojele k’alaluk li banam

xchi’uk ti me xlok’ x-och ti t

uli’, ch’im, vid, olivo, kina, s

ts’unbal te’etik.

Ja’ no jech no’ox ja’ me b

jch’iel jk’opojel ta jo’vinik x

vakaxe, jech k’ux-elan chal

K’alaluk ja’ sventa abtel at’e

ja’ ti buch’u yich’oj ti bik’it

k’ucha’al bik’it banamil, ja’

albile, sk’an me jmek xich’ p

K’alaluk ta yut jun bik’it b

banamile xchi’uk chtun sve

ti li’e mu xu’ smak ep bana

k’ucha-al chal ta xchibal xc

a’yej ti bu sventa buch’utik

XVI. (Tubemxa).

XVII.Snail xchapanobil lo’il

Estados) ta jusep lum, ta ju

chich’ pasbeel smelolal ti

chapbil xa smelolal ta (fracc

Ti skomelale sk’an me ch

sa’be batel smelolal ti k’u s

� �

mil ta xtun sventa ts’unobil tuxnuk’e, mi ta

ts’unbale, k’alaluk sventa ts’unobil lobol, va’

smu’ibtasobil k’usitik ve’lil, kakao, chi sventa

bik’it banamil sventa vakax ti bu mu xjelav

xchabok’ vakaxetik ep sjamblej yosilal ok’o

ti tsatsal mantale, ja’ ti k’u yepal x-och o ti b

esbile, sbe ya’lel tso’ o k’usi yan abtelal tsp

banamile ja’ me lek mi k’uxubinbile, ja no

to me, lek xa meltsanbile, xjelavto yepal j

pasel jech k’utik sba sk’an ti tsatsal mantale

banamil sventa vakaxe k’alaluk ta xich’ m

nta sts’unobil chobtik, li k’u smuk’ul chich’ t

amil, ja’ ti k’usi xtun oe, ti k’u smuk’ul xu’ s

h’akalul ta ak’ol a’yej xchi’uk ta yoxibal xch’

oy sbanamilik ta sk’uxubinel;

etik (El Congreso de la Unión y las Legis

uvok’ lum bu chich’ chapel smelol tsatsal m

mi mu’yuk st’uk’ilanik ti bu k’alal albile j

ción lV xchi’uk V) li’ ta tsibabil vune.

h’ak’bil xchi’uk k’elbil smelolal ti buch’u yu

sjalil albil k’alaluk i lik ta tsakele. Mi jelav s

�

��

xich’ at’esele;

’le, kajvel, chi,

a pox, petok, o

vab yu’un jun

mi jutuk ti jol

banamile.

pas ti yajvale o

jme jech albil

jech k’usba li’

e.

eltsanel lek ti

unesel sventa

smake ja’ jech

’akalul ta ak’ol

laturas de los

mantal vun, bu

jech k’ucha’al

u’une sk’anme

k’ak’alile ti k’u

�

�

sjalil albil yu’un ta xu’unin,

tojbil ta tak’in. Ko’olme sme

Ti muk’ul mantal ta jujutso

muk’ti lekilal k’usi xu’ xich’

stak’ xich’ makel buch’u yal

XVIII.Ta me xich’ k’elel ta a

jelavemik ta sja’ bilal 1876,

banumiletik, uk’umetik xchi

mi stsop chi’el kuxlej, oyuk

Unión) sventa chich’ albee

kuxlejetik.

XIX.Jech k’ucha’al chal ti k

xal k’uyelan ta pasbeel sme

osil banumil ta jujun paraje

ta me xkoltaatik sventa sk’e

Ja’ me ta xchapan ti mi oy

ts’ak( terrenos ejidales y co

sk’el ech’el xchapbeel sme

jech k’ucha’al ta skelbik ba

k’ucha’al viyelan chk’ot ta

banumile, ti muk’ul manta

(Tribunales), chapalik ta mu

Mejiko (Ejecutivo Federal)

spasel tsatsal mantal (Cám

buch’u oyta sba.

� �

, k’alaluk mi yich’ chonele sk’an me ak’el

elolal, chich’ ch’unel ti k’usi yelan smelolal.

op yich’elik ta muk jvok’ chi’el kuxlej, chich

pasele, jech k’ucha’al stsakoj ti k’usi mu s

loj;

ach’ svunal li buch’utik spasoj komel svuna

, li bu la yich’iktal svokol ti buch’utik ta stso

’uk sk’ulejal osil banumil ta yosilal Mejiko ta

xchapanel ta jvu’ele sk’elel jchap lo’iletik (E

el smelola ti k’usi tsots k’ot ta pasel sventa

komon chapbil muk’ta mantal k’op, ti jsep l

elolal ti osil banumile ja’ me ta xak’be spojel

eetik, komon osil xchi’uk ti buch’u oy yu’uni

elobik batel smelolal ti yajval osil banumile.

y buch’u k’usi k’ot ta pasel sventa ti osil ba

omunales), k’usuk no’ox bu likemtalel ti lo’il

elolal ti osil banamil ta jchop o cha’ chop

tel svunal ti osil yu’un jun paraje xchi’uk ko

pasele ta stekelal, bu sk’el beik batel s

al vune ta me xak’be xchapanel ti buch’u

uk’ul jvu’eletik chak’ yeik xchi’uk jtunel jvu’e

akbiltalel ta ak’ol snail stsobombailik jtune

mara de Senadores) xchi’iuk, mi yich’ paj

�

��

ta i’lel xchi’uk

’ me tsakel ta

stak’ pasel mu

al li tunel vu’el

obik talel ti osil

a jun jnaklej o

Ejecutivo de la

a stekel jch’iel

ume ja’ me ta

l ti svunaltak ti

k juset’ yosilik

anumil ta jujun

li’i mi oy k’usi

xchi’el kuxlej;

mon osil. Cha

melolal ti osil

utik te oyik ta

el yu’un yosilal

el jvu’eletik ta

esel li’e, ja’ ti

�

�

Ti muk’ul mantal vune ta m

osil banumile, xchi’uk

XX.Ti jsep lume ta me xa

epajesel abtelal yu’un ta os

epajesel ti abtelal ta ts’un ix

koltael, abtelal ta xchanel

k’ucha’al chal ti buch’utik

xchapik xchi’uk stsob sba

xchonobil, ja’ chich’ nopel x

Vaxakib xcha’ vinik manbuch’u sta slekilal stuk, mu

stoj li spatanil abtelal yu’u

vune. Jech no’oxtok stak’ m

Ti k’usitik chk’otanuk ta pas

jvu’eletike ta sk’elbik batel l

sventa smuyesbeik stojol ti

ti kapvots j-abteletik k’uch

k’usuk yelan spasik, sventa

k’elbel smelol sventa yu’un

stak’ sujel ti buch’utik ta sm

jun cha’vo’ jchi’el jk’opojel

skajalkajal kuxlejal.

Ta tsatsal mantaletike ta xa

k’usitik, ja’ ti k’usitik ach’ lo

jlajestik ta jtekeltike, xchi’u

chich’ pukel batel ti k’usiti

� �

me xak’be jvok’uk xchapanbeel smelol ti sk

abtelan ti slekubtasel ti komon abtele, ja’

sil banamil sventa slekubtas batel ti yosilal

xim xchi’uk xk’elel te’etik, xchi’uk ch-epaj na

xchi’uk ak’el ta ilel. Jech no’ox tok ta st

xchapik ti buch’utik jchap lo’iletik (Legisla

aik sventa slo’k’esik ti abtelal, ti bu sa’

xi tey ta jch’iel kuxlejetike.

tal (Art. 28). Ta sjunlej yosilal Mejiko chk

u junuk buch’u smaki ti lekil kuxlejal, mu st

n ja’ chich’ tsakel ta muk’ ti k’usi chal ti t

makel ti k’usi chich’ k’elbeel smelol ta snail k

sel, ti tsatsal mantale ta me xak’ tsatsal tojol

lek smelolal, skotol tsobolik ta snopel ti yalv

i sbolmalike; skotol chapbil lo’il, ja’ sk’elbe

a’al, ti buch’utik stmeltsanik talel, buch’ut

a mu xk’ot ta pasel ti k’usi chopol sventa tso

n ti mu oyuk tsalbail sventa abtele xchi’uk

manik toyol stojole, xchi’uk stekelal, mi ja’ n

mu stak’ ilbajinel ti yan jchi’el jk’opojelet

albe smelolal sventa yu’un chkilbetik k’uyep

ok’emik talel ta sjunul jlumaltik Mejiko o m

k chich’ k’elbel smelol k’uyelan chapbil sm

k oye, sventa yu’un mu jeche’uk chich’ ta

�

���

k’elbeel smelol

sventa chich’

Mejiko, chich’

aetik, slajesel,

suts ti abtelal

ación), xventa

ik xchi’uk bu

kom smulilal ti

tak’ buch’u ep

tsatsal mantal

k’usi tsmeltsaj.

l mulil, ti jtunel

val abtelaletike

batel smelolal

tik xchonolajik

obajele ta xich’

no’ox tok mu

no’ox ta smaki

tik ti buch’utik

pal xu’ jtojtik ti

i ja’ ti k’usi ta

melolal ti k’alal

akanel batel ti

�

�

k’usitik mu xch’am o mi jech

stojole. Ti tsatsal mantale

slajesik sventa oyuk sk’elel

Mubu ta skolta-an ti k’usit

stakobilbatel vunetik (corre

xcha’bil banumil (petróleo),

ta banumil (petroquímica

abtealetik k’ucha’al yaloj ti

(Congreso de la Unión). T

xchi’uk sbe (tren) ja’ tsots jt

yaloj ti vo’ob xcha’ vinik ma

jset lum jech k’ucha’al yalo

mi la sta lekilal xchi’uk mi

jbetik chi’uk ti jk’opojebaleti

Ti jsep lum ta stsak ta mu

muk’ta sna’il abtelal bu yic

vune, k’uyelan jmoj tsobolik

Ta jset lum oyuk junuk sn

sventa bu xu’ x-epaj batel

ba’uke ja’ sk’an stak ti lek

Mejiko, xchi’uk no’oxtok ch

jvu’el xu’ xak’ mantal k’uyel

Mu’yuk bu skolta-an ti k’usi

ti bu chich’pasel lekil tak’ine

ta o’lol lum, ja’ jech k’uch

� �

he’ smak ti k’usitik chlaj k’otanuke, jech k’uc

ja’ chich’ ta muk’ ti jmanolajeletik xchi’uk

ti lekil kuxlejale.

ik smakoj jsep lum k’usi xu’ spas ti yantik

eos) xchi’uk k’opojebal (telégrafos y radio

xchi’uk k’usitik yantik (hidrocarburos); k’us

básica); (minerales radioactivos) nichimal

tsatsal mantal chapbil talel ta snail xchapa

Ti k’opojebal tenbiltalel ta ik’(comunicación

tunel sventa chlekub batel sjunlej yosilal Me

antal (Art. 25) yaloj komon chapbil muk’ta m

oj, ta xk’elvan sventa lekilal sjunlej yosilal m

xu’ xich’ pasel ja’ jech xu’ xich’ abtelanel

k k’ucha’al chal ti tsatsal mantal vun li’i cha

uk’ (el Estado contará) ti buch’u tsobol ch-

h’ojik ta muk’ yu’un slekil ja’ ti k’uyelan, tsa

k ta stekelik xchi’uk jay vo’ no’ox.

nail tak’in (el Estado tendrá un Banco Cen

yabtelal xchi’uk ti buch’u yich’oj ta muk’. T

kuk ti k’usitik chich’pasel yu’un stak’inik ta

hich’ yip sventa slekubtasel ti yosilal jset lu

an ch-abtej ti nail tak’in sventa ta jtatik jkolto

smakoj ta jset lum ti lekilal abtel, ta nail tak

etik xchi’uk bu chich’ takel batel vun tak’in.

ha’al yaloj ti tsatsal mantaletik xchi’uk k’uy

�

���

cha’al toj toyol

k bu’ch’utik ta

k k’ucha’al li’i:

telegráficas);

itik chlok’anuk

vo’, xchiuk ti

anobil k’opetik

n vía satélite)

ejiko k’ucha’al

mantal k’op; ti

mejiko, k’alaluk

batel yu’un ti

pbile.

-abtejik ta jun

akal ta mantal

ntral) yu’un ja’

Ti k’usi snopoj

sjunlej yosilal

um. Mu junuk

ombailtik.

k’in ta jset lum

Ti snail tak’in

yelan chalik ti

�

�

muk’ta jvu’eletik, ja’ ta sk’

tak’in, chich’ tsakel ta muk’

pasele xchi’uk chich’ ak’el t

batel ta muk’ li jtunel jvu’e

jtunel jvu’eletik ta pasel ts

yich’oj ta muk’-o, k’ucha’al;

skojolkojol xu’ spasik ti m

oyike; ja’ to xu’ xich’ melts

mu xu’ sa’ik yan abtelal, o

ti nail tak’ine xchi’uk ti b

xchanojik bijilal vun, jch’iel

muk’ sventa nail tak’in ta

k’ucha’al yaloj ti lajunkoj

mantal.

Mubu skolta-an ti buch’utik

spasik ta juvok’ abteletik yu

xchonik batel stukik ta nam

ta yosilal Mejiko ja’ ti k’u

smeltsanik yu’un ja jtunel y

muk’ta jvu’el ta slumal Me

k’ucha’al yu’un buch’utik sp

pasel. Ti bch’u snopbe sme

mi jech mi mujechuk jaloj l

ja’ to mi jech yelan sk’an ti c

sventa tsobsbaik ta juvok’ ja

Mu’yuk skoltan xtok ti buc

jk’ejimoletik sventa ti yab

� �

’elbik batel smelolal, k’uyelan xu’ x-abtej

’ ya’yej ti jvu’eletik sventa xu’ xk’ot ta pasel

ta i’lel batel. Ti yabtelanel batel ti nail tak’in

el ta Mejiko ja’ me chal yeik ta ak’ol snail

atsal mantal (Cámara de Senadores) o m

ta spas yabtelik k’alauk mi oy ta sbaik ti k’

antal yu’un stukike k’alaluk oyik ta yabtel

sanel ta ach’ mi ok’usi tsots k’ot ta paselxc

mi naka va’anbilik, ja’ no’ox mi ja’ tsk’elbik

buch’utik yakalik ta abtel xchanubtasvanik

kuxlej ja’ ti k’uyelan lek tsk’anike, ti buch’u

o’lol lum, ti buch’utik Ja’ me ta sk’elbik b

svakvinikal ta koj (Art. 110) mantal ja’ y

k jtsop j-abteletik tsobolik ta sk’elik batel sm

u’un j-abtelal ta skotol, ja’ sk’elik ti skanalik

mal muk’ta lum ta xch’ivit ta yan lum ti k’usi

usi tsots jtunel yu’un sta slekilal ti juse

yu’unik, ja’ chak’ucha’al jutsop j-abteletik b

ejiko xchi’uk ta juset lum, ja’ chich’ ch’u

pasik tsatsal mantal (Legislaturas) sventa k’u

elolo ti tsatsal mantal, buch’utik chak’ik’ jbel

li jvu’eletik jchaplo’iletik (Ejecutivo) k’usitik

chtun yu’un ta skotolik, ti k’usi jech sk’anik t

a’ ti k’usitik sk’anike.

ch’u chil ti lekilal jayibuk k’ak’al k’ucha’al ts

telik k’uyelan smeltsanik xchi’uk k’usi ch

�

���

ti jlok’el-ochel

l ti k’usi chich’

ja’ me yich’oj

stsobumbailik

mi ja’ ti buch’u

u sjalil xchi’uk

ik k’u sjalil te

chi’uk no’oxtok

batel smelolal

k, ti buch’utik

utik yich’ojik ta

batel smelolal

yaloj ti muk’ul

melolal ti k’usi

ta stekelik, ta

itik smeltsanik

et lum k’usitik

buch’u stk’el ti

nbeel ye cha

usitik chk’ot ta

l chabeluk lo’il

chich’ pasele,

ti jnaklumetike

s’ibael xchi’uk

hk’ot ta pasel

�

�

yu’unik ti k’usi snopojike, o

spasik ti kusitik slekubtasik

Ti jset lum, ja’ yich’ojbe ye

stekelal, chich’ nopbeel sm

yabtelanel ti slekilal ta sjunu

k’usitik chtaluk. Ti tsatsal m

xchi’uk stunesel ja’ chich’

skotolik.

Ti abtelal ta stekelik tsakal

smelolal ti tsatsal mantale (

Xu’ xich’ tael lekil abtelal m

k’ak’al ja’ no’ox mi sta ta m

lum ja’ tsk’el batel smelola

yabtelike.

Sbalunkojal xha’ vinik mapasel ta slekilal kuxlejal, m

xchapanel ti muk’ta jvu’el ta

tsobajel ta jsep lum (Sec

república) xchi’uk ti buch’u

(aprobación del Congreso

buch’utik oy ta sbaik-o, ja

sjunul yosilal Mejiko o xu’ n

be-el smelolal, anil xchi’uk

chich’ chapel, sk’an no’ox

abtelal ta jujuntal jnaklome

� �

oyuk k’usi staik ti buch’utik spasik ach’toe

batel.

e ti tsatsal mantal, xu’ spas mu ok’usi ch

elolal ti abtelal ta jtekeltik mi oy ilbajinel, stu

ul slumal Mejiko, ja’ no’ox chich’ k’elbel bate

mantal chak’ ta ilel jaytos xu’ xich’ ch’amu

makel ti kusitik chopol chk’ot ta pasel ba

ta muk’ta mantal chapbil k’op ja’ no’ox xu

(Ley).

mi yich’ tsakel ta muk’, k’alaluk ta skotolal,

makiel ti jlok’el ochel tak’in ta sjunul yosilal

al k’uyelan ch-abtej batel xchi’uk sk’el mi le

antal (Art. 29). Jech k’ucha’al elek’ osil, k’us

mi ok’usitik tsots chk’ot ta pasel, ja’ no’ox

a sjunlejal yosilal Mejiko, xchi’uk ti buch’utik

cretarías de Estado y la Procuraduría G

u yich’oj tamuk’ ta xak’ ta i’lel snail xchap

o de la Unión) xchi’uk, spajesik tsk’elb

’ ti k’usi chk’ot ta pasel ti mu xu’ yu’unik

no’ox ta jsep lum xchi’uk no’ox tok ti k’usit

k’un no’ox li k’usi chich’ pasele xchi’uk oy n

k’el be-el smelolal ta stekelal xchi’uk mu

etik. Ta smakel abtele oyuk chlok’ xchapan

�

���

e xchi’uk ti lek

tun yu’unik ta

unesel xchi’uk

el lek smelolal

unel ti abtelal,

atel slekilal ta

’ sk’elbe batel

mi jayib no’ox

Mejiko. Ti jset

ek chlok’ ti sat

si xk’otanuk ta

x stuk xak’be

k oy yabtelik ta

General de la

panobil lo’iletik

beel smelol,ti

xchapanel ta

ik tsots ta k’el

no’ox sk’ak’alil

stak’ makel ti

el tey ta snail

�

�

xchapanobil lo’iletik (Cong

sjelubtas (Ejecutivo) ti k’us

no’ox, ti jchap lo’iletik ta xic

Ja’ yu

Lajuneb xcha’ vinik manjchi’el kuxlej ta Mejiko ta jta

A)Bats’i jchi’eletik mi li’ li jav

I.Buch’utik li’vok’em ta yos

sme’ike.

II.Ti buch’utik chvok’ik ta ya

totil li’ vok’em ta yosilal Mej

III.Ti buch’utik chvok’ik ta ya

li’ ch’iem ta Mejiko, xchi’uk

IV.Ti buch’u chvok’ik ta yut

yu’un Mejikoetik, ak’omi ja’a

B)Ja’ik jch’ieletik ta Mejiko:

I.Ti jnalmal lumetik buch’u s

II.Ti ats o vinik ta yan lum m

snaik xchi’uk ak’o nakliku

k’uyelan chal ti tsatsal man

� �

greso), sventa chich’ ak’el lo’il mantal sve

sitik chopol (situacion); mi yich’ k’elbel sm

ch’ik tael ta ik’el (Congreso) sventa svulesbe

Xchi’bal xcha’kalul u’unik buch’utik nakalik ta Mejiko

ntal (Art. 30). Ta yosilal Mejiko k’usi xu’ jp

atik mi li’ vok’em o mi li’ li jch’iik.

votike:

silal Mejiko, k’uuk x-elan yosilalik o buuk t

an lume, mi ja’ xnich’on ti li’ ch’iemik ta yos

iko xchi’uk ti sme’ li’ vok’em ta yosilal Mejiko

an lume, ja’ xnich’on ti buch’u li’ ch’iemik ta

ti sme’ li’ ch’iem ta Mejiko, xchi’uk

t xanavel ta nab (barco) o mi ta yut xulem

a yu’un pasom k’op o jpaxyal no’ox.

staik ti svunik yu’un jch’ieletik.

mi la sk’an sbaik tsebuk vinikuk jch’ieletik ta

uk ta yutil jlumaltik Mejiko xchi’uk oytuk

tal vun.

�

���

enta chtun ta

melolal ta anil

e ta sjol.

pastik ti bats’i

alemuk ti stot

silal Mejikoe, ti

o;

Mejiko, ti stot

tak’in (avión)

a Mejiko, oyuk

stekel svunik

�

�

Buluchib xcha’ vinik manyosilal Mejiko:

I.Ti totil me’ile ta me xak’be

mi yu’un jun jnaklom, ja’ k

chanvun ak’o yich’ik ta mot

II.Sk’an me chi jk’ot ti k’usi

jun lum bu nakaik, sventa y

batel smelolal ti jch’ieltik ta

k’uyelan ch-abtej batel ti ma

III.Tsk’an chchapansbaik s

chal ti tsatsal mantal vun,

yo’onik, spojel ti slumal xc

yo’onik ta jtekelik xchi’uk le

IV.Ta skolta sbaik stojel ti k

Mejiko (Federación), chi’uk

ta slumal bu likem talel ta

xu’ skolta jbatik ta jtekelaltik

Slajchebal xcha’vinik mabatel smelolal ti buch’utik l

mi sk’upin ya’i ti cha’jot lum

Ti abtelal tsakbil xchi’uk k’u

k’uyelan k‘otem ta chapel,

muk’ mi li’ vok’emotik xchi’u

xtok mi oy k’usi k’ot ta pa

mantal tey komom chapbil l

� �

ntal (Art. 31). Ja’ tsots sk’oplal tspasik mi

e xchan vun ti xnich’nab ta jun chanobvun

k’ucha’al tajimol chanun, sba chanun, xchi

on chanvun k’ucha’al yaloj ti tsatsal mantal

k’ak’alil xchi’uk yorail ta xtavan ta ik’el ti j-

yu’un chkich’tik ti lo’il yu’un chi jbijubotik sve

jujuntal, lekuk sna’ik spikel ti tuk’etik, xchi’u

ayoletik (disciplina militar).

sventa chtun ta sk’elel ti yosilal Mejiko, ja’

sventa ta tsnopik ti jlumal Mejiko, sjunul

chi’uk k’usi oy ta sjunlej yosilal, ja sventa

kuk xi xch’i ik li’ ta yosilal; xchi’uk

k’usi chlaj ta stekelalik (Gastos Públicos), ta

k tey ta o’ol Mejiko (D.F.) o mi ta juset muk

jujuntale, ja’ jech k’ucha’al yaloj ti tsatsal m

k.

antal (Art. 32). Ti tsatsal mantal vun ja’ m

i’ likemik ta yosilal Mejiko xchi’uk buch’utik

malil sventa sk’upinel yu’un mu xlikik ta k’op

usi chich’ pasel lek sventa, ja’ k’ucha’al yaloj

sk’an me li’ vok’emotik ta yosilal Mejiko,

uk mu stak’ jtsak jbatik ta yan lum. Tey me

sel ta me xich’ tael ta alel jech k’ucha’al y

lo’iletik (Congreso de la Unión).

�

���

li’ ch’iemik ta

yu’un ajvalil o

i’uk xcha’kojal

vun.

abtel patan ta

enta chkilbetik

uk xtok ta xilik

cha k’ucha’al

yosilal, sjunul

a yu’un junuk

a sjunul yosilal

k’talum xchi’uk

mantal ti ko’ol

me ta sk’elbe

k chak spas o

k’cha’al li’e.

j ti mantal vun

tsakbilotik ta

k’elbil smulilal

yaloj ti tsatsal

�

�

K’alaluk mi mu’yuk k’ope,

(Ejercito), me ja’uk xu’ x

Pública). Ti buch’utik xu’ sk

buch’utik li’ ch’iemik ta jlum

k’usuk no’ox abtelal oyuk ta

Jech k’ucha’al li’i tsotsme

tak’in, (avión), xu’ xi jkom

jmeltsanej chinab tak’inetik

k’usuk no’ox xanbal tan na

batel ti svanteraik ( bande

pasel ti abtelal mi ja’ j-alma

spas lek o mi syaleb xchi’uk

Ti bats’i jchi’eletik ta Mejiko

k’usuk no’ox me abtelal ta s

tsots jtunel mi li’ ta spasik ti

Yu’un ti

Oxlajuneb xcha’vinik manjechuk yelanik cha k’ucha

k’ucha’al yich’ alel ta sba

komon chapbil muk’ta ma

Unión) ja’ me oy yipal xu’ s

ma’uk li’ likemik ta jlumal M

� �

mu junuk vinik talem ta namal lum chtun

-och talel xcha’biel jnaklometik (Policías

kolta sbaike k’alaluk ch’abal k’ope xu’ x-ochi

maltik ta skotol k’ak’al ja’ k’ucha’al spasik

a sba ti buch’utik, li’ vok’emotik sk’an ta yosi

sk’joplal j-al mantal bankilal mayol (Capitá

m ta jvu’el (patrones), jtots chinabtak’ (

(mecanicos) xchi’uk, ta stekelal , ta skotol

ab o mi vilel ta xulem tak’in (aeronave) ja

era) sventa chi j-ile ti likemik ta Mejiko. Ts

antal (capitán) ta jun xanavel ta nab o k’usuk

k stotseb xuleb tak’in.

o k’anbilik ta yan lum ko’ol me sk’an stsak

spasik, mi oy yabtelik o mi naka va’anbilik t

i abtelal yu’unik ta jujuntale.

Yoxch’akal buch’utik talemik ta yan namal lum.

ntal (Art. 33). Ja’ ti buch’utik talemik ta ya

a’al tsakal ta lajuneb xcha’ vinik mantal (

k’opojel (capítulo 1) slikeb ta a’lel, k’ucha

antal k’op; ti buch’utik yich’oj ta muk’ (Ej

slok’es batel ti jnaklomeik bu talemik ta nam

Mejiko, xu’ xlok’ik batel ta anil mu ja’to uts xic

�

���

sventa mayol

y Seguridad

ik ta mayolal ti

ti yantike, xu’

ilal Mejiko.

án), jtij xulemk

(maquinistas),

ti j-abteletik ta

a’ me jtsakojik

sots me stu ta

k no’ox abtelal

sbaik ta muk’,

ta jvu’el ja’ me

an lumetik mu

Art. 30); jech

a’al chk’opoj ti

ecutivo de la

mal banumil ti

ch’ chapanel o

�

�

chich’ k’elbeel jlikuk svunal

li’e mu stak’ k’usi chopol sp

Ti buch’utik talemik ta nam

slumal li’ ta sjunul yosilal slu

Ja

Chanlajuneb cha’vinik maxchi’uk antsetik ja’ik, bats’i

k’ucha’al li’e:

I.oyuk vaxaklajuneb sja’vila

II.lekuk yo’ontonik li’ xch’ilik

Vo’lajuneb xcha’ vinik ma

I.votar (st’ujel jtunel jvu’el) y

II.X’u xich’ t’ujel jtunel jv

jnaklumetik, xchiuk va’anb

mantal;

III.Snap’an sbaik batel ta

sk’oplal ta sjunul yosilal Me

IV.Stunel ti yabtejebik ti b

yosilal Mejiko xchi’uk snailta

V.Spasel skotol k’usiuk no’o

� �

l, skotolik ti buch’utik talemik ta namal balu

pasik.

mal banumil mu stak’ stik’ yeik sventa sk’elb

umal Mejikoe.

Xchan ch’akal a’ yu’un ti jch’ieletik ta Mejiko

antal( Art. 34). Ja’ jnaklejetik ta slumal Mej

i jnaklumetik oyu’unik stekel, ti k’usitik, sve

alik, xchi’uk

ke

antal (Art. 35). Oy me skolemalik ti jnaklome

yu’un slumal jnaklometik;

vu’el (votar) ta k’usiuk abtelal stsak ta

bil ta k’usiuk no’ox abtel, ja’ to mi jech c

jujuntal xchiuk oyuk kolemal sventa ta

ejkoe;

buch’utik xchabi ti yosilal Mejikoe, sventa

ak, jech k’ucha’al chal ti tsatsal mantaletike

ox abtel ja’ ti k’usitik abtel sk’an yo’one.

�

���

mil mi jalijikxa

beel sk’oplal ti

jiko ti viniketik

enta chtun ja’,

etike:

yu’um slumal

chal ti tsatsal

jk’elbel batel

a spojel jusep

; xhi’uk

�

�

Vakib xcha’ vinik ta kojnaklometik ta yosilal Mejiko

I.Ta me xich’ tsakel bi’il k’al

k’usi oy yu’un stuk jun jna

k’usi xu’ xkuxio; jech k’uch

jech k’ucha’al chal ti tsatsal

Li jmoj tsobol j-abteleltik x

yosilal Mejiko (funcionamie

xchi’uk ja’ ti bu tsakal chko

spas, jech no’oxtok yak’oj

xchiuk ti naklumetik ja’ me c

II.Xchapan sba batel sventa

III.St’ujel vuel k’alaluk jech

IV.Spasel batel abtel mi oy

ta moton stak’ pasel ti abte

V.Spasel ti abtelaletik bu o

jtunel jvu’eletik xchi’uk li bu

Vukub xcha’ vinik mantal

A) Mu junuk jnaklum li’ vok’

B)Ta sjoylejal yosilal Mejiko

li’i:

� �

oj mantal. (Art. 36). Ja’ xch’uneltak ma

o:

laluk xlikik ta naklej ta jun jteklun ti jun lum,

aklume, nail k’usitik smeltsaj (industria), sp

a’al no’oxtok xu’ xich’ tsakel bi’il ta skotol y

l mantaletike.

xchi’uk k’ux-elan ch-abtej batel ta stsakel

ento permanente del registro nacional de

om ta vun ti bu chal ja’ likem ta Mejiko xc

ta yo’on ti ja’ te tsakal ta sep slumal me

chich’ik ta muk’ ti k’u sba chal ti tsatsal man

a xcha’biel yosilal Mejiko;

ta xich’ k’anele buy jech chal ti tsatsal mant

y ta sba st’ujel jvu’el ta jusep yosilal Mejiko,

lale; xchiuk

oy ta jteklumetike, jech k’ux-elan ch-abtej b

ch’utik jk’el k’opetike.

(Art. 37).

’en ta yosilal Mejiko mu stak’ ilbajinel ta slum

o, ti buch’u li’ vok’em jech me ta xch’ay sle

�

��

antal ta jujun

chak’ ta i’lel ti

’ijilal o abtelal

yosilal Mejiko,

biil ta sjunlej

e ciudadanos)

chiuk xu’ k’usi

ejiko (Estado)

ntale;

tale;

mu me junuk

batel ta st’ujel

mal.

ekilal k’ucha’al

�

�

I.Mi oy buch’u sk’an xbat ta

abtejebal ta yan lum, xchi’

xchi’uk ti buch’u stunes svu

II.Ti buch’u naka vo’ob ja’vi

C)Ti buch’utik li’ vok’em ta

I.Ti buch’u stunes svunal k’

II.Ti buch’u chak’ ta ch’om

sjak’ojbe ta snail xchapan

Comisión Permanente);

III.Buch’u la xch’un stunes

yabinojik ti jvu’el o mi ja’ t

Mejiko (Congreso Federal o

IV.Ti buch’u la xch’un o mi

junuk svunal ti buch’u ta sle

Mejiko (Congreso Federa

(Comisión Permanente), j

abtelal yu’un ts’ibtabil vun

yabtelan;

V.Svanta koltael, ti buch’u

lum, o jun jtunel jvu’el ta na

jchap lo’iletik ta sbejel balum

VI.Ta yantik k’op lo’il bu cha

Ti k’usi chalme smelola li x

ti snail chap lo’il ta sjunul y

yu’un stuk’il li’ ta snail xcha

Ley reglamentaria respectiv

� �

a yan namal lum ta sjunul yo’one, mi oy bu

’uk buch’u stunes be svun jun jchi’el kuxle

untak ta jset lum o mi ta namal lum. Xchi’uk

l ta namal lum;

Mejikoe ta me xch’ay:

usitik yu’un jtunel jvuel ta yan namal lum;

m yabtel junuk jtuel jvu’el ta yan namal l

nobil lo’il ta yosilal Mejiko (Congreso Fed

s o la sta slekilal ta namal lum bu muyuk l

ti buch’u yich’oj ta muk’ snail xchapanobil

o de su Comisión Permanente)

i la tsak ti jtunel jv’uel ta yan namal lum m

ekilan mi mu’yuk albil ta snail xchapanobil

al) o mi ja’ ti buch’u yich’oj ta muk’ jay

a’ no’ox xu’ xich’ik’ svunal k’ucha’al muc

, bijil abtelal yu’un komon naklometik ti bu

talemik ta namal lum ta sa’ k’op, jun nak

amal lum, k’usuk no’ox ta sk’an sk’elbeel sm

mil (Tribunal Internacional), xchiuk

al ti muk’ta mantal vunetik.

xch’akalul (fracción II) xchi’uk chanib IV ti k’

yosilal Mejiko ta xak’be xchapbenal ta muk’

apanobil lo’letik (Congreso de la Unión esta

va), jech k’ucha’al ti k’usi ch-ak’batik svunik

�

��

ch’u sbisba ta

ej ta yan lum,

um, mi mubu

deral o de su

lok’em mantal

lo’il ta yosilal

mu xu’ x-ak’bat

lo’il ta yosilala

yibuk k’ak’ale

ch’utik spasik

uch’uuk no’ox

klum ta namal

melolal ta jtsop

usi li’ ts’akale,

’ul mantal vun

ablecerá en la

k jech me ta x-

�

�

ak’batik, mi oy buch’u jela

buch’u sk’anoj xchi’uk yak’o

Vaxaklajuneb xcha’ vinik xmakbatik ti slekilal xkuxleja

I.Mu’yu’uk bu ch’unbil, mu

mantal stak’ ch’unel k’ucha

Ti k’usi makbile ta xjalij ju

k’otem ta pasel ja’ k’ucha’a

II.Bu tsakal ta tsatsal muli

smul, ja’ to chich’ tsakel k’u

de auto formal prisión);

III.Ja’ to mi tsuts stojel ti mu

IV.Mi oy buch’u spas pojo

cholbil smelol k’ucha’al yalo

V.V.Mi jatavem ta stojel sm

de aprehensión) ja’to mi la

acción penal); xchi’uk

VI.K’u sjalil tojmulil ja’ albil k

Li tsatsal mantal ja’ chich’

sk’uxubinel ch’iel kuxlej, x

k’op.

Xchibal sbi

� �

av sk’ak’alil ti k’u sjalil yaloj li tsatsal man

oj ti buch’u sk’anike.

ta koj mantal (Art.38). K’usi xu spasik ti jn

alik:

u’yuk albil smelol k’usi k’otem ta pasel, k’

’al yaloj ti svaklajuneba xcha’ vinik mantal (A

un javil xchiuk ta x-akbatik stojik ti yantik

l yaloj ti tsatsal mantale;

l buch’u staoj smul ta milvanej ja’ me xu’

usi k’ak’alil ch-och lek ta chukel buch’u oy sm

ulil k’u slalil ak’bile;

l chak’al xchi’uk j-uch’ pox mi jech spaso

oj ti tsatsal mantaletik k’usuk no’ox k’op talu

mul, ta me xlok’ mantal svunal sventa chich’

a sts’iba ti buch’u yich’oj ta muk’ (hasta qu

k’usba yaloj ti vun xu’ spajes.

k’elel ti k’usitik k’op xch’aye, ti yantike xu’ x

xchi’uk ti k’uyelan xu’ xich’ abtelanel ti buc

�

���

ntal vun, ja’ ti

naklumetik xu’

usiuk no’ox li

Art. 36).

k mulil k’usitik

lek tsots stoj

mule (la fecha

lan-o, mi jech

k;

tsakel (orden

e prescriba la

xich’ pajesel ti

ch’u yalem ta

�

�

Ti xkuxlejal jlumaltik t

Blunlajuneb xcha’ vinik mnakalik xchiuk te vok’emi

jvu’eletike ja’ ta xich’be slek

xu’ sjelik o ta stuk’ubtasik t

el inalienable Derecho de a

Cha’ vinik ta koj mantal (tsakaluk ta jun lum, ko’olu

lumetik oyuk skolemalik t

tsoboluk skotoltik k’ucha’a

mantal.

Jun yox vinik mantal (Art(Poderes de la Unión), ti k’u

jech k’ucha’al yaloj ti k’uye

komon chapbil muk’ ta man

junuk k’usi k’otem ta pasel

Yach’ubtasel ti yipal ti buch

de los Poderes Legislativo)

t’ujel ta jujuntal ja’ik stukik k

ko’ontik, jech k’ucha’al chal

a)Ti jaychop buch’utik ta s

vune ja’ me ta xak’be sm

k’ucha’al lek xcholet batel s

� �

Sba abtelal ta yosilal Mejiko xchiuk k’uyelan ch-abte

mantal (Art. 39). Ti jnaklumetik ta yosilal Me

k ta jun lum. Ti yajval lumetike ja’ te c

kilal k’ucha’al li’i. Ti yajval lumetike ja me oy

ti yaj tunel jvu’eltak ta jun lum. (El Pueblo t

alterar o modificar la forma de su Gobierno).

(Art. 40). Ja’ sjunul yo’on ti jnaklumetik ta

uk ch’iel kuxlej, ta sjunul yosilal Mejiko, tsa

ta skotoltik xchi’uk oyuk xchapanel ta ju

al yelan cholol smelolal k’uyelan yaloj ti

t. 41). Ti teklume ja’ me ta xak’be yipal ti sn

usi k’otem ta pasel ti tsalbaile, jech k’ucha’a

lan xu’ spasike, jech k’ucha’al te cholol bat

ntal k’op ta yosilal Mejiko xchi’uk ti ju sep ba

ti lo’il komon chapbil tey ta sjunul yosilal Me

h’utik te oyik ta snail xchapnel lo’il k’opetik (

) xchi’uk ti jvu’el sk’elel jchap lo’il (Ejecutivo

k’ucha’al ta jujukoj, xchiuk ta xich’ pasel st’u

ltal ta jlikele:

sk’elbik batel smelolal ti slumal Mejikoe; ti t

mantalil xchi’uk svunaltak yu’un xu’ stsak

smelolal k’alaluk mi sta sk’ak’alil ti st’ujel ti

�

���

ej vueletik

ejiko buch’utik

chlok’ ti yipal

y yipal yu’unik

tiene Derecho

.

yosilal Mejiko

akaluk ta jsep

ujun yut lum;

slikeb tsatsal

ail tsobombail

al jsep lumetik,

tel smelolal ta

anamiletik, mu

ejiko.

(la renovación

o) ja’ to chich’

ujel ti bu sk’an

tsatsal mantal

k sbiik ta lek

jtunel jvu’ele.

�

�

Ti buch’utik ta sk’anik skol

sbaik ta jujun muk’tik nama

Mejiko.

Ti buch’utik tsakajtik ta sk’e

ti lekil xch’iel skuxlej, komo

Mejiko k’uyelan xchapoj sb

xu’ x-ochik ti spabeel sme

a’yej k’ucha’al nopbil sm

nak’alukno’ox, xchi’uk tuk’

yu’un sventa jtunel jvu’el xc

smulilal ti buch’u sna’ik stun

yelan stak’ yak’ sbaik ta kom

Ti jvu’eletik yu’un sventa

xchapanel ta jujuvok’ jtsobl

muk’ ta mantal k’op xchi’uk

II. Ti tsatsal mantale ti buc

yosilal Mejiko ko’ol me ts

xak’bik smelolal k’uyelan xu

ba sa’ik ti yipal yu’unik xchi

k’uyepal xu’ slajesik ti tak’in

Ti tak’in slok’esik sventa

sna’ojikme k’uyepal chlaj y

k’elel ti k’usitik ak’bil talel s

staik t’ujel ja’ ti k’u sjalil ak’

chal li’ xchiuk jech yaloj ti ts

� �

ta sbaik ta sk’elbeel smelolal ti slumal mej

al lumetik ta ju sep lumetik, jteklumetik xchi’

elbeel batel smelolal yosilal Mejiko ja’ xu’ sk

on stsob sbaik sventa chak’ik ta i’lel ti ja’ik

aik, spasbeik smelolal ti buch’utik oy yipal,

elolal ti stekel jchi’el kuxlej, jech k’ucha’al

melolal ta stekel k’uyelan xu’ xkoltava

chbat. Ja’ no’ox ti jnaklometik xu’ spasik

chi’uk chak’ sbaik ta i’lel ta jujuntal; jech k’u

nesel sventa jchi’el kuxlej ta juju vok’ xchi’uk

mon tsobajel.

st’ujel ti jvu’eletik ja’ no’ox xu’ skolta

lejetik jech k’ucha’al te cholol smelolal ta ko

ta tsatsal mantal.

h’u tsakalik ta sk’elbeel smelol ti chi’el juxle

sobol sk’an meltsanbil sk’elbik batel ti ab

u’ slok’esik ti tak’in sventa chtun yu’unik ta

’uk snail jt’ujel jvu’eletik, xchi’uk no’oxtok ja

n xchi’uk sk’elik bu xu’ staik yan tak’in bu ch

ti buch’u sk’an sabe batel smelola ti yo

yu’unik ti tak’in k’alaluk mi tsuts ti abtelal, ta

sventa stsutses yabtelik k’u sjalil te oyike,

’bil xchi’uk ti abtel k’usi lek albile. Xu’ staik

satsal mantale:

�

���

jikoe xu’ stsal

uk o’lol yosilal

k’elbe smelolal

k li’ nakalik ta

jech k’ucha’al

koltael, slikeb

anik, kolemik,

ti tsobombail

cha’al, chkom

k k’usuk no’ox

sbaik sventa

omom chapbil

ejal ta sjun lej

btelal ja’me ta

jutsop sventa

’ sk’elbik batel

lok’anuk talel.

osilal Mejikoe

a me sk’an lek

ti k’u sjalil xu’

k’ucha’al jech

�

�

a)Ti tak’in slok’esik sventa

Mejikoe sna’ojikme k’uyep

jchi’el k’opojel tsakal ta vu

k’uyepal ti tojolil ti avi e ja’

vinik (treinta ciento) yepal j

ta ko’ol ti jujutsop jk’el lo’i

ciento) ja ti k’uyepal sta svi

kajale.

b)Ti tak’in k’uyepal chlok’ s

k’alaluk ta st’ujik ti jvu’el

xchi’uk jk’el tsatsal mantale

j-o’lol ta xich’ik ti tak’in ta st

ta xich’ t’ujel ti jk’el tsatsa

xich’ik ta lajuneb xcha’ vinik

c)Ti tak’in chlok’ sventa

chanubtasel, sk’elbeel sme

jech k’ucha’al buch’u spasi

jech yepal ta xtun k’ucha’

abtelal (tres por ciento).

xch’akbe sbaik ta ko’ol ti ju

me ti k’uyepal sta svinik ti j

ta kajale.

Ti tsatsal mantal ja’ me tey

sk’elbik batel smelolal ti yos

xu’ slajesik ti buch’utik ta

ak’bil ta jun ja’vil, ta jujutso

ja’ no’ox jech yepal stak’ sla

� �

a ti yabtelik buch’u sk’an sabe batel sme

al chtun yu’unik ta jujun ja’vil, ja me ta s

un sbi ta stekelal ja’ (sesenta y cinco por

teyta o’lol yosilal Mejiko (Distrito Federal).

ech k’ucha’al albil xa komel tey ta kajal, ja’

il yu’un yosilal Mejiko ti oxvinik xch’akalul

nik k’alaluk ti buch’u ta xbat spas jvu’elal k’u

sventa chabtelanik k’ucha’al sta ti svinikik

ta yosilal Mejikoe, jpas tsatsal mantaletik

etik ta sjunul yosila Mejikoe (Diputados Fede

taik ta jujutsop jk’el abteletik ta jujun ja’vil; k’

al mantaletik ta sjunul yosilal Mejikoe, ja’

k ta jujun ja’bilal ta jujun abtelal ta jujuchop.

jtos abtelale, jech k’ucha’al sventa chan

elol sk’ulejal kuxlejal xchi’uk sk’el beel xku

ik abtel yu’un slok’esik ta ojtikinel (tareas e

al oxib yo’ vinik ta xtun ta jujun ja’bil xch

Ti lajuneb xcha’vinik k’ucha’al albilxa tey

tsop jk’el kuxlej yosilal Mejiko ti oxvinik yep

jvu’el t’ujbil jk’el tsatsal mantaletik jech k’uc

cholol smelol ti k’uyelan xchapik ta jujuvok’

silal Mejiko. Ja’ no’ox stuk ti tsatsal mantal t

spasik ti abtelaletike, mu stak’ xjelav slaj

op sk’elel chi’el kuxlej, ta lajuneb (por cient

ajesik ta slajeb ti tsalbail ta sventa jtunel jvu

�

���

elola ti yosilal

k’elik jayvo’ ti

ciento) sk’elik

Lajuneb xcha’

ta xich’ sbaik

(sesenta por

ucha’al albil ta

ta sjunul ja’vil

k (Senadores)

erales), ja’ me

’alaluk jano’ox

jech yepal ta

nvun, chich’ik

xlejal lumetik,

editoriales), ja’

hi’uk ta ju tos

y ta kajal ja’,

pal ti tak’ine ja’

cha’al albil tey

ti buch’utik ta

ta xal k’uyepal

jesel k’uyepal

to) xu’ slajesik

u’el; jech no’ox

�

�

tok ta xchol be batel smelol

mu’yuk yich’ ch’unel ti lo’il li

Jech no’ox tok, ti tsatsal m

bu’yuk lek k’otem ta pase

xchi’uk ti slekilalik k’usitik s

xchapanel ta yosilal Mejik

Federación).

III. Ti jk’el lo’iletik ta sjunle

chiel k’opojel.

Xch’akbenal A. Ti snail st’

Mejiko (Instituto Federal El

ti a’yej ta komon xchi’uk ja

spasik st’ujel ta jujuntal juse

ta sjunlej yosilal Mejikoe, j

mantale:

a)K’alaluk chlik ti tsalbail k

jujun k’ak’al ta skotol ti buc

(Instituo Federal Electoral),

ta jujun a’yej ta komon k

k’ucha’al chal li’i;

b)Jech k’ucha’al chak’ ta

Políticos) ta la xak’ik ta i’lel

ta jujun ora k’alaluk chjelav

estación de radio y televis

tsatsal mantal;

� �

lal sventa mu xch’ay ti stuk’ulanel ti tak’in bu

i’i oyme smulilal k’uyelan xu’ xich’ tojel.

mantale ja’ te chalbe smelolal k’uyelan xu’

l yu’unik ti jutsop jk’el ch’iel kuxlej tame x

staik ta juju vok’e ak’bil me batel ya’yejal ta

ko (los bienes y remanentes serán adju

ej yosilal Mejiko xu’ me stunesik ti a’yej ta

’ujobil jvu’eletik buch’utik ta sk’elbik batel sm

lectoral) ja’ no’ox stuk jvu’el xu’chal k’u sjal

a’ chak’ik ta ilel ta ch’ayob o’onal( televisi

ep lum xchi’uk ti k’usi spasik ta jutsop ti jk’e

jech k’ucha’al li’ cholol smelol xchi’uk k’us

k’alalto slajeb xu’ me stunesik vaxakib yox

ch’utik ta stsal sbaike jech k’ucha’al chal ti s

, jech ch’ak’bil ta jun o chib (minuto) ta jujun

k’ucha’al (radio y televisión), jech k’ucha’a

i’lel yabtelik, ti sk’elbeel xkuxlejal jnaklom

l ti yabtelike ko’olme tsobol chak’ik’ ta i’lel t

v ta a’yej ta komon (radio) xchi’uk ch’ayob

sión); ti skomenale jech chich’ tunesel k’u

�

���

u likemtalel mi

stoj ti k’usitik

xch’ay ti sbiik

a smuk’ul snail

udicados a la

komon yu’un

melolal yosilal

lil xu’ stunesik

ón) ti yabtelik

l ch’iel kuxleje

si chal ti tsatsl

x vinik sjalil ta

snail t’ujombail

n ora ta xjelav

al albil ta (d)

metik (Partidos

a jun (minuto)

b o’onal (cada

ucha’al yaloj ti

�

�

c)Ti k’u sjalil t’ujombaile ja’

staukme ti vo’ob yo’ vinik x

sjalil st’uj sbaike jech k’ucha

d)Ti k’usitik chlok’anuk ta

(televisión) tame xich’ ch’a

k’ak’al xchi’uk ak’obal;

e)Li sjalil ak’bil li ich’el ta m

chak’ ta ayej: lajuneb cha

xchanvinik xch’akalul yepal

yu’un jk’el tsatsal mantaletik

f)Ti sk’elbeel xkuxlejal jnak

snailxchapanobil lo’iletik (C

xchiuk ch’ayob o’ontonal ja

to’ox, xchiuk

g)Jech k’ucha’al yak’ a’yej t

svinikik xchiuk k’alal ta sk’a

st’ujobil jvu’eletik ta me xic

chak’ ti sep lume ta a’yej ta

yaloj tsatsal mantal xchiuk

sk’elbeel xkuxlejal jnaklom

sjalil skomenal ta me xtun o

xchi’uk ta juju tsop ta yosi

Mejiko ja’ stunes sjalil ti k’u

minuto ti k’u sjalil ta xtun

sjelubtas li k’usi chal ti snai

k’ucha’al tsakal ta (d) li ts

buch’utik ta sk’elbik batel xk

� �

’ me ta stunesik sventa slekilal ti buch’utik

xch’akalul (el ochenta y cinco por ciento) ta

a’al chal ti sk’opojel (a) jech k’ucha’al li’i;

ik’ yu’un li a’ye ta komon (radio) xchi’uk c

ak’beel yorail ta jujun j-al lo’il ta vakib xch

muk’ li stsalbailetike ta me xich’ ch’akel ta k

a vinik xch’akalul (el treinta porciento) x

l (el setenta porciento) k’uyepal xlok’ ti svin

k ta yosilal Mejiko ta anil no’ox;

klometik ta yosilal Mejiko mu’yuk buchu’ oy

Congreso de la Unión) ta xich’ pasel ta a

a’no’ox ti yich’oj ta muk’ ko’ol yepal te ak’bil

ta (A) xchi’uk (b) jech k’ucha’al li’e xchiuk k’

ak’alilxa st’ujel skotol buch’utik oyta yosilal M

ch’ ak’bel lajcheb xch’akalul (doce por cien

a komon (radio) xchiuk ch’ayobil o’ontonil,

k k’ux elanuk; skotol ak’bil jo’lajuneb xcha

metik ta yosilal Mejiko spuk be ta ko’ol yep

o yantik tunel vu’el ti buy va’an bil, jech k’uc

lal Mejiko.Jujun sk’elbeel xkuxlejal jnaklom

usi tsakale ja’ kajal ta sba sk’elel ta jujun u x

sventa ayej jtob sjalil ta stunesik jujunik.

il jt’ujel jvu’el ja’ no’ox me jech sjalil xu’ xich

sakal lie. Ti li’ tsakbile. Ti k’usi tsots jtune

kuxlejal jnaklometik, k’alaluk jech chak’ ta i’l

�

���

ta stsalsbaike

stekelal ti k’u

ch’ayob o’onal

hi’uk ta sjunul

ko’ol k’ucha’al

xchiuk lajuneb

nikik ta jujuntal

kajal ta sba ta

’yej ta komon

ta a’yej ta bai

alal xlikxa’ sa’

Mejiko, ti snail

nto) ti k’u sjalil

jech k’ucha’al

a’vinik; ti snail

pal xch’akik; ti

cha’al ta skotol

metik ta yosilal

xchiuk ta jo’ob

Ta skotol, ta

h’ tunesel jech

el ta spasik ti

lel.

�

�

Li Sk’elbeel xkuxlejal jnaklo

ta yantik jnaklometik, oy n

komon (radio) xchi’uk ch’ay

Mu junuk jch’iel k’opojel, m

ta slekilanbe, xu’ xak’ slok’o

ja’ ta st’ujik ti jch’iel kuxlej b

skoltael xchi’uk ta xlaj ta ilb

Chkom smulilal ti buch’u sk

Ti k’usi albil tey ta kajale s

yo’lolil slumal Mejiko jech k

aplicable).

Xch’ak’benal B. Mi tsuts ti

ja’ me ta xal k’u sjalil ta st

k’alal chk’ote, jech k’ucha’a

a)Ti k’usi chk’ot ta pasel

k’ucha’al chich’ pasel tey ta

juju sep lume chich’ me laje

tey tsak’bil ta xch’akalul A je

b)Ti k’usi yantik chich’ pas

k’ucha’al yaloj ti tsatsal m

chapbil muk’ta mantal k’op.

c)Ti k’uyelan chich’ ch’ake

stsoboj sbaik ta sk’el bee

noch’el biil, jech yelan chic

li' ta komon chapbil lo’il xch

� �

ometik (Partidos Políticos) mu’yuk bu staik t

no’ox sk’ak’alil k’usi chich’ alel ta k’opojeb

yob o’onil (televisión).

muxu’ slekilan ti k’usi spas ak’o mi yu’un stu

ol sat ti buch’u oy ta tsalbail xchi’uk stunes

buch’u lek spas ti abtelal chilik, mu jtsopuk

bajinel ja’ sk’el ti buch’u yich’oj ta muk’ti st

k’an koltael ta k’opojel ta ik ta yan namal lum

sk’an me xich’ ch’unel ta sjunlej yosilal Me

k’ucha’a cholbil smeloal k’uxi xu’ xich’ pasel

st’ujel jvu’eletik ta jujun lumetik, ti snail st’u

unesik tik’opojel ta ik’ xchi’uk ch’ayom o’on

al li’ tsakal ta tsatsal mantal vune:

k’alaluk yakal ti t’ujomal ta jujun k’ox

a sjunul yosilal Mejikoe, ti k’u sjalil ak’bil ti k’

esel stekel k’u sjalil albil tey ta kajal k’ucha’

ech k’ucha’al li’i.

sel k’alaluk yakal ti t’ujomejel, ta xich’ ak’e

antal vun, jech k’ucha’al li’ cholol smelola

. Xchi’uk

el ti k’u sjalil sk’elbeel xkuxlejal jnaklome

el smelolal yosilal Mejiko, chich’ tsakel ta

h’ pasel k’ucha’al yaloj ta xch’akalul a jech

i’uk xu’ chich ak’el.

�

���

a jech no’ox o

bal ta a’yey ta

k o yan jch’iel

s k’opojel ta ik’

k buch’u ta sta

’ujel jvu’eletik.

m.

jiko xchi’uk ta

e (Legislación

ujobil jvu’eletik

nal ja’to ti buy

lumetike jech

opojel ta ik’ ta

al a), b) y c) ti

l ta ko’ol jech

al li’ ta komon

etik, buch’utik

muk’ ti yich’

k’ucha’al albil

�

�

K’alaluk yakal ta abtel ti sn

(radio xchi’uk televisión) je

yich’ túnesele ti buch’u stu

ye sventa ts’akubtas ti mu

tsatsal mantal k’ucha’al li’ ts

Xch’akalul C. Ti slok’ol sa

jvu’eletike xu’ xch’akik ti k’

jvu’eletik, chilbajin sba stuk

Ti k’u sjalil albil ti st’ujobil j

jpas abtelal k’alalto Mejiko

ta lo’il a’yejetik ta stekel k’o

lum, xchi’uk no’oxtok ta jte

yo’lolil Mejiko, xchi’uk ti buc

jchieletike. Ti k’usi mu stak

stak’ alel k’uxi xu’ xich’

t’ujomajele, ja’ xu’ staik t

takupal, xchi’uk xtok ti sk’el

Xcha’kalul D. Ti k’usi cho

smulilal chak’ ti snail st’ujo

bik smelolal k’ucha’al oyuk

ik’etik ta (radio xchi’uk tele

buch’u chopol i spas xchi’uk

IV.Ti tsatsal mantal vune ta

ta jujun jvu’el buch’u ta x

svinikik ja’ me ta xch’un bei

� �

nail st’ujobil jvu’eletik ti k’u sjalil ta stekelal

ech k’uyelan albil te komem ta kajale mi

nesik k’ucha’al jvu’eletik ta snail t’ujombail

u to bu tsutsem yu’unike, ja’ chich’ ch’un

sakale.

atik ti buch’utik yakalik ta tsalbaile xchi’uk ti

usi snopik jujuntal snail t’ujobil jvu’eletik xc

kik o mi yantik jch’ieletik.

vu’eletik ta jujun k’ox lum xchi’uk ti buch’ut

ja’ to mi tsuts ti k’u sjalil stak’ pasele, ta m

opojel ta ik’ sventa sjunlej yosilal Mejiko xc

eklumetik, xchi’uk ti buch’u yich’oj ta muk’

ch’u yantik te komom tsobolik ti k’usi chak’ik

k’ lek pasel k’ucha’al lajxa yich’ alel xi ta k

pasel k’ucha’al chal ti buch’u yich’oj ta

ta alel ti chlekubuk ti chanvun xchi’uk p

beel skuxlejal ti jchi’el kuxleje ja’ to mi tsots

opol chk’ot ta pasel k’alaluk yakal ti t’ujo

bil jvu’eletike( Instituto Federal Electoral) x

xchapel stekel, xchi’uk xtok xu’ xich’ ch’aye

evisión), komon chapbil xchi’uk komom alb

k yilbajin ti tsatsal mantal.

a me xak’be sk’ak’alil k’u sjalil spasik ti juts

kom ta t’ujel stekelal, jech k’ucha’al k’ala

ik smantal ti k’uyelal sa’ech’el svinik ta jujun

�

���

xu’ stunesik ti

mu’yuk tsakal

, ja’ me ta xal

beel slo’il ta

i snail st’ujobil

chi’uk ti jutsop

tik ta xbatik ta

me xich’ tuch’el

chi’uk ta jusep

ti jvu’eletik ta

k’ ta i’lel yu’un

kajale ja’ ti mu

muk’ ti snail

poxtael bek’tal

s chtune.

omajele oyme

chi’uk ta st’un

el ti k’opojel ta

bil smelolal, ti

op t’ujombaile

al yakal ta sa’

n lum.

�

�

Ti k’u sjalil ta sa’ svinik k’a

buch’utik jpas tsatsal mant

me sa’ svinikik oxib u (n

mantaletik ta Mejiko (Dipu

oxvinik k’ak’al (sesenta días

mi mu’yuk to likem ti tsalba

Mi oy buch’u i yilbajin ti jts

smul k’ucha’al tsakal ta tsat

V.Ti k’uyelan xchap sbaik

Mejikoe ja’ me ta xal ba’yu

buch’u yich’oj ta muk’ ti sna

ti buch’utik sna’bik smelola

muk’ul jvu’el jchap lo’iletik

xchi’el kuxlej, ja’ chich’ ch

k’ucha’al li’i, stuk’il, na’biluk

k’usi sk’an ta jtatike ja’ lek s

Li snail st’ujobil jvu’eletik bu

ta sba skelel li st’ujel jvu’ele

xchanoje; ta xk’ot ta tsakel

jkoltavanej xchi’uk jchabiva

ta stik’sba jun j-ak’manta

jvalejetik, xchi’uk buy tsobu

ta jvu’el jchap lo’iletik, li jv

yu’un jvu’el sk’elel chapbil

tsobol j-abteletik xchi’uk k

� �

alal ta sja’bilal chich’ t’ujel ta jvu’el ta xkom

taletik xchi’uk jk’el tsatsal mantaletik ta yos

noventa días); k’alaluk naka chich’ t’uje

utados Federales), ti sa’el svinikike ja’ n

s). Mu stak’ xjelavik xchi’uk xak’ sbaik ta i’le

il ta sa’el svinike.

sop jchi’el kuxlej oy buch’u yantik jchi’eletik

tsal mantal vune.

ti buch’utik ta stsal sbaik ta jvu’elal ti buc

uk ti jvu’el ta jsep lume ta xak’ ta a’yel st

ail t’ujombaile (Instituto Federal Electoral), t

l ja’ chu’unin stukik, te tsobolik xtok ti sna’b

, ti jutsop tsalbailetike ta sjunul yosilal Me

h’unbeel ti k’usi chal ti tsatsal mantal vu

k, ak’biluk ta i’lel, chapaluk ti k’usi sk’an xic

sk’an sabeel st’ukil.

uch’utik ta sk’elik (Instituto Federal Electora

etike, xu’ k’usi snop stuk xchi’uk yabtelane

li k’usba pasbil ta yi’beltak, jvu’el sk’elel ch

anej. Li j-ak’mantal ta skotole ja’la yi’bel ta s

al jva’lej xchi’uk vaxakib j-ak’mantaletik

ubailik, xu’ xal ye’k ja’ no’ox ti mu xu’ st’ujik

va’lejetik yu’un stuk’ubtasel abtel xchi’uk j

lo’iletik; li tsatsal mantale ta xal k’usba ch-

k’usba ch-abtej ech’el li yi’beltake, jechsba

�

��

ta Mejikoe, ti

silal Mejiko xu’

el jk’el tsatsal

o’ox xu’ xjalij

el ba’yuk k’alal

k ta me stoj ti

ch’u chbatik ta

tukik xchi’uk ti

teyme tsobolik

beik smelola ti

ejiko xchi’uk li

ne. Ti abtelal

ch’ pasel ja’ ti

al) ja’ me kajal

l ech’el li k’usi

hapbil lo’iletik,

muk’ul xchi’uk

snail st’ujovil

ke,ti ak’mantal

un jsts’ibajom

-abtej ech’el li

a k’usba tsnit

�

�

sbaik ech’el li j-ak’mantale

jkoltavanej ta me xak’ik li

yich’oj ta sba skotol ja’ m

k’alaluk tsk’elik skotol buch

k’ustik chal li tstsatsal man

sjelubtas li j-akmantal ta ko

buch’utik ch-abtejik ta stojo

stik’sbaik batel jva’lejetik y

buch’utik chcha’bi k’alaluk t

Li bankilal jva’lej j-ak’man

ak’mantal ta sventa st’ujel

yabtelik, chich’ sa’beel xk’e

elan li k’usi chju’e, li yantik

stsobubail jk’el tsatsal ma

bankilal jva’lejetike sventa

ak’mantaletike. Mi oy k’us

no’ox j-ak’amantal ta sven

stsutses li k’u sjalil xokol ji

chich’ paselbatele xchi’uk

xchi’uk li yantik j-ak’manta

yabtelik, k’usi kajal ta sbai

skotolal xchi’uk li buch’utik

kuxlejetik, buch’u sk’an kolt

k’ux-elan yaloj ye li bank

Mejiko.

Li buch’u kajal ta sba skot

mantaletik (Cámara de D

� �

etik li’i. Li yi’beltak jvu’el sk’elel chapbil lo

buch’utik buch’u yabtelanel ta st’ujel j-abt

e kajal ta sba, stukik no’ox chi’uk k’ustik

h’utik ch-och xchi’uk chlok’ ta abtel ta sna

ntal st’ujel jvu’eletik xchi’uk chich’ ch’unel ja

omone, ja’ la chalba k’usba ta pasel batel a

ol jnaklometik. Li yi’bel jchabivanej st’ujel jva

yu’un sk’elbeel xkuxlejal jnaklometik ta sjun

ta yorail st’ujel li jvalejetike li jnaklometike.

ntale vakib ja’bil chjalij jkoj no’ox xu’ xic

jva’lejetik (Consejeros Electorales) vakib

xol ta skojol skojol, mu xu’ xich’ t’ujel yanve

ke ta xich’ik t’ujel ta yeik j-abteletik te’oyik

antaletik (Cámara de Diputados), tsosme

a ak’u xich’ik jak’beel skotol jnaklometik

si chopol la spas li bankilal j-ak’mantale o

nta st’ujel jvalejetik, li k’exolile ta me xich

kom li yabtel jva’leje. Li tsatsal mantale ta

k’usba chanavbatel. Li bankilal jva’lej j-

aletik ta sventa st’ujel jva’lejetik, mu me

k, ja’no’ox li buch’utik va’anbilik sk’elel j-ak

k chabtelanik xchanubtasel ech’el sventa p

tael, mu’yuk tojbil. Li stojolik k’uyepal chich

ilal ta skotol yu’unik jchapanvenejetik ta

tol spasel j-abteletike ja’ t’ulbil ta olon sna

iputados) jech k’ucha’al xk’otem ta t’ujel

�

��

o’iletik xchi’uk

teletik. Buch’u

tspasik batel,

il jvalejetik. Li

a’ me jech xu’

abtel xchi’uk li

a’lejetike ta me

nlej Mejiko. Li

ch’ t’ujel. Li j-

ja’vil chjalij ta

elta. Ja’ ti k’ux-

k ta olon snail

ye chak’ik ti

li sva’anel j-

o mi buch’uuk

’ t’ujel sventa

xak’ li k’usba

-ak’mantale y

xu’ oyuk yan

k’mantaletik ta

p’ijilaletik, talel

h’ike ko’olme li

sjunul yosilal

ail jk’el tsatsal

li xchi’bal ta

�

�

yoxibal skoj li chi’el naklom

komontak (stekeltak) sven

jkomen ta pasel k’usba chc

ta sba ti j-abtelalej chi’uk xu

Te la chkom sts’i’btael li sk

ak’ mantal ta komon chi’u

stuk’ulanel ta slumal yosila

teklumetik.

Li sts’i’bajom jvu’el sk’elel

skotolik ja’ li k’usi chal sban

Li tsatsalmantale ja’ me c

sventa jva’lej ta skotol j-ak’m

sk’elel ech’el ta skotol jva’le

ta snail st’ujobil jvu’eletik;

ak’mantal sventa st’ujovil jv

xu’ smak, li xchi’bal ja’bil ch

ti mi yichi’k t’ujeleuk k’alaluk

Li j-ak’ mantal ta yipal jvu’

sba jtunel jvu’el ti mi te ts

stsobubail j-abteletik. (Cám

Ja’a no’ox la chkom jun j-

chi’bal snail xchapanobil lo’

� �

metik teoyike ti bu chal ti k’opik ta snailta

nta xchanom vun ta o’lol, jech k’ucha’al

chak’ ta alel ti stsatsal mantale. Ta la xjali’ va

u’laj spas chchat’ujel ta koj no’ox.

k’elel chi’uk xchapanel vun j-abteletik ta ka

uk sk’elba k’usba ch-bat j-abtel ta pasel

al Mejiko bu xchajanbatel smuk’ul yich’el ta

chap lo’iletik ta la xich t’ujel ta jayvo’ j-ak

nkilalik ta abtel.

chal ti k’ustik chk’anbat sventa xu’ xkom

mantaletik, li j-ak’mantaletik ta sventa st’ujo

ejetik xchi’uk li jts’ibajom yu’un jvu’el sk’ele

; buch’utik abtejemik ta j-ak’mantal sven

vu’eletik xchi’uk jts’ibajom jvu’el sk’elel jcha

htal skolele, kajal ta sba yipal abtelal ta skot

k ji yich’ va’anel li jvu’eletike.

el sk’elel jchap lo’iletik ta xich’ik ak’el ta ju

sakal sbi sk’elbeel xkuxlejak jnaklometik ta

mara)

-ak’mantal ta juju tsop j-abteletik ta xich’ y

’iletik. (Camára del Congreso de la Unión)

�

���

ak jvu’eletik ta

l stalel chi’uk

akib jabil kajal

abilto ja’ yu’un

yu’unme k’an

a muk’ sjunlej

k’mantaletik ta

ta j-ak’mantal

obil jvu’eletik, li

l jchap lo’iletik

ta bankilal, j-

ap lo’iletik mu

tol jnaklometik

u tsop kajal ta

a junukal snail

yojtakinobil ta

�

�

Li snail st’ujovil jvu’eletik ka

ch-ak’bat li tsatsal mantal

xchanubtasel jnaklometik,

xchi’uk li bai’ik ta jutsoptik

st’ujel jvu’eletik, bu tslok’es

tsk’elik li t’ujik li jvu’eletike,

ti tsatsal mantale, yak’el

yojtakinobiltak ti k’aluk chi

tsatsal mantal (Diputados

abtel ta stsoblej sjunlej yos

ech’el li st’ujel j-abtele xc

tstsobbailik ta ju koj ta sk

mantale.

Li jak’ stsatsal k’opetik ta sk

te la kajal ta sba jun yibe

Federal Electoral), xu’ sk’e

ta jayvo’ik no’ox yu’un j-ak’

tslekub ta sbatel smelol

yabtelanelbatel sventa sk’e

ta sjunlej. Ta xch’unel bat

smakel li chopol tspasik ti

svunal tak’in, xchi’uk sk’ele

Li yi’beltak j-abteletik ja’ m

batel ta skoj tsatsal k’opeti

xu’me tstsalik ti smakobile j

� �

ajalme lek ta sba xchi’uk tey no’ox chk’ot, x

le, li abteletik k’usba stak’ sa’elbatel sko

ta sjunlej st’ujel jvu’el j-abteletik, li yich

e xchi’uk sk’el xkuxlej jnaklometike, li bu s

sik yabtelanel sventa st’ujel jvu’eletik, smelts

li chibamtakin bu tsk’elik li st’ujel jvu’ele jec

ta ilel ti k’usi ja’ melele xchi’uk ti k’u

ch’ t’ujel ti jvu’eletik jk’el tsatsal mantaletik

y Senadores), li chinamtak’in sveanta st’u

silal Mejiko ta ju jun snail jt’ujvanej ja’ jech’

chi’uk sjakbeel snopbenal sventa st’ujel

otol yi’veltak chpukijbatel jech k’uccha’al y

k’elbeel xkuxlejal jnaklometik ta sjunlej yosil

eltak j-ak’mantaletik ta snail st’ujobil jvu’e

lsba stukik spaselbatel, li buch’u kajal ta sb

mantal ja’ ti k’usba ta xal bankilal j-abtel. Li

l xchi’uk yabtelanel batel ta yi’bele, je

elel k’usi mu’yuk lek chk’ot ta pasel yu’unik

tel li k’ustik xchapanoj batel ta yi’beltak a

k’ustik oy ta snail tak’in, ojtakinbiluk lek sv

lbatel.

me sjamelbatel sventa ti jvu’eletik xu’uk y

ik ta sventa xkuxlej jnaklometik ta sjunlej y

jech k’ucha’l ti xch’akalul ba’i mantale.

�

��

xchi’uk li k’usi

ltaobil xchi’uk

h’elik ta muk’

stsakobil sbiik

sanel k’u sjalil

ch k’usba chal

usi chak’ jun

k xchi’uk jpas

ujel bankilal j-

k’usba sk’elel

j-abteletik. Li

yaloj li tsatsal

al banamiletik

eletik (Instituto

bae t’ujbilikme

tsatsalmantal

ech k’ucha’al

k li j-ak’mantal

abtel mu’yukla

venta chak’be

yu’unik spasel

yosilal Mejikoe

�

�

Li snail st’ujel jvu’eletik (I

tstsaksba slo’ilik j-abteletik

jech tsk’anik, li jmoj tsopol j

ti k’usi chal li jchap lo’iletike

VI.Sventa stuk’ulanel li sli

k’usi chk’ot ta pasel xchi’uk

sk’el beel batel smelol mi

mantale. Li k’usba yabtela

st’ujel jvu’eletuke xchi’uk t

xkuxlejal jnaklometike sven

xchi’uk ti bu tstsobsbaik ba

k’op.

Ta sventa st’ujobil jvu’ele

mu’yukme ta xich’ spajese

abtele.

Xchi’il sbaik ta abtel jtune

Chib yoxvinik mantal (Art

I.Xchi’il sbaik ta abtel jtunel

II.Li balumil joybilta jo’etik,

buy chch’i bik’tal chonetik ta

III.Li sbalumilal joybil ta jo’

na’betik (oceano pacífico);

� �

nstituto Federal Electoral) ta me xch’unb

k ti spasbatel yu’unike ta sjunlej yosilal Me

j-abteletike spaselbatel jt’ujvanejetike bu no

e.

kebal muk’ta mantaletik xchi’uk lekuk tsm

k smeltsaj ech’el li st’ujel jvu’eletik, ta me x

oy k’usi chopol tspasike jech ti k’usi chal t

aneltalel ta xak’be snelesobil li yantik spa

tstuk’ulanbatel ti xchabielik yich’elik ta m

nta ak’ume t’ujvanikuk li jnaklometike, ak’o

atel, ti bu chal li valunlajuneb mantal li’ ta m

etik ti mu xak’ k’usi stak’ smak, li muk’t

el sventa smeltsanobil ti k’usi chcha’yich

XChibal xch’akalul abtel el jvu’el ta ju sep balamil chi’uk ta sjunlej yos

t. 42). Li sjunlej yosilal Mejikoe chich’ ta muk

jvu’el ta ju sep balamil;

tey tsakale’uk li pojol tonetik ta yut uk’um x

a tsa’kinobil na’betik;

’etik ta Guadalupe ch’iuk ta Revillagigedo

�

��

batel li k’usba

ejikoe ti mi ja’

opol no’oxe, ja’

meltsaj batel li

xich’ ak’elbatel

ti muk’ tsatsal

asobil batel ti

uk’ sk’el beel

yich’ikuk t’ujel

muk’ta mantal

ta mantaletik,

k’elel batel ti

silal Mejiko.

k’:

xchi’uk li ji’etik

te oy ta sme’

�

�

IV.K’u smuk’ul smakoj li k

balumil joybil ta jo’etik, ji’et

uk’um.

V.Li jo’etik ta jmuk’ta navet

yich’el ta muk’ ta yantik nam

VI.Li k’u smuk’ul smakoj li

k’usba yaloj li ich’el ta muk’

Oxib yoxvinik mantal (Arbanamiletike ja’ik: Aguasca

Coahuila, Colima, Chiapas

Jalisco, Méjiko, Michoacá

Querétaro, Quintana Roo, S

Tlaxcala, Veracruz, Yucat

Federal.)

XChanib yoxvinik mantal ja’ yabil snail li stsatsal y

Mejiko.

Ja’ me jech tstsakbatel li k

chjelav batel ta yan lum li jt

slumal Mejiko ja’ ti buy sts

jva’lejetik ta komon.

Jo’ob yoxvinik mantal (Arli sjamlej yosilal xchi’uk st

no’oxla mi mu’yuk x-ayan k

� �

’ustik oy ta yut na’betik, xchi’uk ta xchak

tik buy chch’i bik’tal chonetik, xchi’uk pojol

tike k’u smuk’ul smakoj li yosilal Mejikoe ja

mal balumil xchi’uk li k’ustik oy ta yut na’beti

yosilal Mejikoe, chi’uk k’usi chjelbatel ta

ta namal balumil.

rt. 43) Li xchi’il sbaik ta abtel jtunel jvu’elet

alientes, Baja California, Bajacalifornia Su

s, Chihuahua, Durango, Guanajuato, Guer

án, Morelos, Nayarit, Nuevo León, Oax

San Luis Potosí, Sinaloa, Sonora, Tabasco

tán, Zacatecas, chi’uk jun o’lol yosilal M

(Art. 44). Li smuk’ta teklumal Mejikoe ja’ li

yipal stsobobail j-abteletik xchi’uk li o’lol

’u smuk’ul smakoj li yosilal Mejiko oy yu’un

tunel jvu’el ta sjunlej yosilal Mejikoe te me

sa’kalul chi’uk sjamlej buy ch-ak’bat li sna

rt. 45). Li jusep lumetik ta yosilal Mejiko, ch

tsa’kalil yosilal Mejikoe li k’uyepal oy yu’u

k’opetik ta sventa li’i.

�

��

yut na’vetik li

tonetik ta yut

a’ te yaloj ti oy

ik;

pasel ja’ jech

tik ja’ li ju sep

ur Campeche,

rrero, Hidalgo,

xaca, Puebla,

o, Tamaulipas,

Mejiko (Distrito

o’lol Mejikoe,

sjunlej yosilal

n ta abi-e ti mi

chich’ t’ujel ta

il stsobumbail

hcha’biik batel

unik avi-e, ja’

�

�

Svakibal yoxvinik mantastukik, k’usba tstsaksba slo

Mu’yuk ta xich’ paselba mi

Skoj mu stsaksba slo’ilik

stsobumbailik jtunel jvu’el

jechme tspas ti k’usi yaloj

komon chapbil muk’ta mant

Li xcha’ chapel yu’un jtune

xchi’uk mu xa stak’ tijel. Li s

me xojtakin sjak’el ech’el

sventa sk’elel k’usi k’opal xj

Svukub yoxvinik mantal yosilal xchi’uk sts’akalultak

Vaxakib yoxvinik mantal (chonetik xchi’uk pojol tone

Mjiko, ti yi’etik xchi’uk poj

k’uyepal smakoj ta yosilal M

(Gobierno de la Federación

stukik ti jusep lumetik.

akalul (TITULO TERCERO

� �

l (Art. 46). Li yich’el ta muk’ jyeklumetike

o’ilik chi’uk yantik j-abteletik, buy k’alal tsa’

mu xak’ye ta ak’ol snail stsobumbailik jtune

k, buch’uuk no’ox j-abteletik yu’un li t

etik, xu’ xk’ot li jnaklometik ta xchapane

j li vaklajuneb xcha’vinik mantal, ta sbalu

tal k’op.

el jvu’el ta sventa sk’elel k’opetik jech xa

snail smuk’ul chapanobil k’op ta sjunul yosil

ta sventa komon chapbil k’op, ta xak’be e

ju’ ta ak’ol snail stsobumbailik jtunel jvu’elet

(Art. 47) Li jsep lum Nayarit ta me xich’

k’uyepal smakoj ta avi ti yosil Tepik.

(Art. 48). li balumil joybil ta vo’etik, yi’etik b

tik te’oy ta yosilal mejiko, k’u smuk’ul sma

jol tonetikta yut nab, li nab ta jusep lum

Mejiko, ja’ yich’oj ta muk’ ti Jvu’el ta sjunul

n), ti balumil joybil ta vo’e ja’ no’ox mi tsk’e

)

�

��

e xu’ xchapan

kinobil yosilik;

l jvueletik .

a ak’ol snail

el ti sk’opike,

nkojal lo’il, ta

me chkom-o

lal Mejikoe xu’

ech’el svunal,

tik.

ti k’u sjamlej

uy xch’i bik’tal

akoj nabetik ta

etik, ti vo’etik

yosilal Mejiko

elbeik smelolal

�

�

Baluneb yoxvinik mantaxch’akalch’ak chabtelanik

lo’iletik (poder ejecutivo) xc

Mu xu’ stsobsbaik chib oxi

tik’el jchaploiletik ta jun jch’

jk’el chapbil lo’iletik ta sna

mantal. Ti mi k’usi oy k’usi

svakvinik mantal, ta me xich

Lajuneb yoxvinik (Art. 50)ta snail jtsobubailetik ta k

abteletike jun ta sventa jv

jtunel jvu’eletik. (Cámara de

Ta st’ujel xchi’uk x

Buluchib yox vinik mantmantaletik (Cámara de D

yosilal Mejiko, t’ujbilik ta

xk’exol.

� �

Slikeb abtel Xch’akalultak jvu’eletik

l (Art. 49). Ti smuk’ul yipal jvu’eletik ta

jvu’el jchap lo’iletik (Legislativos), jvu’el s

chi’uk jvu’el jtunesej mantal (poder judicial).

ib velta ti jvu’elitik ta jujuntal o mi ta epic,

’iel jk’opojel ja’ no’ox mi k’usi tsots chk’ot ta

ail jvu’eletik jech k’ucha’al chal balunlajun

yan, ja’ no’ox k’usi chal ti xchi’bal xcha’ka

h’ ak’beel lek smelolal sventa xchapel batel

XChibal xch’akalul jvu’el jchap lo’iletik

). Li jvu’el jchap lo’iletik ta sjunlej yosilal Me

komon, ta me xch’ak sba ta chib ti sna

va’lej yu’un jteklumetik xchi’uk jun bankilal

e Diputados y otra de Senadores)

Jkoj abtel xchapanel ech’el snail stsobubailik j-abt

tal (Art. 51) Li ta olon snail stsobombaili

iputados) ta me xchapsbaik jujun j-abtele

ox-ox ja’bil. Ta jujun jvalejetike, ta me x

�

��

yosilal Mejiko

sk’elel chapbil

mi ja’uk stak’

a pasel sventa

neb xcha’vinik

lul ta buluchib

lo’iletike.

ejiko xich’ ak’el

ail tsobubail j-

l j-abtel yu’un

eletik

ik jk’el tsatsal

etik ta sjunlej

xich’ t’ujel jun

�

�

Lajcheb yoxvinik mantalmantaletik (Cámara de Di

mantaletik yu’un jteklumetik

ta jnaklometike, t’ujbil ta ju

chich’ t’ujel lajun vinik jk’el

k’ux-elan chak’ sk’op li jv

lum(sistema de listas region

Oxlajuneb yox vinik manjva’anvanejetik ja’ me jech

sjunul lum ja’ ti butik k’elbil

jsep lum skotol jteklumetik

sjunul jteklum, mu me stak

no’ox li jk’el tsatsal mantale

Sventa st’ujel lajunvinik jk

xchi’uk li bu tsakal sbiik ta

ta sjunlej yosilal Mejiko. Li t

jvu’eletik ta yosilal Mjiko.

Chan lajuneb yox vinikdiputados) ja’ ti jayvo’ staik

chal tsatsal mantal:

I.Ti jvok’ jk’el kuxlejal, k’ala

ja’ me ti buch’u jelav yepal

buch’u ep lok’ sviniktak ta l

uninominales);

� �

l (Art. 52). Li ta olon snail stsobombaili

iputados) xchapoj me sbaik ta jo’lajunvini

k ( 300 diputados) ja’ me chkom ti buch’u e

uju tsop lumetik ja’ no’oxla xu’ xkom jkoj y

tsatsal mantaletik (200 diputados) ta me xic

va’anvanejetike, ja’ me jech stsk’elik ti sb

nales), t’ujbilik ta cha’chakoj.

ntal (Art. 53). Li K’uyepal smakoj yosilal l

h chk’ot li k’uyepal chich’ vok’el ta skotol j

like. Li spukijel snail jva’anvanejetik te tsak

k ta yich’ pasel ti k’usba slajem ech’emik jt

k’ xba xilbajin jch’iel jk’opojeletik ta jsep lum

etike mi ja’ epike.

’el tsatsal mantaletik ja’ ti k’ux-elan sliklej

jsep lum, ta me xich’ ak’el vo’ob xch’akalu

tsatsal mantale ja’me ta sk’elel ech’el li k’uy

k (Art. 54) Li st’ujel lajun vinik jtunel jv

va’anel ta jujun lum, ich’ bilikxa me ta muk

aluk xu’ stsak sbi ta jvok’ jchi’el kuxlej (lista

svinik buch’utik stsalbaik (Candidatos a Di

ajun vinik ta vok’ (Distritos) ta jujuntal (doci

�

��

k jk’el tsatsal

k jk’el tsatsal

ep yichoj t’ujel

yabtel, xchi’uk

ch’ik t’ujel ja’ ti

biik ta sjunlej

i jo’lajun vinik

jnaklometik ta

k sbaik xchi’uk

tsak biiletik ta

m ti mi cha’vo’

j jt’ujvanejetik

ul jt’ujvanejetik

yepal smakoj li

vu’eletik (200

jech k’ucha’al

as regionales),

iputados) ja’ ti

entos distritos

�

�

II.Skotol jk’el kuxlejetike ja’

nabil jayib tsakal sbi-ik ta jv

ak’beel yabtelik k’ucha’al ju

III. Ti jk’el jkuxlejetike buch

sk’elbe batel smelolal ti sv

jvu’el sk’elel jch’ieletik, xu

sk’elel jteklum, ja’ ti k’uye

jkuxlejetik ta jsep lum ja’ m

ti yabtelike sk’an me k’elel l

IV.Mu jtsopuk jk’el jch’iel

jvu’eletik ta sliklejal.

V.Mu xu’ xk’ot ta pasel, jtso

ya jvu’eltak (Diputados) jts

k’alaluk yich’ik t’ujel tey ta s

ta sjunlej slumal Mejiko. T

sk’ele jch’iel jkuxlej, ti mi ji s

albil smelolal tey ta tsobum

ta slumal Mejiko (nacional)

VI.Ti k’ux elan albil smelo

buch’utik va’al chkom ja t

cholbiluk smelolal ta xch’ak

jch’iel jkuxlej ja’me ti ich’bil

k’uyepal taatik ta t’ujel ta

tsatsal mantale ja’ me ta sp

abtelal k’usi ta skoje.

Vo’olajuneb yoxvinik. (Amantale tame sk’an svunalt

� �

’to mi sta ti chib (%) ta stekel buch’utik xt’u

vok’ jnaklometik buch’utik komik ta olon jutu

un jtunel jvu’eletik sk’elel jteklum;

h’utik xch’un li k’uyelan albilxa li’ ta ak’ole,

vunal kuyepal lok’ sviniktak yu’un stao ya

’me xich’ ak’beel yabtelik k’ucha’al jun jt

epal lok’ svinik ta sjunlej yosilal Mejikko,

me ti buch’u ep sta svinik ta stekelalik. K’ala

lek ta skajalkajal ti buch’u va’anbile.

l kuxlej xu’ (Partidos Políticos) xjelav ta

op jk’el ch’iel kuxlej (un partido político) xu

op jk’el jch’iel jkuxlej ja’uk no’ox k’uyelan lo

stsobobailik (Cámara) jelavuk jutuk ta vakib

i li’ k’usi yich’ alele mu’yukme ta yich’ tune

spas kanal ta jchop o cha’ chopuk, ja’ to mi

mbail (Cámara) yelabuk yepal ta stekelal ti k’

yich’ ak’el ta ilel ti jelavuk ta vaxakib (%); xc

olal teyta xch’akalul (fracción III, IV Y V

ti buytik tey tijilik talel ta abtel yu’un jk’el

kalul ( fracción IV o V) tsakbilukme ta venta

ik xata muk’ tey ta jujun buch’utik va’ajtik c

sjunul slumal Mejiko jech k’ucha’al yaloj

pasbe smelolal k’uyelan xu’ x-abtejbatel xc

Art. 55) Buch’u tsk’an tspas jtunel jvu’ela

tak k’ucha’al li’i ta pek’ele:

�

��

ujvanik xchi’uk

uk, xu’me xich’

stuk xa no’ox

abtel k’ucha’al

unel jvu’eletik

ti jayvo’ jk’el

luk staik batel

a jo’lajunvinik

’ oyuk jayibuk

ok’ ta skotolal

(%) li st’ujelal

esel tas venta

sta ti k’uyepal

’uyepal t’ujatik

chi’uk

) ta kajale, ti

l jch’iel kuxlej

a ti yantik jk’el

chkomike, ja’ ti

j ta slajeb. Ti

chi’uk xlekub ti

al jk’el tsatsal

�

�

I.Li’ na kaluk ta Mejikoe, li’ v

II.K’alauk mi yich’ik t’ujele o

III.Teyuk nakaluk buy tsk’

k’alaluk chich’ t’ujel.

K’alaluk ta st’sak sbi svent

mantal (Candidato a Diput

smuk’ul smakoje, o mi nopo

yorail chich’ t’ujele;

Ti bu nakale mume xch’ay t

Mu’ yu’uk me kabteltik sk’a

xu’ oyuk yabtel ta almantal

IV.Mu’yuk me yabtel sk’an

mantal stuk, mi ja’uk k’uch

lum, mi ja’uk jun almantal t

no’ox mi la jyikta yabtel oxib

V.Mu oyuk yabtel sk’an k’u

Nación) mi ja’uk (Magistrad

slumal mejiko, mi ja’uk j-ich

jvu’el.

Mi ja’uk ti bankilal jchapanv

la Nación), ta jsep lum ta

jts’ibajom yu’un jvu’el, mi

t’ujobile, ja’ no’ox mi la yik

t’ujele.

� �

vok’emuke, ja’ xu’ spas batel.

oyuk jun xcha’ vinik sjavilal ta sk’ak’alil t’ujele

an t’ujele o mi nopol tey nakal vakib u

ta tey ta snail t’ujombail sventa spas jvu’el

tado), sk’anme te slumal li jvu’el ti buyta x

ol xil ta nakle teyukxa oy vakib u sjalil snak

ta skoj ti jpas abtel sventa stekel jnalumetik

an ta mayol sventa yosilal mejiko (Ejercito

yu’un mayol ti bu chich’ t’ujele, mi sk’anto’x

n k’ucha’al yaloj ti tsatsal mantal mu sta

ha’al muk’ul abtel (Secretario o Sub Secr

ta jts’op abtelal yich’obil ta muk’ sjunul yos

b u sk’anto’ox k’alaluk ta xtae ta t’ujel.

ucha’al (Ministro) tey ta (Suprema Corte de

do), mi ja’uk jts’ibajom ta snail st’ujel jvu’e

h’ lo’il yu’un jvu’el o j-ich’ lo’il yu’un ta snail

vanej (no ser ministro de la Suprema Corte

a snailal st’ujel jvu’el ta sjunul slumal Me

ja’auk jvu’el yu’un xchi’uk no’oxtok j-abte

ktaikxa ti yabtelik, oxib u sk’anto’ox k’alalu

�

�

e.

sjalil te nakal

al jk’el tsatsal

xich’ t’ujele k’u

kle k’alaluk sta

.

Federal), mu

x oxib u sjalil.

ak’ spasba ta

retario) ta sep

silal Mejiko, ja’

Justicia de la

eletik ta sjunul

st’ujobil jtunel

de Justicia de

ejiko, mi ja’uk

el yu’un snail

uk sta yorail ti

�

�

Li Jvu’eletik ta jusep lume

jvu’eletik ta yo’lolil yosilala

lum buy sk’anik t’ujel ti k’u

yabtelike.

Li bankilal ta ju’ chop abte

Gobierno de los Estados),

jk’op ta sjunul yosilal Mejik

jtunel vu’el ta jteklumetik xc

no’ox li’ ta o’lol yosilal Me

mu’yuk slok’ ta jyabtele sk’a

VI.Mu me xu’ xkom ta abte

xchi’uk

VII.Mu me xu’ xich’ t’uje

balunlajuneb yox vinik man

Vakib xchan vinik manta(senadores) chapalik vaxa

xchi’uk o’lol yosilal Mejiko,

ja’ ti buch’u jutuk tsalbil kom

stsak sbiik ta vun ti buch’u

mantaletik ti buch’u tey tijil

kajal ta sba ti vo’k k’el chi’

yepal t’ujelal buyuk no’ox ju

Ti lajcheb xcha’ vinik skom

svinikike, chich’ k’elbeel s

Mejiko. Ti tsastal mantale ja

� �

etik (Gobernadores) xchi’uk ti buch’u yich

Mejiko (Distrito Federal) mu stak’ xich’ik

sjalil oy ta sbaik ti jvu’elaletike, ak’o mi xikt

el yu’un tunel vu’el ta ju’sep lumetik(los S

,xchi’uk ta o’lol yosilal Mejiko, (Magistrado

ko o ta sep lum o ta o’lol yosilal Mejiko, ja’

chi’uk buch’u tsots yabtelik sk’elbe’el xkuxlej

ejiko, mume xu’ xich’ik t’ujel k’alaluk tikilik

anto’os lajuneb yo’ vinik k’ak’al k’alaluk sk’a

el ti bankilal jchapanvanej (Ministro) ta jun

el k’alaluk yakal ta kux o’onton jech k

tal.

l (Art. 56). Ta snail stsobonbailik jpas tsat

akib svuk vinik jvu’eletik, jech k’ucha’al,

cha’ vo’ chich’ t’ujel ja’ ti buch’u ep stao svi

mele. Jech k’ucha’ali’i, ti jk’el ch’iel kuxlejale

kuch yu’une xchi’uk ti buch’u tey tijil talele.

ta patile ja’ me ta xich’ akbel ta sk’ob li jva

el jkuxle jech no’oxtok, ak’o mi stao ta ma

unuk lum.

menal jvu’eletik jech me ta xich’ik’ t’ujel ja’

svunal ti k’uyepal lok’ svinikike tsobil ta

a’ me ta xak’be xchapanoboil xchi’uk meltsa

�

�

h’oj ta muk’ ti

t’ujel ta jusep

taik ta j-ech’ ti

ecretarios del

os), jchapanej

jech k’ucha’al

jal jlumaltik ja’

ta abtele, mi

anto’ox t’ujele.

jch’unel k’op,

k’ucha’al chal

sal mantaletik

ta ju’sep lum

niktake ti june

etike sk’an me

Li jpas tsatsal

alejetik buch’u

akel xch’akojal

ti k’uyepal oy

sjunlej yosilal

anel ta skoj li’i.

�

�

Ti snail stsobonbailik spas

ach’ub skotolik ta vakvak ja

Vuklajuneb yox vinik (Arsuplente) ta me xich’ t’ujel j

Vaxaklajunub yox vinik mtsastal mantal ja’ me jech y

mantale (Diputado), ja’ no’

k’alaluk xk’ot sk’ak’alil t’ujel

Balunlajuneb yox vinik mmantaletik tey stsobombail

sventa xcha’ ochik ta ach’.

Ti jpas tsatsal mantal xch

k’exolin (suplentes) xu’ me

yu’unike, ja’ no’ox mi mu’

tsatsal mantale mi ja’ yu’un

ach’ j-abtele.

Yox vinik mantal (Art. 60vinik ta koj li’ ta komon

mantaletike, ja’ chal ye ti jtu

jpas tsatsal mantal ta jujut

slumal Mejiko; tame stsakb

ta me xak’beik ti yabtel yu’u

talel t’ujele jech k’ucha’al

chapbil muk’ta mantal k’op

� �

s tsastal mantale (la Cámara de Senador

a’vil.

rt. 57) Ta jujun jvu’el jpas tsatsal mantal (c

unuk xchi’il.

mantal (Art. 58). Ti buch’u sk’an spas jvu’e

yelan svunal k’ucha’al buch’u spas jvu’elal

’ox jelel ti sja’vilalik, oyukme vo’ob xcha’ v

e.

mantal (Art. 59). Ti jpas tsatsal mantal xchi’u

ik (Congreo de la Unión) mu me xu’ xcha’

hi’uk jk’el tsatsal mantaletike ti xchi’ilik ta

e xich’ik t’ujel k’alaluk mi och ti jtsop j-ab

yuk ji spasik abtel; ati jpas tsatsal manta

nike mu me xu’ xich’ik t’ujel ta k’exolil k’alalu

) ti k’ux-elan tsobol abtel yich’ pasel te tsa

chapbil muk’ta mantal, ja’ ti kux-elan c

uneluk li k’uyelan yich’ik t’ujel ti jk’el tsatsal m

tsop ti bu yich’ik talel t’ujele xchi’uk ta jus

be svunal ti buch’utik va’alik to’ox timi ja’ ep

un jpas tsatsal mantal ta sliklej (Senadores

tey tsakal ta vaklajuneb yox vinik manta

e xchi’uk ta tsatsal mantal. Jech no’ox tok,

�

��

res) ta me x-

cada Senador

l yu’un spasel

ta jk’el tsatsal

vinik sja’vilalik

uk jk’el tsatsal

’ yixch’ik t’ujel

abtele xu’me

bteletike mi ja’

al xchi’uk jk’el

k mi och jtsop

akal ta jun yox

chal ti tsatsal

mantal xchi’uk

sep lumetik ta

p sta svinikike

) k’aluk yich’ik

l li’ ta komon

, ta xal ti oyuk

�

�

yipal ti buch’utik chkomik ta

k’ucha’al te tsakal ta chan

xchi’uk tsatsal mantal.

Ti smelolal sventa oyuk yip

sva’anel jk’el tsatsal manta

senadores) xu’me mu tsa

stunesl tsatsal manta yu’un

Ta snail tsobubailk buy chic

xu’ sk’el stuk li snail st’uje

xalik ta xcha’ yich’ k’elel ti

pasel buy tsobumbaile m

stojobil, svunaltak sventa s

k’elel li xchapanel sventa t’u

Jun xchan vinik mantal (Amume stak’ ilbanel ti k’usi

snop no’ox stukik.

Ti jvu’el ta jujun snail tsob

xchi’uk mume stak’ ilbajinel

Chib xchan vinik mantal mantaletik buch’u yu’unik t

spasik ta sjunlej yosilal M

skontsanik ti yabtelik teyta s

me xmakbat yabtelik, ja’ti m

� �

a jk’el tsatsal mantal (Diputados) ja’ ti k’uye

nlajuneb yox vinik li’ ta komom chapbil m

pal ti k’usi chich’ ak’el ta i’lele, ti yak’ beel sv

al o mi ja’ jpas tsatsal mantal (asignación d

kbiluk ta muk’ xk’ot ta muk’ta snail st’uje

n slumal mejiko, jech k’ucha’al yaloj tsatsal m

ch’ chapel batel k’usi ta xal li jtuch’ lo’il albi

l jvu’eletike, (tribunal), li jk’el ch’iel jkuxleja

stak’to jelel li xchapanel t’ujele. Li k’usi ch

muxa me stak’ chapanel. Li tsatsal manta

sk’elbatel xchi’uk sa’beel sk’oplal ta sventa

ujelal.

Art. 61) Ti jpas mantal tsatsal xchi’uk jk’el t

snopik o spasik ta yabtelike, xchi’uk mum

bonbail tame sk’elbik batel smelol ta skot

l ti snail tsobonbailike.

(Art. 62). Ti jk’el tsatsal mantaletik xchi’u

ti k’u sjalil spasik abtelal, mu xu’ k’usitik ya

Mejiko o mi ta jsep lumetik buy ta xich’ik

stsobonbailik (Cámara) k’ucha’al; mi ja’ jech

mi chjalij ti k’usi yan spasike. Ja’ no’ox jech

�

��

pal chtun jech

muk’ta mantal

vunal xchi’uk li

de diputados y

el jvu’eletik ta

mantal.

lxae, ja’ no’ox

al jlumaltik xu’

hopol ji k’ot ta

ale ta xak’be

a ta xcha’yich’

tsatsal mantal

me stak’ k’usi

tol no’ox stkik

uk jpas tsatsal

antik abtelal ta

tojel, mu xu’

h la spasike ta

chich’ tunesel

�

�

k’ucha’al jpas mantaletik xc

ja’ to k’alaluk oyikxa ta ya

yabtel spas tsatsal mantal x

Oxib xchan vinik mantal. ti lo’il timi mu’yuk chapanb

stekelik; li buch’utik chk’oti

tsatsal mantale xchi’uk oy

sbaike muxu’ xjelav lajune

tsobajele ta xich’ a’yel mu’y

abtele, jechto sjalil xu’ xk’o

Xchi’ukme xokool chkom

mantal teyta snail tsobomb

ach’ ti jpas tsatsal mantalet

tame sva’anbeik yajval: ti

mantal ta snail stsobomba

svinike, ti snail tsobonbaile

ja’li k’usi chal li jtuch’ lo’il ta

vinik mantal li’ ta komon ch

bu xokol yajval ta snail tso

tabil ta t’ujele, ja’ me ta sm

buch’u sa’ojxa ono’ox svin

xcholet chich’ tael ta ik’el

mantal; ti buch’u va’anbil

komel ta jch’iel kuxlej, mak

kuxlej xcholet me chbat k’

va’anel ti spas mantaletike;

xk’ot li k’uchaal ji yich’ va’a

k’usi chich’ tsakele tame xic

� �

chi’uk jk’el tsatsal mantaletik xchi’uk ti xch

abtelik. Li stojelal smul k’ucha’al li’e ja’ ti

xchi’uk jk’el tsatsal mantaletik.

(Art. 63). Ti snail tsobonbail (Cámaras) m

bil skotolik xchi’uk jujuntal, ja’to mi ech’ ta

k ta tsobajele sk’anme ja’-o chk’otik k’usi k

yme sujelal ak’o k’otikuk ta ts’obajel ti bu

eb xcha’ vinik k’ak’al, mi mu’yuk la xch’un

yuk ta sk’anik ti abtelel, ja’ chich’ik tael ta ik’

otik stok, mi mu’yuk ji k’otik xtoke, xokol ch

abtelal yu’un jk’el tsatsal mantal xchi’uk

bailik (Congreso de la Unió) ja’to k’otikuk k

tike mi ok’usi chk’otanuk ta pasel k’alal oyi

abtelal yu’un jk’el tsatsal mantal xchi’uk

ailik jpas tsatsal mantal (Diputados) ja’ ti b

e ta me xak’ ta a’yel ti stu’jelil mi mu’yuk k’u

a xchankojal xch’akalul (fracción IV) ta juk

hapbil muk’ta mantal k’op (Art. 77 de esta c

obonbail spasel tsatsal abtelel ja’ me ta s

makik li buch’u ko’ol lok’ svinivik eke, ja’ m

ik ja’ no’oxme xchi’ilik li jvok’ sk’elbeel xku

ta jusep lumetik, k’alaluk va’anbilikxa’ox

ji kom ta snail stsobonbail spasel tsatsal

kbil me chkom buch’utik xchi’ilno’ox sbaik jts

’uyelan tsakal ta sjunul slumal Mejiko, mi

; xchi’uk ti xokol abtel ta snail stsobonbailik

anel ti jtsop jk’el ch’iel kuxlej, ta sjunlej yosi

ch k’elel mi ta xcha’kojal no’ox komeme.

�

��

i’ilik ta abtele,

xch’ay sba ta

u stak’ sjamik

o’lol yepal ta

k’ak’alil yaloj li

uch’utik oy ta

nik ji k’otik ta

el ti xchi’ilik ta

kom ti abtele.

k jpas tsatsal

k’alal mi lik ta

k ta yabtelike,

k jpas tsatsal

buch’u ep lok’

usi k’op chlok’

lajuneb xchan

constitución); li

mak ti buch’u

e ta x-ochik ti

uxleja jlumaltik

ti jk’el tsatsal

mantal t’ujbil

sop jk’el ch’iel

lajxa yich’ich’

ja’ me jech ta

ilal Mejiko ja’ti

�

�

Stak’ ayel xtok li jk’el tsa

(Senadores) mi muyuk xk’o

mi mu’yuk yabinijok buch’u

ojtakinel ti li’e, ta me slok’e

ik’el ti xchi’ilik ta abtele.

Mi mu’yuk naklumetik ta x-

tik’ilik xata abtel, tame xich

xu’to me xjelab lajuneb xch

Ja’xa me kajal chkom ta

xabtejike, li buch’utik tu’jb

mu’yuk ji k’otik, jech no’o

vu’eletik, sventa x-och ta ab

Xchiukme ta xich’batel ta m

mu’yuk lek k’o ta pasele, li

tu’jbilikxa ta sventa k’el tsat

spasel li yabtelik li buch’utik

Chanib xchanvinik mantamantaletike mi mu’yuk xk’o

sk’an skolelik ta snail tso

sk’ak’alik mi oy mu’yuk k’ot

Jo’ob cha’ vinik mantal (slikle yual xchibal vinkil (m

� �

atsal mantale (Diputados) xchik’ li jpas ts

otik lajuneb k’akal snitoj sba, mi ja’uk oy s

u yich’oj ta muk’ ta snail tsobonbaile, ta me

esba ta abtel ja’ to me mi lik ta yan velta, ta

ochik ta abtel ta snail tsatsal mantal vun (C

hik’ tael ta ik’el ti xchi’ilik ta abtel sventa

’a vinik k’ak’al sjalil.

sbaik, tsakbilikxame ta tsatasl mi oy k’u

ilik jk’el tsatsal mantaletik o pas tsatsal m

ox mubu la yak’ik ta ayel ta snail stsobo

btel ti bu k’al albil ta slikeb li muk’ta tsatsal m

muk, mi mo’oje ta me xak’be smulilal li tsat

i jujutsop sk’elvel xkuxle yosilal Mejiko, li jt

tsal mantaletik o pas tsatsal mantaletik, mi m

k tujbilikxa ji komik ta abtel.

al (Art. 64). Li jk’el tsatal mantaletik xchi’uk

otik ta tsobajel, mi mu’yuk ayej k’usi skoj o

obombailik jtunel jvu’eletike, mu’yukxa ts

ik ta abtele

Art. 65). Li snail chapanobil lo’iletik ta me

mes de septiembre) ta jujun ja’vil sventa slo

�

��

atsal mantale

smelol xchi’iuk

e xich’ ak’el ta

abiluk no’ox ta

Cámara) o k’al

spas yabtelik,

si mu’yuk lek

mantaletik, mi

ombailik jtunel

mantal li’e.

tsal mantal mi

tunel jvu’eletik

mu’yu k’otik ta

k li jpas tsatsal

o mi mu’yuk la

akbil ta muk’

stsobsbaik ta

ok’esik li slikle

�

�

yabtelik ja’ jech no’oxtok t

slok’esikbe cha’kojal yabtel

Ta xcha’kojal abtelale li s

batel, komon sk’elbeel bate

k’usiukno’ox chk’ot ta pase

mantal.

Li jukoj tsobajel ta snail

chapanele jech k’ucha’al ts

Vakib xchanvik mantal (Ak’ustik sk’an k’elele tey alb

no’ox ta sjo’lajunebal yual m

vu’el ta yosilal Mejiko (pres

to’ox yoraile tey yaloj ta ox

xcha’vinik yaul mux (mes d

ta lajuneb xcha’vinik yual o’

Li xchi’bal snail stsobomba

snelesik li yabtelik k’alaluk

ta slumal Mejikoe (presiden

Jukub xchavinik mantaljuno’ox snail stsobombailik

chich’ chapanel ja’ no’ox sv

ta ik’el mi ja’ sventaik li k

xabtelanik li k’usi o li k’ustik

li k’usi chich’ pasele.

� �

ta slik’eb yual sisak (mes de febrero) ta

ik.

anail xchapanobil lo’iletike ja’ me kajal ta

el smelol xchi’uk stu’jel jvu’eletik li’ ta slikle

el xchi’uk xchapanel batel jech k’ucha’al tsa

xchapanobil lo’iletike ja’me sk’elbatel ti

akal skotol li’ ta tsatsal mantal.

Art. 66). ta jukoj tsobajele ta me xjalij k’usb

bil ta kajal. Li sliklej tsobojele mu me xu’

mux (mes de diciembre) ta jujun sja’bilal, ja’

sidente de la república) mi la slikes yabtel

xib yo’vinik mantal, mi ja’ jeche chjalijto bat

iciembre) ta sja’bilal. Ta xcha’kojal tsobajele

’lalti’ (mes de abril) ta sja’bilal.

ailik jtunel jvu’eletik mi mu’yuk bu stsak sba

sk’an to’ox ti k’usjalil ak’bile, ja’ ta xchapan

nte de la república).

(Art. 67) li snail chapanobil lo’iletik (co

jtunel jvu’eletik ta spasel tsatsal mantal, k’a

venta stuk, ta xcha’ tsobsbaik k’alal ta juko

k’usi sk’an chapanele; ta xcha’ tsopolike ja

k yojtakinojike, ja’me jech ta xich’ pukijesel t

�

��

jujun ja’vil ta

a sba xchanel

tsatsal manta

akal ta tsatsal

k’usitik sk’an

ba xchapaj-o li

xjalij batel ja’

’ no’ox li jtunel

k’alaluk sk’an

tel ta buluchib

e muxu’ xjelav

slo’ilik sventa

n li jtunel jvu’el

ongreso) o mi

alaluk oy k’usi

oj chich’ik tael

a’ no’oxme ta

ta svinajesobil

�

�

Vaxakib xchanvinik mant(las dos Cámaras). Juno’ox

tsla’banik sba’ik xcha’chop

ak’bil tstsobumbailik xcha

jujuntale, jelelme sk’ak’alil

(ejecutivo) ja’me tsk’el ti j

xcha’chopalik. Mu’yuk junu

spajes yabtelik mi jelav ta

jtsop jtunel jvu’eletike.

Balunlajuneb xchan vinkpasel ta slikeb ja’vile ja’me

jvu’el ta sjunlej slumal me

ja’vile, ja’ta xchol batel ste

stekel ti k’usitik yabtelanoj t

sjunul slumal Mejiko, ja’ ti k

mi ta jchop no’ox tsobom

comisión permanente) tame

Ta jujutsop tsobajele tame

xu’me sk’an sutel sventa t

xchi’in ta lo’il ti buch’utik y

sjunul slumal Mejiko xchi’

buch’utik ta xalan slo’ilik k’u

komon chapbil lo’il k’op y

chich’ tunesel ti k’usitik chic

Lajuneb xchan vinik matsobombail ja chich’ ch’unb

� �

tal (Art. 68). Xchi’bal snail stsobombailik j

xme yavil oyikuk muxu’ xjelavik ta yan yav

palik li sjelel yavilike xchi’uk k’u sjalil tsk’e

a’tsopolik. Mi stsaksba slo’ilik k’alaluk ts

k’usi ora xu’ sjel ti yavilike, li jvu’el sk’e

jeleluk bu chbatik ta juchop, ta st’uj buch

uk snail stsobumbailik jtunel jvu’eletik (Cá

a oxib k’ak’al, mi mu’yuk yojtakinoj omi mu

k mantal (Art. 69). Ta xcholbeel smelol lo

e ta xalbe smelol ti snail tsobonbailik tey ta

ejiko ta me sts’iba ta vun slo’ilal ti k’usi sp

ekel ti k’usi spasojan ta sjunul slumal Mejik

ta jujusep lum xchi’uk ichbiluk ta muk’ ti k’u

k’uyelan ko’t xchapanel tey ta (Congreso d

mbail, ti buch’u yich’oj ta muk’ li’e (el pre

e xak’ta a’yel ti k’usi smelol lik ti k’usi yakik t

e sk’elbik batel smelolal ti k’usi spasoj ti

ta xepajes xchi’uk no’oxtok xu’ sjak’ ta ts

yich’ojik ta muk’ jusep lume, ti muk’ul jcha

’uk ti buch’utik yich’ojik ta muk’ ti jusep

usitik yabtelanojik pe mume stak’ sjutik. Ti

yu’un snail tsobonbail ti k’usitik cholbil sm

ch’ pasel li’i.

antal (Art. 70). Skotol k’usitik chich’ ch

beel slo’il ti komon chapbil mantal k’op xchi

�

��

tunel vu’eletik

vilik mi mu’yuk

likbatele, jmoj

sjel yavilik ta

elel jchap lo’il

h’u junukal ta

mara) mu xu’

u’yuk sna’oj li

o’il k’usi chich’

(congreso), ti

pasoj ta jujun

ko, ja’ta xchol

si spasanoj ta

e la Unión), o

sidente de la

ta a’yele.

jvu’el xchi’uk

’ib xchi’uk xu’

apanej k’op ta

lume, ja’ik ti

muk’ul mantal

melolale ja’me

hapel ta snail

’uk k’usitik xu’

�

�

xich’ pasele. tame snaban

sk’obik buch’u yich’ojik ta

jts’ibajomtak, ja’ me jech ch

yosilal Mejiko jech xu’ spas

Ti snail xchapanobil lo’il ja’

mantal tey chtuno’oxe.

Ti tsastal mantale ja’me ta

sbaik ti jk’el tsatsal manta

xchapoj sbaik ta jujuvok’ jk

ta jujuntal tibu talemik k’uch

Ti viyelan tsatsal mantal a

Mejiko mu’yuk spajebeik stu

Ta slikeb De la

Buluchin xchan vinik mxchi’uk xu’ chich’ ak’el ta i’le

I.Ti jvu’el ta yosilal Mejiko;

II.Ti jk’el tsatsal mantaletik

lo’iletik (Congreso de la Un

III.Ti snail tsobonbailIk ta

estados).

� �

n sbaik ta muk’ta jvu’el (ejecutivo) ja’me

muk’ jvu’eletik ta xcha’jotal tsobonbail xc

hich’ pasel jech k’ucha’al li’i: ¨ti snail tsobo

sik: (jpok ts’ibabil tsatsal mantal o mi ja’ ti k’u

me ta xalbeik smelolal xchi’uk k’uyelan ta p

xalbe smelolal xchi’uk k’uyelan ta pasel k’a

aletike (la agrupación de los diputados), j

k’el ch’iel kuxlej, xchi’uk stok xu’ xalik ti k’uy

ha’al jk’el tsatsal mantaletik (Cámara de Dip

albile mume persauk xak’ik ta ilel yu’un jv

unesel.

Xcha’ch’akal (sección ll) xchi’uk smeltsanel tsatsal mantaletika iniciativa y formación de leyes

antal (Art. 71). Ti k’uyelan xu’ jlikestik t

el yu’un jun jtunel jvu’el:

k xchi’uk spas tsatsal mantaletik teyta sna

ión); xchi’uk

abtel jvu’eltik ta jujusep lumetik (legisla

�

��

ta xak’ sme’

chi’uk jujun ya

nbail ta sjunul

usi nopbil).¨

pasel ti tsatsal

alaluk ta stsob

ja’ ti k’uyelan

yenal snopobil

putados).

vu’el ta slumal

tsatsal mantal

il xchapanobil

aturas de los

�

�

Ti k’uyelan xu’ xlik tsatsal m

jujun snail sk’el tsatsal m

stukike, ja’ me va’anbilik x

xchi’uk jpas tsatsal manta

sventa komon chapbil lo’ile

Lajcheb xchan vinik manchal jtunel jvu’el, k’uyelan

xalye, ko’ol ta xich’ nopbee

ti k’uyelan xu’ chich’ lo’iltae

buch’utik stoy sk’obike.

A.Albilukme ti xu’ xich’ abt

slo’iltael ta yan. Mi la jyal x

buch’u, mi mu’yuk k’usi cha

B.Mi la jyal yeik ti buch’u

k’elbilxa mu’yuk sutalel ta

batel sk’ak’alil ti k’usi chal

jech k’ot ta pasel k’ucha’a

tsobolik li jchap lo’iletike (co

C.Ti lo’il abtel sventa tsats

tsakbil k’otel ta muk’ jlom

sutalel, chak’ik’ talel ta a’y

buy liktalele. Ta me xcha’

kom chilike, tame xjelav b

revisora). Mi lek bat yu’unik

me tsatsal mantal ta xkom

milek kome tame xak’ik’ta a

� �

mantal yaloj jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, x

antal ta jujusep lum o ja’uk ti jk’el tsatsa

xchi’uk chalik k’uyelan xu’ xlik. Ti k’usitik t

aletike, ja’me ta xch’unbik smelol ti k’uyela

.

ntal (Art. 72). Skotol abtelal sventa tsatsal

xk’ot xchapbenal mume ja’uk no’ox jcho

el smelolal ta xcha’chopalik, tame xich’ k’ele

ele, ti k’u sjalil chich’ pasel xchi’uk chich’ lo’

telal teyta snail tsobonbail bu likemtalel ti l

xu’ xich’ abtelanele, ta xbat ta snail jchap lo

ale, xu’me ta xak’ik ta ilel ta anil.

slajeb jelav ta sk’obil(poder ejecutivo), sko

snail ti bu likem, k’al lajuneb k’ak’ale; ja’ n

l’ii mi bajal ti snail tsobajele o mi mu’yuk

al li’i ta sutesik talel ti abtelale ja’o k’alalu

ongreso).

sal mantal o mi ja’ti k’usi chich’ ak’el ta a’y

uk o mi stekel yu’un ti jk’el tsatsal manta

el ti k’usi mu xtune, ja’ teyta sutbatel ta jts

k’elik talel smelolal ta ach’, mi ja’ epik ti b

batel yan velta ti bu oy tsobajel sventa sk

ke buch’utik sk’elik ti abtelale li’i, li komom c

chich’ ak’el ta a’yel ja’me ta xalik ti jk’el tsat

a’yel.

�

��

xchi’uk xtok ta

al mantaletike

ta xalik ti jk’el

an vun pasbil

mantal ti k’usi

op tsobajel ta

elbeel smelolal

iltael xchi’uk ti

o’ile, ta xjelav

o’il (ejecutivo),

otol abtelal bu

no’ox mi, jelav

ch-abtejik, mi

uk sba k’ak’al

yel mi mu’yuk

aletike, ta me

sop tsobajel ti

buch’utik lekxa

k’elik (Cámara

hapbil lo’ile ja’

tsal mantaletik

�

�

D.Mi oy junuk abtelal sven

sutesel ta snail stsobumba

xchi’ukxa li k’ustik yich’ k’e

skotol buch’utik tey tsobol

jtunel jvu’eletik, stsak ta mu

sk’elel jchap lo’il (ejecutivo)

mi mu’yuk x-jelave, muxa x

E.Mi oy junuk abtel sven

tuk’umtasbil, o la jyak’bei

xchapanel snail stobumba

leke o k’usi ach’to ta xich

k’usitik ach’ pasbilik ta sna

ti ach’ mantaletilke ja’ ep lo

ta sba li jvu’el sk’elel jchap

sventa sk’el beel batel sme

jvu’eletik mi mu’yuk la sjel

sut batel sventa ta scha’ yic

pasbile ta xcha’ k’elelxae,

snailal stsobubailik jtunel

(ejecutivo), ta me xjelav ba

mantale, tibu ep mu’yuk sk’

tsatsal mantale muxa xu’ ta

stsaksba lo’ilik xcha’chopo

tame xich’ ak’el li tsatsal ma

ach’ tsatsal mantal pasbil

chtale.

� �

nta tsatsa mantal o smantal junuk jtunel jv

ailik jtunel jvu’eletik sventa sk’elel, tsutbatel

elbeele smelolale. Mi xcha’ yich’ ke’lel yich

like, tsutbatel buch’u la sutestalel ta snail

uk’ yan velta, mi lek ya’iik ta skotolalike, ta x

) sventa tsk’elbatel ja’ li k’usi chal li’ta sba xt

xu’ cha’yich’ ak’el ta sjabilal tsobojel.

nta tsatsal mantal o smantal junuk jtune

ik sk’el li snail stsobumbailik jtunel jvu’e

ilik jtunel jvu’eletik ja’ no’oxme xchapanik

’ pasele, mu me stak’ jelel li mantaletik je

il stsobumbail jtunel jvu’eletik mi la sjelubta

ok’ li jt’ujvanejetik ta snailale, ta me xjelav s

lo’ile (ejecutivo), ta me xjelav batel ta sba

elolal; Li k’usitik ach’ pasbilik ta snail stsob

ubtasik li jtunel jvu’eletik ta snail stobumba

ch’ k’elel, mi ja’ ep lok’ik ti mu’yuk lek chaiik

li abtel sventa tsatsal mantal, mi jelav ta

jvu’eletik, tame xjelav ta sba jvu’el sk’ele

atel ta sba tuch’al mantal. Mi tsots tspasba

’anojike, ti ach’ mantaletik pasbile, skotol li

a xcha’yich ak’el ja’tome ta yanto’o tso’bojel

lal snail jtunel jvu’eletike, ta skotolik li buch

antale ja’no’ox mantaletik jelavemike, ta me

le sventa chich’ k’elbeel sjelubtasel ta y

�

�

vu’el, mi yich’

buy la spasik

h’ jelubtasel ta

l stobumbailik

xjelav ta jvu’el

tuch’obil lo’ile;

el jvu’el o mi

eletike, yach’il

k k’usi mu’yuk

elavemxae. Li

asik ta skotolik

kotol ti abtelal

tuch’al mantal

bumbail jtunel

aibailik, ta me

k li ach’ mantal

xcha’ chopol

el jchap lo’ile

li snail tsatsal

abtelal sventa

l, ja’no’ox ti mi

h’utik te’oyike,

e xich’ nak’el li

yantik tsobojel

�

�

F.Ti k’usi chak’ ta a’yele

smantal jtunel jvu’el, ko’olm

G.Skotol abtelal sventa tsa

snail jtunel jvu’eletik, muxa

H.Li smeltsanel ach’ manta

jech k’ucha’al abtelal ti k’us

stojbe slok’obil, o mi tsk’a

chich’ lo’iltael ta snail jk’el ts

I.Li sliklejal tsatsal mantale

snailal jtunel jvu’eletik buy

stunesele, o mi jech k’ucha

yan-o snail stsobumbail jtun

J.Li jvu’el sk’elel jchap lo’

stsobubailik jtunel jvu’eleti

buch’u ja’ no’ox yabtel sk’e

smul ti jun jtunel jvu’jel tsots

Jech no’ox xtok mu stak’

tsk’an li buch’u tsk’el no’ox

D

Yoxlajunebal xchan vinik

I.Sventa snaban ach’ jsep l

II. (Tubemxa).

� �

, yach’ubtasel mantaletik o mi slok’esel

me chich’ k’elbeel batel svunal sventa lekuk c

atsal mantal bu mu’yuk xjelav ta snail sts

xu’ xich ak’el jkojuk stsobojel li ta sja’vilale.

aletike buyuk no’ox junuk ta xchi’bal snailal

si chch’amun sventa xk’ot ta pasel li abtela

anbal mayoletik xchi’uk’ stuk’, skotol taje

satsal mantal.

e o smantal jtunel jvu’eletik teme chich’ l

y chk’ote, ja’no’ox mi jelav jun u k’alalu

a’al jun abtel sventa tsatsal mantal xu’me xb

nel jvu’eletik.

ile (ejecutivo) muxu’ sk’el xcha’chapan ta

k, k’alaluk tik’il ta abtel bu t’ujbil yu’un jn

elel, jech k’ucha’al li snail jk’el tsatsal manta

s yabtel ta sjunul yosilal Mejiko ta skotol no’

spasba ta smantal stuk o xcha’ pas no’ox

ech’ele.

Yox ch’akal (sección lll) Ti yipaltak snail tsobombail e las facultades del congreso

mantal (Art. 73). Ti snail tsobombaile oym

um ta sjunul slumal mejiko

�

�

mantaletik o

chbat.

sobumbailik ta

spasik talel, o

ale, chak’ o mi

tsk’anme ba’i

o’iltael buy ta

uk sk’an to’ox

bat slo’iltael ta

junukal snail

aklometik o li

al buy chal oy

’ox.

x tsobojel buy

e yipal:

�

�

III.Xu’ stsob ach’ jsep lum

jtunel ti k’usi chich’ pasele:

1o. Ti xch’ak’alul o xch’akal

jnaklometik, jechuk yepal.

2°. Yich’uk ak’el ta i’lel ta

oyuk k’usitik ep xchtun sven

3°. Ak’o ya’iik ti (legislatura

jsep lum, chkome sujelal y

k’alaluk yich’ tsakel ta muk’

4°. Jech no’oxtok ak’o ya

stakbatel ti ya’yej vukub k’a

5°. Tsakbilukxame ta muk’

jpas tsatsal mantaletik teme

6°. Ti xchapbenal yu’un sn

jusep lum, sk’an k’elel lek

(legislatura) ta jusep lum bu

7°. Ti (legislatura) ta jusep

k’ucha’al yich’ alel ta kajale

jusep lum.

IV. (Tubemxa).

V.Sventa chich’ jelel ti bank

VI. (Tubemxa).

VII.Sujelal sventa chich’ toje

IV.Sventa stsak yip ti k’usi

xu’ xak’ik ta chamunel ta s

tak’in xchi’uk sk’an ojtakine

tak’in stak tunesel k’usukno

� �

metik ta yutil yosilal Mejiko ja’to mi oy buc

ultak sventa xtunta ach’ jsep lumetik, oyuk v

snail tsobombail (que se comprueba ante

nta chich’ ak’elta i’lel ti ch’iel kuxlejal.

a) ta jujusep lumetik, sventa slekilal o mi xc

u’unme chal slo’il ta vakvak u, tsakbilukme

.

a’ik ti jvu’el buch’u sk’el tsatsal mantale,

ak’al chapbilukme sk’ak’alil ti k’usi ora sk’anb

ti ach’ jsep lum ta yepalil jk’el tsatsal man

e oyikuk ta snail stsobombailik.

ail tsobombail cha’ albilukme ta yepalik ti (

k mi oy slo’k’oltak svunal, ja’ no’ox mi ya

uk’alal ti yosilale.

lum buk’alal yosilale, mi mu’yukla jyal ye’i

e, sk’anme chal yeik ti (legislatura) buch’u

kilal jvu’el ta sjunul yosilal Mejiko.

el k’uyepal chtun ta jsep lum.

chich’ alel yu’un jk’el tsatsal mantaletike o

sjunul yosilal Mejiko, mi lok’ ti mantal yu’un

el sventa chich’ tojel ta slumal Mejikoe. Mu

o’ox ja’to mija’ xtun-o ta skotol jnaklumetik, j

�

��

ch’utik, ja’tomi

vakvinik ta mil

e el congreso)

chopolil ti ach’

e talel ta sliklej

jech no’ox ta

bat.

ntaletik xchi’uk

(legislatura) ta

aloj xa yeik ti

k, ti xcha’ alel

u kechelikto ta

oyxaame k’uxi

ik sventa k’ex

u junuk ch’om

a’ no’ox mi oy

�

�

buch’u tsots ta xtun-o yu’un

yu’unik ti tsots k’usi chtun

Mejiko jech k’ucha’al chal

chich’ ak’el ta a’yel k’uyep

ochel tak’in, mi jech sk’an

lumetik, jech k’ucha’al tsak

a’yel jujun ja’vil ta snail xch

sk’ob ti bankilal jvu’el ta o’

yu’unik li tak’ine. Ti jvu’el

jvu’eletik ta skotolik, tame x

IX. Sventa chich’ k’elbel sm

bolomajele.

X.Sventa xchapanel ta s

(minería) xchabiltak banum

snail lok’ombailtak (indust

xchi’uk (rifa), xchi’uk buch’u

ja’ sventa chich’ k’ebel stu

svuk vinik mantal (Art. 123)

XI.Sventa chich’ slok’esel

Mejiko xchi’uk yak’el ta i’lel

XII.K’alaluk xlik k’ope, tame

XIII.Sventa chich’ alel tsa

ts’anal nabetik xchi’uk ban

mi mu’yuk.

XIV.Sventa stotsel xchi’uk

(ejercito), (marina de guer

sjujun slumal Mejiko, sventa

XV.Sventa oyuk smelolal

xcha’biel yosilal Mejiko, ak’

� �

n li tak’ine, mi jech tsk’anik talel taje chalik k

n-o ta anile ja’ jech taxal muk’ta jtunel jv

baluneb xcha’ vinik mantal (Art. 29). Je

al ti ilil ta jujun ja’vil sk’an me xnoch’anik

n li jtunel jvu’el ta o’lol yosilal Mejiko xchi’

kal tsatsal ta mantal. Ti jk’el tsatsal mantale

hapanobil lo’iletik sventa ilil jech no’ox stok

lol yosilal Mejiko ta me xk’ota sk’ob li svun

ta o’lol yosilal Mejikoe sk’anme xal ta tso

xal k’utik i laj-o ti tak’ine;

melolal ti bolmaletik ta jujusep lume mume s

sjunul yosilal Mejiko ti (hidrocarburo), s

mil (sustancias quimicas), k’usitik xt’oman

rias cinematográficas), bolmaltak, tsalbail

utik sk’el lekil k’ulejal, yipal nichimal vo’ xch

uk’il ta tsatsal mantal li abtelal jech k’ucha’

);

abtel xchi’uk chich’ makel abtelaletik ta

, yepajesel o sjutukajesel abtelaletik.

e xil ta sat ti jk’el jchap lo’il.

atsal mantaletik chich’ alel lek mi mu lek

umil, chich’ alel tsatsal mantal sventa nab

skoltael snailtak mayoletik ta stekelal, sna

rra) xchi’uk buch’utik mayoletik xvilik ta xu

a oyuk smelol li k’usi ta xchapan sbaik bate

k’uxelan xchapansbaike, chapaluk stuk

o me snak’sbaik li jnaklometike, va’anbil xb

�

���

k’u sjalil chtun

u’el ta yosilal

ech no’ox tok,

ta smantalil j-

’un ta jujusep

e tama xak’ ta

k tame xk’ot ta

nal k’usi tun-o

bajel ta jtunel

stak’ smakik ti

k’ulejal ch’en

nan, sibaketik,

ta tajimoltak

hi’uk (nuclear)

al chal ti oxib

sjunul yosilal

kuk meltsanbil

etik oy k’op o

a’el: Mayoletik

ulem tak’in ta

l ta abtel.

k’ik xbatik ta

batik ti bankilal

�

�

j-almantaletike xchi’uk may

k’ucha’al yaloj ti smantalil k

XVI.Sventa yalel tsatsal m

buch’utik talemik ta yan na

Mejiko, buch’utik x-ochik

jk’elvane jpoxtavanej ta sjun

1ª. Ti sk’elel xpoxtael jkotol

mu’yuk buch’u xu’ stik sba

x-albatik ta sjunul slumal M

2ª. Mi oy lik chamel spuk sb

Mejiko, ti snail poxtaele ja’m

la xcholbe smelolale tame x

3ª. Ti jvu’el buch’u sk’el po

ta skotol snail abtelal ta yos

4ª. Ti k’uyelan smelolal y

yakubele, xchi’uk k’usitik x

jnaklometike, jech no’oxtok

sokesel ech’ele, ta me xich

k’ot ta pasele.

XVII.Sventa yalel tsatsal m

vunetik, sventa yalel tsatsa

ta sjunul yosilal Mejiko.

XVIII.Chich’ ak’beel snail ta

oyuk smantalil ti xu’ jejelu

smantalil k’uyelan chich’ k’e

XIX.Sventa ak’beel smanta

xchi’uk chich’ ak’beel k’uye

� �

yoletik, ti jusep lumetike tame xchannubta

k’uyelan ts’ibtabile.

mantal bu likemutik, k’uyelan chich’ k’elbee

amal lumetik, jnaklumetik, ach’ jnaklumetik

talel ta naklej, j-ocheliktalel xchi’uk jlok

nlej yosilal Mejiko.

ltik ja’ me yich’oj ta muk’ ti jtunel jvu’uel ta y

junuk j-abtel yu’un jsep lum, ja’ no’ox ta xc

ejiko.

ba tsots xchi’uk xi’el sba xtanij talel ach’ cha

me ta xalbe smelolal ta anil k’uyelan ta mak

xak’be smulilal ti jvu’el ta yosilal Mejiko.

oxtaele tame xich’ ch’umbeel smantal ta ste

silal Mejiko.

yaloj ti jvu’ele tame x-och yabtelanel sve

xchonanik sventa chamel ta jujun jch’ielet

k k’ucha’al smelolal ti smakel spojel osil ban

h’ k’elel ta ts’akal ta snail xchapanobil lo’ilet

mantal yu’un k’opojel a’yej ta komon, xch

al mantal stunesel xchi’uk k’upinel vo’etik b

ak’in, chich’ k’elelbeel lek smelolal kusitik x

uk ta pikel ti tak’in xtal ta namal lum xch

elel batel;

alil k’uyelan xu’ xich’ makel ti osil banamil m

pal stojol li’e.

�

���

asik batel jech

el batel smelol

ochemiktal ta

’eletik xchi’uk

yosilal Mexico,

ch’unik ti k’usi

amel ta yosilal

kel, mi mu’yuk

ekel j-abteletik

nta smakel ti

ik tsokanan ti

namil yilbajinel

ik a ti mi tsots

hi’uk j-ich’ jtak

buch’u ta sk’el

xu’ stak pasel,

hi’uk sk’anme

mu’yuk yajvale

�

�

XX.Sventa ak’beel smanta

Mejiko.

XXI.Sventa sk’elel mulileti

xchi’uk chich’ ak’el tojom m

Ti jvu’el ta slumal Mejiko x

ko’ol nitil tsakal xk’otanuk ti

chapal me yu’un ti muk’ul m

xak’be xchapanobil muliletik

XXII.Ti k’usi mulil ch’ayem

slumal Mejiko.

XXIII.Sventa xcholel tsatsa

sjunul slumal Mejiko, o’lol

k’ucha’al chalik xchi’uk xch

Mejiko, jech k’ucha’al chap

muk’ul mantal vun (Art. 21 d

XXIV.Xcholel tsatsal manta

teyta yich’obilta muk’ ta sju

smelolal, ich’biluk ta muk’

chapanel ta sjunlej.

XXV.Ti k’usi chich’ likesel,

snail chanubvunetike ta pa

xchi’uk buch’i kuchen yu’un

abtel, xchanobil abtel ts’un

yantik, snail k’usitik ayanem

ta snail talel kuxlejal ta sj

chtunanan ta snailtak k’usit

bak’etik ta vo’ne, xchi’uk

xchi’uk k’usitik ech’emik, t

Mejiko; jech no’ox tok k’uc

� �

alil ti jtsobajeletik j-abteletik xchi’uk skotol

k xchi’uk k’usi mu’yuk lek yich’ pasel ta

mulil, jech k’ucha’al chapbil slo’ilal li tsobol j-e

xu’ me xojtakinik ti muliletik oy me spojelike

muliletik ta sjunul yosilal mejiko; ti chk’otan

mantal vun, ti tsatsal mantal ta sjunul sluma

k skotol;

mxa xchapanele sna’ojikme ti snail tsobom

al mantaletik ti k’usi chalbik smelolal ko’

yosilal Mejiko, jusep lumetik xchi’uk jtek

hap sbaik ti snailtak xch’abiel jnaklometik t

pbil smelolal li’ ta jun xcha’ vinik mantal li’ k

de esta constitución).

al sventa sk’elbe batel smelolal ta jujutsop

unlej yosilal Mejiko xchi’uk ti yantike ak’o s

ta vu’elal ta komon xchi’uk ak’o smalaik

xchapanel xchi’uk ich’el ta muk’ ta skotol yo

arajeetike, yu’un me oy stu, ta kajal, xcha

n chanun; bijil abtel, (bellas artes) xchi’uk c

nbaletik xchi’uk sk’ulejal ch’en, bijil abtel x

m ta vo’ne, snail sk’ejobil vunetik, ja ti k’usit

sjunul slumal Mejiko xchi’uk chapbiluk sm

tikuke; sventa ak’beel smantalil ti k’usitik yic

snaik totil me’iletik pasbilik ta ton vo’ne,

ti xk’uxubineltak li’e jame yich’oj ta muk’

cha’al chal ti tsatsal mantal tey sk’el batel

�

���

jnaklejetik ta

sjunul Mejiko

elek’e.

e, ja’to mi jech

nuk ta pasel li’i

l Mejiko ta me

mbail ta sjunlej

’ol xchapik ta

lumetik, jech

a sk’oj slumal

komon chapbil

p jch’iel kuxlej

sk’elbeik batel

k’usi xk’ot ta

osilal Mejiko ti

kojal chanvun

chanubtasel ta

xchi’uk k’usitik

ik chich’ k’elel

melol ti k’usitik

ch’anan tael-o

k’usitik sna’ik

sjunul yosila

l xchi’uk spuk

�

�

batel ta ko’ol xchi’uk yosilal

chanobvun xchi’uk ti kolta

smelolal sventa ko’oluk no

chich’ ak’el ta a’yel ti k’usitik

XXVI.Sventa xakbeik k’usi x

snail st’ujobil jvu’eletik sve

naka no’ox ta sk’exolin, xk’

vo’ob yo’vinik mantal li’ ta

esta costitucion).

XXVII.Sventa chich’ ch’une

XXVIII.Xcholel tsatsal mant

jchap tak’inetik ta stekelal x

och xchi’uk k’uyepal -xlok’,

jsep lumetik, jtek lumetik,

sk’elel tak’inetik buk’alal sm

sjunu Mejikoe;

XXIX.Ja’ jech stak’ koltaane

1°. Sventa ti bolmaletik xtal

2°. Sventa stunesel xchi’uk

albil tey ta xchakojal xchi’uk

4° y 5° del Art. 27);

3°. Sventa snail tak’inetik b

4°. Sventa k’usitik xtun yu

xchi’uk

5°. Ja’ jtunel k’ucha’al:

a)Yipal nichimal vo’;

b)Spasel xchi’uk sbuts’el ti

� �

l Mejiko, ta jusep lumetik xchi’uk jteklumetik

ael ta tak’in yu’unuik ta skotolik, chich’

’ox ti chanvun ta sjunul slumal Mejiko. Ti s

k xk’ot ta pasel tame xa’ik sjunlej yosilal Me

xu’ spas jvu’el ta yosilal Mejiko xchi’uik ta s

nta sa’ik junuk k’exolil yu’un ti jvu’el ta Me

exol jlikeluk, jech k’ucha’al yaloj ti chanib y

muk’ul komon chapbil vune (en los artícul

el ti ak’o yikta ti k’usi kajal ta sba ti jtunel jvu’

taletik sventa xk’elel k’ulejal yu’un jvu’elal ja

xchi’uk chalbik smelolal ti jlok’el j-ochel tak’

jech k’ucha’al k’uuntik ta jtekeltik, sventa y

o’lol slumal Mejiko xchi’uk ti jutsop chi’e

makoj ti yosilale, ja’ sventa ti lekuk no’ox a

eltak

anuk ta yan lum.

k slok’esel ti k’usitik oy x-ayan ta banumile

k ta svo’kojal ta vukub xcha’ vinik mantal (e

u chak’ik ta ch’om xchi’uk bu ich’bilik ta muk

u’unik jnaklejetik o mi chil svokolik ta skoj

balbil moye;

�

���

k ti abtel yu’un

sa’beel batel

svunal k’usitik

ejiko.

tsak sbi tey ta

ejiko, a k’o mi

yo’vinik xchi’uk

los 84 y85 de

el ta Mejiko.

a’ me sk’elik ti

in, k’uyepal x-

yosilal Mejiko,

l kuxlejetik ta

abtejik batel ta

jech k’ucha’al

en los párrafos

k’ jnaklumetik;

ti jsep lume;

�

�

c)(gasolina) xchi’uk k’usitiku

d)Stsanobil k’ok’etik;

e)Chi’ mats’an vo’ xchi’uk k

f)Jts’et te’etik.

g)Smeltsanel xchi’uk yuch’e

Ta jujusep lumetik ta yosila

alel li’i, ja’li k’usi chal li xch

ta jsep lume ja’me ta xalik

spatanil nichimal vo’e.

XXIX-B. Sventa xchapel k

(bandera) ja’ ti slok’ol xik ta

XXIX-C. Xcholel tsatsal m

lumetik chi’uk jteklumetik, ja

ch’iel kuxlejal, ja’ sventa ch

vukub xcha’vinik li’ ta muk’u

XXIX-D. Xcholel tsatsal ma

kuxlejal ta sjunul yosilal Me

ta sjunul yosilal Mejiko;

XXIX-E. Xcholel tsatsal m

abtejbatel xchi’uk sk’elel b

xchi’uk ti yantik k’usi chabt

k’usi xtunanan-o, ta jkotoltik

XXIX-F. Xcholel tsatsal m

Mejiko, smakel jutuk k’usiti

ta jujun ja’bil, yak’el ta ilel c

sventa chlekumbatel yosila

� �

uk xlok’anan talel ta tseil kasetik (petróleo);

k’usitik yantik pajubtasbil; xchi’uk

el (cerveza).

al Mejiko ko’olme ta xchap slo’ilik sventa t

ibal tsatsal mantal li’ ta yosilal Mejiko. Ti jc

k k’uyepal staik ta jun jteklum, ja’ti k’uyep

k’usitik yich’oj xchi’uk k’uyelan stunesel sk

a petok xchi’uk sk’ejimol.

mantaletik sventa jvu’eletik ta yosilal Mej

a’ ti k’uxelan ta x-abtejik ta juvok’, sventa s

hich’ chu’nel k’usi albil smelolal ta yox kojo

ul komon chapbil mantal vun.

antaletik sventa chich’ k’elbel batel smelolal

ejiko, jech k’ucha’al chich’ k’elel batel k’uyep

mantaletik sventa xcholel batel, yak’eltailel,

batel abtel sventa k’ulejale, ja’ stuk o ti k

telanike oyuk no’oxme ep sat abtelale sven

k chi’uk ta sjunul yosilal Mejiko.

mantaletik sventa yak’el ta ilel ti k’usitik s

k chtal ta namal lum, ti k’usitik achi’k chtal

chi’uk stunesel k’usi sna’ik bijilal chi’uk ach’

l Mejikoe.

�

���

ti k’usitik yich’

chap lo’iletik li’

pal ta stojik ti

k’elobil Mejiko

iko, ta ju’sep

sk’elbel smelol

l xch’akalul ta

k’ulejal chi’uk

pal jnaklumetik

, k’uyelan ch-

k’uyepal chtun

nta lekilal ja’ ti

sta-o sk’ulejal

ta namal lum

ik chtun yu’un

�

�

XXIX-G. Xcholel tsatsal ma

jusep lum chi’uk teklumetik

sjunlejal xchi’uk xk’uxubine

XXIX-H. Xcholel tsatsal ma

ja’ti k’usi jelel tsnopik- ja’ b

ch’ayike, ja mi oyta sba ti x

xchi’uk ta jutsop, jech k’uc

xchi’uk yich’ojik ta muk’ j

k’uyelan xu’ xich’sbaik ta m

ti k’usitik chtunanan yu’unik

XXIX-I. Xcholel tsatsal man

lumetik, o’lol Mejiko xchi

jnaklometik, xchi’uk

XXIX-J.Sventa xchapbeel

k’usitik chtunanuk k’uyepa

jteklumetik; jech noxtok ti k’

XXIX-K. Xcholel tsatsal m

sk’elel k’usitik chtunanuk

xchi’iuk o’lol Mejiko, jech

yantik, xchi’uk.

XXIX-L. Xcholel tsatsal ma

jusep lumetik ta Mejiko chi’

tsak choy xchi’uk skotol k’u

juvok’ jchi’eletik xchi’uk yan

XXIX-M. Xcholel tsatsal

svunaltak xchi’uk bu chich’

XXIX-N. Xcholel tsatsal ma

sbaik, k’uyelan ch-abtejik

mantaletik li’i ta me xak’be

� �

antaletik sventa jvu’eletik ta yosilal Mejiko,

k, ja’ ti k’uxelan ta x-abtejik ta juvok’, jech k’

l slekubtasel osil abnaltik.

antaletik sventa k’usi xu’ spasik li snail st’uj

buch’u yich’ojik ta muk’, tsnop stukik xchi’u

xchapanel k’usitik chk’ot ta pasel yich’obil ta

chal xtok xu’ xak’be stoj smulik ti buch’uti

jech k’ucha’al yaloj tsatsal mantal, chak’

muk’, k’uyelan xu’ x-abtejik, k’uyelan xcholet

k sventa xchapanobiltak.

ntaletik sventa chak’be slikeb k’usi chtun ta

i’uk jteklumetik, tsobolme ch-abtejik sve

smelolal jtajimol, chich’ ak’beel slikem s

l ta yosilal Mejiko, ta jusep lumetik, o’lol M

’usitik tskolta sbaik juvok’ jchi’eletik xchi’uk y

mantaletik sventa paxyal chich’ ak’beel s

k’uyepal ta yosilal Mejiko, jusep lumeti

noxtok ti k’usitik tskolta sbaik juvok’ jchi

antaletik sventa jvu’eletik ta yosilal Mejiko,

’uk teklumetik, ja’ ti k’uxelan ta x-abtejik ta

usitik chchi’ ta yut nab, jech nox tok ti k’usitik

ntik, xchi’uk.

mantaletik sventa xcha’biel jlumaltik, c

t’unel.

antal sventa komon chapbil mantal vun, k

xchi’uk tspukik batel ta juvok’ jchi’elet

eik slikeb sventa ti abtelal chak’ik ta a’yel

�

���

ti jvu’eletik ta

’ucha’al spojel

jobil jvu’elletik

uk chalik ti bu

a muk’ stekelal

ik oy ta sbaik

’beik smelolal

t batel xchi’uki

Mejiko, jusep

enta xcha’biel

sventa sk’elel

Mejiko xchi’uk

yantik, xchi’uk

slikem sventa

k, jteklumetik

’eletik xchi’uk

ti jvu’eletik ta

juvok’, sventa

k tskolta sbaik

chich’ ak’beel

kuyelan xchap

tik. Li tsatsal

xchi’uk lekuk

�

�

no’ox abtejikuk batel ta juts

Jech k’ucha’al o’lol lum, ja’t

XXX. Xcholel steke tsatsal

kajale, xchi’uk skotol li k’us

stekelal.

Chanlajuneb xchanvinik tsatsal mantaletik:

I.Sk’anme cholbeel smelola

la jyal ach’ jtunel jvu’el k’us

II.Chak’mantal xchi’uk tsk’

tsk’elbatel, k’usba ch-abtej

tsatsal mantal;

III.(Tumbil)

IV.Sk’anme tsk’el ta jujun

sk’elik ba’i, tslo’iltaik, mi jec

mantal ta sjunul Mejiko, mi

sventa stsak yip. Jech nox

ta jujun ja’bil li sventa abt

yalkoj ti tsatsal mantal cho

stekel li skanalile.

Ti jvu’el jk’el tsatsal manta

slikeb mantalil sventa j-och

Mejiko mu xelab ta vaxak

yich’oj ta muk’ ti snail stk’e

jk’el tsatsal mantaletike tam

mu xjelav la vo’lajuneb yua

� �

sop kuxlejal ta Mejiko, jusep lumetik, xchi’u

ti k’usi lek sna’ik spasele.

mantaletike jtunelukme, tunanuk stekel ti k’

sitik li’ tsakal ta komon chapbil mantal vun x

mantal (Art. 74). Ja’ sventa snail stsob

al sventa chich’ ak’el ta ilel ta sjunul slumal

i la spas ta snail t’ujombail yipal jtunesej tsa

el, muxu’ buch’u k’usi chal li k’usi tsnop

skelel batel ta sjunul yosilal Mejiko, jech k

ja’bil k’uyepal chlok’ li tak’in ta sjunul yos

ch la sjelik jutuk li abtel stakojik batel ta jvu’

i jelav ti abtel k’usi takbile, mi lek jelave, sk

xtok, xu’me slok’esik k’uyepál stojol ti abtela

telal slekubtasel batel k’usitik chtunanan j

olbilk smelole, chich ch’akel batel ti tak’in k

al ta slumal Mejiko ja’me ta stakbatel ta sn

hel tak’in xchi’uk ti abtelal k’uyepal xlok’ yu

kib yual vinkil (8 de septiembre) sk’an sko

l tsatsal mantal mi ko’ol li k’usi tspasike. Ti

me xal ye’ik k’uyepal chtun ti tak’in yu’un

l pom (15 del mes de noviembre).

�

���

uk jteklumetik.

usiyich’ alel ta

xchi’uk yipal ta

bumbalik jk’el

Mejiko ti k’usi

atsal mantal;

p xchi’uk k’usi

k’ucha’al yaloj

silal Mejiko, ta

’el jk’el tsatsal

k’anme svunal

al chich’ pasel

jech k’ucha’al

k’uyepal chlok’

nail tsobajel ti

u’un ta slumal

o’oltas buch’u

i stsobonbailik

slumal Mejiko

�

�

Mi lik stsak yabtel ta sk’ak’

jk’el tsatsal mantal ta slum

mantalil sventa j-ochel tak’

mume xjelav ta vo’lajuneb y

Mume stak xelk’anik kom

k’ucha’al li’i, ja’ ti k’uyepal a

jtunel jvu’el ta Mejiko.

Svo’ ch’akalul.- (Tubemxa).

Svak ch’akalul.- (Tubemxa)

Svuk ch’akalul.- (Tubemxa)

Ja’ no’ox xu’ xjelab sk’ak’a

k’uyepal tak’in sk’an ti abte

oyukme smelol ti k’usi k’an

kajal ta sbae, tame sko’olta

k’ucha’al;

V.Tame xich’ alel mi oy m

smulik ti jech k’ucha’al yalo

de esta constitución).

Chich’ k’elbel smelolal ti k’u

yaloj ti lajuneb svak vinik li

tame xtun sventa tik’obil m

oy mulil yich’ tael.

VI.Chich’ k’elel k’uyepal laj

ti tak’inetike, sk’elik mi cha

pasel ti k’usi albile.

� �

alil k’uyelan ilbil ta oxib yo’ vinik mantal (Ar

mal Mejiko ja’me ta stakbatel ta snail tso

in xchi’uk ti abtelal k’uyepal xlok’ yu’un ta

yualil mux (mes de diciembre).

mel jlomuk, ja’ no’ox ti k’uyepal chtun s

albile; ja’me ta xabtelanik ti buch’u kajal ta s

.

).

).

alil ti yak’el slikeb smantalil ti j-ochel tak’in

lale, k’alaluk sk’el ti k’usi k’anbil ti jvu’el jk’e

nbile yu’unme chjelab batel ta snail tsobom

ajes ti buch’u yich’oj ta muk’ ta snail bu ch

mu’yuk smulilal ti buch’u x-abtejik ta jkoto

oj vuluchib svak vinik li’ ta komon chabil ma

usi chopol la spasik ti j-abteletik ta skotoltik

i ta komon chabil mantal (Art. 110 de esta

ulil li k’usi chich’ k’elel batel li’ ta jk’el chi’el

ti tak’in ech’ jabile, sventa sk’elik k’uyepal o

apal lok’ ti k’ux-elan albile xchi’uk ta xich’

�

��

rt. 83), ti jvu’el

bajel ti slikeb

slumal Mejiko

sna’ojike, jech

sba stsi’baoj ti

netik xchi’uk ti

el tsatsal matal

mbail ti buch’u

halbe smelolal

oltik mi oy sa’

antal (Art. 111

jech k’ucha’al

constitución),

l kuxlejaltik mi

och xchiuk lok’

k’elel mi yich’

�

�

Li Sk’elel k’uyepal laj ti ta

jtunel jvu’eletik jk’el tsatsal

Mejiko. Li’ ta sk’elobil mi l

ochel o jlok’el tak’in, ja’ti k

mu’yuk bu lek laj k’uyepa

tak’ine, tame xich’ tsakel ta

k’ot ta tsutsel ti k’usi yich’ p

k’uxelan xu’ xlekumbatel li a

Li k’uyepal chlaj tak’in sven

a’yel ta snail tsobombailik j

yual o’lalti’ ta yan javil (ma

xjalijto batel ti k’usi chal ta

mantal; li k’uyepal chjalitoj

mu’k sk’elbelbatel smelolal

ti k’usitik la spasik sventa s

Ti snail tsobombailik jk’el

tak’in ta komone mu x-je

septiembre del año siguien

chich’ alele ja’ ti tsutsemik

Mejiko(fiscalizacvion super

xchan vinik mantal li’ ta kom

k’elel, albil smeloltak k’usi s

pasanel batel ti k’usi yaloj l

superior de la federación), j

� �

k’in ta skotol ja’me ta spas ech’el ti snail

l mantaletik tey ta snail sk’elobol bankilal y

ok’ ta ojtikinel ti oy k’usi chopol k’otem ta

k’uyepal xlajanulk xchi’uk ti k’uyepal yich’

al albile o mi nakano’ox chalik ti k’uyepal

a muk’ ti tsatsal mantal mi oy k’usi chopol k’o

pasele, ta ju’sep lume ja’ no’ox mexu’ xalbe

abtelale, jech k’ucha’al yalo ti tsatsal manta

nta abtelal sk’elbeebatel smelolal yu’un me

jk’el tsatsal mantaletik mume x-jelab ta laju

as tardar el 30 de abril del año siguiente).

a xchan ch’akalul (fracción IV), ta slajeb jv

e mu stak xjelab ta jun u xchi’uk, ti mi jec

ta slumal Mejiko jech sjalil stak’ ak’el sven

k’elel k’uyepal laj tak’in ta k’omon.

tsatsal mantaletik ja’me snelesik sk’elel

elab ta lajuneb xcha’ vinik vinkil li jabil c

nte) ta sk’elbik lek smelol ti k’usi tsakbil tey t

k ti buch’u sk’elbikbatel smelol teyta kajal

rio de la federación), jech k’ucha’al chal ti

mon chapbil mantal, mu stak’ mukel ti k’usi

spasik bu yalojik ti bu sk’elbik batel smelola

i bankilal slumal yu’un Mejiko (entidad de la

jechtome sk’elikbatel ja’ ti k’usi yaloj ti tsatsa

�

��

stsobonbailik

yu’un jvu’el ta

pasel sventa

ch’akanel mi

laj yu’unik ti

ot ta pasel. Mi

ebatel smelolal

l.

sk’an ak’el ta

uneb cha’vinik

Ja’ no’ox xu’

vok’ k’op, li’ ta

che, yich’oj ta

ta chak’ ta ilel

k’uyepal laj ti

chtale (30 de

ta slajem k’usi

yu’un slumal

i balunlajuneb

i staik batel ta

al k’usi ta xich’

a fiscalización

al mantal li’i.

�

�

Ti snail jvu’eletik jk’el tsats

k’uyelan ch-abtejbatel ti se

me sk’anbe ak’o yal ti k’usb

VII. (Tubil).

VIII.Ti yantik k’usi chalike ja

Jo’lajuneb xchanvinik ma(Cámara de Diputados), m

li spatanil k’uyepal chlok’

mantal; mi oy bateltik mu

k’uyelan albil xa’ ono’ox ta

abtelale.

Vaklajuneb xchanvinik msk’elel chapalo’il:

I.Snopbeel smelolal k’uyel

Mejiko (ejecutivo federal) j

Mejiko (presidente de la r

jvu’el ta Mejiko ja’ chbayal t

Jech nox tok, chal ye ti k’u

abtejik ja’ti k’uyelan chal li

tslekubtas, tslok’es ti k’usi a

II.Xcha’al ti k’usi hoy ta sba

yosilal Mejiko (procurado

jchapanvavej ta tsatsal mu

stojobil patanil, bankilal ma

� �

sal mantaletik (Cámara de Diputados) tam

ep lum ti buch’u bankilal yu’un slumal Meji

ba la jyilik ta yabtelik ta sk’elel batel smelola

a’me ta xalik ti k’usi chal ti komon chapbil m

antal (Art. 75). Ti snail jvu’eletik jk’el tsats

i la jyalik ti k’uyepal tak’in chlok’, mu stak’ c

ti tak’in sventa abtelale ja’ti k’ux-elan y

yu’k chich’ tojel spatanil li abtelale, xka’ib

a ba’yuk o mija’ k’uyelan yaloj ti tsatsal m

antal (Art. 76). Ja’ slo’ilal sventa ti buch’u

lan abtejemikxa li jk’el tastsal mantal ta

ja’ ti k’u x-elan yaloj slo’il ju jun ja’bil ti jv

república) xchi’uk buch’u yich’oj ta muk’ ti

ta jun muk’ta tsobajel.

usi chapbil ta sjunul balumil xchi’uk k’usba

jvu’el ta Mejiko, xu’ smak, tstik’be smul, ts

albile xchi’uk chalbe smelolal k’uyelan tsnop

ae ja’ no’ox meta spas stukik ta sventa jk’el

or general de la república), bankilal j

liletik, xchi’il ta batel jchapanvanej, bankilal

ayol xchi’uk yantik bankilaletik, stekel may

�

���

me sk’elikbatel

ko xchi’uk xu’

al;

antal.

sal mantaletik

ch’ayel ta satil

yaloj ti tsatsal

betik smelolal

mantal sventa

tujbilik talel ta

sjunul yosilal

vu’el ta slumal

k’usi tspas ti

lek cha’iik ch-

spajesto, tsjel,

p sventa li’i;

mulil ta sjunul

jchapanvanej,

jvu’el ta snail

yoletik xchi’uk

�

�

stuk’ik talum o mi kuchbili

mantal;

III.Chal yeik xtok tixu’ xlok’i

mayoletik ta yan namal lum

tsotsik yabtel, xu’ xjelav ta j

IV.Chal slo’il ti jvu’el ta Mej

ja’ti kuyepal chtunan li xcha

V.Chich’ alel, k’alaluk mi c

va’anel junuk xk’exol ti jvu’

yu’un ti jsep lume. K’alaluk

ti bu tsobolik buch’utik yic

buch’utik mas epik te tsobo

no’oxme ti smantalile. Ti jv

sk’ak’alil chich’ t’ujel yan v

slok’esbe smolal ti jvu’ele

smantal li komon chapobi

bak’intike.

VI.Chich’ chapbeel smelola

jech k’ota pasel yu’un junu

xtuch’ ta be ti k’usi yaloj ti

stunesik tuk’etik. Ti k’usi

(senado), ja’ ta stsak o yip t

Ti tsatsal mantale ta me xa

VII.Oyukme buch’u yiloj ti k

ak’el ta ilel smul li abtel y

chopol k’ot ta pasel svent

k’ucha’al yaloj lajuneb svak

� �

k ta xulemtak’in chanavik, jech k’ucha’al y

ik batel ti mayoletik ta namal lum, xchi’uk x

m li’ ta slumal Mejiko xchi’uk xu’ xtal komiku

jun u, te kajal ta snabil Mejiko.

iko chpanan ti xcha’biel jlumaltik, ta xokon

a’bieltake.

ch’ayanuk stekel yipal ti jvu’eletik ta jsep l

’ele, ja’me ta slok’esbe slo’ilal k’uyelan tsat

chich’ va’anel ti jvu’ele (gobernador) ja’me

h’ojik t’ujel chalbeik ti jvu’el ta Mejiko ti a

olike, k’alaluk chkuxike, ja’ li buch’u yich’oj t

vu’el jech va’abile, mume xu’ xich’ t’ujel t

velta ti jvu’eletik yu’un me ja’ te cholol s

e. Ti k’usi chich’ alel li’i ja’me chich ch’u

l mantal ta jusep lumetik ja’ tskoj ti mu

al k’usi chlikanan yu’un ti jk’el jch’ieletik ta

uk li buch’u t’ujbilik, o mi ja’ ti kusuk no’ox

komon chapbil mantal, k’elbil no’ox smelol

k’op li’i ja’ta xak’be xchapanel ti buch’

ti komon chapvil ta sjunulal Mejiko xchi’uk ta

k’be smantalil li k’op li’i xchi’uk li albilxa ta k

k’usi chopol ta spasik li jk’el jch’iel jkuxlejetik

yu’un jvu’eletike. Oyuk buch’u tspakbe sk

a stekelal jnaklometik, lekukme chich’ k’e

kvinik mantal li’ ta komon chapbil mantal.

�

����

yaloj ti tsatsal

u’ x-ochtalel ti

uk ti k’usik yan

jusep lumetik,

um, mi tsk’an

tsal mantal oy

te chlik slo’ilik

k’u yal yeik ti

ta muk’e, ko’ol

ta ach’ mi sta

melol ti bu la

unbeel-o batel

yich’ smelolik

jusep lum mi

x k’ot ta pasel

olal mimu’yuk

oy ta sbaike

a jusep lum.

kajale.

k sventa chich’

k’oplal ti k’usi

lel batel, jech

�

�

VIII.Tsva’anik li bankilal jch

mulil ta sjunul Mejiko, mi

Mejiko (presidente de la re

ta xk’anbate mi naka chm

smule, buch’uuk no’ox jech

IX.Chich’ va’anel xchi’uk x

k’ucha’al ilbil smelolal li’ ta k

X.Chal yeik timi ja’ ep ti

yu’unik bu k’alal smakoj yos

XI.Chich’ chapel ta j-ech’el

kuyelan tsk’anike, Chal yeik

XII.Ti yantik k’usi chk’otan

chapbil mantal.

Vuklajuneb chanvinik mata yan snail tsobajel:

I.Chich’ ak’beel xchapanob

II.Sk’an xk’opoj xchi’uk ti s

ja’ ti buch’u yich’oj ta muk’ j

III.Chich’ va’anel ti j-abtele

smantalil k’usi chich ch’une

IV.Chich’ lok’esbeel ya’yeja

chcha’ t’ujike ja’to xu spasi

k’ucha’al yaloj ti oxib xcha

abtelal yu’un ti jk’el xchi’uk

ti buch’u ep lok’ vinik, ja’ no

ta slajeb batel ja’vil muxa st

� �

hapanvanejetik teyta stsobombailik mu chic

k’ota chapele ja’xa stnopbe smelol ti mu

epública), ta snop mi ta skolta mi mu’yuk ta

mak jayibuk k’ak’al o mi ta xlok’ ta j-ech’e

spas junuk jtunel jvu’el;

xu’ xich’ jelel ti bankilal jvu’el ta o’lol yosila

komon chapbil mantal;

buch’utik tey tsobolik, ti k’usi komon ta x

silal jusep lumetike;

ti k’usi k’opetik chlikanuk ta skoj sts’ak juse

k timi ja’ epik ti buch’utik tey tsobolike;

nan ta pasele ja’ no’ox chich’ tsakbeel s

antal (Art. 77). Ta jujun snail tsobajele stak

il lekil kuxlejel kuyelan oy smantalil ta snail.

nail spasobil mantal xchi’uk snail jk’el tsats

jutsop tsobajeletik.

etik yu’un snail jtunel jvu’eletik xchi’uk ta

el ta sventa li’i.

al, ja’ to mi laj jun u mi xokol kom ti abt

k mi jelav oxi u, ja sventa tsta yajval ti xok

anvinik mantal li’ ta komon chapbil manta

japs tsatsal mantaletik tey ta snail xchapan

o’ox mi xokol kom ti abtelal yu’un ti japs tsat

tak’ va’anbeel xk’exolik.

�

����

ch’ k’elel batel

k’ ta jvu’el ta

a skolta ti k’usi

el ti buch’u oy

al Mejiko jech

xchapik chtun

ep lumetik ja’ti

slo’il li komon

k’, mu stik’sba

sal mantaletik,

smeltsanik li

elale, k’alaluk

ol abtelal jech

l, mi ja’ xokol

obil lo’iletik ja’

tsal manteletik

�

�

Ja’ sve

Xvaxaklajunebal xchanvinlo’il (congerso de la unión)

xcha’vinik ti balunlajune

vaxaklajuneb t’ujbilik yu’un

po’ot xa’ox xlaj sja’bilal ya

sva’anik, xchi’il no’ox sbaik

Buch’u yich’oj batel ta mu

mantal vun li’i, stsak ta muk

I.Ta me sk’an sna’ sventa

svaklajunebal xchanvinik m

II.Chich’ ich’el, mi jech tsk’

la república);

III.Xchapan li k’usi sna’e; t

(receso) ti snail jchap lo’

(Cámaras) xchi’ukxtok ta j

batele, ja no’oxme aniluk xi

IV.Chapanobil ta jech no’o

(ejecutivo), ti k’usi chak’ t

tsobumbail ti k’usi xcha’a

buch’utik te’oyike.Ta snopi

k’usi o k’usitik xcha’ chapan

V.Xu’ xcha’al o mo’oj li k

chak’be sna’ ti jk’el tsatsal m

� �

Xchan xch’akal enta li buch’u yich’oj batel ta muk’

nik mantal (Art.78) K’alaluk stkuxik li sna

) oy me buch’u tey chkomik xchapojsbaik

be ja’ jk’el tsatsal mantaletik (diputa

jnaklometik (senadores), va’anbilik ta xchi’

btelike. Ta jujun j-abteletike tey ta snail ts

ta abtel, jun k’exolil.

uk’, jech k’usi ch-ak’bat ta sba li komon c

k’ li k’ustik chal li’i:

chtun buch’u xchabi’ li slumal Mejiko jech k

mantal ta xchan ch’akalul (fracción IV);

ane, ti k’usi chal li jvu’el ta slumal Mejiko (

tame stsak slikeb tsatsal mantal k’alaluk y

iletike xchi’uk k’usi chalananik talel ta s

jujuntal chal yeik ti buch’utik oy ta sbaik

ch’ k’elel batel ti k’u sjalil albile;

ox stukik o ja’ ti k’usba yaloj ti jk’el tsats

ta ilel ti snail jchap lo’il li snail o mi jcho

t’ujike, jtunelme ta xcha’vok’ol li k’alaluk

k ta jujun buch’utik te’oyike. Ti yak’ojik ta

nik;

’usi ak’bil ta sba ti jchap lo’il ta sjunul M

mantal ta Mejikoe;

�

����

il xchapanobil

ta vuklajuneb

ados) xchi’uk

iltakik k’alaluk

o’bumbailik ta

chapbil muk’ta

k’ucha’al yaloj

(presidente de

yakalik skuxik

snail tsobojele

k mi ja’ albilik

sal mantaletik

op no’ox snail

k tst’ujik ja’ ti

ilele yaloj me

Mejiko, sventa

�

�

VI.Xu’ xich’ ak’beel jun u

sventa x-abtej ta skoj;

VII.Xcha’al ti k’usi oyta s

jchapanvanej ta sjunul yos

tsatsal muliletik, xchi’il ta a

bankilal mayol xchi’uk yan

mita xulem tak’in chanavik,

VIII.Chich’ ilel xchi’uk chic

tsatsal mantaletike.

Ta kajal S

Balunlajuneb xchanvinik yosilal Mejiko, ta stsobomb

smelolal yu’un stukik k’uye

stsobsba stukik, k’uyelan c

tsatsal mantal.

K’uyelan ch-abtej ti buch’u

jujun ja’bil, xu’ xich’ pasel, t

Ti jtsop tsk’elbeek batel sm

I.Tsk’el batel k’uyelan ch-

batel, xcha’biel xchi’uk k’u

fondos y recursos de los po

jech stak sk’elik batel mi

chich’ pasel ta yosilal Mej

yaloj ti tsatsal mantaletik.

� �

skux ti jvu’el ta sjunul Mejiko ta xich’ va

sba li jvu’el ta Mejiko ja’ ta spas sven

silal Mejiko (presidente de la república), jch

abtel jchapanvanej, bankilal jvu’el ta snail s

tik bankilaletik, stekel mayoletik xchi’uk st

jech k’ucha’al yaloj ti tsatsal mantal, xchi’uk

ch’ chapel ti buch’utik tsk’an skuxik ak’o

Svo’ ch’akalul Sk’el beel batel smelolal yosilal Mejiko

(Art. 79) Ti jtsop sk’elbeel batel smelola

bailik jk’el tsatsal mantaletik (Cámara de D

elan tspasik xchi’uk tsk’elik batel sventa c

ch-abtejik batel xchi’uk xchap slo’ilik, jech k

sk’elbe smelolale ja’me jech chich’ pasel b

ta sbatel osil, sk’elel no’on jlomuk xchi’uk lek

elolal tey ta kajal yosilal Mejiko:

abtejbatel ti j-ochel xchi’uk jlok’el tak’in;

uyepal chak’beik tak’in ti buch’utik oy yipa

oderes de la unión) xchi’uk ti stak’in sjunul s

lek abtejikbatel mi spasik ti k’usi yalojik ta

iko, chich’ ak’el ta a’yel k’usi yich’ pasel j

�

����

’abeel xk’exol

nta li bankilal

hapanvanej ta

tujobil patanil,

uk’ik talum o-

k

yak’beik jpas

al tey ta kajal

Diputados), oy

chalik k’uyelan

k’ucha’al yaloj

batel ta slikeb,

k chich’ pasel.

k’uyelan tspik

alik ta Mejiko(

slumal Mejiko,

a jutsop abtel

jech k’ucha’al

�

�

Xchi’uk tsk’elik batel xtok t

lumetik, jteklumetik, o’lol

tak’inetik bu k’alal smakoj

sk’elik batel ti stak’in Mejiko

lum, mi oy buch’u tsk’an o

yak’el komel ta k’abal k’usi

tsatsal k’opetik, lekuk ta ai’e

chlaj ta ilbajinel ta yantik

tak’inetike.

Ti jusep lumetik k’elbilxa sm

batel xchi’uk mi tsakal ta st

ak’bilme komel ta k’abal, je

Mu stak’ ilbalinel li k’usi cha

kajal yu’un yosilal Mejiko xu

k’usi pasbilxa talel smelolal

ta pasele, skotol k’usi chich

chich’ k’ananel, ja’ no’ox ti

tsakalme talel stojol ti k’us

chich’ pasel ta stekel abtela

chalik k’usi, ja’ no’ox, ti jts

ja’no’ox xu’ xalbe smelolal

k’usi tsk’elananik ta stekela

Jech noxtok mu stak’ ilbajin

pasel k’usi yaloj ti tsatsal

batel, k’alaluk yakal ta abte

tsakel ta muk’ xchi’uk mi m

� �

ti stak’in ta yosilal Mejiko k’uyelan spikik

slumal Mejiko xchi’uk buch’u yich’oj ta

jan, mu’yuk tstik’sba ta sk’elel Mejikoe; j

o bu tstakik batel xchi’uk buy chabtelanik e

mi naka va’al sk’anel, ta stekelal o ta jayib

x-ayan, albil smantalil, k’ejbil tak’in xchi’uk

el jech k’ucha’al yalanoj tsatsal mantaletik c

jvu’eletik chi’uk xu’k’u spasik ti buch’u s

melolal jech k’ucha’al yich’a alel ta k’ajal tsk

ts’ib, komon u’unil k’uyepal ak’bil ti tak’in ta

ch k’ucha’al yaloj tsatsal mantal.

apbil ta sliklej sjabil, ti jtsop sk’el beel batel

u’me sk’antalel sventa tsk’el, k’uyelan lek, s

l ta skotol jnaklometik, mu stak’ jech xich’ a

h’ pasel ta lek, xu’me k’usi xich’ pasel yan a

k’usi chich’ pasel, abtelal k’usi chich’ k’elbe

si chtunanan xchi’uk stojobil spatanil abte

al yu’un yosialla Mejiko. Mi oy k’usi staik ta

sop sk’elel smelolal abtel ta kajal yosil Mej

ti k’usitik chtunanan-o li stak’in ta jnaklom

al.

nel li k’usi chich’ pasanel talele, ja ti k’usitik

mantale, stak’ tik’el mulil, stak’ xtun yu’un

el, k’usi mulil albil tame xalbeik smelolal. M

mu’yuk yich’ k’elel k’u sjalil yaloj tsatsal man

�

����

batel ta jusep

muk’ sk’elel-

ech no’oxtok,

ech’el ta jusep

b no’ox yajval,

k’usitik yantik

ch’apal buch’u

sk’elik batel ti

k’anme tsk’elik

yosilal Mejiko

smeloal teyta

lo’ilal ti abtelal

a’eil li k’usi k’ot

abtelal k’usitik

eel talel stojol,

elaletik k’usitik

a k’elel xchi’uk

jiko chal talel,

metike xchi’uk

chk’otanan ta

n buch’u tsk’el

Mi mu’yuk xich’

tal, tame xich’

�

�

ak’beel smulilal k’uyelan ilb

yosilal Mejiko tame xalbe

tsatsal mantaletik xchi’uk, m

smul jvu’eletik buch’u sna’b

II.Ta xich’ ak’beel ya’yejal

tsatsal mantaletik mume x

ochel ja’bil chak’ik’ ta a’iel,

xak’ik ta ilel stekelal jnaklo

lekxa k’elbil talel smelolal,

k’usi chich’ ak’el ta k’elel

albilxa ta kajale xchi’uk ch

spasike, jech k’ucha’al no

talele ta kajal yu’un yosila

chapel k’usi, jech nox tok, li

Mi jech k’ot pasel, naka n

xak’ik ta ilel xtok ta jutsop

pasbilxae, ja’ no’ox mi jya

k’uyelan lok’eme, ti k’usitik

kajal yosilal Mejiko ja’xa s

skotol jnaklometike.

Ti buch’u yich’oj ta muk’ s

jujun lum buy k’elbilxa, mum

xich’ ak’el ta snail tsobaje

k’elbilxae xchi’uk tsjelikto, j

slo’ilale xchi’uk k’usi tsnop

jech k’ucha’al yaloj tsatsal

� �

bil k’ucha’al li’i. Ti jtsop tsk’elbeel batel smelo

smelolal k’uyelan k’ot ta chapel ta stsob

mi jech k’ot ta pasele, tame sa’be’ik smelo

beik smelol;

ti abtelal k’uyelan xlok’ stak’in jnaklometik

xu’ xjelav ta jtob sk’ak’alil yual sisak (20 d

ti li’e ba’yuk ta x-ech’ ta sk’elik jtsopuk jtso

ometik. Ti lo’il chich’ ak’el ta ilele xich’ tsa

k’alaluk chalikxa ti xu’ xich’ ak’el ta k’elele

sventa stunesel tak’in yu’un Mejiko ja’ tsk

hich’ k’elbeel smelolal k’uyelan abtejik bate

oxtok la jyal jtsop k’usi chich’ ilanel buch’

l Mejiko te tsakaluktalel li k’usi yich’ pase

i buch’u k’elbilikxa talele jechukme yak’ojik

o’ox yak’ik ta ilel jutuk ti k’usi smelol ti ya

bu tsk’elik batele ja’ no’oxme li bu tstaik ta

ak’ik ta ojtakinel ti k’usi la spasike xchi’u

taje tsk’anme tstsakik ta muk’ ti buy chich’

sventa chich’ ak’el ta a’iel ti k’usi yich’ pa

sk’elelbatel teyta kajal yosilal Mejiko tame

me xu’ xjelav ta lajuneb k’ak’al yorail abtel ti

l yu’un jk’el tsatsal mantaletik k’usitik pasb

ja’ no’ox chak’beik sk’ak’alil jun u yorail ab

pik mi jtunel chilike, mi mu jechuk la spasi

mantale. Li k’usi chapbil xae, mu’xa stak st

�

����

olal teyta kajal

bombailik jk’el

lal buch’u tsta

k ta snail jk’el

de febrero) ta

bajel va’iun ta

akel ta muk’ ti

e, ti xch’akalul

k’elik k’uyelan

el ti k’usitik la

utik tsk’elanik

el xchi’uk yich’

k’ucha’al li’i.

abtelike ta me

a k’elel ti k’usi

k xchapbenal

k’elel batel ta

asel ta stak’in

stak batel ta

tsa’kale tame

bilxae, ti k’usi

btel, chak’beik

ike sta smulik

tunesik li k’usi

�

�

kelbiltalele sventa smakel

tsatsal mantale.

Ti jtsop tsk’elbeel batel sm

sk’ak’al yorail abtel sventa

mu’yuk jech la spasike, ja

sk’ak’alil ta pasel.

Li k’usi albil k’uyelan ch-ab

teyta kajal buy tsk’elbeikba

o, mi ja’ jeche, xu’ xalbeik s

Ti jtsop tsk’elbeel batel

stsobumbailik jk’el tsatsal m

u’lol (meses de mayo) xchi

slo’ilal ti k’usi chich’ alel ti k

Ti jtsop tsk’elbeel batel sm

svunal ti k’usi chal teyta st

xch’akalul li’i; ti tsatsal man

chal li’i;

III.Chich’ t’unel ti k’usi chic

tak’in, jlok’el, stunesel, xcha

chich’ t’unel ta jubej naet

k’elbilik sventa chich’ t’unbe

mantal xchi’uk lek chich’ t’u

IV.Chich’ sa’beel lek smelo

tojel patanil yosilal Mejiko

smul sventa tstoj o mi ja’ ti

� �

smulik, tame xchu’nik li k’usi taxal xchi’uk

melolal teyta kajal yosilal Mejiko, sk’anme x

a tsk’elik ti bu stakojik batel ta jutsop ya

a’me chich’ tsakel ta muk’ k’usi albiluk x

btejik batel ti lumetik k’elbilxa smelolal sk’

atel smelolal ta kajal yosilal Mejiko ti buy le

smelolal ti kecheltoe.

smelolal teyta kajal yosilal Mejiko sk

mantaletik (Cámara de Diputados), ta sba

i’uk ta yual yaxk’in (mes de noviembre) ta j

k’usi k’elbilxae, xchi’uk chjeluk sk’ak’alil ta pa

melolal teyta kajal yosilal Mejiko sk’anme

tsobombailik ti jk’el tsatsal mantaletike ja’

ntale tame xak’be stoj smulilal buch’u mu

h’ pasel o k’usi mu’yuk lek tspasik o chelk’

a’biel xchi’uk k’uyepal chtun yu’un ti stak’in y

tik, ja’no’ox sventa chich’ k’anel li vuneti

eel lek smelol, ja’ tstsakik ta muk’ k’uyelan

unbeel smelolale, xchi’uk

ol ti k’usi chopol k’ot ta pasel xchi’uk chilbaj

o mi ja’ u’unil ta tekelalil xchi’uk chich’ t’u

i k’uyelan sta xchapanele, jech no’oxtok ch

�

����

k tey tsakal ta

xalbe vakvinik

abtelanele, mi

chi’uk chjeluk

anme ta xalik

ek yich’ pasele

k’anme xak’ta

k’ak’alila yual

ujun ja’bil, jun

asel.

sk’ejbe jlikuk

ti k’usi chal ti

xch’un li k’usi

anik ti j-och’el

yosilal Mejiko,

k, vunetik bu

chal ti tsatsal

jin ti bu chich’

nel buch’u oy

ha’i ti jvu’eletik

�

�

buch’u sna’ xchapanel ta sa

sk’elel ti buch’u oy smule j

vun li’i, chich’ ak’el ta a’iel

ja’xa no’ox chich’ malael k’u

Ti smulilal xchi’uk yantik xc

Mejiko xu’ me xchak’elik ya

ti jvu’eletik te tsakajtik ta m

tsobumbail jech k’ucha’al y

XXIX-H li’i ta komon chapb

Ti snail tsobombail jk’el ts

buch’u ep lok’ st’ujelal buch

stsak ti yabtele. Ti buch’u

jkojuk yan velta. Xu’ yich’

k’ucha’al yaloj tsatsal mant

jech k’uyelan xu xich’ pas

mantal.

Buch’u tsak’an xkom sventa

oyuk, mu ja’uk no’ox ti k’u

vo’lajuneb yo’vinik komon

K’alaluk oyta yabtele mum

yan abtelal, oyta sba o mi

abtelaletik, jchanubtasvane

Ti yipal jchap lo’iletik, ta jut

xkoltavanik ta sk’elbeel ba

sventa ak’o spas batel ti y

� �

a’ik mi oy buch’u yan la spas jech; ja’ to me

ja’ ti k’usi chal ti xchan ch’akalul komon c

ti mulil xchi’uk chich’ tsakel ta vun ti k’usi

uyelan xchapaj batel jech k’ucha’al yaloj ti ts

chapanel ja’ ti bu chich’ k’elbeel batel sme

a ju sep lum bu k’elbil xae xchi’uk, mi jech k

mulil, mi ja’ tey jsep lum bu tsk’elik batele

yaloj oxlajuneb xchanvinik mantal (Art. 73)

il mantal vun jech k’ucha’al ilbil ta tsatsal ma

satsal mantaletik ta me sva’anik buch’u ts

h’utik te’oyike. Ti tsatsal mantale ja’ me ta x

va’al komele xu me xkom vaxakib ja’bil x

jelbeel yabtel, ja’to mi oy, tsots k’usi k’ot

tal, ja’ti k’uyepal sta svinike jech o tsak ti s

sel k’uyelan ilbil ta xchankojal sbi li’i ta k

a tsk’elbe batel smelolal tey ta kajal yosilala

usi albil svunal tey ta xch’akalultak I, II, I

n chapbil mantal, jech k’ucha’al yaloj ts

e stak stik’sba ta jtsop j’kel jchi’el kuxlej, m

i naka no’ox va’anbil, ja’ no’ox mi ta moto

ej ta vun, o naka chkoltavan.

tsop lumetik xchi’uk ti yantik lumetik buy k’

atel smelolal k’usi chtun tey ta kajal yu’un

yabtele xchi’uk, mi mu jechuk la spase, t

�

���

e te chlik batel

chapbil mantal

k’ot ta pasel,

satsal mantal.

elolal ta yosilal

k’ot ta pasele,

o mi ta snail

, ta xch’akalul

antal.

sk’el batel ja’ti

xal k’uyela xu’

xu’ xich’ t’ujel

ta pasel jech

svune, o mi ja’

komon chapbil

al Mejiko sk’an

IV, V, y VI ta

satsal mantal.

mu stak’ spas

on tspasik bijil

elbilikxa tame

yosilal Mejiko

ta me stabeik

�

�

smulilal jech k’ucha’al yaloj

ta yosilal Mejiko xchi’uk ta j

o mi naka va’al sk’anel, ta

k’usi x-ayan, albil smantalil

xchanubtasvanik ta (curso)

slo’ilale xchiuk svunaltak k

kajal ta yosilal Mejiko, lek

xchi’uk mu’yuk buch’u chop

ti lekil kuxlejal. Mi mu’yuk

tstabeikme smulilal jech k’u

Ti yipal jk’el tsatsal manta

sk’anbe stojol ti smulilal t

mantale.

Chanvinik mantal (Art. 80tsatsal mantal ta juno’ox jvu

Jun yo’vinik mantal (Art.jech k’ucha’al yaloj ti tsatsa

Chib yo’vinik mantal (Art.

I.Li’ vok’emuk sk’an ta Meji

xchi’uk li’ me nakal sk’an jto

II.Lok’emuk ta vo’lajuneb xc

� �

j ti tsatsal mantale. Jech no’ox tok, ti jvu’el

jusep lumetik, buyuk no’ox junuk lum, mi oy

a stekelal o ta jayib no’ox yajval, yak’el ko

, o k’usitik yantik tsotsik ta chapel, chich’ik c

) ta stekelalik ta yosilal Mejiko, sk’anme xa

k’usi tsk’an ti jtsop lum bu chich’ k’elbeel s

kuk xkom xchapanel k’uyelan yaloj ti tsats

pol xa’i ti yantik jvu’eletik xchi’uk ti slekilal ti

la jyak’ik ta a’iel ti slo’ilale, ti buch’u yich

ucha’al yaloj ti tsatsal mntal.

al ta slumal Mejiko tame xak’be jlik svun

ta tak’in jech k’ucha’al yaloj ti xchan ch’a

Yox vok’al Yipal jk’el tsatsal mantal

0). Chich’ ak’beel yabtel ti mu k’ul jvu’el yu

u’el, ja’ sbi “muk’ta jvu’el ta sjunul yosilal Me

81) Li st’ujel jvu’ele ta me xak’sba ta ilelel

al mantal yu’un snail t’ujom bail.

. 82). Buch’u tspas jvu’elale ja me tsk’an:

iko, xu sk’upin ti slekilal, ja’uk stot sme’ li n

obuk jabil ta yosilal.

cha’vinik sja’bilal k’alaluk yakal t’ujele;

�

���

etik ch-abtejik

y buch’u tsk’an

omel ta k’abal

chanubtasel o

ak’ik’ jelavel ti

smelolal tey ta

sal mantaletik

buch’u stunik

h’ojik ta muk’e

nal sventa xu’

akal lo’il li’ ta

u’un yipal jk’el

ejiko”.

ta jnaklometik

akal ta Mejiko

�

�

III.Li’ xame oyuk junuk ja’b

junuk u ta slumale, mu xch’

IV.Mu oyuk bu nabal ta sk’o

algun culto).

V.Mu yakaluk ta abtel, m

t’ujelale.

VI.Mu oyuk yabtel yu’un (s

yosilal Mejiko, jvu’el ta jsep

mi lok’ vakib u k’alaluk sk’a

VII.Mu yakaluk skuxik mi t

(Art. 83).

Oxib yo’vinik mantal (Artyual yaxk’in (1° de diciembr

jch’iel spas abtelal sventa j

naka no’ox smakoj jayibuk

ja’ukxa xu’ xcha’ pas ti jvu’e

Chanik yo’vinik mantal (Ajech k’ot ta pasel ta xchiba

yich’ k’el beel smelolal ta

jvu’eletik ta skotolik, chich’

jvu’el naka smak abtel jay

xak’be, mi jelav lajuneb k’a

sk’exol yu’un ti jvu’el sventa

k’usi sk’ak’alil x-och ti t’uje

stak’ mi mu’yuk jelavem ta

u li k’usi albil xa ta kajale.

� �

bil sk’an ta yosilal k’alaluk yakal t’ujele. M

’ay ti bu likeme.

op jtotik xchi’uk mu ja’uk jun totil Pale (no s

i nabal ta mayoletike (ejercito), vakin u

secretario o subsecretario) jsep lum, jchap

p lum mi ja’uk bankilal jvu’el yu’un ta o’lol Me

n to’ox t’ujele; xchi’uk

ta skoj ipajel jech k’ucha’al yaloj ti oxib yo

t. 83). Ti muk’ta jtunel jvu’ele ta x-och ta ya

re) xchi’uk xu’ x -abtej vakib ja’vil. Ti buch’uu

jvu’uel sk’elel yosilal Mejiko, t’ujbil ta epal jc

k k’ak’al, jayibno’ox k’ak’al o mi naka no’o

elal k’ucha’al li’e.

Art. 84). Mi xch’ay-o sba ta j-ich’el ti jvu’el

l ja’vil ti yabtele, mi yakal tsobolik ti yan jvu

snail t’ujombail ta anil, masme epik tey tso

’ t’ujel ti mukul k’exolil ja’ me ep svinik sk

yibuk k’ak’al; ja’ no’ox ta xal ti snail stsoba

ak’ale ja’to me ta stik’ bik sk’exol, ti yak’el

a stsutsesbe ti abtelal k’uto sjalil sk’an; ja’ m

elale xchi’uk ja tsk’el ti k’otuk ta pasel li t’u

chanlajuneb u xchi’uk mu stak’ mi jelav ta

�

����

i lok’em batel

ser ministro de

sk’an to’ox ti

p lo’il ta sjunul

ejiko, ja’ no’ox

o’ vinik mantal

abtel ta slikeb

uk no’ox junuk

ch’ieletik, o mi

ox k’exolil, mi

ta Mejiko, mi

u’eletike, tame

obolik sk’an ti

k’an, jun jtunel

ajel xchi’uk ta

ta ilel sventa

me chich’ k’elel

ujelale, mume

vaxaklajuneb

�

�

Ti snail jchap lo’il mi mu’yu

me sva’anbe xk’exol jayibu

lo’iletik ta snail tsobajel ja

Mejiko xchi’uk tslok’esbeik

k’ucha’al yich’ alel ta kajale

K’alaluk mi xch’al sba ta ch

tsobajel, ta me xak’bik x

jchaplo’iletike mi mu’yuk ts

sva’anbe xk’exol jayibuk k’a

ti jvu’el o buch’u stsutses ti

Vo’ob yo’vinik matal (Artjvu’el t’ujbile, o mi mu’yuk i

(primero de diciembre), mu

mi la tsutses ti abtelale ta m

jtunl jvu’el,ti snail xchapan

Mejiko, o mi nakano’ox x-ch

jech chi’ich pasel k’ucha’al

Mi mu’yuk jal la x-cha’ay

tsobolikuke, o mi ja’ snop

sventa x-abte k’usjalil mu x

K’alaluk mi la xcha’ay sba

stsob-o sbaik ti jchap lo’ite

snail tsobajel sventa chap

k’exolil.

� �

uk tsobolike, li buch’u yich’oj ta muk’ li sna

uk k’ak’al ti jvuel ta Mejikoe xchi’uk sta ta

a’ sventa, ti li’i, ta sva’anbeik xk’exol ti m

ya’yejal k’usi sk’ak’alil st’ujik ti muk’ta jtun

e.

hanib javil tik’il ta yabtel, ti snail jchap lo’iletik

xk’exol buch’u stsutses ti k’us jalik sk

sobolike, li buch’u yich’oj ta muk’ li snail ts

ak’al ti jvuel ta Mejiko sventa chi’ich t’ujel ta

abtele.

t. 85). Mi lik sk’ak’alil ti abtele mi mu’yuk k

ich’bil ta muk’ o chapaem smelolal ta slikeb

u xa me xu’ x-och ta yabtel, jech k’ucha’al,

me cha’ tsak yan velta ti yabtele, sventa xa x

nobil lo’iletik ja’me ta stu’ lok’el ti mukta jt

h’ay sba jayibuk k’ak’al, ja ti buch’u chi’ich k

yalo jko mantal ta kajale.

y sba ti jtunel jv’uel, li snail xchapano

ti buch’u yich’o ta muk’e, ta me sva’an ju

k’ot ta abtel ti jvu’ele.

a ti muk’ta jtunel jvu’el jelav ta jun u xchi’

etike, ti buch’u yich’o ta muk’e tame sta’an

panik ti k’us jalil mu’yuk x-abteje, jech k’u

�

����

ail tsobojele ta

a ik’el ti jchap

uk’ta jvu’el ta

el jvu’ele jech

k mi yakalik ta

’ane; ti snail

obojele ta me

a ko’ol xk’exol

’ot a ti mu’kta

b yual yax k’in

li jtunel jv’uel

xk’exol mu’kta

tunel jvu’el ta

komel ta muk’,

obil lo’iletik, ti

un jtunel jvu’el

uk mi mu’yuk

nan ta ik’el ta

cha’al, ti ach’

�

�

Mi jech cha’ay sba, jal jut

mantal ta kajale.

Vakib yo’vinik mantal (Arslok’esba ta abtel mi oy k

lo’iletike, ti bu ch-albat ti ch

Jukub yo’vinik (Art. 87). tame xak’ ta a’iel ta snail

k’aluk ta xkuxelike, ti k’usiti

snak’el ti komon chapbil m

yich’oj talele, xchi’uk lek ch

Mejiko jech sk’anojik li jna

jechuk la jpase ta sjunul yo

Vaxakib yo’vinik mantal batel vukubuk k’ak’al ta yan

xch’ay sba ta snail tsobaje

muk’ k’usitik, jech k’ucha’

vukub k’ak’ale, tame sk’

cenadores) o buch’u yich’oj

Baluneb yo’vinik (Art. 89yosilal Mejiko, jech k’ucha’a

I.Ak’el ta a’yel xchi’uk xu’

lo’iletike, chapbilik talel lek

� �

tuke cha’ o ta yabtel, tame xich’ pasel ti

rt. 86). Li yabtel jtunel jvu’el ta Mejikoe ja

k’usi tsots skoje, ja’me sk’el ech’el li snai

ikta li yabtel jtunel vu’el ta Mejikoe.

Li mu’kta jtunel vu’el ta Mejikoe k’alaluk

xchapanobil lo’iletik o ta sba buch’utik yic

k ta xch’une: “ta me ch’un ta jnak’ xchi’uk ta

muk’ ta mantal yu’un yosilal Mejiko xchi’k ti

hi abtejbatel k’usba oy ta jk’ob ti muk’ta jvu

aklometike, sk’elel lekil kuxlejal ta komon t

silal Mejiko ak’o stik’ik jmul”

(Art. 88) Ti muk’ta jvu’el ta yosilal Mejik

n namal lum, tame xalbe komel smelolal k’u

el (Cámara de cenadores) o mi ja’ ti buch

al sk’elbeik smelolal k’usitik k’anbilik. Mi

’an xich’ skolemal teyta snail tsobajel

jik ta muk’.

9) k’usi xu’ spas xchi’uk ja’ ta xch’un ti jt

al tsakal tal li’e:

xal ti lek ti tsatsal mantaletik ta slok’esik

smelolal sventa lek sk’eliktalel.

�

����

k’usba chal ti

a’ no’oxme xu’

il xchapanobil

tsak yabtele,

ch’ojik ta muk’

a jch’un ech’el

mantaletik te

u’elal ta yosilal

tsobol; mi mu

o xu’me xlok’

usi ta sk’o ti ta

h’u yich’ojik ta

jelav mas ta

(Cámara de

tunel jvu’el ta

ti snail jch’ap

�

�

II.sva’anel xchi’uk xu’ stak

xchi’uk bankilal jtunel jvu’e

sjelel li yantik abteletik ta s

jeleluk k’ucha’al yaloj ti kom

III.Sva’anel bankilal jcha

mayoletik, ja’uk yal yeik ti jp

IV.Sva’anel, ak’o yal yeik t

bankilaletik yu’un mayol, m

sventa xchabiel yosilal Meji

V.Sva’anel ti yantik mayole

xchabiel yosilal Mejiko, jech

VI.Oyuk o me xcha’biel ti y

ja’ik me ti mayol xchi’uk stu

sventa cha’biel yosilal Mejik

VII.Chapalukme ti mayolet

yaloj ti chanib xcha’kalul (fr

VIII.Chich’ me alel k’alaluk

yipal ta tsatsal mantal xchi’u

IX.Chich’, cha’ alel ta snail

muliletik ta sjunul yosilal Me

X.Chich’ chapel smelolal ti

yantik namal lumetik, jech

xch’a k’elel, xchapanel, slo

pasel, ja’ ti k’usi xu’ xal ye

yich’o ta muk’ ti yipal jk’el

pasel ta slik’eb: ja’ ti k’us

xchapel smelolal ti nakbai

namal lumetike; komon ic

� �

k’ jelel ti yaj tsi’bajom, xchi’uk xu’ sjel ti y

eletik ta snail tojobil patanil (hacienda), xc

snail chap lo’il, k’usiuk no’ox yich’ va’anel o

mon chapbil muk’ta matal xchi’uk tsatsal ma

apanvanej, tsatsal jchapanbanejetik xch

pas tsatsal mantal.

ti jpas tsatsal mantaletik, bankilal mayolet

ayol xchi’uk stuk’ buch’u chanavik ta xulem

iko, xchi’uk abteletik ta snail stojobil spatane

etik, mayol xchi’uk stuk’ buch’u chanavik ta

h k’ucha’al xchap tsatsal mantaletik.

yosilal Mejiko, ja’ ti k’usi yaloj ti smantalile,

uk’ike, mayol xchi’uk stuk’ buch’u chanavik t

ko xchi’uk ta sts’ak yosilal Mejiko.

tik buch’utik ta xcha’biik ti yosilal Mejiko, j

racción IV) ta vaklajuneb xchan vinik mantal

k ta xlik ti k’ope ta sbi sjunul yosilal Mejiko

uk cha’i ti jchap lo’iletike.

jchap lo’iletik, sventa cha’i ti muk’ul jchap

ejiko.

k’usitik chk’otanan ta pasel xchi’uk komon c

h k’ucha’al chich’ tsutsesel, chich’ tik’el m

ok’esel snak’el chi’uk chich’ cholbel smelol

e ti jchap lo’itetike. Ja ti k’ux-elan sk’elbate

l tsatsal mataletik xchi’uk sk’el batel ti k’u

si snop stukik ti jnaklumetike; ja’ ti k’usi m

le; snutsel jchi’eletik o mi chich’ tunesel

ch’el ta muk’ ta tsatsal k’opetik sventa s

�

����

yan abteletike

chi’uk sva’anel

o sjelel mu me

ntaletik;

hi’uk bankilal

ik xchi’uk yan

tak’in ta toyol

el.

a toyol sventa

xchi’uk teuk o

ta xulem tak’in

jech k’ucha’al

.

o, tsakalukme

lo’il yu’un jk’el

chich’ pasel ta

mulil, spajesel,

al k’usi chich’

el, ja’ ti buch’u

usitik xu’ xich’

mu xu’ xalike;

yipal ti yantik

stekel lumetik;

�

�

komon abtel sventa slek’u

balumil;

XI.Chich’ tael ta ik’el ti sna

muk’.

XII.Li jv’uel jtunesej tsatsa

snaklometike xchi’uk ak’om

XIII.Chich’ cha’biel sk’otol t

xchi’uk chich’ sabel yabil li j

XIV.Chich’ ak’el, jech k’uc

snail t’ujel jvu’eletik ta yosil

no’ox mulil, ta o’lol yosilal M

XV.Chich’ ak’el slekilal ti k’

sta’anan ta k’elel, buch’u ac

XVI.K’alaluk mi mu’yuk tso

tsatsal mantal k’alaluk mu

me sva’anan jech k’ucha’al

IX, ja’ me ta xal ye ti buch’u

XVII. (Tubemxa)

XVIII.Chich’ ak’bel yai ta a

mantal (del cenado), ti ox

skolelik o mi yu’un ch-lo

stsobombailik jtunel jvu’elet

XIX. (Tubemxa)

XX.Ti yantike ja’ ak’o yakbe

Lajuneb yo’vinik mantalyosilal Mejiko oyuk me ta

� �

btasel ti kuxlejal; xchi’uk sk’elel ti lekil kux

il jchap lo’iletik, k’alaluk mi jech la jyal ti bu

l mantal xu’ me xak’ ti yaj abteltak sventa

me spas ti yabtele.

ti’ nabetik, oyuk sk’elel ti nabetike xchi’uk s

jchabivanejetike.

cha’al chal tsatsal mataletik, jchukeletik mi

al Mejiko xchi’uk buch’utik tik’ilik ta chukel t

Mejiko;

usjalil, xu’ xchapanel k’ucha’al tsatsal mata

ch’ k’usi spas o stuk’ubtasel k’usiuk no’ox st

obolik li ta ak’ol stsobombailik jtunel jvu’el

xu’ yu’unike, li muk’ ta jtunel jvu’el ta yos

l yalo ta xch’akalultak ta oxib III, chanib IV c

u teoy o ta yabtele;

ak’ol snail stsobombailik jtunel jvu’eletik ta

xvo’ bankilal ta snail xchapanobil k’opetik

ok’ik ta jyalel ja’ me ta xal ye stuk ti t

tik ta spasel tsatsal mantal (del cenado).

e xchapanel ti komon chapbil mu’ta mantal k

(Art. 90). Snail yich’obil ta muk’ lekil kux

a juju sep lum jech k’ucha’al yaloj ti sman

�

����

xlejal ta sjunul

uch’u yich’oj ta

a skoltabatel li

sts’ak nabetik,

i oy smulik ta

ta skoj k’usitik

ale, li buch’utik

tak’ pasel.

etik ta spasel

ilal Mejiko xu’

chi’uk baluneb

spasel tsatsal

xchi’uk sk’an

ta ak’ol snail

k’ope

xlejal ta sjunul

ntalil sep lum

�

�

k’ucha’al yalo snail xchapan

k’usi chal bu yich’oj ta mu

jts’ibajometik yu’un jtunel j

smelolal ju sep lumetik xch

ak’o stunesik batel.

Li tsatsal mataletike ta m

lumetik xchi’uk ti jk’el tsatsa

ju sep lumetik.

Buluchib yo’vinik mantask’an me: li’ me sk’an vok’e

me lajuneb xcha vinik sjabil

Lajcheb yo’vinik (Art. 92)smantal muk’ ta jvu’el t

jts’ibajometik ta ju sep lum

ch’unel.

Oxlajuneb yo’vinik (Art. 9xchapel ti lo’iletike, ta me x

tspasike.

Buch’u uk no’ox snail tsoba

jchap lo’il yu’un jk’el mulil,

jusep lumetik, jech k’ucha’a

tspasike, k’alaluk tslabanik

abtelal o mi sventa tskolta s

� �

nobil lo’iletik, ta me xch’ak batel ti k’usi chab

uk’ xchi’uk ta yosilal Mejiko ja’ me kajal ta

jvu’el ja’ me ta xalik k’ux-elan ta skotol s

hi’uk skolta sbaik ti jk’el tsatsal mataletik sve

e xalbeik smelolal sventa k’ux-elan tsaka

al mataletik ta Mejiko, o mi ja’ ti snail yich’o

l (Art. 91). Sventa jts’ibajom yu’un jun sn

em ta yosilal Mejiko, oyuk me yich’el ta muk

lal.

. Skotol smantalil, jtunel jvu’el, komon chap

ta yosilal Mejiko sk’an me yak’ojuk sm

ja’ ti k’usi skoje, mi mu’yuk ti me’ k’abale

93). Ti jts’ibajometik ta snail xchapobil lo’il, j

xilik ti snail tsobajel ta jsep lum ti k’ux-elan

ajel xu’ me sta ta ik’el ti jts’ibajometik ta juse

, ti bankilal jvu’eletik xchi’uk buch’u yich’o

al buch’utik sk’elsba stukik, sventa chalik lek

tsatsal mantal o mi naka xchanik ti k’usi tsp

sbaik ech’el.

�

����

btelan ech’el ti

sbaik ti snail

sventa spasel

enta chal yeik

ajtik ta ju sep

obiltak ta muk’

nail jchap lo’il

k’ xchi’uk oyuk

pbil lo’il xchi’uk

me’ sk’obik ti

mu’yuk chich’

jamaluk me ta

sk’ejik ti k’usi

ep lum, muk’ul

ojik ta muk’ ta

k ti k’usi tsk’an

pasik ta ju vok’

�

�

Li snail stsobombailik jtune

jech k’ucha’al olon jk’el tsat

xojtakinik smelolal k’uxelan

nitil tsakalik ta muk’ tik ab

k’usitik ji lok’ ta t’unanele ta

Li snail stsobombailik jtune

oy yabtel ta jujun snail abt

Mejiko, ta ts’ib me li k’usi sj

Ti abtel k’ux-elan spasike ja

xchi’uk stsatsal mantaletik.

J

Chanlajuneb yo’vinik mak’opetik ta yosilal Mejiko ta

Justicia), ta jun snail st’ujo

jujuntal bu xu’ xchapanvani

Li snail sk’elel ich’el ta muk

ja’ no’ox me mu’yuk stik

Mejiko(Suprema Corte de

sjunlej yosilal Mejiko jech

muk’ta mantal k’op li’i, ta m

� �

l jvu’eletike,li jvu’eletike la sk’anik jelabem ta

tsal mantal, li j-o’lole ja’ik li ak’ol jpas tsatsa

n chapan sventa st’unik k’usba ch-abtejbat

btel xchi’uk snail abtelal bu ep yajval ta j

a me sk’an xojtakin li jtunel jvu’el yu’un yosila

el jvu’eletik xu’ me sk’anik a’yej o mi svunalt

teletik xchi’uk ta ju sep lum yu’un jtunel jv

ak’e, sk’an me mu xjelab ta jo’lajuneb k’ak’a

a’ me jech stak’ pasel batel k’ux-elan chal s

Xchan vok’al Jvu’el jtunesej tsatsal mantal

antal. (Art. 94). Ja’ me ta sba yak’el yip

a smuk’ta nail xchapanobil k’opetik (Supre

obil jvu’eletik (Tribunal Electoral), xchi’uk t

k ta juvok’ ich’el ta muk’.

k’, xchabiel xchi’uk sk’elel yipalil mayolal ta y

k’ sba ti smuk’ta nail xchapanobil k’ope

Justicia de la Nación), ja’ me me kajal ta

k’ucha’al chal li’e, jech k’ucha’al yaloj ti k

e xak’ik’ ti tsatsal mantaletike.

�

����

a o’lol yepalik,

al mantaletike,

tel li buch’utik

u sep lum. Li

al Mejiko.

tak li buch’utik

vu’el ta yosilal

al li stak’obile.

snail chap lo’il

pal xchapanel

ema Corte de

ta juju tsop ta

yosilal Mejiko,

etik ta yosilal

sba sk’elel ta

komon chapbil

�

�

Ti smuk’ ta nail xchapano

Justicia de la Nación) ch

skotolil o ta juju tsop.

Ja’ ti k’ux-elan chal ti tsatsa

ta muk’ta na, xchi’uk chich’

ta stekel jch’iel kuxlej.

Ti tsalbail tey ta muk’ta

xchapike ta jujutsop o mi

k’opetike, li buch’u yich’oj

jvu’eletik, jech k’ucha’al bu

jnaklometik skelel yipal ma

mantal, ja’ jech junuk yo’on

mantal k’op.

Ti buch’utik yich’oj muk’ c

Federal) chal k’uyepal xu’,

jech k’ucha’al, buch’utik le

xchi’uk ta jujuvok’ o mi ja’

Tribunales Colegiados y Un

Li jtsop jchap lo’il teyta sm

Corte de Justicia) tsakbil m

sventa yu’un lekuk xk’ot ta

lo’iletik (corte), ja’ sventa

aniluk xk’ot ta chapel ti k’u

lekilal o mi ja’, jech k’ucha’a

� �

bil k’opetik ta sjunlej yosilal Mejiko (Supre

apalik ta buluchib jchapanvanejetik ta m

al mantale sventa jujutsop xchi’uk ta skotolik

’ tsakel ta muk’ mi oy k’usi mukul xchapik j

tsobombail xchapel k’opetik (Suprema C

ta jun smuk’ta nailal, li tsalbail ta jutsop

ta muk’ snail xchapanobil k’opetik xchi’uk

ch’u oy ta sbaik xchi’uk k’ux-elan xjelavik t

yoletik yosilal Mejiko, ja’ ta xch’unik ti k’usi

nal xchapel ti lo’il k’ucha’al yaloj ti muk’ta c

chapel ta sjunul yosilal ja’ (el Consejo de

xich’ pasel ta jujuvok’, tsalbail ta jusep lu

ek xchanojbeik smelol, snail jchapanvaneje

ti buch’u yich’oj ta muk’ snail xchapanobi

nitarios de Circuitos y los Juzgados de Circu

muk’ta nail xchapanobil k’opetik (el pleno d

me ta muk’ sventa xu’ xak’ik ta i’lel ti k’usitik

a chapel ti lo’il k’uyelan sk’an sk’el o chak’

sk’elbeik batel smelolal ti jutsop jchap lo

usitik chich’ lo’iltael, ja’ik yak’bikuk xchapa

al sk’an xchapanik ta tsobol ti k’opetike, mi

�

����

ema Corte de

e x-abtejik ta

k xchap slo’ilik

a’ ti k’usi xtun

Corte), ti kusi

p xchapanobil

snail st’ujobil

ti jvu’el sventa

chal ti tsatsal

chapbil muk’ta

la Judicatura

metik xchi’uk,

etik ta komon

il k’opetik (los

uitos).

e la Suprema

k xchapike, ja’

ta i’lel ti j-ich’

o’iletik, sventa

anel ti lo’ilal ta

ja’ xchap stuk

�

�

ti smuk’ta nail tsobonbail s

chtanij slo’iltael k’alaluk mi

Ti tsatsal mantale ja’ te tsa

k’ucha’al yaloj ti snail xch

nopbeel smelolal ta komon

sjunul yosilal Mejiko o mi

sjunul banumil ja’ te yich’ ch

makel o mi chich’ tuk’ubtas

Ti stojolik bankilal jchapan

smuk’ta nail xchapanobil

(Magistrado de Circuito), yo

xchi’uk j-ich’ lo’il buch’u ka

bankilal jchapanvanej ta sn

oyik ta yabtelik jvu’eletik.

Ti buch’utik tsots yabtelik te

abtejik vo’lajuneb ja’vil, ja

k’ucha’al yaloj ti komon c

va’anbil, ja’ to jech xu’ xlok’

Mu junuk jchapanvanej mi j

no’ox sk’ak’alil smak ti abte

Vo’ob svo’ vinik mantal. (Mejiko, ja’ chtun:

� �

sventa lekuk ta a’yel ti xchapanele. Ti k’u

yich’ pukel ti vune.

kal ti k’usitik tsots sk’an k’elbel smelolal mi

hapanel k’opetik ta sjunul yosilal Mejiko

n chapbil mantal vun, tsatsal mantaletik xch

ta jusep jteklummetik xchi’uk k’usitik chich

hapel ta yosilal Mejiko, xchi’uk svunaltak mi

el.

nvanejetike ja’ ti k’uyepalik te tsobolil xch

k’op (Suprema Corte), ti xchibal bankilal

oxibal bankilal jchapanvanej (Juez de Distr

ajal ta sba ta sjunul yosilal Mejiko, jech k’u

nail st’ujobil jvu’el, mume stak’ yalesbeel st

ey ta (Suprema Corte de Justicia) jchapanv

’ no’ox xu’ xich’ik jelel k’ucha’al ti xcham

chapbil muk’ta mantal k’op xchi’uk, mi tsu

ik batel.

ja’ to chlok’ mu stak’ xcha’ kom no’oxtok, ja’

elale ja’ to mi oy buch’u smakbe batel yabtel

(Art. 95). K’alaluk chich’ t’ujel j-abteletik ta s

�

���

usitik chapbile

oy mulile jech

sventa chich’

hi’uk mantal ta

h’ chapanel ta

i sventa chich’

hapanvanik ta

jchapanvanej

rito) ta ju chop

ucha’al xchibal

tojolik k’alaluk

vanejetik xu’ x-

mkojal sbi cha

uts ti k’u sjalil

’ no’ox mi albil

no’ox toke.

sjunul jlumaltik

�

�

I.Li’ sk’an vok’emutik ta sl

kuxlej xchi’uk buch’u uk no’

II.Xchi’uk no’oxtok sk’an v

abtelale;

III.K’alaluk mi la jtsaktik ti

jvuntik sventa bu la jyich’

jvu’eletik nabiluk ta stekelal

IV.Sk’upinel ti lekil abtelale

junuk ja’vile; mi ja’ sventa

yo’on xchi’uk yan buch’u

pojbeel ti yabtele, k’usiuk n

V.Li’ xa me sk’an chibuk ja’

VI.Mu’yuk me jelavem ta s

muk’ta jchol lo’il ta sjunlej j

jlumaltik ma’uk jtunel jvu’el

mi sta yorail x-och ta yabte

K’alaluk chich’ t’ujel ti bank

xchapanojsbaik, snabeuk le

yak’ ta i’lel ti yu’un sna’, lek

talel smelolal k’alaluk la jxc

Svaklajuneb svo’ vinikjchapanvanejetike tey sk’an

de Justicia), ti muk’ta jvu’e

muk’ta tsobombailal, ti k’us

st’ujik ti muk’ta jchapanvan

stsak yabtele t’ujbil sk’an

� �

lumal Mejiko, xu’ jtik’batik ta sk’elbeel sm

’ox.

vo’lajuneb xcha’ vinik ja’bilaltik k’alaluk ch

abtelale, sk’an me jchanojtik lajunebuk ja

chanel ich’el ta muk’, oyuk yak’oj sme’ sk

l k’ucha’al;

e xchi’uk mu stak’ mi oy jpasbil bai’ mulil to

pas elek’ale, ilbajinvanej, lo’lovanej; yilbajin

chilbajin ri k’usi jtunel ta skotol jnaklom

o’ox chopol la spas.

vil sk’an k’alaluk stsak ti yabtele; xchi’uk

spasel jts’ibajom ta juju sep lum (secretario

jlumaltik mejiko, jk’el lo’il vun, jk’el chi’el ku

ta junuk sep lum o mi jtunel jvu’el ta o’lol M

l ti muk’ul jchapanvaneje.

kilal jtunel jvu’eletik ja’ me ta xk’ot ta sbaik t

ek smelolal k’ux-elan ta chapanel tsatsal k’o

k xchi’uk lekuk spasoj talel yabtel xchi’uk le

hanbe talel smelolal ti lo’il k’opetike.

k mantal. (Art. 96). K’alaluk chich

n k’elbeel smelolal ta muk’ta tsobonbail (S

el ta jlumaltik Mejiko ja’ ta snop xchi’uk t

sie, sk’an k’elel ti k’usitik chalik ta jujuntal, ja

nej sventa yu’un slok’ta ti buch’u mubu te o

ja’ st’uj ti buch’utik te tsobolik ta ta sna

�

���

melolal ti ch’iel

hich’ tsakel ti

a’vil, chapaluk

k’obik ti jtunel

ojbil ta chukel

nel buch’u lek

etik, xu’ xich’

o del estado),

uxlej ta sjunul

Mejiko, k’alaluk

ti buch’utik lek

op lo’iletik ak’o

ekuk sk’eloj be

’ va’anel ti

Suprema corte

ta sk’el tey ta

a’ chalik mi xu’

oye. Ti buch’u

ail tsobombail,

�

�

xchi’uk no’ox tok chapbil n

buch’utik tey ta tsobonbail

me ta slokta to ti muk’ta jch

yu’un ti muk’ta jvu’el ta sjun

Ja’ no’ox mi mu sk’anik ti

jvu’eletik ta spasel tsatsal m

chapbile, ti muk’ta jvu’el ta

kom ta kajale. Ti mi jech no

t’ujele, ja’ me ta xkom ta k

jyich’ t’ujel ta muk’ ta jvu’el

Vuklajuneb yo’vinik manjujutsop xchi’uk yoxibal xch

Jueces de Distrito) va’anbil

muk’ sjunul yosilal Mejiko,

xchi’uk no’oxtok k’uyelan y

pasel ti abtelal yu’un jtune

yabtelike, ja’ no’ox xu’ mu s

elan te cholol smelolal ta ts

Ta smuk’ta nail xchapanel

Justicia de la Nación) xu’

junuk ti yoxibal jchapanv

jchapanvanej ta jutsop, ja’ c

ja’ mi xu’ jech cha’i ti o jec

k’opetik ta yosilal Mejiko,

t’unbeel smelolel ti k’usitik

xtok xu’ me sk’an ti buch’u

� �

no’ox sk’ak’alil jayib no’ox k’ak’al o jun u st

mi mu’yuk bu k’ot ta chapel yu’unik ti k’u sj

hapanvanej ti buch’u, lek yorail yu’une, ja to

nul yosilal Mejiko.

buch’utik tey tsobolik ta ak’ol snail stsobo

mantal (la Cámara de senadores) mi mu sk’

yosilal Mejiko ta xcha’ t’uj ta ach’ jech k’uc

o’ox k’ot ta pasel xtoke ti mi mu’yuk k’an bil

’exolil ti buch’u te oyik ta yut tsobombaile j

yu’un mejiko.

ntal (Art. 97). Ti xchibal bankilal jchapa

hapanvanej ta jusep lum (los Magistrados

ikme xchi’uk tsakbilikme ta muk’ yu’un ti bu

jech chich’ t’ujel k’ucha’al nabil xchi’uk k’u

yaloj ti tsatsal mantal. Jech k’ucha’al vakib

el jvu’el, jech k’ucha’al chal, tabiluk ta k’ele

spas k’ucha’al yaloj xchi’uk k’usi tsots mu st

satsal mantal.

l k’opetik ta sjunul yosilal Mejiko (la Supr

st’uj o st’ujan jayvo’uk ti buch’u xchapanv

vanej ta juchop jch’iel kuxlej o mi xch

ch-ak’batik yabtelik junuk o jayibuk buch’uti

ch sk’an ti jvu’el ta Mejiko o mi junuk sna

o mi junuk jvu’el ta jsep lum, ja’ no’ox

chk’ot ta pasel mi ja’ chilbajin ti lekilal ta juj

yich’oj ta muk’ sk’elel ta yosilal Mejiko, sve

�

����

tak’ chapel. Ti

alil albilike, ja’

o mi va’anat o

ombailik jtunel

an ti k’u yepal

ha’al yaloj ti li’

ti buch’u yich’

ja’ ti buch’u la

anvanejetik ta

de Circuito y

uch’u yich’oj ta

uyelan chapbil

b ja’ bil chich’

el ti mu’yuk ti

tak’ spas k’ux-

rema corte de

vanik o mi ja’

hibal bankilal

k sk’elik batel,

il xchapanobil

sventa chich’

juntal. Xchi’uk

nta sk’el batel

�

�

stalel k’ux-elan ch-abtej ti y

(que averigüe la conducta d

(Ti yoxibal xch’akalule.Tube

Ti snail xchapanobil k’opeti

sjelan ti yaj jts’ibajom (se

xchi’uk yoxibal bankilal jch

abteltak ta snail chapane

(Tribunal de Circuito y de

smelolal tsatsal mantal sve

Ta Chan chan ja’vil, skotoli

chapanel k’opetik ta yosila

k’usi mu stak’ xcha’ kom sp

Ta jujun bankilal jchapanva

ti abtelale, ja’ me ta xch’un

k’ucha’al li’i:

Jtunel jvu’el: ¨¿mi cha ch’u

och ta muk’ul jchapanvanej

Corte de la Justicia de la

chapbil muk mantal k’op

sventa sk’elbeel slekilal xch

Bankilal Jchapanvanej (min

Jtunel jvu’el: ¨mi mu jechuk

� �

yoxibal o xchibal bankilal jchapanvanej ta

de algún juez o Magistrado Federal).

emxa).

ik (Suprema corte de Justicia) ja’ me ta sva

ecretario) xchi’uk yantik jvu’eletik j-abtelet

apanvanejetike ja’ me ta st’ujik xchi’uk xu’

l ta jujutsop xchi’uk li snail yich’obil ta

e los Juzgados de los Distrito), jech k’uc

nta ti sk’elbeel smelolal ti xchapel k’opetike

ik st’ujan sbaik ti buch’utik sk’elbeik batel sm

al Mejiko (Suprema Corte de la Justicia de

pas abtel xtok ta yan ja’vil.

anejetik ta snail xchapanel k’opetik, k’alaluk

n ti k’usi x-albate yu’un snail jchap lo’iletik (

unbe smantal xchi’uk lek cha pas ti abtelal

je yu’un ti snail jchapanel ta slumal Mejiko (

Nación) jo’ot cha k’el xchi’uk cha vak’ ta k

yu’un yosilal Mejiko xchi’uk ti tsatsal ma

hi’uk yutsilal ta komon?¨

nistro): ¨ta jch’un¨ (si protesto).

k la a pase, ta sjunulme lum ta stik’bot a mul

�

����

yosilal Mejiko

a’an xchi’uk ta

tik. Ti xchibal

’ sjelik ti yaj j-

muk’ k’opetik

cha’al yalojbe

.

melolal ti snail

la Nación), ti

k mí och spas

(senado), jech

k’alaluk mi la

(Ministro de la

k’elel ti komon

antal te albile,

l¨.

�

�

Ti xchibal bankilal jchapan

jujutsop tame xal yeik ta sm

muk’ ta sjunul yosilal Mejiko

Vaxaklajuneb yo’ vinik jchapanvanej mi ech’ junuk

ach’ ja’ sventa buch’u xu’ s

ja’ chich’ k’elel k’ux-elan ya

komon chapbil muk’ta mant

Mi cham junuk bankilal jch

osile, ti jtunel jvu’ele ta me

(senado), jech k’ucha’al yal

mantal k’op (Art. 96 de esta

Mi oy buch’u lok’ batel t

(Suprema corte de Justicia

chich’ takel batel ta snail j

muk’ li’e, ta stakbatel ta

sjelubtasik.

Li skolelik bankilal jchapa

xchapaj ta smuk’ta nail cha

de la Nación); mi oy buch

muk’ta jtunel jvu’el ta yosila

mantaletik (senado). Mu jun

Sbalunlajuneb yo’ vinik mu’yuk chich’ tsakel ta mu

� �

nvanejetik ta jujun lume xchi’uk yoxibal jch

muk’ul snail xchapanobil k’opetik xchi’uk bu

o (el Consejo de la Judicatura Federal).

mantal (Art. 98). K’alaluk mi la xch’a

k u, ti muk’ul jvu’l ta sjunul slumal Mejiko t

smak ti abtelale ja’ ta xal ye ti ak’ol jtunel jv

aloj ti svaklajun yo’ vinik mantal (Art. 96) k’u

tal k’op.

apanvaneje o k’usiuk no’ox yo’o yikta o ti y

xcha’ va’anbe xk’exol ja’ chal ye’ik ti ak’ol jc

loj vaklajuneb yo’ vinik mantal li’ ta komon c

a Constitución).

i bankilal jchapanvanejetik teyta snail xc

a), ja’ no’ox xu’ xlok’ svunal mi ok’usi tsots k

k’el tsatsal mantaletik (ejecutivo) xchi’uk,

a snail ak’ol jpas tsatsal mantaletik (se

anvanejetik, mi mu ech’emuk ta jun ue,apanel k’op ta yosilal Mejiko (suprema corte

h’u jelav sk’ak’alil k’ucha’al li’e, ja’ no’ox x

al Mejiko ja’ no’ox mi la jyal ye ti snaiil ta ak’

nuk kux o’onal xu’ xjelav ta chib ja’vil.

mantal (Art. 99). Snail st’ujobil jvu’elet

uk’ bu yaloj ta xchibalk ch’akaluk te yaloj

�

����

apanvanejetik

uch’u yich’oj ta

ay sba junuk

ta sa’ junuk ta

vu’el (senado),

ucha’al yaloj li

yabtele sbatel

chap lo’oletike

chapbil muk’ta

chapanel k’op

k’ot ta pasele;

mi la stsak ta

nado) sventa

xu’ no’ox tey

e de la justicia

xu’ xchapan ti

’ol jpas tsatsal

tike ja’, no’ox

ta vo’ob svak

�

�

vinikmanta li’ ta komom cha

xchanojbe talel smelolal x

Mejiko (poder judicial de la

K’alaluk mi lek la spasik b

abtejik batel jun ta kajal xc

xojtakin skotol jnaklometik,

buch’u xchapanvanik xchi’u

abtelale.

Ti smuk’ta nail xchap

jchapanvanejetik sventa s

jvu’eletik t’ujbilme ta stekel

ja’vil.

Ta snail st’ujobil jvu’eletik

xchi’uk mu’yuk buch’u xilb

xchi’uk k’uyelan xcholoj ti ts

I.chich’ k’elel mi oy k’usi

jvu’eletik k’ucha’al jk’el tsats

II.chich’ k’elel mi oy k’usi

ku’untik ta sjunul jlumaltik M

Li smuk’ta yutil snail tsobo

smakik ti buch’u komem-xa

ti tsatsal mantaletike.

� �

apbil muk’ta mantal k’op, ja’ no’ox stuk li mu

xchi’uk skotol xojtakin li tsatsal chapanva

federación).

atel ti abtelale, ti snail xchapanel k’opetik

chi’uk ta jujun lumetik; ti k’usitik xchapanik

, jech k’ucha’al yaloj ti tsatsal mantal. Tam

uk ti buch’u yich’oj ta muk’ jech k’ucha’al lek

pobil k’opetik k’ajomalme vukvo’ xch

st’ujobil jvu’eletik. Ti jvu’el tey xkom ta

jvu’eletik, ta xchi’il sbaik sventa spas batel

(tribunal electoral) ja’ me ta xchapbe sme

bajin, jech k’ucha’al yaloj ti komon chapb

satsal mantal, jech k’ucha’al:

chopol k’ot ta chapbeel smelol k’alaluk

sal mantal xchi’uk jpas tsatsal mantaltik;

chopol k’ot ta pasel k’alaluk yich’ t’ujel ti

Mejiko ja’ te xchapaj smelolal ta snail muk’ul

mbail xchi’uk ta jusep lum st’ujobil jvu’eleti

aox ta jtunel jvu’el mi mu’yuk lek spas batel

�

����

uk’ta jvu’el lek

anej ta yosilal

jech me ta x-

k batele ta me

me skolta sba

k chlok’ batel ti

ibal bankilal

snail st’ujobil

yabtel chanib

elolal ta jyalel

bil mantal vun

yich’ t’ujel ti

muk’ta jvu’el

l jvu’eletik.

k ja’ no’ox xu’

k’ucha’al yaloj

�

�

Ti smuk’ta yutil snail tsobo

tak’in sventa st’ujel jtunel jv

ta pasel ta alele ja’, xchol b

spas batel abtelal ku’untik

k’anbil-o.

III.Chich’ k’elel mi oy k’usi c

t’ujombail ta yosilal Mejiko,

ta xilbajinbe smamtalil k’us

lek xu’ spasike;

IV.chich’ k’elel mi oy k’usi

jvu’eletik buch’utik snabei

sk’elbeik batel smelolal mi

yik’el oy k’usi xk’otanuk ta

jvu’eletik. Ti k’usi chich’ k’e

ta xtun yu’un stuk ja’o k’ala

stak’ k’anel k’alaluk mu’yuk

V. sk’elbeel smelolal xchi’u

ja’ ti buch’utik ta xt’ujvanike

stsak sbiik xchi’uk staik ti y

jech k’ucha’al yaloj ti komo

k’alaluk jun vinik xu’ sba sk

sbi ta sk’elbeel smelolal k

chapanel xchi’uk ti k’usitik x

xak’be xk’ak’alil xchi’uk xch

VI.Ti k’opetik xchi’uk jeltos

abtejik tey;

� �

ombail st’ujobil jvu’eletik ja’me xchap jayib k

vu’el ta slumal Mejiko, mi kom xchapel ti k’u

betel, jech k’ucha’al, chak’ ta i’lel ti lek yich

k k’ucha’al jvu’el ja’ ti buch’u ep sta svinik

chopol spasik xchi’uk chak’be xchapanobil t

jelel k’ucha’al la jkilbetik talel smelolal teyt

si yaloj ta komon chapbil muk’ta mantal k’o

chopol spasik xchi’uk chak’be xchapanob

k smelolal ta jusep lumetik sventa xcha

i oy k’usi chopol xk’ot ta pasel k’alaluk ya

pasel k’alaluk yakalik ta st’ujel xchi’uk ta s

lele k’ajomal k’alaluk oy buch’u ta sk’an jutu

aluk yakal slo’ilal ti st’ujel jvu’eletike xchi’uk

k to’ox stsakoj yabtel ti ach’ jtunel jvu’el yich’

k xchapanel k’usi yich’elik ta muk’ ti jk’el c

e (política-electoral), ti buch’u yich’ik t’ujele

yabtelik k’ucha’al sk’elbeel smelolal sjunul y

on chapbil muk’ta mantal k’op xchi’uk tsats

k’an vokol ta snail chapanel ja mi laj ta ilbajin

kuxlejal, tsutseme xchapanel smelol sk’an

xu’ jpastik teyta yut chapanel, ti tsatsal man

hapbeel smelolal ti k’usitik stak’e;

yabtelal k’ucha’al snail chapanel xchi’uk ti

�

����

kom ta chinab

usi chopol k’ot

h’ t’ujel buch’u

k o buch’u ep

i jvu’el ta snail

ta xcha’kojale,

op o ja’ ti k’usi

bil ta j-ich’el ti

apanik xchi’uk

akal t’ujomale,

slajeb sva’anel

uk koltael k’usi

k mi ja’o yorail

’oj t’ujele;

h’iel kuxlejetik

sk’an me xba

yosilal Mejiko,

sal mantaletik.

nel ti bu tsakal

n tey ta snail

ntale ja’ me ta

i buch’utik ch-

�

�

VII.Ti k’opetik o k’usitik je

buch’utik yantik tey ch-abte

VIII.K’uyelan chk’ot xchapa

ta jvok’ jk’el ch’iel kuxlej o

yosilal Mejiko o ta yantik

komon chapbil muk’ta mant

IX.Yantik ja’ ti k’ux-elan cha

Ta yamak’il snail st’ujobil j

k’usjalil xu’ xchapan xchi’uk

Mu’yuk chich’ sa’el k’op je

chapbil muk’ ta mantal k’op

xu’ tunesel k’usi chal ti tsats

jech k’ucha’al yaloj ti komo

li’i xchiuk jutuk’xa chich’ t

k’usiuk no’ox yich’ k’elbeel

chich’ albeel smelolal tey

(Suprema corte de Justicia

K’alaluk jun snail tsobomba

mi mu’yuk bu la stsak ta m

ti komon chapbil muk’ta m

k’usi chapbilxa ta jtsop xch

k’opetik, buch’u uk no’ox b

stik’beik smul buch’u naka

sventa chich’ tael ta alel ta

yosilal Mejiko chal bu junuk

mu sok ti yantik abtelal mel

� �

eltos abtelaletik ta jujun snail st’ujel jvu

ejik;

anel o k’uyelan chak’ tojom mulil ti snail st’u

mi tsobol jk’el ch’iel kuxlej o junuk jnaklom

namal lumetik, mi mu stsakik ta muk’ k’u

tal xchi’uk tsatsal mantaletik, xchi’uk

al tsatsal mantal.

vu’eletik ta me xak’be xchapobil ta anil sv

k smeltsan ti muliletike, ja’ ti k’usi chal ti tsat

ch k’ux-elan chal ti vo’ob svak vinik manta

p, ti snail st’ujobil jvu’eletike xu’me xchapan

sal mantal xchiuk jelel ti k’usi yaloj ti snail s

on chapbil muk’ta mantal k’op. xchapbenal s

sakel ta muk’ ti k’usi sk’elbeik smelolal s

batel smelolal ti snail muk’ta jchapanele n

ta smuk’ta nail xchapanobil k’opetik ta

de la Nación).

ail st’ujobil jvu’eletik mi oy buch’u sts’iba jlik

muk’ ti mantal vune o mi ja’ no’ox snop stuk

antal k’op li’e, xchi’uk ti k’usi yich’ ts’ibaele

hi’uk ta stekel jchapanvanejetik ta smuk’ta n

bankilal jchapanvaneje, ta tsobol o mi ta juj

a slo’ilta k’alaluk jech k’ucha’al yaloj ti tsats

a komon tsobajel teyta smuk’ta nail xchap

k abtelal xu’ xtun. Ti xchapanel k’ux-elan ch

tsajemikxae.

�

����

’eletik xchi’uk

ujobil jvu’eletik

metik, sjunlejal

uyelan yaloj ti

venta stsutses

tsal mantal.

al li’ ta komon

nik xchi’uk mu

t’ujel jvu’eletik

smelolal ti lo’il

skoj k’opetike.

naka xa no’ox

yosilal Mejiko

uk abtelal vun

k’ucha’al chal

e xu’ slo’ilta ti

nail xchapanel

jutsop, xu’ me

sal mantal, ja’

panel ta sjunul

hk’ot ta alel li’e

�

�

K’ux-elan xchapoj sbaik sn

ta jujutsop jchapanvanejet

xchapanik ta jujutsope, jec

batel ta jujutsop ja’ ti k’ux-e

jech k’ucha’al yaloj ti komon

Ti smuk’ul nail tsobombail

jusep lumetik, ta xcha’ yak’

xu’ stakbe batel ta vun ti

k’usitik xchapanik ta jun lu

tsatsal mantale ja’me chal

lo’il.

Ti yich’obil ta muk’, sk’elbe

yich’oj ta muk’, jech k’ucha

batel lo’il ta yosilal Mejiko

ch-abtejik xchi’uk ti jvu’el

buch’u tey chkom; xchibal b

buch’utik yu’un jchol lo’ilet

muk’ta jvu’el ta snail xchap

Justicia de la Nación) ja’ c

sjoylej yosilal Mejiko (Pod

tsobombail t’ujombaile (trib

snail chapanel xchi’uk k’u

abtele.

Li xchi’bal bankilal jchapan

(los Magistrados Electorale

me xich’ik t’ujel jelabem ta o

� �

ail st’ujobil jvu’eletik (organización del tribu

ike, ti sk’elel batel smelolal k’ux-elan xcha

ch k’ucha’al tsabeik batel smelolal k’ux-ela

elan snopobil yu’unike tsots me ya’yejal ta p

n chapbil muk’ta mantal k’op xchi’uk tsatsal

xu’, ja sventa xu’ xcholbe batel smelolal sv

’ik’ ta ilel ti k’opetik sventa chak’ik’ ta ilel’; je

k’usitik sk’elbik batel smelolal xchi’uk ta

um sventa chojtakinik xchi’uk xchapanik t

lbe smelolal k’ux-elan xchap batel ti abtel

eel smelolal snail st’ujobil jvu’eletik (Tribuna

a’al yaloj tsatsal mantal, oyuk buch’u va’al s

(Consejo de la Judicatura Federal), ja’ bu

yu’un snail st’ujobil jvu’eletik (Tribunal E

bankilal tey xkom ta snail st’ujobil jvu’eletik;

ik ta yosilal Mejiko. Ti snail st’ujobil jvu’ele

panobil k’op ta sjunul yosilal Mejiko (Supre

chal k’uyepal chtunanuk ti tak’in tey ta yipa

der Judicial de la Federación). Jech no’ox

bunal) ja’ chal k’ux-elan xu’ chich’ pasel ab

usitik chich’ chapel ta stekelal sventa leku

vanejetik ti buch’utik yich’ojik ta muk’ ti st’u

esta) buch’utik ta kajal x-abtejik xchi’uk ta ju

o’lol yepal ti buch’utik tsobolik ta ak’ol snail

�

����

nal), ti tsalbail

apaj ti k’usitik

an xu’ xchapik

asel ti lo’il li’e,

mantaletik.

venta chilik ta

ech no’ox tok,

sko’oltasik ti

ti lo’il k’op. Ti

aletik ta jujun

al Electoral) ja’

sventa xcholel

uch’u tey ko’ol

lectoral), ja ti

; xchi’uk oxvo’

e ja’ chalbe ti

ema Corte de

al mayoletik ta

x tok, ti snail

btelal teyta yut

uk smelolal ti

ujobil jvu’eletik

ujun lumetik ta

stsobombailik

�

�

ta spasel tsatsalmantaletik

ti buch’utik te’oyik ta smuk

Corte de Justicia de la Na

k’ux-elan yalojbe smantalil x

Li xchi’bal bankilal jchapan

(los Magistrados Electoral

chapalik svunik k’ucha’al

jchapanvanej mi mu’yuk to

jchapanvanej ta smuk’ta na

Justicia de la Nación), xjal

chlok’ik, mi mu’yuk chk’otik

st’ujobil jvu’eletik ta me x

jvu’eletik, jech k’ucha’al, ya

chapbil muk’ ta mantal k’op

Li xchi’bal bankilal jchapanv

jusep lum (los Magistrados

mantal, mu xu’ x-och ta b

k’ucha’al chk’anbat sventa

(Magistrado de Tribunal Co

stak xjelav, ja’ no’ox mi jel m

Mi xokol o ti abteale xich’ t’

stsuts ti abtel k’ux-elan albi

Ti j-abteletik ta snail tsobo

k’ucha’al stunesik ti yipal

Federación) xchi’uk smanta

� �

(Cámara de Senadores) ja’ ti k’ux-elan cha

k’tanail xchapanobil k’opetik ta yosilal Meji

ación). Ti buch’utik t’ujbilike skajal kajal m

xchi’uk sk’elel batel jech k’ucha’al chal tsats

nvanejetik buch’utik yich’ojik ta muk’ ti st’u

les) buchu’tik te oyik ta smuk’ta nail tso

yaloj ti tsatsal mantal, mu xu’ x-och

o staoj sja’vilale jech k’ucha’al chk’anbat sv

ail xchapanel k’opetik ta yosilal Mejiko (Supr

ijik baluneb ja’vil ta yabtelik mu stak’ xjelav

k xchi’uk mi ipik ti xchibal bankilal jchapanv

xa’iik, oy buch’u smak ti abtelal ta jun

aloj ti svaxak lajun svo’ vinik mantal (Art. 98

p.

vanejetik buch’utik yich’ojik ta muk’ ti st’ujob

s Electorales) lekuk chapalik svunik k’ucha’a

bankilal jchapanvanej mi mu’yuk-to staoj

a bankilal jchapanvanej ta jujutsop xchap

olegiado de Circuito). Xjalijik baluneb ja’vil t

muyel ti yabtelike.

ujel ach’ xchibal bankilal jchapanvanej ja’ ti

l ta sliklej (nombramiento original).

ombail (tribunal) ta me sk’elik k’ux-elan c

mayoletik ta sjunul yosilal Mejiko (Poder

alil k’usi xch’unana xchi’uk k’usi chal ti tsatsa

�

����

alik ta stekelik

ko. (Suprema

me chbat, ja’ ti

sal mantal.

ujobil jvu’eletik

obonbail lekuk

h ta bankilal

venta bankilal

rema Corte de

v. Ti buch’utik

vaneje ta snail

snail st’ujobil

8) li’ ta komon

bil jvu’eletik ta

al yaloj tsatsal

sja’vilale jech

panel k’opetik

ta yabtelik mu

k’usjalil sk’an

ch-abtejik jech

Judicial de la

al mantal.

�

�

Yo’ vinik mantal (Art. 100k’ux-elan ch-abtejik batel, s

Ti bu ich’bil ta muk’ chap

smuk’ta nail xchapanel k’op

mantaletik t’ujbilik yu’un

jva’anvanejetike, teyikuk m

bankilal ta ju’ chop; cha’ vo

chtal yu’un ti muk’ta jvu’el ta

Skotolik ti j-al mantaletike s

yo’vinik li’ ta komon chap

smelolal kux-elan sk’elbate

chabtelane, ti buch’u ba’an

xchi’ukme staojik ta na’el ti

Ti lo’ile ta me xich’ a’yel ta

sva’anik, ta xakbik ta sk’o

yoxibal jchapanvanejetik jv

ja’ ta sk’elbatel ti tsatsal ma

Ja’no’ox mu’yuk li buch’u y

chjalijik vo’ob ja’vil ta yabte

me stak’ xcha’ yich’ t’ujel ta

Li j-al mantaletike mauk t

yabtelik stukike. K’usjalil oy

kojal sbi li’ ta komon chapb

� �

0). Ti yipal mayoletik ta yosilal Mejiko ja’ yic

sk’elel batel xchi’uk chakbeik batel xchapane

palikme vukvo’, jaikme, li june ja’ me ban

petik, xchi’uk xtok ja’ik ti buch’utik chak’ sk’o

skotol jtunel jvu’eletik, vaxak vo’iku

e ti xchibal bankilal jchap lo’iletik ta sjoyle x

o’ va’anbiltalel ta ak’ol jpas tsatsalmantalet

a yosilal Mejiko.

sk’anme chapaluk ti svunik jech k’ucha’al ya

pbil mu’kta mantal k’op xchi’uk ojtakinbiluk

el, lekukme yo’onton xchi’uk ja’ no’ox chich

nbiltalel ta smuk’ta nail chapanel k’op, ta

mayoletik.

a komon o mi va’anbil no’ox. Ta komon xc

b, ta xcha’ alik xchi’uk mi ta xjelvanik ti x

vu’eletik, jech k’ucha’al ti kusi yantik chk’ot

antale.

yich’o ta muk’, li yantik buch’utik yich’ojik

elik, ti xk’exole skojol kojol me ta x-och ta

a yan ja’bil.

ta slok’ta ti bu va’anbil talemike, ja’ no’o

y ta sbae, ja’ no’ox xu’ xich’ik jelel k’ucha’a

il muk’ta mantal k’ope.

�

���

ch’o ta muk’ tu

el.

nkilal jvu’el ta

opike; oxib j-al

uk yepalik ti

xchi’uk yoxibal

tik, xchi’uk jun

aloj vo’lajuneb

kme ti sna’be

’ stojol ti k’usi

me sk’upinik,

chapik buch’u

xchibal xchi’uk

anuk ta pasel

ta muk’m lo’il

yabtel, mu xa

ox chba spas

l yalo ti xchan

�

�

Ti tsatsal mantale ta me x

abtelal, jech k’ucha’al skelb

lekme chojtakin ech’el, sna

yu’un stuk.

Lekukme ti k’usi spase jec

xlok’ ta a’yel ta sjunle xc

xchapanobil k’opetike xu’ m

ta komon tsots jtunel jvu’el

yosilal Mejiko. Ti buch’u tey

xchi’uk, mi jech, ta xal ti

vaxakvo’ yal yeik. Li tsatsa

paselbatel ti abtelal k’ucha’

Li k’usi tsnopik buch’utik y

xchi’uk, jech noxtok, mu’yu

chopol cha’iik, ja’ no’ox m

xchi’uk mu stak’ stik’sba ti

k’usie xu’ sk’el ti smuk’ta s

no’ox ta sk’el mi la jyich’ik t

Li smuk’ta snail xchapane

tak’ine xchi’uk ti buch’u yich

mayoletik ta yosilal Mejiko

albil ta svukojal lo’il ta sba

mantal k’op.Ti svunaltak k’u

snail chapanel k’op sventa

Ti k’usi ich’bil ta smuk’ta na

� �

xak’be xchanlek xchi’uk xchanbe smelolal

beelbatel lek smelolal xchanel sventa ya’ye

’beukme smelolal, xchapajukme yu’un, xch

ch k’ucha’al yalo tsatsal mantal, ti k’usi ch

chapanel ti k’usi spasik ta jujun tale. Ti

me sk’anbetalel ti buch’u yich’o ta muk’ ti k

sventa xtun o ti k’usi xu’ spas ti snail chap

y tsobolik ta snail chapanel xu’ me sk’elik ti

buch’u ta sjelumtas ti j-al mantale, ak’o

al mantale ja’ me ta xalbe smelolal xchi’u

al li’e.

yich’ojik ta muk’ lo’il ja’ me jech mu stak

uk chlikik sk’elel xchi’uk mu’yuk tsta koltae

i oy k’usi yak’ik ta k’elel, ti buch’u tstik’sb

xchi’bal xchi’uk yoxibal bankilaletik jchapa

snail xchapanel k’opetik (Suprema Corte de

a muk’ li smanatalil ti k’ux-elan yaloj sventa

el k’opetik ta me spasbe svunal k’uyepal c

h’oj ta muk’ lo’ile ja’ me spas k’uyepal keche

o (Poder Judicial de la Federación), mu st

lunlajunebal li’ ta yo’vinik mantal komon ch

uyepal chtun tak’in ta me xich’ ak’beel ti jvu

chabtelanik batel k’uyepal ch-och tak’in ta y

ail xchapanel k’opetik ja’ me sna’oj ti jvu’el te

�

���

kux-elan pas

ejal mayoletik,

anojuk me lek

apbile xu’ me

smuk’ ta nail

k’usi xchapojik

panel ta sjunul

k’usi chapbile

o mi k’ajomal

k k’ux-elan ta

k’ k’usi albeel

el, mi oy k’usi

ba, xcha’alelal

anvanejetik, ti

e Justicia), ja’

li’e.

chtun yu’un ti

el kom ta yipal

tak’ ilbajinel ti

hapbil muk’ ta

’el ta smuk’ ta

yosilal Mejiko.

e’oye.

�

�

Jun svakvinik mantal (Arsnail xchapanel k’opetik,

(Magistrados de Circuitos)

ti js’ibajometike, xchi’uk ti

xchibal bankilal jchapanvan

me stak’, jech, ch’unel, xc

lumetik, la o’lol Mejiko o

tsobolik ta bijil abtel, jchanu

Ti buch’utik la smakik ti a

xchapanobil k’opetik, ta

jchapanvanej (Magistrados

xchi’uk ti buch’u yich’ojik t

jchapanvanej tey ta snail s

to slok’el chib ja’bile, mu m

no’ox tey ta yutil xchapanob

Ti k’u sjalil sk’ak’alil,

jchapanvanejetik, ja no’ox

jech k’ucha’al albil smelola

komon chapbil mantal k’op.

Li k’usi smakoj li mantal li

mayol.

Li tojob mulil k’ux-elan k’elb

yipal jvu’eletik ta yosilal M

k’ucha’al yantik mulil chil ti t

� �

rt. 101). Ti bankilal jchapanejetik (ministro

li xchibal nitil ch-abtejik bankilal jch

ta sjoylej, yoxibal jchapanvanej ta jutsop (ju

buch’u yich’ojik ta muk’ ta yosilal Mejiko,

nej tey ta snail st’ujobil jvu’eletik (Tribunal

chi’uk mi ja’uk spasel abtelal ta yosilal Me

ta yantik, ja’ no’ox buch’utik x-abatejik m

ubtasvanejetik, k’usitikuk stsi’baik o chtunan

abtelal sventa bankilal jchapanvanej tey ta

smuk’ta snail xchapanel k’opetik, li xch

s) ta sjoylej, yoxibal jchapanvanej ta jut

ta muk’ ta yosilal Mejiko, jech k’ucha’al xc

st’ujobil jvu’eletik (Tribunal Electoral), mu m

me stak’ xak’ mantal, jk’el mulil o mi va’al ta

bil k’op ta yosilal Mejiko.

li buch’utik ech’emikxa ta abtel sve

mi naka la smakik abtel, mu me stak’ sma

al ta svakibal xch’akalul ta vo’lajuneb yo’v

.

i’e ta xtun ta sventa li jvu’eletik buch’utik

bil talel ta ba’yuke, ta me xchay ti yabtel k’u

Mejiko, xchi’uk ti slekilal k’usi chtunan yu’u

tsatsal mantale.

�

����

os) ta smuk’ta

apanvanejetik

ueces), xchi’uk

jech k’ucha’al

Electoral), mu

ejiko, ta jusep

mu’yuk stojolik

nan.

a smuk’ta nail

hibal bankilal

tsop (jueces),

chibal bankilal

me stak’, mi ja’

sk’elel k’usiuk

enta bankilal

akiik ti abtelal

inik mantal ta

oy skolemalik

usi staoj tey ta

un stuke, jech

�

�

Chib xcha’vinik mantal (A

A.Li tsatsal mantale ja’ ta x

abteletike t’ujbilik xchi’uk je

k’ucha’al chal ti tsatsal man

oy me buch’u yich’oj ta m

República) va’anbilik ta jk

lo’iletike, k’aluk chkuxik, ti

k’op sk’anme: li vok’em ta

k’alaluk ta xich’ va’anele;

xchanojbe smelolal ti chapa

spasoj smul.li jchapanej k’o

Te kapal ch-bat ti jchap

tsobombail, skotol muliletik

skob ta sk’anel ti svunal s

chich’ ak’el ta ilel ti k’usitik

beel smelolal ti chapanele

snail chapanele sventa xlo

xchi’uk tsk’elbatel ti bolmale

Ti jchap lo’il ta sjunul yosi

xchapan stuk ti k’usitik chk’

mantal li’ ta komon chapbil

Skotol ti bolmaletik snaoj y

ch’oj ta muk’ stekel xchi’u

komon ta yosilal Mejiko, ti jc

� �

Art. 102)

xchap ti smukta nail xchapanobil k’op ta yos

elbilik ta snail jvu’el sk’elel xchapaj lo’iletik

ntale. li snail xchapanobil k’op ta komon ta

muk’ buch’u chchapan k’op (Procurador G

k’el tsatsal mantal ta yosilal Mejiko xcha’a

buch’u yich’oj ta muk’ buch’u sk’an och ta

a yosilal Mejiko; oyuk vo’lajuneb cha’vinik

oyuk, abtejemukxa lajuneb ja’bil, oyuk ya

anele; sk’upin ti mu’yuk smule, xchi’uk mu’y

ope xu’ me xich’ jelel k’alaluk mi la jyal li tsat

lo’il ta komon ta yosilal Mejiko, chich ts

k k’usi xich’ taanel; xchi’uk, jech k’ucha’al

sventa chich’ tsakel ti buch’u tikbil smule;

k k’otem ta pasel sventa sta beik yajval li

sventa tspas batel ta k’un k’un ti buch’u y

k’ xchapanel ta anil; skanel ti ak’oxchi’ yich

etike jech k’usi chal ti tsatsal mantale.

ilal Mejiko (Procurador General de la Rep

’otanuk ta pasel xchi’uk k’usi chal vo’ob sva

muk’ ta mantal k’op.

yosilal Mejiko; li buch’u tskelbe smelole xch

uk ti yantike ja’ xa tsk’elbe batel smelol ti

chap lo’ile ta spas stuk o mi ja’ yaj mayoltak

�

����

ilal Mejiko, li j-

e, ja’ me jech

yosilal Mejiko

General de la

alojik ti jchap

abtel xchapel

sja’bilal sk’an

k’obil ta ilel ti

yuk k’usi tsots

tsal mantale.

sakel, ta snail

l ja’ me oy ta

; sabil xchi’uk

li’i, chich’ k’el

yich’oj ta muk’

h’ tojel ti mulil

pública) ta me

ak vinik tsatsal

hi’uk buch’u yi

i jchap lo’il ta

k.

�

�

Ti jchap lo’il ta sjunul yosila

jmayoltak, jua me yich’ojik

mantal ta skoj ti k’usi ta spa

Ti yabtel j-almantal yu’un jtu

Mejiko, k’usiuk no’ox, jech y

B.Li snail xchapanobil lo’ile

Mejiko, ja’ ti k’usi tsots x

jnaklometike ja’ me xch’ab

k’an vokol skoj k’usi k’ot y

jtunel jvu’el mayol o-jk’el

Mejiko, mu me xu’ xilbajinik

Li sjunul tsatsal mantal ti k’

sk’elbeik smelol ta komon,

stojol jvu’el mayoletik.

Li sjunul tsatsal mantal l

jvu’eletik, abtelal, yipal jvu’e

Skotol li k’usi chal li snail xc

ta muk’ jnaklometik ta sju

Humanos); oyukme yu’un s

buch’u xojtakin slo’ilal tsats

Yich’el ta muk’ jnaklomet

Derechos Humanos) oy

almantaletik, t’ukbilikme j

� �

al Mejiko (Procurador General de la Repúbli

k ta muk’ k’usi chopol chk’ot, mi ta xilbajin

asike.

unel vu’el, ja’ me oy ta sba ti jk’el tsatsal ma

yaloj ti tsatsal mantale.

etik xchi’uk li snail jchapanobil lo’il ta ju sep

xtojobik o-spasele, ta me xak’beik yich’e

ivan li tsatsal mantal yu’un Mejikoe, li buch

yu’unik ta pasel ta snail ich’banej ta muk’

jteklumetik, ti jvu’el stunesel tsatsal man

k ti ich’el ta muk’ li’i.

usi chal ti jchol lo’il ta ba’ie, ta me smeltsab

mu’yukme te tsakal bu chal tik’ mulil xchi’uk

i’i mu’yuk tspas yu’un tsalbail sventa sl

el j-almantaletik.

chapanobil lo’iletik (Congreso de la Unión) t

nul yosilal Mejiko (Comisión Nacional de

sk’elel batel stuk yipal xchi’uk k’uyepal tak’in

sal mantal, xchi’uk k’usitik u’unal ta jujun tal.

ik ta sjunul yosilal Mejiko (Comisión Na

me yu’un jun j-almantal xchapoj sbaik

jelavem ta o’lol yepal ti buch’utik te’o

�

����

ica) xchi’uk ya

nik ti tsatsal ti

antal ta yosilal

lum ta yosilal

lik ta muk’ ti

h’utik xojtikinik

’ manchuk mi

ntal ta yosilal

beik svunal bu

k k’an vokol ta

abanel st’ujel

ta sbiin yich’el

los Derechos

n chtun yu’un,

cional de los

ta lajuneb j-

oyik ta snail

�

�

stobombailik jpas tsatsal

yo’onike, ja tsk’elik buch

Permanente del Congreso

tsatsal mantale ta me xalbe

k’usi chich’ alele ta sven sn

chi j-almantaletike (Conseje

komel yan ta yan ja’bil.

Li jtunel jvu’el yich’el ta mu

de los Derechos Humanos)

ti k’usba albil ta kajale. Chj

t’ujel chi’uk ja’ no’oxme stak

komon chapbil muk’ta mant

Li jtunel jvu’el yich’el ta mu

de los Derechos Humanos

k’opetik. Ja’ no’ox me ta

Congreso) ja’ ti k’usi chal ti

Yich’el ta muk’ jnaklomet

Derechos Humanos) ta me

albile, ti k’usi chapbil tey ta

Oxib sva’kvinik mantal (AMejiko ta me xchapanik k’u

I.Ta tsatsal mantal o k’u

jnaklometik.

� �

mantal(Cámara de Senadores) mi ja’o l

h’utik te’oyik ta snail xchapanobil lo’ilet

de la Unión) jech no’ox yepal ti t’ujel k’uy

e batel smelolal k’ux-elan ta ich’el bal sventa

nai tsobombail (Cámara). Junjun ja’bil sa’b

eros) ja’ ti buch’u jalxa abtejeme, ja no’ox m

k’ jnaklometik ta sjunul yosilal Mejiko (Com

) a li bu jech li j-almantal sjak’ele, jech me c

alijme ta yabtel vo’ob ja’bil, jko’oj no’ox me

k’ yich’ jelel ta yabtel ti k’usi yaloj ti chanib x

tal.

k’ jnaklometik ta sjunul yosilal Mejiko (Com

) ta xak’ ta ilel ti yabtel ta jujun ja’vil ta sna

sk’el xchi’uk li snail xchapanobil lo’iletik

tsatsal mantale.

ik ta sjunul yosilal Mejiko (Comisión Na

e xojtikin mi oy k’usi mu’yuk lek k’otem ta p

jmoj albil ta ju sep lum ta yosilal Mejiko.

Art. 103). Ti snail xchapanobil tsatsal k’op

siuk no’ox k’op chk’ot ta pasel:

usi tspas jvu’el mi ta xilbajin li yich’el t

�

����

lok’em xkuxel

tik (Comisión

yepal albile. Li

a ak’el ta ilel ti

bilme xk’exol ti

mi yich’to t’ujel

isión Nacional

chich’ t’ujeleuk

e xu’ cha’ yich’

xch’akalul li’ ta

isión Nacional

ail xchapanobil

(Cámara del

cional de los

pasel ti k’usba

petik ta yosilal

ta muk’ jujun

�

�

II.Ta tsatsal mantal o k’usi t

ju sep lum o mi tsalbail tspa

III.Ta tsatsal mantal o k’us

xilbajin ta tsalbail li jvu’el jch

Chanib sva’kvinik mantachapanobil tsatsal k’opetik

I.Sk’otol li xchapanel lo’ileti

ti tsatsal mantaletik ta yos

slok’eso sk’inal ta yosilal M

ta jujuntal, xu me xojtikinik

xchi’uk snail xchapanel tsa

o’lol Mejiko. Li sliklej stojel

chapanvanej yojtikinuk ti tsa

I-B. Mi ep ya’yejal ti sk’elo

spasba ti snail chapanobi

balunlajuneb ch’avinik xch’

chanib xch’akalul mantal, c

komon chapbil muk’ ta ma

stuk’ibtasel, ta me xojtak

Tribunales Colegiados de C

mantal ta oxib svak vinik

chapbil muk’ ta mantal k’o

xchapanele ti k’usi chal ti sn

ta chapanel o k’usi tsk’an.

II.Sk’otol li sk’elobil xchapel

� �

tspas jvu’el ta sjunul Mejiko mi ch-ilbajinvan

as ta o’lol Mejiko, xchi’uk

si tspas jvu’el ta ju sep lum o mi ta o’lol

ha’bivanej ta yosilal Mejiko.

al (Art. 104) Ja’ me oy ta sk’obik yojt

ta yosilal Mejiko (Tribunal de la Federación

k ta jujuntal-o mulil sventa sk’elel mi xch’un

silal Mejiko-o li k’usi chapbil ta yantik nam

Mejiko. K’alaluk xchapanel lo’iletik ja’ tsta ta

k’uxelan, st’ujel j-abtel, li yoxibal bankilal j

atsal k’opetik ti albil ta komon ta ju sep lum

mulil xu’ me xcha’ k’elik ta ach’ li bankilal

atsal mulile.

obile ti bu tsmak ti xchapanobil k’op ta jyal

il tsatsal k’opetik li snail ich’el ta muk’ t

akalul ta oxlajuneb xchan vinik mantal (Art

chal e) (inciso e) li chib svuk vinik mantal (

ntal, ja’ik no’ox ti bu chal ti tsatsal mantale

kinik ti snail xchapanobil tsatsal k’opet

Circuito), tsakbilme sk’elel batel jech k’ucha’

xchi’uk jukub svak vinik (Art. 103 y 107)

op sventa tsk’el spojel, xchi’uk ti mu’yuk

nail chapanel tsatsal k’opetik ta sjoylej mu’y

l lo’il sventa yich’obil ta muk’ xchabijel ti’ na

�

����

n o mi chilbajin

Mejiko mi ta

tikinel ti snail

):

xchi’uk yak’el

mal lumetik bu

ilbajinel lekilal

jchapan vanej

etik xchi’uk ta

yu’un yoxibal

ele tsosts me

i k’usi chal ti

. 73) xchi’uk ti

(Art. 122) li’ ta

etike. Li sk’elel

tik ta sjoylej(

’al chal tsatsal

) li’ ta komon

bu lek chai ti

yuk me ch-och

betik;

�

�

III.Li k’usitik yu’un yosilal M

IV.Li sk’elobil xchapel lo’il x

sk’anme xojtakin lek li smuk

V.Ti k’usi chkot ta pasel ta

yantik, xchi’uk;

VI.Jech k’ucha’al buch’u yi

yantike.

Vo’ob svak vinik mantal Mejiko (Suprema Corte de

cholbil smelol ta tsatsal ma

I.Li sk’elel xchapanel lo’il ta

ti k’usi chal ti snail st’ujel

muk’ta mantal, jech k’ucha’

a)Li sjunul yosilal Mejiko xc

b)Yosilal Mejiko xchi’uk jtek

c)Li jvu’el stakel ta pasel ts

ti buyuk no’ox snailal tsobo

tsk’elik ta yosilal Mejiko o-ta

d)Sep lum xchi’uk yan;

e)Sep lum xchi’uk o’lol Meji

f)Li o’lol Mejiko xchi’uk jtek

g)Chib jteklumetik ta ep Se

h)Chib vu’elal ta Sep no’ox

skotol no’ox;

i)Sep lum xchi’uk junukal

skotol no’ox;

� �

ejiko tey tsakal;

xchi’uk ti k’usi chal li vo’ob svak vinik man

kta nail xchapanobil k’opetik ta yosilal Mejik

ju sep lum xchi’uk ta jun o ep sts’akinoj sba

ich’ojik ta muk’ li xchi’ilik ta abtel buch’u ts

(Art. 105). Li smukta nail xchapanobil k’op

e Justicia de la Nación) ta me xojtikin, ti j

ntal, jech k’usitik li’e:

a komon chapbil muk’ta mantal k’op, ja’ no’o

jvu’eletik li tsakal ta vakib yoxvinik li’ ta k

al li’e:

chi’uk sep lum o ta o’lol Mejiko;

k lum;

satsal mantal xchi’uk snail xchapanobil lo’ile

ombail o-mi jech, ti buch’u chich’ komel ta

a o’lol Mejiko;

iko;

lum,

ep lumetik;

x lum, sventa tsk’el mi oy k’usi k’ota ta pa

steklumal sventa sk’el k’usi chk’ot yu’un

�

����

ntal (Art. 105),

ko,

aik ta naklej ta

sk’el xchi’uk li

petik ta yosilal

jech k’ucha’al

ox me mu’yuk

komon chapbil

etik; xchi’uk ja’

a muk’ ja’ikme

sel yu’un o ta

ta pasel o ta

�

�

j)Sep lum xchi’uk jun jtek lu

ta skotol no’ox; xchi’uk

k)Chib jtunel jvu’el ta o’lol M

no’ox.

Yu’un ono’ox oy k’op ta sk’

sjunul yosilal Mejiko, li’ ta jt

ti li’cholbile c), h) xchi’uk k)

yal mu xtun, li xchapanele

lok’ st’uje ta vaxakib jvu’ele

Li yantik k’usi chk’ot ta pas

ta pasel li k’usi chapanike.

II.Ti sk’elbel smelol ti k’usi

sventa chapanik ja’ no’ox li

Ti sk’elbel smelol ti k’usi m

lajuneb xcha’vinik sk’ak’alil

a)Li ko’ol yepal oxlajuneb

mantal ta stsobombailik ta

Unión), ti bu mu’yuk lek cha

bu spasojik li jmeltsanej tsa

b)Li ko’ol yepal oxlajuneb x

ti bu mu’yuk lek cha’iik ti t

spasojik li jmeltsanej tsats

snopojik ta komon ti jnaklom

c)Li jchap lo’il ta sjunul y

mu’yuk lek cha’iik li tsatsa

� �

um ta yan sep lum, sventa sk’el k’usi chk’ot

Mejiko, tas venta sk’el k’usi chk’ot yu’un ta p

’elel ta skotol ta ju sep lumetik o ta teklume

teklumetik ch’aybil ta ju sep lum, o mi jech

) albilxa, xchi’uk ta smuk’ta nail xchapanel

e oy me k’usi chk’ota pasel yu’un ta sk’oto

etik.

sel, li ta smuk’ta nail xchapanel k’opetik oym

mu’yuk lek cha’i xchi’uk ti tsatsal mantale

k’usi sk’an lo’itaele.

mu’yuk lek cha’i xu’ me x-och ta sk’elel, j

ta spukijesel ti k’usba chapbile.

xcha’ vinik buch’utik te ch-abtejik ta snail

a komon (Cámara de Diputados del Co

a’ik ti tsatsal mantal ta yosilal Mejiko o o’lol

atsal mantaletik ta komon.

xcha’ vinik buch’utik te ch-abtejik ta sventa

tsatsal mantal ta yosilal Mejiko o o’lol yos

sal mantaletik o mi chapbil sk’oplal ta yant

metik ta yosilal Mejiko;

yosilal Mejiko (Procurador General de la

al mantal ta yosilal Mejiko, ta jusep lum, x

�

����

yu’un ta pasel

pasel ta skotol

etik ch’aybil ta

k’ucha’al chal

k’opetik mi la

ol manchuk mi

me k’usi chk’ot

e ta sk’elbatel

ja’ to mi jelab

spasel tsatsal

ongreso de la

yosilal Mejiko

jchap lo’iletik,

silal Mejiko bu

tik namal lum

República), ti

xchi’uk ta o’lol

�

�

yosilal Mejiko, jech k’ucha

komon ti jnaklometik ta yos

d)Li ko’ol yepal oxlajuneb

lo’iletik ta ju sep lumetik, ti

jtunel jvu’eletik, xchi’uk.

e)Li ko’ol yepal oxlajuneb x

ta o’lol yosilal Mejiko, ti bu m

f)Li sk’elbeel xkuxlejal jnak

buch’utik sk’elikbal ta sjunu

sventa st’ujel jvu’eletik ta

jteklumetik tsakal ta jsep lu

stuk stsatsal mantalil ta st’u

ta stsak ta muk’.

g)Yich’el ta muk’ jnaklome

Derechos Humanos), ti bu

ta sep lum xchi’uk ta o’lol M

ta jtunel jvu’eletik ta yosilal

bu chilbajinik li yich’elik ta

Jech no’oxtok li yichelik ta

Mejiiko bu mu’yuk lek cha’i

ta jteklumetik xchi’uk ti yic

mantaletik ti bu albil ta snai

Li juno’ox k’ux-elan stak’ c

mantale bu tik t’ujbilik sve

k’ucha’al chal ti mantal li’e.

� �

a’al chapbil lo’iletik ta namal lumetik xchi’u

silal Mejiko;

b xcha’ vinik buch’utik te ch-abtejik yu’un

mu’yuk lek cha’i ti tsatsal mantaletik te k’a

xcha’ vinik buch’utik te ch-abtejik ta stsobob

mu’yuk lek cha’iik ti tsatsal mantal ta skotoli

lometik ojtakinbil ta snail st’ujobil jvu’eletik,

ul Mejiko, ti bu mu’yuk bu lex cha’i ta stsats

sjunul Mejiko o ta jteklumetik; xchi’uk li

um, jech k’ucha’al sk’elbatel smelolal, ja’ no

ujel jvu’eletik ti bu yalo jpas tsatsal mantal ta

etik ta sjunul yosilal Mejiko (Comisión Na

mu’yuk lek cha’i ti slo’ilal tsatsal Mantal ta y

Mejiko, jech k’ucha’al chapbil lo’il ta namal

Mejiko xchi’uk sjelobtaso jchap lo’iletik ta y

muk’ jnaklumetik li ta komon chapbil muk’ta

muk’ jnaklometik ko’ol no’ox ta ju sep lum

ti tsatsal mantaletik yak’oj ta a’yel jpas tsat

ch’elik ta muk’ jnaklometik, bu mu’yuk lek c

l tsobojel ta o’lol yosilal Mejiko.

chapanel mi mu’yuk lek chich’ tsakel ta m

nta komon chapbil muk’ta mantal k’op ja’

�

����

uk snopojik ta

n jvu’el jchap

anbil ta snailal

bailik jva’lejetik

ke.

jech k’ucha’al

sal mantalil ta

jk’el xkuxlejal

o’ox ta sventa

a sep lum ti bu

acional de los

yosilal Mejiko,

lumetik nopbil

yosilal Mejiko,

a mantal k’op.

metik ta yosilal

tsal mantaletik

cha’i ti tsatsal

muk’ li tsatsal

jech ta pasel

�

�

Li tsatsal mantaletik svent

pukijesel k’alaluk sk’anto’o

k’usi chk’ot ta pasele, jech

Li xcha’ chapanel lo’iletik ta

k’usi chopol k’usi ta pasele

teoyik.

III.Ta svunal o k’usi sk’an c

jvu’eletik o ta jchapanej lo’

sna’oj k’ucha’al j-abtel jch

yosilal Mejiko tsakbiluk ta m

Li k’usi albil bu mu’yuk lek

xchibal xcha’kalul (fracción

k’usi ech’em xae, ja’ no’o

xchi’uk ti k’usi lek tsakal li’e

Mi mu’yuk yich’ ch’unel ti

xchi’uk xchibal xcha’kalul

sk’elel, ti k’usi albilxa ta v

mantal li’ ta komon chapbil

Svakvinik mantal (Art. 1(Poder Judicial de la Feder

ta skoj ti tsalbaile, chlik sk’e

li’i xchi’uk sep lumetik o mi

o ta sep lumetik xchi’uk o’lo

� �

ta st’ujel jvu’eletik xchi’uk ta jteklumetik s

ox lajuneb yo’vinik k’ak’al mu’yuk to likem

k’ucha’al mu me stak’ jelel li k’usi k’ot ta cha

a smu’ta nail xchapanobil k’opetik ja’ no’ox x

e, ja’ no’ox mi la sjelubtas ti vaxakib jvu’e

chalbe ti snail xchapanobil k’opetik ta sjoyle

il ta sjunul yosilal Mejiko, xu’ me xojtakin k

hapanej jk’opetik sna’ojik k’u x-elan xu’ x

muk’ xchi’uk mi ja’ jech sk’ane.

ta xchapanel jech k’u x-elan chal sba xch’

n I y II) li’ ta tsatsal mantale mu’yuk me chk

ox mi skoj tsatsal mulil, bu stsak sba ta

e tunesbil li’ ta tsatsal mantale.

i xchapanel batel jech k’ucha’al chal li s

(fracción I y II) li’ ta tsatsal mantal ta m

vaklajuneb xcha’kalul (fracción XVI) ta vuk

mu’ta mantal k’op.

06). Ja’ me oy ta sba yipal jvu’eletik ta

ración), ja’ ti k’usi chal, chich’ k’elbel smelo

elik snail chapanel tsatsal k’opetik ta yosila

ta o’lol yosilal Mejiko, ta ju sep lumetik xch

ol yosilal Mejiko.

�

���

k’anme chich’

sk’elel st’ujel

apanele.

xu’ xal stekel ti

eletik buch’utik

e tsobombailik

k’u yepal chlaj

xchapajbatel ti

’akalul xchi’uk

k’ot ta pasel li

slikle skotolal

sba xch’akalul

me xich’ ak’el,

kub svak vinik

yosilal Mejiko

olal li lo’iletike,

al Mejiko, ja’ ik

hi’uk ta yantik,

�

�

Vuk’ub svak vinik mantamantal ja’ me chich’ik ta m

ti tsatsal mantal, jech k’uch

I.Li jpojbanej xchapanel k’o

II.Li tojol mulile jeech o, ja’

yich’el ta muk’ ti buch’u ts

tsatsal mantal o ja’ ti k’usi s

Sk’elbel smelolal pojelal x

k’ucha’al yalo ti tsatsal ma

vinik (Art. 103 y 107) li’ ta k

K’alaluk chich’ alel k’usitik

makel ti k’usi oy yu’unike x

te’etik ti buch’u oy ep yosil

yu’unik ta komon, ja’ ti bu

stsakik ta vun ti k’otem ta

xchi’uk tabil ta na’el ti k’usi

ti k’usi chich’ chap beel sme

Ti xchapanel k’opetik k’uch

staik ilbajinel ti yajval osile

buch’utik ko’ol komon tsob

xchi’uk mi laj, ta junuk o y

oy k’usi ta xich’ alel mi ja’ S

spojelal ti k’usi pasbile, ja’

jech albil k’ucha’al li’e.

� �

al (Art. 107). Skotol li lo’iletik ta xal li ox

uk’ xchi’uk ti k’usi chalbeik smelolal ti xcha

a’al cholol smelolal li’e:

opetik ja’ me oy yich’el ta muk’ ti buch’u yich

no’oxme tsmak ta jujun tal, jutuk xa me sp

sk’an vokole, mu stak’ alel stekelal jech k

skoj stak’ pasele.

xchi’uk sk’ame ch’unel ti k’usi k’otem ta

ntal xchi’uk smantalil oxib svak vinik xchi’u

komon chapbil mu’kta mantal k’op.

k’ot ta pasel o mi oy k’usi chopol xk’ot ta

xchi’uk ta sk’upinik ti sbanumilike, ya’alik, ya

ike xchi’uk ti skotol jnaklometik xu’ xk’uxub

uch’u ep yosilike o mi ja’ ti komon yu’un

a pasel sventa slekilalik ta sjunul lum o m

stak’ alel sventa slekilal ti yosilike, ti osil ab

elolale.

ha’al yich’xa alel li’ ta kajale mume stak’ xch

o komon tsobolik ta naklej, o mi ja’ ti buch’u

olik, mi mu’yuk smulik o mi mu’yuk yabteli

anuk xu’ sabeik batel smelolal sventa slek

Sventa sokesel ich’el ta muk’ ta komon xchi

no’ox ti me li bai’e nopbil ta tsobojele o lit

�

���

xib xvak vinik

panel bu yaloj

’ ilbajinele;

pojelal xchi’uk

k’ucha’al yaloj

a pasele jech

uk vukub svak

pasele chich’

axaltik xch’iuk

binik ti k’usi oy

ike, sk’an me

mi jujuntal albil

bnaltik xchi’uk

hapaj batel, mi

u ep yosilike o

k spasik batel

kilalik. K’alaluk

’uk mu’yukme

t a la xchibale

�

�

III.K’alaluk oy k’usi ta xich’

xchapanele ja’ no’ox xu’ sta

a)Mi mu’yuk lek cha’i ti k’u

xchapanel, ja’ no’ox mi mu

chapel, k’usiuk no’ox ilbajin

batel sk’elele, ja’ mi la jyich

batel ti k’usi chopol k’ot ta

k’ot ta chapel o mi yich’ ilba

pasel k’ucha’al yaloj tsatsa

mi yich tael mulil ta anile

chapanel sventa ti stojel mu

xkuxlej uts’ alaletik.

b)Mi oy k’usi chopol yich’

mu’yuk xa ta sk’elbeik bate

alel sventa xchapel batele,

c)K’usi mu stak’ jech pase

beik batel smelolal;

IV.Xchapel k’op bu ich’bil t

xchi’uk mu stak’ chapanel

chapanel ta anil li’e mi ja’ je

k’usi chich’ tsatsal alele, ti

mantal k’ux-elan xu’ xich’

pajesbile;

V.Ti skoltael k’alaluk ta xtik

me stsutses beik xchapel

xyaket xchapanele o mi ja

na’el ta snail chapanel sv

� �

jak’el ta snail jt’uj tsatsal muliletik jcha’biej

ak’ tsakel ta muk’ k’ucha’al li’e:

usi chapbil xa ti k’usi chopol cholbil smelola

u’yuk bu stak’ k’anel jutuk koltael sventa xic

nel xk’ot ta pasel, ja’ mi jech k’ot ta pasel

h’ jutuk tael ta ilbajinel ti buch’u stsk’an voko

chapanele; ja’mi ta snail xchapanel jch’iele

ajinel k’alaluk yakal batel sk’elbeel smelolal

l mantal ja’ ta xal ti yu’un lajem ta ilbajinel

. Ti k’usitik k’anbilike mu’yuk sujbil ti k’u

uliletik kotemik ta pasel o sokesel stuk’il sm

k’elbeel smelolale mi mu stak’ chapbeel

el smelolal o mi chapajemxa, mi tsuts steke

xchi’uk

el ja’ sventa sta ta makiel yantik jch’ieletik

ta muk’ sventa chapanel mi oy k’usi chopo

ta tak’in, sk’elbeel smelolal o xchapel ta

ech to yaloj ti tsatsal mantale, ja’ sventa chic

k’usitik svunal ta xtunan ja’ ti k’ux-elan ya

k’elbeel batel smelolale sventa chich’ cha

kbat smul ta j-ech’ele mi lek o chopol k’ot

ti k’ope, ak’o mi oy k’usi chopol k’ot ta

’ to k’alaluk yich’ ak’el ti tojob mulile, tame

venta stojel mulil, ja’ ti k’ux-elan stao’ xc

�

����

abtelal, li sjalil

al mi ta slajeb

ch’ jelel o cha’

k’alaluk yakal

ole, mi jelav to

tike mi chopol

k’u sjalil stak’

ta xcha’ kojal,

sjalil ta xich’

mantalil xchi’uk

smelolale, mi

el ti k’usi sk’an

k k’alaluk sk’el

ol k’ot ta pasel

lek. Mu stak’

ch’to pajesel ti

aloj ti stsatsal

apanel ti k’usi

xchapanel ta

pasel k’alaluk

e xich’ ak’el ta

chapanel jech

�

�

k’ucha’al yaloj tsatsal man

xk’otanuk ta pasel k’ucha’a

a)Ti k’usi xk’otanuk ta pase

jyalik ti snail xchapanel k’o

albil ta buch’uuk no’ox.

b)Xchapel k’op bu ich’bil ta

xchi’uk sa’beel smelolel xc

snail xchapanel k’opetik o b

chich’ k’el beel batel smelo

c)Xchapel k’op ta ch’iel kux

mi albilxa k’alaluk yich’ k’e

k’elbeel smelolal, ak’o mi t

chopol k’ot ta chapele, o m

Sk’el beel smelolal xchape

tojob mulile stak’ me k’ane

yosial Mejiko, stak’ k’anel ti

d)Xchapanbeel sk’oplal abt

ta chapel ta tsobajel li’ no

chapanel ti k’usi yich’ alele

chich’ chapel ti k’usi albil xc

Ta smuk’ta nail xchapanel

snail chapanel ta jujutsop b

me sta ta na’el ti k’usi chich

xk’ot xchapanele.

� �

ntal ta yipal jchap lo’iletik ta yosilal Mejik

l li’e.

el oy stojob mulil, mi mu’yuk xk’ot xchapane

petik, ak’o mi ja’ la jyal ta sjunlej yosilal Me

a muk’, ja’ to mi oy buch’u ta sa’be sk’opla

hapanel sventa ta sabeik smelolal ti k’usi c

bu ich’bil ta muk’ mayoletik, mu stak’ tojel ta

lal albilxa ti lek chapanbil;

xlej (en materia civil), k’alaluk chich’ k’anbe

lbeel smelolal ja’ yaloj yosilal Mejiko o buy

ta sjunul yosilal Mejiko o li’no’ox ti jvu’ele

i ja’ ti k’usiuk no’ox yich’ k’elbeelxa smelolal

el k’op ta jch’iel kuxlej mi jech la jyal ta yo

el ti xchapanel lo’ile buyuk no’ox ta jotuka

koltael k’usitik oy ku’untike, xchi’uk.

telal, k’alaluk chich’ k’anbeel xchapanel k’u

o’oxe o mi ta sjunul yosilal Mejiko svent

e, o mi ja’ ta snail xchapanel k’op ta yosila

chi’uk ti j-abteletik ta jusep lumetike;

k’opetik, ta vun o mi ja’ ti k’usi chal ti bu tsa

bu tsobolik, o mi ja’ ti jchapanej k’op ta yosila

h’ koltael xchapanel ta lek xchi’uk xu’ xjelav

�

����

ko, ja’ ti k’usi

el mi ja’ jech la

ejiko, ti k’usiuk

l ti tojom mulil

chapanbilxa ta

a tak’in, ti k’usi

eel stojel mulil

yuk no’ox yich’

la jyal ti k’usi

le.

osilal Mejiko ti

al, xu’ xtok ta

usi chopol k’ot

a ko’ol chich’

al Mejiko ko’ol

akbil ta muk’ ti

al Mejikoe, xu’

v k’usi xu’ jech

�

�

VI.Ti k’usitik xk’otanuk ta p

smantalil li’ta oxib svak vin

mantal k’op ta me xalbe

stabeik smelolal ti jtsop j

k’opetik, ja’ ta xak’be ti xcha

VII.Ti skoltael sk’elbeel sm

smelolal o mi ja’to mi tsu

mantaletik o mi ja’ k’usi ch

tame sta ta na’el junuk yo

tsots albil smelolale sventa

albilxa ta jun jvu’el, chich’

k’anel ti lo’il xchi’uk chich’

tsk’an xchikintaik ti lo’il k’u

buch’u yaloj ti oy mulile.

VIII.Mu’yuk lek cha’i k’aluk

yoxibal jchapanvanejetik ta

sk’elel. Taje tame sta ta na

Corte de Justicia):

a)K’alaluk mi mu’yuk k’ot x

ti yich’ ilbajinel ti komon c

Mejiko o ta juju sep lum, k

talel ta muk’ta jvu’el ta yosi

yo’ vinik mantal li’ ta komo

mantaletik li’ lok’emik ta jvu

Mejiko (Jefe del Distrito F

chapbil muk’ta mantal mk’o

b)Mi ja’ chich’ a’ibeel sm

xch’akalul ta oxib svak vinik

� �

pasel jech k’ucha’al albilxa ta xch’akalultak

ik xchi’uk ta vukub svak vinik li’ ta komon c

smelolal k’ux-elan ta k’el beel smelolal x

tsobajele xchi’uk, mi jech, ti smuk’ ta n

apanobiltake;

melolal k’usitik k’otem ta pasele, mi ma’uk c

uts xchapanele, o mi oy buch’u sta ilbajin

hopol spas ti jvu’eletik buch’u yich’oj ta m

xibal jchapanvanej sventa chak’be xchapa

a xcha’ k’el o xcha’ k’elan, xchi’uk ta sk’ana

a’ibeel smelol sventa chich’ takel ta ik’el ti

k’elel ti k’usitik k’otem ta pasel sventa ch

usi albilxa, ja’o chich alel k’alaluk tabil ta

k oy mulile ja’o k’alaluk chalik oy xa xchap

a jutsop o mi ta jun snail chapanel ta sjoyle

’el smuk’ta nail xchapanel k’opetik (conocer

xchapanel ti k’usi tabil ta na’ele bu oy koltae

chapbil muk’ta mantal k’op, tsatsal mantal

ko’ol chapbil k’op ta yantik namal lumetik,

lal Mejiko jech k’ucha’al yaloj ti sba xch’aka

om chapbil muk’ta mantal k’op xchi’uk sma

u’eletik ta jujusep lumetik xchi’uk ti bankila

Federal), mi la stik’sba ta xchapanel k’ope

opetik;

melolal ti tey tsakal ta xchibal xcha’kalul

k mantal li’ ta komon chapbil muk’ta mantal

�

����

k li’ta kajale, ti

chapbil muk’ta

xchi’uk bu xu’

ail xchapanel

chich’ k’elbeel

nel, ta tsatsal

muk’ chapanel,

anel ti k’op bu

an talel ti k’usi

buch’u sta ta

ha’iik ti buch’u

k’anel slo’il ti

panel mi xiik ti

ej ta me x-och

rá la Suprema

ele, chich’ alel

letik ta yosilal

smantalil albil

alul ta baluneb

ntalil ti tsatsal

l jvu’el ta o’lol

etik ta komon

xchi’uk oxib

kop.

�

�

Ta smuk’ta nail xchapanel

snail chapanel ta jujutsop

sventa sta ta na’el ti k’usi c

jech xk’ot xchapanele.

Ti k’usitik mu’yuk ilbil smelo

ta komon ti snail chapanel

tojel ta tak’in.

IX.Ti xchapaneltak sventa s

slok’esik jutuk tak’in, ja’ no’

komon chapbil muk’ta mant

stukik k’ux-elan xch’amoj ti

ja’ tsk’elbe batel smelolal t

xk’ot snopbenal yu’unik ta s

abtejik batel. Ja’ no’ox ti

muk’ta nail xchapanobil k’o

sk’opik yu’un k’ux-elan xcha

X.Ti k’usitik albilike ja’ me

ich’elal tamuk’ jech yaloj ti

talel ti ilbajinel yu’un lo’il, l

pasbeel ti buch’u laj ta ilb

pajesele xu’ me staik ta ma

K’usiuk no’ox yich’ makel

smelolal yu’un oy spojel, ta

tame stijik ti k’usi chopol sp

ta xtojbat stekel ti k’usi pa

� �

k’opetik, ta vun o mi ja’ ti k’usi chal ti bu tsa

bu tsobolik, o mi ja’ ti jchapanej k’op ta yo

chich’ koltael xchapanel ta lek xchi’uk xu’ x

olal li’ ta kajal kome, ja’ me ta xojtakinik k’a

tey tsobolik ta jutsop xchi’uk ti tojob mulile

spojel ta stuk’ik ti snail tsobajel ta jujutsope

’ox mi la snop stukin mi mu’yuk la tsakik ta

tal kop o jun tsatsal mantal xchi’uk mi ja’ ti k

i komon chap bil muk’ta mantal ja’ chak’be

i smuk’ta nail xchapanobil k’opetik xchi’uk j

stekelike, ta me x-och yak’bik tsots smelola

snopbenal yu’unike ta me x-och sk’el be

op, jutukme ta stunesik ti k’usitik ta xtunana

apaj ta komon chapbil muk’ta mantal k’op;

stak’ spajes ti k’usi chich’ chapel xchi’uk

tsatsal mantale, ti k’usie ja’ chich’ tsakel ta

li k’usi to jtsotse ja’ ti xchapel ti k’usi tsots

bajinele yu’un sk’elbeel smelol sk’oplale,

akel ta yoxkojalto xchi’uk stekel jnnaklometik

sk’an me ak’beel xchapanel j-ich’eluk sve

a xhapanel jch’ieletik, xu’ me slok’ik mi stojb

pasojik sventa yu’un mu xmak ti k’usi tsk’an

asbil ti jvok’e muxame bu ta sk’an vokol

�

����

akbil ta muk’ ti

osilal Mejikoe,

xjelav k’usi xu’

laluk ta sk’elik

e mu me stak’

e mu me stak’

muk’ ti ma’uk

k’ux-elan snop

e xchapanobil,

ja’ ti k’ux-elan

l k’ux-elan ch-

ik smelolal ta

an sventa chal

jech k’ucha’al

a muk’ ti bu lik

s chopol yich’

ti k’usi chich’

k.

enta cha’ibeik

beik spatanile,

nike, mi albatik

yu’unme taxa

�

�

stojbat stekel ti k’usi oyto’

xchi’uk ta xtijbat skotol ti k’u

XI.Ti smakel chapanele ja’

sventa smakel ti k’ope ta

xchi’uk ti jvu’el buch’u yich

lajem ta ilbajinele ta xak’

muk’e, xchi’uk oyu’un stsk

batel, xchi’uk chich’ tsakel

jlikuk svunal chich’ k’ejel. T

xchapanik smelol k’ucha’a

xchapanel tsatsal k’opetik t

XII.Li buch’u mu jechuk tst

mantale, ta k’usitik tsotsik m

buch’u mu jech tspase tey m

ta snail xchapanobil k’op,

tsobolik ta xchapanel, xu’ x

k’usi albile, jech k’ux-elan c

Ti me li jchapanej k’op o li

xchi’uk ti jtunel jvu’ele, li tsa

chapanel ti k’ope, ti buch’

yalojbe sk’oplal li tsatsal ma

XIII.K’alaluk li jtunel jvu’ele

batel svunik mu xtun ta a’y

jvu’eletik ta snail xchapano

jtunel jvu’el ta yosilal Mejik

� �

’ox yu’unik mi jech k’ot ta pasel ti spojel

usi chopol pasbil talel li’e.

me ta yich’ k’anbeel ti jvu’el buch’u yich’oj

me yich’ ak’beel sna’ ti snail xchapanel ts

h’oj ta muk’e ta me xal ti k’usi, skotol k’ot

ta na’el sventa sk’anbe vokol ti jvu’el buc

k’an jlikuk svunal sk’elobil xchapanobil k’op

ta muk’ ti jchapanej k’opetik (Ministerio Pú

Ti k’usi yantik muliletike, ta me xak’ik ta na

al yich’ makel ta jutsop snail chapanel

a jujun o ta jujutsop lum.

unes ti ich’el ta muk’ jech k’ux-elan chal ti

muliletik, tey ta balunlajuneb mantal xchi’uk

me chich’ albeel k’ux-elan sk’oplal xchi’uk jt

o xchi’uk jun jchapanej k’op ta yosilal M

xk’otik xchapanel, jun o ep ta velta, ja’ to xpa

chal ti vaxakib xch’akalul a’yeje.

snail bu jmoj tsobolik ta xchapanel k’op m

atsal mantale ja’ ta sa’ jchapanej k’op o sna

u xu’ spajes li k’usi albile, ti k’usitik xchi’u

antale;

etik jmoj tsobolik ta snail xchapanobil k’o

yel sventa xchapanobil k’op ti k’u sjalil k’a

obil k’op (Ministros de la Suprema Corte d

ko, ti k’usitik albil ta snail o ti butik xal k’a

�

����

ti chap lo’ile,

ta muk’ mi ja’

satsal k’opetik

tem, ti buch’u

ch’u yich’oj ta

p buch’u sk’el

úblico) xchi’uk

a’el xchi’uk ta

o ta snailtak

svaklajunebal

k jtob mantal ti

tunel jvu’el tey

Mejiko o jmoj

aj me chapaj ti

mu jmojuk oyik

ail bu xu’ xich’

uk ti k’ux-elan

op oy yich’ojik

anbile, li jtunel

de Justicia), li

alaluk la jyich’

�

�

chapanel ti svunal k’ope,

k’op, sventa xchapaj batel j

K’alaluk tsobolik ta yutil sn

a’yel sventa xchapanobil k

k’ucha’al jtunel jvu’el ta yo

svunal k’ope, xu me stik’b

k’alal yakal xa ta k’elel bate

Li xchapanel jech k’ux-elan

xchibal xch’akalul ta bayele

stojel ti smulilale xchi’uk m

smelolal k’alaluk la jyich ch

XIV.Ja’ no’ox ti k’usi chal

chapanelbatel sventa lek x

mulile, ja’ no jech batel, k’a

xchapanike, jech k’ucha’a

k’elele lek me xchapaj kom

XV.Li jtunel jvu’el ta yosilal

ta sjunlej yosilal Mejiko ti k

xich’ chapanele; xu’ xpaj m

chapanele, ja’ to me jech ts

XVI.Mi tsakbil xa ta venta

yich’ albeel o mi ja’ xventa

ti jtunel jvu’eletik ta snail xc

xtun ti mi mauk jech ta xich

nutsel lok’el ta yabtel, ta x

kajal ta sba. Mi ja’ jech ti s

� �

mi mu jechuke xu’ sabeik sk’oplal ta sna

a’ ti me la jyich’ alel k’ux-elan xu’ xkom ta m

nail xchapanobil k’op oy yich’ojik batel svun

k’op ti k’u sjalil albile, buyuk no’ox yutil sna

osilal Mejiko o ti butik xal k’alaluk la jyich

e smulilal xchi’uk jtunel jvu’el ta snail xcha

ele ja’ xa te tst’ujik bu junukal xkom.

n chal ta yutil snail xchapanobil k’op jech k’u

e, ja’ no’ox jech xkom k’ux-elan chapbil yu

mu’yuk tstik’ ta k’op ti tsatsal k’opetike lek

apanel ak’o me oy k’usi mu stun la jyich’ ale

ti la slajeb ya’yejal xchibal xch’akalul ma

xlok’batel sk’oplal o spajesel ta sk’elel ti

alaluk ti k’usi chich’ alel ja’ to ti me jech la jy

l xchi’uk k’usitik yaloj ti tsatsal maltale. L

el ti k’usi albile.

Mejikoe o ti jtunel jvu’el sventa slok’esel ts

k’usitik chich’ alele, ja’ me te tsakal ta sko

mi ja’ jech chich’ k’anele, k’alaluk mu’yuk ep

sk’an ti jnaklometike.

ti k’u sjalil yu’un jtunel jvu’el te e ta xch’a

smakel mulil yu’un ti jtunel jvu’el ta yosilal M

chapanobil k’op (Suprema Corte de Justicia

h’ chapanel li k’ope, mi jech tspas ti jtunel j

xich’ albeel xchi’uk jchapanej k’op ta yosila

smule, ti mu’yuk la spas ti k’usi albile, li jtu

�

����

il xchapanobil

mulil.

nik mu xtun ta

ail tsobombail,

h’ chapanel ti

apanobil k’op,

ux-elan chal ti

u’unike sventa

k no’ox cholbil

el, xchi’uk

ntale, ta xich’

buch’u stik’oj

yal ti buch’utik

Li spajesel ta

satsal muliletik

otol k’alaluk ta

p ta koj chich’

k’an ak’o ch’a

Mejiko, xchi’uk

a) ta xal ti mu

jvu’ele ta xich’

al Mejiko ti ja’

nel jvu’elek ta

�

�

snail xchapanobil k’op ja’ m

tojel ti mulile. Ti jtunel jvu’

ak’bil ta na’ele, li jtunel jvu’e

no’ox ta bayel sventa k’usi

K’alaluk ta skotol k’usitik xu

jun velta mi la jyal mi mu’yu

xmeltsaj svunal ti bu ta xal

ilbajinel ti jnoklometik o yan

tsa’ k’ope. Ko’ol no’ox, li bu

me la jyich’ ta muk’ ti k’u s

jchapanej k’opetike.

Li jutuk yabtelanel batel o j

pasbil sventa xchapaj ti k’u

elan albil ta tsatsal mantale

XVII.Li jtunel jvu’el buch’u k

tsk’ane, k’alaluk mu’yuk ta

ma’uk jech smelolal o to ju

ta xchapan xchi’uk ti buch’u

XVIII. (Tubemxa).

Ti buch’utik kajal ta sba

Xvaxakibal svakvinik manti yabtel ak’bilike jech k’ux-e

� �

me kajal ta sba ta sk’elel xchi’uk ja’ chal k’u

’el mu’yuk la jyak’ mantal sventa stojel ti

eletik ta snail xchapanobil k’op ja’ me ta xal

stak’ pasel.

u’ xk’ot ta spasel, ti jtunel jvu’el ta snail cha

uk jech la jyich’ pasel o cha’ pasel ti k’usi alb

k’u sjalil ta xchapaj o, ja’ to ti me yu’un to jt

ntik jnaklometik mi ja’ ep k’ucha’al tak’in xu

uch’u tsa’ k’ope xu’ sabe sk’oplal ti bu sna’o

sjalil ta xchapaj ti k’ope, ja’ to ti me jech s

jutuk vinajem yu’un ti buch’u ja’ jech tsk’an

u sjalil albile, k’unk’un me ta xlaj batel sk’ak

e.

kajal ta sbae ta xich’ ak’el batel ta jtunel jvu

xikta ti k’usi ja’ lek tspase, xchi’uk mi tsk

utuk, ti me ja’ jech k’ucha’l chib smelolal li a

u la jyakbe ti tak’ine xchi’uk ti buch’u la jyak’

XCHANKOJAL SBI aik sk’elel skotol k’usitik xchi’uk ti k’usi u

jsep lum.

ntal (Art. 108). Ti buch’utik kajalik ta sbaik

elan chal li’ ta sliklej sbie ja’ me ta xkomik k

�

����

sjalil sta xich’

mulil k’u sjalil

l ti k’usi albil o

apanobil k’op,

bil xae, xu’ me

tsots chlaj o ta

u’ sta ti buch’u

oj oye, ja’ to ti

sk’an ti tsobol

e, li k’utik sba

k’alil jech k’ux-

u’el mi ja’ jech

’an tak’in te e

albile, stuk me

ta ch’ome;

u’uninbil ta

k stsutselel lek

k’ucha’al jtunel

�

�

jvu’eletik yu’un buch’utik t

jvu’el jtunesej tsatsal man

jvu’el jtunesej tsatsal man

xchi’uk, ta skotol, ti buch’ut

komon sventa xchapanel k

Mejiko o ta xchabiel batel s

jech k’ucha’al j-abteletik mo

stukik k’usiuk no’ox x-ayan

yu’un yosilal Mejiko, ja’ik ti

sventa ti yabtelike.

Li jtunel jvu’el ta yosilal Me

mi mu’yuk la jyich’ ta muk’ t

Ti jtunel jvu’eletik ta juju

lo’iletik, li tsatsal jtunel j

(Magistrados de los Trib

k’ucha’al, jtunel jvu’eletik

tstunesik lek ti komon chap

Mejiko, ja’ jech k’ucha’al mu

Li komon chapbil muk’ta m

tunesel, jech k’ux-elan cha

mantal xchi’uk ti k’usitik ch

ilel stalel ta yabtel yu’un ta

ta juju sep lum xchi’uk ta juj

Sbalunebal svakvinik mak’op xchi’uk buch’utik ta x

chich’ ko’oltajesel, ta xak’

� �

’ujbilik ta komon sventa yabtelik, ja’ k’uch

ntal ta yosilal Mejiko (Poder Judicial Fede

tal ta o’lol yosilal Mejiko, li jtuneletik xchi

tik ch-abtejike, j-abtel o jtakel ta k’usiuk no

k’op, ta tsobojel yu’un jvu’el jchap lo’iletik

skotol k’usitik oy ta yosilal Mejiko o ta o’lol y

oj tsobolik ja’ jech k’ux-elan chalbe smelola

n jech k’uxelan chal ti komon chapbil muk’t

buch’utik kajal ta sbaik ta sk’elel o k’usitik

ejiko, ti k’u sjalil oy yabtel ja’ no’ox xu’ xich

ti slumale xchi’uk k’usitik tsatsal mulil ta kom

sep slumal Mejiko, ti bik’tal jtunel jvu’elet

jvu’eletik ta snail xchapanobil k’op ta j

unales Superiores de Justicia Locales)

ta xchapanobil mulil, ja’ me kajal ta sba

pbil muk’ta mantal k’op xchi’uk tsatsal mant

u jechuk tunesbil tak’inetik xchi’uk stak’in yo

mantal ta juju sep lum ta yosilal Mejiko ja’ no

albe smelolal ta bayel a’yej ti li’ ta xvaxa

hk’ot ta pasel k’alaluk kajal ta sbae, ti k’u x

skotol jnaklometik ti buch’utik oy yabtelike, j

jun jteklum.

antal (Art. 109). Li tsobajel ta komon sven

xchapan lo’iletik ta juju sep lum, ta yutilal

ti tsatsal mantaletik sventa ti buch’utik k

�

����

ha’al xchi’iltak

eral) xchi’uk ti

i’uk j-abteletik

’ox tsobojel ta

ta o’lol yosilal

yosilal Mejiko,

l sventa yu’un

ta mantal k’op

xk’ot ta pasel

’ tik’beel smul

mon nopbil.

tik ta xchapel

juju sep lum

xchi’uk, jech

aik mi mu’yuk

taleti ta yosilal

osilal Mejiko.

o jech ta xich’

akibal vakvinik

x-elan chak’ ta

j-abtel o jtakel

nta xchapanel

l abtelal butik

kajalik ta sba

�

�

sk’elel jnaklometik xchi’uk t

mi ja’ jech stalel, k’ot ta pa

elan li’ cholol smelolal sven

I.Ta xich’ ak’el, ta jun xc

slajunebal xvakvinik manta

no’ox smelolal, k’alaluk yak

pasele o mu’yuk to k’otem

jnaklometike o ja’ ti ja’ jech

Mu’yuk lek xchapajbatel ti k

II.Ti buch’u ta xich’ tabeel s

ta xich’ t’unel xchi’uk ja’ ta

lo’iletike; xchi’uk

III.Ta me xich’ ak’beel stoje

ja’ik sventa ti k’usitik mu x

lekil kuxlejal, lekil o’ontonal

ti yabtelike, ti k’usi kajal ta s

IV.Ti k’utiksba ta xich’ik ak’bee

Mu xu’ xich’ ak’beel ak’o sto

Li tsatsal mantaletike ja’ ta

stojel smulil ta chukel ta s

skotol yu’un jnoklometik ti k

sbisba ti ch-abtej stuke, k’u

xlok’ x-ayan o ta sbisba k

mu’yuk k’usba stak’ xak’ ta

� �

ti yantik tsatsal mantaletik ak’bil tstoj o sm

asel k’alaluk ja’ kajal ta sbae, ta xich’ ch’u

nta smakele:

chapanobil k’op, stojel muliletik jech k’uc

l yu’un j-abteletik ta skotol slumal jnaklomet

kal chich’ pasel batel ti abtele mi oy k’usi

ta yorail ja’ no’ox ti jelav xa ta k’ux-elan t

lek tsk’ele.

k’ope yu’un oy ep ta chop snopobiltak.

smul ta buch’uk no’ox j-abtel ta skotol jnaklo

a stoj smul jech k’uxelan chalbe smelolal

el smulik ti buch’utik x-abtejik ta skotol yu’u

xtun spasik jech k’ucha’al tsokesik ti k’usiti

l, sa’el mulil xchi’uk lek sk’elikbatel k’utik sb

sbaik o takbilik ta spasel.

el stojel smulik jech k’ucha’al albixae ta sno

oj chib velta smul ta jun mulil.

sk’elbe smelolaltak xchi’uk ti k’utiksba ak’o

skoj ti k’usitik mu xtun la spasik ti buch’ut

k’u sjalil kajal ta sbae, o ta skoj ti k’usi o no

unk’un smuk’ibtasbatel ti k’usitik oy yu’une,

k’ucha’al ja’ yajval, sventa chlik yak ta ile

a ilel ti ja’ yu’une. Li tsatsal mantaletik sven

�

���

ul ti buch’utik,

unel jech k’ux-

cha’al albil ta

tik te albil xa o

chopol k’ot ta

sk’an ti skotol

ometike ja’ me

ti jvu’el jchap

un jnaklometik

ik kel pasbile,

ba spasikbatel

p stukik.

o yich’ ak’beel

tik x-abtejik ta

’oxe, ta stuk o

ta sta k’usitik

el ti ja’ yu’une

nta chukele ja’

�

�

ta xak’ ta tojel ti k’usi mulil

noxtok ti k’usitik muliletik ta

Buch’uuk no’ox jch’iel jk’op

tabil ta mulile, xu’ sba stik

spasel tsatsal mantal (Cám

k’utik x-elan smelolal chal ti

Lajuneb svakvinik mantasventa sk’elel skuxlejal jna

xchi’uk jva’lejetik ta tsoboj

jlok’ese mantaletik skoj tsa

Mejiko (los Ministros de

mantaletik sventa xchapa

xchapanobil k’op, li jva’leje

mantal ta o’olol yosilal Me

buch’u kajal ta sba pas ma

xchapanel k’op ta o’lol yosil

k’op xchi’uk jchapanej k’o

xchapanel k’op xchi’uk jcha

mantaletik sventa xchapane

j-ak’ mantaletik ta sventa s

yosilal Mejiko sventa jt’uje

sventa st’ujel jvu’el, li jpas m

tsobolike, snail abtelaletik b

xko’olaj stsobojsbaik jech k

yu’une.

� �

l la jyich’ taele xchi’uk spojbeel ti k’usitik u

abilike.

pojel, ja’ tsots’ kajal ta sba xchi’uk yak’el ta

k’ mulil ta snail stsobombailik jva’lej yu’un

mara de Diputados del Congreso de la U

i maltal li’e.

al (Art. 110). Xu’ me xich’ik pojel ti buc

aklometik ti jtunel jvu’eletik ta spasel tsats

el yu’un jteklumetik ta komom spasel tsa

atsal muliletik ta snail xchapanobil k’op ta

la Suprema Corte de Justicia de la Na

anel k’op ta yosilal Mexico, li jts’ibajom

etik ta tsobojel yu’un jteklumetil ta komon

ejiko, li jpas mantal jtunel jvu’el ta o’lol yo

antal ta sjunul yosilal Mejiko, li buch’u kajal

lal Mejiko, li tsatsal jtunel jvu’el jmoj tsobolik

opetik ta o’lol yosilal Mejiko, li tsatsal jt

apanej k’op jvu’ele ta skotolik ta o’lol yosilal

el k’op ta o’lol yosilal Mejiko, li j-ak’ mantal

st’ujel jvu’eletik, xchi’uk li jts’bajom ta jtune

el jvu’el, li tsatsal jtunel jvu’el ta spasel t

mantaletik ta skotolalik xchi’uk xko’olajik ti b

bu ep skoltasbaik ta juju sep lum, jnaklome

k’ucha’al li’e xchi’uk ja ti buch’u chak’be ko

�

���

’uninbile, jech

a ilel ti k’usitik

jteklumetik ta

Unión) ja’ jech

h’utik tsakalik

sal mantaletik

tsal mantal, li

sjunlej yosilal

ación), li j-ak’

metik ta snail

spasel tsatsal

silal Mejiko, li

ta sba sk’elel

k ta xchapanel

unel jvu’el ta

Mejiko, li j-ak’

jtunel jvu’el, li

el jvu’el yu’un

tsatsal mantal

bu mu’yuk jmoj

etik schi’uk bu

omel k’usitikuk

�

�

Li jtunel jvu’eletik ta juju s

komon pas mantaletik, t

jteklumetik xchi’uk, jech k’u

no’ox, ja’ no xu’ xich’ik poj

mantal li’e sventa ti mi ma’

yosilal Mejikoe xchi’uk ti ts

smelolale, jech k’ucha’al m

xu’ xich’ chapanel xchi’uk

sventa k’u x-elan xu’ spasb

Li stojeltak li muliletike ja’ t

xchi’uk mu xa xu’ k’usi sp

takbil ta pas abtel sventa yu

Sventa yak’el ta tojel ti mul

yu’un jteklumetik ta komom

jtunel vu’eletik ta xchapel k

ta jun tsobombaile, ts’akal

cha’ibeik skoplal ti buch’u p

K’alaluk ojtakinbil xa ti k’usi

xa ti oy xa xchukelale, ta x

xchi’uk ti k’u yepal te’oyik

xae xchi’uk ti buch’utik yik’o

Li k’usitik chalik xchi’uk sc

xchi’uk snail jtunel jvu’eletik

� �

sep lumetike, jva’lejetik ta stsobojel yu’un

satsal jlok’esej mantal ta snail xchapa

ucha’al, j-ak’ mantal ta sventa xchapanobil k

jel ta xchapanobil k’op jech k’ux-elan chal

uk jech chich’ tunesel li komon muk’ta chap

satsal mantaletik ta yosilal Mejiko ja’ ti ja’

ma’uk jech stunesel stak’in yosilal Mejiko, t

ta xich’ albeel li jvu’el jchap lo’iletik ta ju t

batel ja’ ti k’usba sk’ane.

a xich’ ch’akel ti buch’u ch-abtej yu’un skot

pas sventa li k’usi to’ox spase, yabteltak, k

u’un ti skotol jnaklometike.

iletike jech k’ucha’al chal li’e, li snail jva’leje

m spasel tsatsal mantale ja’ me ta stik’ik m

’op, ti me li k’usitik chich’ alele ja’ ep ti buch

k’alaluk albil xa’ox ti k’usitik tabile xchi’uk

pak’tabil ta mulile.

i pak’tabil oe li snail jtunel jvu’eletik ta xchap

xich’ ak’el ta tokel ti me ja’ jech sk’ane ta x

ta yutil snail xchapanobil k’ope, jun velta

ojbatel ti buch’u oy smule.

chapanel ti snail jtune jvu’el ta xchapanel

k chapanel k’op ta olon mu stak’ xich’ik ilbaj

�

����

jteklumetik ta

nobil k’op ta

k’op ta jtsoptik

lbe smelolal ti

pbil k’op yu’un

jech ta xalbe

ti li’e ja’ no’ox

soptik sventa,

tol jnaklometik

kajal ta sba o

etik ta tsobojel

mulil xchi’uk ti

h’utik te’oyik te

k oy buch’utik

pel k’ope, albil

xich’ chapanel

ti k’usitik albil

k’op ta kajal

inel.

�

�

Sbuluchibal svakvinik mstsobombailik jtunel jvu’ele

xich’ pajesel ti k’usi albil xa

smule mu’yuk xa ta xich’ t’

xich’ albe’el ti buch’u oy sm

mu’yuk st’unoj bai mi jech o

Ti mi li snail stsobombailik

stak’ xchapanelbatel, ti buc

jtunel jvu’eletik ta xchapane

Ti me ja’ ta sba ti jtunel jvu

snail stsobombailik jtunel j

lajuneb svakvik mantal li’e.

ta xchapanel tsatsal manta

stojol ti mulile.

Sventa stak’ xlik skoplal t

Mejikoe jech k’ucha’al xchi’

jteklum, tsatsal jtunel jvu’el

xtok, ti j-ak’ mantaletik ta s

t’unel batel k’ucha’al albil xa

lek oy smelolal ta ayel ti

chapanele.

Li k’usitik ta xalik xchi’uk xc

olon chi’uk jtunel jvu’eletik t

� �

mantal (Art. 111). Ti me li xchapanel y

etik ta spasel tsatsal mantal ma’uk jech ta s

a’ox batele, ma’uk ta sk’an xal ti yu’un jech x

unelbatel ta xchapanele ti me ts’akiem xa

mule, ti buch’u ta xchapane mu xu’ xak’ ta

o ma’uk jeche.

k jtunel jvu’eletik ta spasel tsatsal mantal t

ch’u xich’ tabeel ti smule te me ta xchapan

el k’op jech k’u x-elan chal ti tsatsal mantale

’el ta yosilal Mejikoe, ja’ no jme oy yavil ta

vu’eletik ta spasel tsatsal mantal jech k’u

. Jech k’ucha’al li’e, li snail stsobombailik jt

al ta olone ta me xchapan jech k’u x-elan

ta xchapanel k’op mi ja’ sventa mulil ta

uk jtunel jvu’eletik ta juju sep lum, jtunel jvu

sventa xchapanel k’op ta juju sep lum xchi’

sjak’el k’op ta juju tsop jnaklometik, ja’ no’ox

a li ta mantale, li li’ k’usi albile, ta xich’ chol

buch’u xchapane, ja’ sventa ti lek chlikba

chapanelbatel ti jtunel jvu’eletik ta spasel tsa

ta kajale mu me stak’ ilbajinel.

�

����

yu’un ti snail

spasike ta me

xa’ chkom o ti

ti k’u yepal ta

a tojel mulil mi

ta xal ti yu’un

sba xchi’uk ti

e.

albeel smul ta

x-elan chal ti

tunel jvu’eletik

n stak’ ak’beel

skotol yosilal

u’eletik ta jujun

’uk, mi ja’ jech

x jech ta xich’

elbatel sventa

atel sk’oplal ta

atsal mantal ta

�

�

Ti k’usi ta slok’es ti me la

ch’akel ta yabtel sventa xu’

kajal ta sbae xu’ me stoj ti s

mi ja’ o la jyich pasel k’a

xokonil.

Ti me ja’ la stik’ mulil ti jna

mu’yuk ta xich’ k’anel k’u x-

Ti k’u x-elan ta xich’ tojel t

smelolal ta tsatsal mantale,

xilbajin k’usi u’uninbil xae,

xchi’uk sk’an smeltsanel ti k

yich’oj smelolale.

Li stojel muliletik ta tak’ine

sokesbil o ti k’usitik mu stun

Lajcheb svakvinik mantak’op ta snail stsobombail ta

buch’u uk no’ox j-abtel yu

svakvinik mantal (Art. 111)

Ti j-abtel yu’un skotol jnaklo

tspasbatel yan abtelal, ti k’

ta xich’ k’elelbatel jech k’ux

Oxlajuneb svakvinik mansba xchabiel ti buch’utik j-a

� �

jyich’ alel ta xchapanel ti buch’u oy smul

stoj ti smule. Ti me ja’ jech la jyich’ tael ti m

smule. Ti me to jtsots li mulile xchi’uk ta ch

laluk oy to’ox yabtele, mu’yuk me ta xich

aklometike ti mi ja’ ta sba jun j-abtel yu’un

-elan ji lik sk’oplal.

ti mulile ja’ jech ta xich’ tsakel ta muk’ ti k

, xchi’uk ti me ja’ jun mulil bu yakal chk’uleja

ta me xlok’ ta chapanel jech k’u x-elan t

k’usitik sokemike xchi’uk ti k’usitik la spas k’

mu xu’ xjelav ta yoxkojal yepal jech k’ucha

n la jyich’ pasele.

l (Art. 112). Mu me ja’uk stak’ likesbeel sk

a olon jtunel vu’eletik (Cámara de Diputado

u’un skotol jnaklometik jech k’u x-elan ch

ti buch’u sa’ smule ti k’u sjalil mu’yuk bu ya

ometik lik xcha’ pas yabtel stuk o va’anbil o

’usitik chapbil ta sbuluchibal svakvinik man

x-elan albil ta tsatsal mantale.

ntal (Áticulo 113) Ti tsatsal mantaletike ja

abteletik yu’un skotol jnaklometik, ja’ tsutse

�

����

le ta me xich’

mulile ti buch’u

ukel to chpaje

h’ ak’el ta pat

n jnaklometike

k’u x-elan albil

aj ta tak’in o ta

abil smelolale

’alaluk mu’yuk

a’al lajesbile o

k’oplal ta yalel

os) k’alaluk oy

hal ti buluchib

kal ta abtele.

o t’ujbil sventa

ntal (Art. 111),

a’ me kajal ta

es ti k’usi kajal

�

�

ta sba sventa sk’elel ti k’u

xchi’uk ja’ yich’oj ta muk’

jtakeletik; li stojel muliletik

chich’ komtsanel, ja’ jech

chak’ik batel ta tunesel. K’u

tstasal mantaletike, ta me

Ja’ jech ta stoj smul ta tak

staojik xchi’uk ti buch’u ka

k’usitik oy ta banamil o x

sch’akalul ta baluneb svak

ech’em ta oxib ti k’usitik le

pasbil.

Ja’ ta sk’el ti jun lume ti k’u

k’usitike ti ja’ no’ox jutuk l

stukike, ta me sta k’usitik

tojbeel ti k’usitik sokesbilik

jocha k’uxelan chal ti tsatsa

Chanlajuneb svakvinik mxchapanel sk’elel slekil xku

kajal ta sba ti yabtel jun j-a

jabile. Li k’usitik mulile ta xi

k’utik x-elan smelolale.

Li buch’u chkaji ta sba ti k

jtunel yu’un jnaklometike, ta

yu’un mulil, mu’yuk me ti

� �

usitik lekik xk’ot ta pasel, ta stuk’il xk’opoj,

ti k’usitik spas batel, abtelaletik, kajal ta

sventa mi oy k’usi chopol la jyich’ pasele

k’ux-elan chich’ paselbatel xchi’uk ti jtune

usi uk stojel mulil, jech no’ox xtok ti k’usitik

xal ti xu’ chich’ makel, chich’ lok’esel o ma

k’in, xchi’uk xu’ jmoj snopik sventa bu tstu

ajal ta sbae xchi’uk ti k’usitik chopol pasb

xch’akel ja’ jech k’u x-elan chalbe smelo

kvinik mantal (fracción III del Art.109), m

ek tabil o k’usitik chopol pasbil xchi’uk k’u

usitik chopol pasbil, ja’ ta skoj ti chopol la s

la spase, ja’ ti oy k’usitik lek o yich’el ta

lekik xchi’uk ta stuk’il. Ti buch’utik stukik

ke, oy no’ox bu k’alal xchi’uk k’utik x-elan

al mantaletike.

mantal (Art. 114). Ti k’utik x-elan ta xich

uxlej naklometike ja’ no’oxme xu’ xlik ta cha

btel jtunel yu’un ti jnaklometike xchi’uk mi t

ch’ tojel mu’yuk ta xjelav ta jun jabil ja’ o k’a

k’usitik mulil la jyich’ pasel ti k’u sjalil oy ta

a me xich’ sujel jech k’u sjalil ak’bil yu’un ti

mu sta oxib jabile. Ti k’u sjalil ta xich’

�

����

slekil, stuk’il,

a sba xchi’uk

o k’usi kechel

el jvu’eletik ja’

chak’ ta ilel ti

akbeel yabtel,

unesik li tak’in

bil ta sventa ti

olal ta yoxibal

mu me xu’ sta

usitik mu stun

pas ti jchabiej

muk’ ti yu’un

ke, xu’ xich’ik

ta paselbatel

’ k’elelbatel ti

apanel k’alaluk

s’akalto ta jun

alaluk likem xa

a sba ti j-abtel

tsatsal mantal

cha k’anel ta

�

�

chapanele ta xich’ makel j

kajal ta sba abtel jech k’u x

Li tsatsal mantale ta xak’ t

xchi’uk tsakbil ti k’u o no’ox

jech k’u x-elan chalbe sm

K’alaluk k’usitik la jyich’ pa

me ti mu sta oxib jabile.

Ta juju sep slumaltak

Vo’lajuneb svakvinik mank’u x-elan xu’ x-abtejik ta y

chak’ ta ilel slumaltak, ta s

elan stsomsbaik ta sk’ele

jteklum, jech k’ux-elan ta xa

I.Ta jujun jteklume va’anbi

jnaklometik, tsobol ta jun j

jvu’eletik ta jujun parajeeti

jech k’u x-elan chal ti tsats

elan chal li komon chapbil m

jvu’el ta jteklumetike xchi’uk

no’ox jocha xtok ti jtunel jvu

Ti jtunel jvu’eletik ta jteklum

ti buch’utik xchabi stak’in jt

tuk’ t’ujbil ta skotol naklom

� �

ech k’ucha’al ti jtunel jvu’el yu’un jnaklome

-elan chal ti xbuluchibal svakvikin mantale.

a ilel bai’ k’usitik sk’an xk’ot ta pasel xchab

x x-elane xchi’uk ti k’usitik chk’ot ta pasele x

elolal ti yoxibal xch’akalul sbalunebal sva

sel o smakel mi to jtsots skoplale li k’u sjal

SVO’KOJAL SBI yu’un yosilal Mejiko xchi’uk ta o’lol yosi

ntal (Art. 115). Li juju sep lume ta stsakbeik

yutil, ti k’u x-elan stalel ti jtunel jvu’el ta yas

skotol, jech k’ucha’al sts’akaliltak yosilal xc

el skuxlejal jnalometik xchi’uk xchabiel s

al li’e:

il jun jtunel jvu’el ta sk’elel spasel abtel t’

jtunel jvu’el yu’un jteklum xchi’uk ti jayvo’

k (regidores) xchi’uk ti buch’utik xchabi st

al mantale (síndico). Li k’usi sk’an xich’ pa

muk’ ta mantal yu’un yosilal Mejiko ja’ sba s

k mu’yuk buch’u xu’ stik’sba mi mu’yuk yabt

u’el ta ju sep lume.

metike, jech k’ucha’al ti bu t’ujbilik ta jujun p

eklume (regidores y síndicos), t’ujbil ta sko

etik, mu xu’ stak’ xkom ta yan yabtel ta ya

�

����

etike ti me oy

biel ti abtelale

xchi’uk smakel

kvinik mantal.

il baie mu’yuk

lal Mejiko

k stalel, sventa

silal Mejiko, ja’

chi’uk ti k’u x-

kolemal jujun

’ujbil ta skotol

t’ujbilik jtunel

ak’in jteklume

sel jech k’u x-

sk’elel ti jtunel

tele xchi’uk ja’

parajetik chi’uk

tol naklometik

an velta ta anil

�

�

no’ox. Li jch’iel jk’opojele

jnaklometik o t’ujbil yu’un

sbae, k’usiuk no’ox abtelal

ti j-abteletik li xa o no’ox al

xich’ t’ujel ta anil ti jech k

xich’ik t’ujel ta anil no’ox

chkoltavanbatel ta abtele.

Ti jvu’eletik jchap lo’iletik ta

ta oxib, xu’ smakik ti jtune

xchi’uk ti k’usi k’otem ta ma

x-abtejike, ja’ ti k’usi k’otem

mantal ta ju sep lume, jech

ta ilel ti k’usi pasbile xchi’uk

Mi oy buch’u junukal sko

jkoltabaneje, o ja’ chich’ tsa

Ti mi oy la jyich’ alel ti c

skomtsanoj stuk o skoj ti m

tsatsal mantal sventa mu x

mu’yuk ta xich’ t’ujel yan

xchi’uk xchi’iltakik sventa ti

sjalil ak’bil yabtele; ti j-ak

tsatsal mantale, ja’ no’ox ti

jvu’el va’anbil yu’un jnaklom

II.Ti jtelumetike ta me xich

sk’elebatel ti k’usitik oy yu’u

� �

etik mu’yuk bu t’ujbil lek ta smelolal,o v

jtunel jvu’el sventa spaselbatel abtel ti k’u

xu’ xich’ akbeel, mu xu’ xich’ t’ujel ta anil n

bile, k’alaluk ojtakinbil xa k’ucha’al jun j-abt

k’ucha’al jkoltavanej, ti buch’u o no’ox jko

jech k’ucha’al jun j-abtel ja’ to lek mi t

a jusep lumetik, jech k’u yelan snopojik ta xc

l jvu’eletike sventa ti yabtelike, ta xal ti oy

akel ta sventa mantaletike ta jun chib no’ox

mik tsots’ ta pasel jech k’u x-elan chak’ ta

h xchi’uk k’alaluk ti xchi’iltake oy akbat jal s

k sabeel sk’oplal ja’ ti k’u sba lek xk’ot o ta c

mtsan ti yabtel akbile, xu’ la ja’ kajal xk

akel ta muk’ ti k’usi chal ti tsatsal mantale.

ch’ayem jun jtunel jvu’el yu’un jnaklomet

mu’yuk lek yich’kolta’el ta xchi’iltak, ti mi j

xu’ x-och’ ta abtel ti buch’u te o no’ox chkolt

j-abtele, li jvu’el jchap lo’iletik ta jusep lu

i j-ak’ mataletik ta jujun jteklumetik buch’u

k’ mantaletike chapbilikla ta jayvoik jech k

buch’u oy svunik sventa xu’ xich’ t’ujel ak’b

metik;

h’ik akbeel jtunel jvu’el ta sk’elel tsatsal k’

un jech k’usba chal ti tsatsal mantale.

�

����

va’anbil yu’un

usi kajanbil ta

no’ox. Skotolik

tel, mu me xu’

oltabaneje xu’

e xa o no’ox

chibal ch’akbil

k’usi ch’ayeb

ti buch’utik te

a’yel ti tsatsal

venta xu’ xak’

chapanele .

kom ta sba ti

tik o me jech

a’ jech chal ti

tavane xchi’uk

metik ta xalik

xu’ sneles k’u

k’usba chal ti

bil yu’un jtunel

opetik xchi’uk

�

�

Li jtunel jvu’eletik yu’un j

mantaletike ti buch’utik te s

jvok’ mayoletike xchi’uk jtu

xkoltavan ta xchabiel ta s

k’opetik, ti bu jmoj stsoboli

oye, k’ux-elan xlok’batel, k’

ti oy tsalbail yu’unik xchi’u

xchi’ilta ta jnaklej.

Ti k’usitik sk’an ti tsatsal ma

a)Ta slikeb skotolik ti buch

k’utisba tsk’elikbatel, jech k

loek skoplal ta jujun sk’elo

muk’, yak’el ta ilel, ya’iejal x

b)Ti kusitik sk’an oyuk ko’o

sk’elel xchapanel ti k’usi m

yan lumetik ta yutil jteklume

sjalil kajanbil ta sba j-abtele

c)Li tsatsal mantaletike ta

xch’akalul xchi’uk xchaniba

cholalal xch’akalul ta svuku

chapbil muk’ta mantal k’op

d)Ti k’ux-elan xkechet ta sk

k’usitik sk’an ta jteklume k

snopojik, li jvu’el jchap lo’ile

chal ti li’e mu la smakik ja’

sk’an xich’ k’anel jutuk ta jt

xch’akalul xchi’uk ti jayibik;

� �

jnaklometik xu’ me chak’ ye’ik ti k’usi c

sk’elike ti abtele, ja’ xu’ xak’ik ye’ik ti ta juj

unel jvu’el, ti tsatsal mantal, ta xpuklij ba

sk’elel ta skotol tey ta yutilal ti k’usi cha

k ta xcha’biel ta skotol ti jteklume, ja’ smel

ux-elan stunesik batel xchi’uk ti buch’utik te

uk oyuk lek skoltasbaik ti jch’iel jk’opejele

anteletik ja’ jech k’ucha’al chal ta bayel no’o

h’u yich’ojik ta muk’ skotol jnaklometik ta jt

k’ucha’al tsakal sventa ilbajinel xchi’uk ti k

obilbatel xchi’uk ta jujuntal, bu tsakal ta mu

xchi’uk slekilal;

ol snopobil ti ta xchibal yoxibal ti buch’utik

mu’yuk lek sk’el batel ti k’usitik oy mu stak’

etik o sventa spasik jun vun ti bu xu’ xal ta s

etik ta jteklumetik;

a chich’ tunesel ta skotol sventa smeltsa

al ti li’ chal vaklajuneb vakvinik mantal, jec

ubal ya’yejal (VII) ta vaklajuneb mantal (116

yu’un yosilal mejiko;

k’elel yu’un jtunel jvu’el ta jsep lum ja’ kajal x

k’alaluk, mi mu’yuk pasbil junuk vun ta sv

etik ta jusep lum ja’ la stsakbe ta muk’ ti js

k’ucha’al smuk’ubtasik o xch’amunik, ti k’us

tunel jvu’el ta jsep lum, jelavemuk jutuk ta x

xchi’uk

�

����

chal ti tsatsal

u sep lume, ti

atel xchi’uk ta

pbil ta sk’elel

ltsan ti k’usitik

e oy ta skotolik

etike xchi’uk ti

oxe te a’kbil o:

teklum xchi’uk

k’usitik mu’yuk

uk’ ta ich’el ta

kajal ta sbaik

’ ich’elbatel ta

spasbatel ti k’u

anel ti yoxibal

ch xal ta xcha’

6) li’ ta komom

xkom ta sba ti

venta bu ko’ol

ep lum ti k’usi

sitik li’e ja’ me

xchibal yoxibal

�

�

e)Ti k’usi chak’e yu’un me

stsobilansbaik o k’usitik ma

Ti jvu’el jchap lo’iletik ta jus

stunesik o xchapanel k’op

lum, o jech k’ucha’alike, j

k’ucha’al ta baie.

III.Ti jteklumetike ja’ me o

slumaltak jech k’ucha’al li’e

a)Nitbil vo’ ta jujun naetik, t

b)Sak jaman nichimal vo’ ta

c)Lek mesbil, lek tsombil k’

d)Snail ch’ivit bu ta xjul sko

e)Mukenaletik.

f)Smilobil vakax.

g)Xoraletik, amak’il xchi’uk

h)Oyuk xcha’biel ti jnaklo

xcha’vinik li’ ta komon cha

xchi’uk ti jk’elvanej ta svent

i)Jech li yantik jvu’el jchap

xchi’uk lekil kuxlejal ta jtek

sk’ulejal.

Mu’yuk buch’u k’usi chopol

sk’elel o ti buch’u chak’ sk’o

ta sventa ti tsatsal mantalet

� �

e ta xich’ pasel ti ta jujun jteklum ja’ to jec

antaletik ta xich’ ch’unel.

sep lum ta me xak’ik ta a’yel ti tsatsal manta

mi oy k’ot yu’un ta pasel ti jteklum xchi’uk t

jech k’ucha’al albil ta ya’yejal c) xchi’uk

oy ta sk’ob ti abtel xchi’uk k’usitik sk’an p

e:

sa’nebal, sbe balak vo’, smuk’ ta snail saku

a xoral.

aep, sjelumtasel, sk’elel xchi’uk yabil k’aepe

otol k’usitik stak’ lajesel.

snichimal xchi’uk oyuk k’ustik yu’un;

ometike, jech k’u x-elan chal ti tsatsal m

apbil mukta mantal k’op, ti jcha’bivanej ma

ta chitom tak’in; xchi’uk

p lo’iletik ta juju tsop lum sventa tsk’elikb

klumetik, ja’ jech k’ucha’al yich’oj ta muk’ x

l ti li’ ta komon muk’ta chapbil k’op, ti buch’

opik ta sk’elel, ti jteklumetike ta sk’elik lek t

tik ta yosilal Mejiko xchi’uk ta ju sep lumetik

�

����

ch mu’yuk buy

al k’ux-elan ta

ti jvu’el ta jsep

ta ya’yejal d)

pasel ta jujun

btasobil vo’;

etik;

mantal ta jun

ayol ta jteklum

batel ti yosilal

xchabiel stak’n

’u kajal ta sba

i bu chapbilxa

.

�

�

Ti jteklumetike, ko’ol ti k’u

stsobsbaik xchi’uk ko’ol

jnaklometik o me ta xleku

xchi’uk ta xchi’insbaik ta lo

xjelab ta yu’un jvu’el jchap

k’ucha’al, k’alaluk ja’ sk’el t

jun vun ja’ k’ucha’al xu’ jm

albilike ja’ me ta sk’elik ja

tspasikbatel ta jsep lum xch

Ti jnaklometik ta jujun paraj

ta skotolik xchi’uk sventa ts

IV.Ti jteklumetike ja’ xchab

yu’unik ti k’usitik oy yu’unik

oy yantik k’usitik jech ti li’ jv

a)La staik ta k’elel ti spatan

ta sventa yu’un stukik k’u

smuk’ubtas, sjelubtasel, xc

oye.

Ti jteklumetike xu’ me spas

k’usitik spasike jmoj tsoboli

b)Ti buch’utik te oyik ta yos

xchi’uk no’ox ti jteklumetik

xchi’uk k’u sjalil abtelal ta ju

lumetik.

� �

usi sk’anike xchi’uk ti jtunel jvu’el ta jtek

tsk’elikbatel sventa lek ch-abtejikbatel

b batel ti yabtelik k’utiksba k’anbile. Jech

o’il jteklumetik ta chib o ta oxib lumetik, j

lo’iletik ta Juju sep lum ko’ol chich’ sbaik ta

ti jvu’el ta jteklum mi ja jech tsk’an pasele,

moj x-abtejik ti ta jsep lume, tuk’ no’ox o j

a’yibuk no’ox k’ak’al ti ja’yibuk no’oxe, o

hi’uk jteklum.

jetik, ta yosilal jteklum, xu’ jmoj ch-abtejik xc

scha’bi k’usitik lekik ti tsatsal mantale.

biik stukik ti k’uyepal oy stak’inike, ja’ te sk’e

ke, ja’ jech k’ucha’al ti butikuk oy stojel spat

vu’el jchap lo’iletik ja’ xkom ta sbaik k’ucha’a

nil, jech no’oxtok ti smantalile te oy, te xkom

usi mu xu’ slok’esik, li’ ta xch’akalule, jch

chi’uk ja’ me jech xu’ xlekub batel oyuk s

sik vunetik xchi’uk ti jsep lume ja’ xu kajal x

k ta xchabiel ti k’usitik oye.

silal Mejikoe, te x-ilatik ta yu’un abteletik ta

k te xchapanojik k’usi xu’ lek spasik, k’u y

un ja’bile ta sventa sk’elik ti jvu’el jchap lo’ile

�

���

klum, xu’ jmoj

yu’un skotol

h k’ucha’al li’e

ja’ xu xalik te

muk’. Ja’ jech

xu’ me spasik

ja’ li jvu’eletik

mi k’ot o lek

chi’uk tsobolik

elik me x-epaj

tan xch’uk me

al li’e:

m ta jusep lum

h’akel, ja’ xu’

slekil ti k’usitik

xkom ta sba ti

yosilal Mejiko

yepal stak’inal

etik ta jun sep

�

�

c)Ti k’usitik te staojik ta ch’a

Ti tsatsal mantaletik ta yosi

lumetike sventa chich’ik ak

ya’yejal a) xchi’uk ya’yeja

mantaletik ta juju sep lume

ti jnaklom o yantik snail a

buch’u oy k’usi lek yu’unik

jteklumetik, ti jech o ti k’usit

ta jujuntal, k’usiuk no’ox s

xchapojik ta jutos ja’ ti k’usi

Ti jtunel jvu’eltik yu’un jna

jchap lo’iletik ta jusep lum

spatanile, ti yich’el ta muk’,

jech k’ucha’al ti banamile x

k’anbel jutuk spatanil yavilta

Ti jtunel jvu’el jchap lo’ileti

tsatsal mantaletik ta sventa

sk’elik xchi’uk yak’el ta na’e

jech tey xtun o yu’unik ti jtu

oy.

Ti tak’inetike x-ochanuk tale

jteklumetike, me lek, ja’ ta

tsatsal mantale.

V.Ti jteklumetike, te sk’elbe

sep lumetik, ja’ me ak’bilik t

� �

amunel yu’unik ta sventa skotol jnaklometik

ilal Mejiko mu’yuk bu chich’ makel ti k’usi sk

k’bel ak’o stojik ti spatan k’usitike ja’ jech

l c), ja’ xu’ ta chak’ stsobsbaik stukik no

mu’yuk bu ta xak’ mantal ta stojel ti spatan

abtelal ta stojel patanetuk. Ja’ no’ox mu’yu

k ta skotol ta yosilal Mejiko, ti ju sep lume

tik oy lek ja’ no’ox tunesbil yu’un ti jnaklom

sbi, ja’ no’ox xu’ stsuses ta xchabiel ta sk

sk’elbil o ta skotol.

aklometik, ti k’u sjamlej bu oye, ta xak’ ta

ti yak’el jutuk tak’ine xchi’uk yak’el ti k’uxi

slekikil spataniltak ja’ k’ucha’al xlekub ti k’u

xchi’uk ti k’usi pasbil lek xtun ta jun k’elob

ak ti k’usitik mu stak’ jelele.

k ta ju sep lumetike tey la yak’ yeik ak’o x

a ti k’usitik x-ochanuktalel ta jujun jteklumeti

el ta skotol yu’un jnaklometik. Ti k’usi chapb

unel jvu’el ta jteklum ja’ o no’ox jech ti k’uy

ele ta sventa jteklume ja’ me xmuk’ibanuk b

a sventa yu’unik ti buch’u xu’ xale, jech k’u

e k’usi chal ti tsatsal mantal ta yosilal Mejik

ta sk’elel sventa:

�

���

k ja’ sk’elik

k’anik ti ju sep

ta xal ti li’ ta

o’ox. Ti tsatal

ne ja’ ta skolta

uk bu stojik ti

etike o xchi’uk

ta jujutsobik o

’elel o ti k’usi

na’el ti jvu’el

i stojol xk’ot ti

usitik oy stojol

b osil xu’ xich’

xich’ tunesel ti

k, ja’ xa no’ox

bil ta x-oche ja’

yepal yalojik te

batel yu’unik ti

ucha’al chal ti

o xchi’uk ta ju

�

�

a)Pasel, sjelubtasel xchi’uk

batel ta jteklum;

b)Stiksba ta abteleuk xchi’u

c)Koltavanel ta smeltsanel

abtel jech k’u x-elan tsk’ane

k’ucha’al lek xlok’ ti abtelale

d)Ja’ chak’ ye, spajes, xchi

spasel, ti jk’el tsatsal manta

e)Xchap k’op ja’ k’ucha’al x

f)Oyuk lek svunal ja’ k’ucha

g)Tik’ilik ta sk’elel ta spase

xch’unel ti k’usi chal ti li’e.

h)Tik’ilik ta xchapanel xc

k’alaluk oy k’usi chk’ot ta pa

i)Xu’ chich’ pasel vunetik

yosilal Mejiko.

Ti buch’u yajvale xchi’uk le

yoxibal ya’yejal tey ta vuku

tsatsal mantaletike xchi’uk t

VI.K’alaluk mi oy ech’em ta

ta chib o yan lum ta yosilal

sep lumetik xchi’uk ti jteklu

smeltsanik jutuk ta skotolik

o’lol yu’un tsatsal mantal ta

VII.Ti mayole ja’ me jpasel

elan ti tsatsal mantaletike

� �

k xchabiel ti jubok’ jnaklometike xchi’uk k’u

uk xchabiel ti k’usitik k’ejbil ta ts’aketike;

slekubtasel jujun lumetik, ja’ no’ox ti lek sk

e. K’alaluk ta yosilal ti Mejiko o ta jujusep lum

e sk’an lek ich’el ta muk’ ti jteklumetik;

’uk xchabi k’ux-elan ta tunesel ti balumile, ti

aletik ta sts’akil;

xlekub batel jutuk spatan ti sbalumilal teklum

a’al xu’ x-abtej xchi’uk sva’an ti k’usike;

el xchi’uk ta xchabiel ti a’mnaltik xchi’uk ta s

chi’uk sk’elbeel smelolal sventa skuchob

asel ta sts’akik; xchi’uk

sventa xchabielik xchi’uk oy buch’u va’a

ekukme ya’ik ti k’usitik akbil sna’e ta xcho

ub xchavinik ta komon chapbil multa mant

ta xchapanik xchabiel k’usitik tsots’ sk’oplal

a chib o ep yo’lolal jteklumetik te’oyik ta slum

Mejiko te la jyak’ ak’o stsobsbaik, li yosilal

metike, ti k’u smuk’ul ti oy yu’unike, te xcha

k xchi’uk ta stsobsbaik ta smeltsanel batel

a yosilal Mejiko ti bu oy abtejebale.

ta mantal yu’un ti jtunel jvu’el ta jteklume ja

ti ja’ jcha’bivanej ta skotol yu’un jsep lu

�

����

uyelan xlekub

’an tsobolik ta

metik spasik ti

i k’u sjamlej ta

me;

spasel xchi’uk

bil jnaklometik

l ta sk’elel ta

olobil yu’un ta

tal, ta xak’ik ti

.

mal jteklumetik

Mejiko, li juju

apik xchi’uk te

ti xu’ chalbeik

a’ sk’el ti k’ux-

um. Ti le’e ja’

�

�

jch’unej k’opetik ta yu’un jt

sk’el jech k’ucha’al jun bank

Jvu’el sk’elel jchap lo’il ta

steklume ti buytikuk xk’ot ta

VIII.Ti tsatal mantaletik ta j

lok’ svinik ti jtunel jvu’eletik

Ti tsobolik ta spasel yabteli

mantal jech k’u x-elan ti ts

lumetik ja’ me jpasbanej ta

ta mantal k’op, xchi’uk ti ya

IX.(Tubemxa).

X.(Tubemxa).

Svaklajunebal svakvinik mlume ta me xch’ak sbaik,

tsatsal mantal (Poder Ejecu

jvu’el jtunesej tsatsal mant

yan ti jvu’eletik k’ucha’al li’

jvu’el jchap lo’iletik ta jun no

Li yoxibal vu’elal ta juju sep

chapbil muk’ ta mantal k’op

elan li’ cholol smantaliltake:

I.Li jtunel jvu’eletik ta juju se

II.Ta st’ujel li jtunel jvu’eleti

sep lumetike ko’ol no’oxme

sventa st’ujel jtunel jvu’eleti

� �

tunel jvu’el ta jsep lum ja’ stani batel ti k’us

kilal o mukta jchabivanej ta skotol yu’un jtek

a yosilal Mejiko xu’ me spas mantal ta sk

a jelavele.

juju sep lumetik ta me chak’ ta k’elel ta ko

ta skotol jteklumtike.

k ta sventa yu’un jteklum xchi’uk ti yaj a-bte

satsal mantale ja’ chak’ik ti jvu’el jchap lo’i

a mantal vun tey ta oxib svukvinik ta komon

k’el ti mantaletike.

mantal (Art. 116). Li jvu’el sventa jnaklome

sventa spasel batel ti abtele, ta jvu’el st

utivo), ta jvu’el jchap lo’iletik (Poder Legislat

tal (Poder Judicial), xchi’uk mu stak’ tsobs

e ta stuk jun jchi’el jkopojel, mu ja’uk sk’ot

o’ox jchi’el jk’opojel.

p lumetike ta me snop sk’opik jech k’ux-elan

p yu’un yosilal Mejiko ta jujunike, jech chic

:

ep lumetike mu me xu’ xjalijik ep ta vakib ja

k ta juju sep lumetike xchi’uk li jvu’el jchap

e xchi’uk jech chich’ pasel k’u x-elan chal li

ike.

�

����

sitike ti le’e ja’

klum.

k’elel skotol ti

’ol ti k’u yepal

elike, ta spasik

letik ta ju sep

n chapbil muk’

etik ta juju sep

takel ta pasel

tivo) xchi’uk ta

baik ta chib o

t stuk ta sba li

chal li komon

ch’ pasel k’ux-

bil ta yabtelik.

lo’iletik ta juju

tsatsal mantal

�

�

III.Li jtunel jvu’eletik ta juju

lek stalel skuxlej o mu xjel

stak’ spas ti abtelal ta jtu

xkoltavan ta abtel k’uk no’o

abtelal.

Mu me stak’ xich’ik t’ujel ta

a)Li jtunel jvu’el buch’u chk

ja’ ti buch’u albil ak’o snele

k’alaluk oy ep k’usba ta ale

b)Li jtunel jvu’el jkoltavanej

albil, spasbe ti yabtel jtune

k’usi to’ox kajal ta sba ta xc

I.Ja’ no’ox me xu’ xkom ta

sep lum jun jch’iel jk’opojel

ta vo’ob jabil ti bu nakal k’a

II.Li k’u yepal chich’ t’ujel

lumetike ja’ ti k’u yepal jch

jtunel jvu’eletik ta juju sep l

baluneb, ti me oy bu jtsop

bok’ yepale, xchi’uk ta sbu

albil xae.

Li jvu’el jchap lo’iletik ta juj

chtal. Li jvu’el jchap lo’iletik

sventa li ja’bile jech k’ucha

� �

sep lumetike, li k’usba sk’ane ja’ ti t’ujbil ta

lav ta tsatsal mantal, mu me junuk velta x

nel jvu’el mi ma’uk jech stamojbee, mu m

ox sjalil, mu me stak’ ta koltavanej o xchabi

yan jabil.

koltavan ta abtel ta komon chapbil muk’ ta m

s yu’un mu’yuk te’oy ti buch’u to’ox kajal ta

l.

e, li mu’yuk bu jal yabtele o ti jch’iel jk’opoje

el jvu’el k’u sjalil mu’yuk te’oye, ja’ to ti me

chibal slajeb jabil ti k’u sjalile.

jtunel jvu’el ta komon chapbil muk’ ta mant

mi li’ vok’em ta Mejikoe xchi’uk ja’ slumale

laluk jutuk xa sk’an ta t’ujel ti buch’u chkom

l jtunel jvu’eletik ta snail xchapobil lo’ileti

h’iel jk’opjel ta jujune; a li’, mu me stak’ ju

lumetik ti me li yepal jch’iel jk’opojeletik mu

jnaklometik jelavik jech k’u yepal li’e xchi’u

uluchibal juju sep lumetike mi ja’ jelavik jec

u sep lumetike mu me stak’ xich’in t’ujel sv

k buch’utik chkoltavanik ta abtele xu’ xich’ik

a’al yu’un li abtele, ja’ to ti mi mu’yuk oche

�

����

jnaklometike,

xchi’uk mu me

me ja’uk stak’

el jlikelul snail

mantal k’ope, o

sbae, ak’o mi

el, k’ux-elanuk

la jyabtelan ti

tal k’op ta juju

e, o mu olonuk

ta yabtele.

ik ta juju sep

utuk ta vukub

u sta jbok’e; ta

uk mu sta cha

ch k’ucha’al li’

venta yan jabil

k t’ujel ta abtel

em o no’ox ta

�

�

abtele, ali’ li jvu’eletik ta ch

t’ujel ta abtel mi ja’ sventa n

Li jvu’el jchap lo’iletik ta juju

epal jnaklometik xchi’uk ja

smelolal ti stsatsal mantale

Li jvu’el jchap lo’iletike ta

yabtelik ta st’unel mulil, va

lek spaselbatel ti k’usi abte

tsobol chich’ pasel batel t

batel, ja’ jech k’u x-elan ch

mulile ta xich abtelanel bat

xchi’uk spatob o’onal.

Li buch’u tsots yabtel ta jse

Mejikoe ja’ me ta xich’ik t’

jvu’el jchap lo’iletik ta ju se

xojtakinoj xa’o no’ox ta vo’

tak’in xchi’uk k’usitik kajal ta

IV.Li jvu’el jtunesej tsatsal

snail xchapanobil k’opetik j

yu’un yosilal Mejiko.

Li skolemalik ti bankilaletik

spasel batel ti yabtelike sk’

ta mantal k’op yu’un yosil

me xu’ xalbeik smelolal k

� �

hap lo’iletik buch’u o no’ox te’oyike mu me

no’ox jkoltavanej ta abtele.

u sep lumetike ta xchi’in sbaik xchi’uk jvu’e

a’ jtunel jvu’el ta yabtel ak’bil, ja’ jech k’u

tike;

staik koltael xchi’uk juju sep lumetik ja’ik

’i un ja’ ikme tsobol j-abteletik bu oy lek ko

elal kajanbil ta sbae xchi’uk xu’ snop ti k’u x

i abtele, k’u x-elan slekubtasel batel xchi’

halbe smelolal ti stsatsal mantaletike. Li a

tel sventa lekilal, ta jabil, ta smelolal, yak’e

ep lum sventa li st’unel mulil ta juju sep lum

’ujel ta xchibal yepal ta yoxtsopal yepal te

p lumetike, li sja’lile mu xkom ta vukub jabi

ob jabil sjalil sventa k’u x-elan ta abtelane

a bail.

mantal ta juju sep lumetike ta xich’ yabte

ech k’u x-elan albil ta komon chapbil muk’ t

k ta sk’elel muliletike xchi’uk ti jchap k’ope

an jech k’u x-elan chalbe smelolal ti komon

Mekiko xchi’uk tsatsal mantaletik ta juju se

k’u x-elan xu’ xich’ pasel batel, xchapel

�

����

stak’ik xich’ik

letik t’ujbilik ta

x-elan chalbe

k buch’utik oy

olemal xchi’uk

x-elan lek jmoj

’uk xchapanel

btel ta st’unel

el ta na’el bai’

metik ta yosilal

e’oyik ta snail

l xchi’uk sk’an

l batel, sk’elel

elanel batel ta

ta mantal k’op

etike ta sventa

n chapbil muk’

ep lumetik, ja’

batel xchi’uk

�

�

buch’utik chkomik sventa x

lumetike.

Li bankilal ta sk’elel mulilet

ta juju sep lumetik, sk’an

xch’akalultak ta vo’lajuneb

yu’un yosilal Mejiko. Mu me

ta ts’ibe o k’usi k’ol no’ox j

yu’un jnaklometik ta jujun j

albile.

Li sva’anel bankilaletik ta s

jvu’el jtunesej tsatsal man

abtejemik lek xa’ o no’oxe

xich’ ak’beel yu’un lek spa

tsatsal k’opetike.

Li bankilal ta sk’elel mulile

chapbil muk’ ta mantal k’o

cha komesel ti ta yabtelike

yabtelik mi ja’ jech chal ti k

xchi’uk ti tsatsal mantaletik

Li bankilaletik ta sk’elel mul

skomtsanik li yabtelik ak’b

abtele.

IV.Li komon chapbil muk’ ta

lumetik sventa st’ujel j-abte

� �

xtun yu’unik ti jvu’el jtunesej tsatsal mantale

tik buch’utik ochemik ta jvu’el jtunesej tsat

me oy yu’unik ti k’usitik k’anbil ta sba ja

svo’vinik mantal li’ ta komon chapbil muk’ t

e stak’ ti me ja’ ti bankilal ta sk’elel mulil ja’

jech k’ucha’al li’e, xchapanel k’op o jtunel

jteklumetik, ta juju sep lumetik, ta jabil x-oc

sk’elel muliletik xchi’uk jchapanej k’opetik

tal ta juju sep lumetik ta xich’ t’ujel xchi’u

e xchi’uk jelavem ta xchapanel k’opetik o j

soj, xtojob o spasoj xa’ o no’ox ta yan sve

etike ta xjalijik ta yabtelik jech k’u sjalil c

op yu’un yosilal Mejiko ta juju sep lumetike

, xchi’uk mi ja’ jech komike, ja’ no’ox xu’ xi

komon chapbil muk’ ta mantal k’op yu’un y

bu kajal ta sbaik sk’elel j-abteletik ta juju se

liletik xchi’uk li jchap k’opetik ta xich’ik tojel

ilike, ja’ no jech xtok mu stak’ tsulbeel k’a

a mantal k’opetike xchi’uk li tsatsal mantale

eletike sk’an pasel k’ucha’al:

�

����

etik ta juju sep

sal mantaletik

a’ to ta vo’ob

ta mantal k’op

’ la sta ti abtel

jvu’el va’anbil

ch ta sk’ak’alil

jech k’ucha’al

uk ti buch’utik

ja’ jech tsk’an

enta ti abtel ta

chal ti komon

e, stak’ xich’ik

ch’ik makbeel

yosilal Mejikoe

ep lumetik.

lek sventa mu

alaluk yakal ta

etik ta juju sep

�

�

a)Li ta st’ujel jtunel jvu’ele

buch’utik oyik ta abtel ta

jnaklometik, ta kolemal, t

jvu’eletike ta xich’ malael ta

ta juju sep lumetike k’alaluk

pasel k’alaluk jech lok’em s

pasel ta sjunul yosilal Mejik

albile;

b)K’alaluk yakal st’ujel li jt

st’ujele, ja’ bai’ chak’ik ta ile

oy lek smelolal xchi’uk oy k

c)Li jtunel jvu’eletik buch’u

xchapanikbatel ti k’usitik ch

xchi’uk stuk no’ox tsnopik;

d)Li jtunel jvu’eletik buch’u

xich’ik koltael ta snail xcha

sventa k’usba chich’ pasel b

e)Li juju chop tsk’anik ta s

jkopojeletik mu xu’ stiksba

mu’yuk bu nitil. Ja’ no jec

chtajin ta sael yabtele, ja’ j

A, yoxibal xch’akalul xchi’u

k’op yu’un yosilal Mejikoe;

f)Li jtunel jvu’eletik kajal ta

xak’ yeik k’alaluk oy skopla

albile;

g)Li sk’elel xkuxlej jnaklom

sventa ti k’usitik abtel ta sp

� �

etik ta juju sep lumetike, li buch’utik xchi’ilt

jujun jteklumetike ta xich’ik va’anel ta t’

ta mukul xchi’uk stuk’il; k’alaluk ta xich

a sba sk’ak’alil rominko ta yu’al julio sventa t

k tslikesbeik skoplal ti st’ujel jtunel jvu’eletik

sk’oplal ta sjabilale xchi’uk mu mojuk xk’ot k

koe, mu’yuk me ta xich’ik sujel jech k’ucha

tunel jvu’eletike, ta sbaik ti buch’utik oy ya

el lek stalelik, yak’el ta na’el bai’, mu’yuk bu

k’usi tsna’;

utik kajal ta sbaik st’ujel j-abteletike xchi’u

hopolik ta yabtelanele, tsk’upinik kolemal t

utik kajal ta sbaik sael smelolal ta t’ujel jtun

apanel sventa st’ujel j-abtel ja’ bu chkom t

batel ta jujun st’ujel jtunel jvu’el.

sk’elel xkuxlej jnaklometike ja’ no’ox stak

buch’u oy lek yabtele, o ta k’usi yan yabtel

ch no’ox tok sk’an ojtakinbil sventa stak t

ech k’u x-elan ta xalbe smelolal ti xchibal m

k svu’kubal xch’akalul li ta komon chapbil m

sbaik sk’elel sventa st’ujel jtunel jvu’eletike

al ta yut no’ox li sk’elel xkuxlej jnaklometik

metike ta xich’ik, ta ko’ol no’ox, tak’in sven

asike xchi’uk ja’ sventa staik o ti koltael k’al

�

����

take xchi’uk ti

’ujel ta skotol

h’ t’ujel jtunel

ti yan jabile. Li

ke ja’ o ta xich’

’alaluk ta xich’

’al li’ ta slajeb

abtelik sventa

u tsakalik yan,

uk li buch’utik

ta spaselbatel

nel jvu’el stak’

ta sba stsobel

xchi’uk jch’iel

l xchi’uk sk’an

sakbeel sbi ti

mantale tey ta

muk’ ta mantal

e ja’ no’ox xu’

ke ja’ ti k’usba

nta xu’ xtajinik

aluk sta yorail

�

�

ti st’ujel jtunel jvu’ele. Ja’ n

me ch’ayike xchi’uk bu ta

chkome;

h)Ta xich akbeel smelolal s

slekil xkuxlej jnaklometik k

buch’u chkome, jech k’u ye

ti k’uyepal xu’ stae mu sje

tunesel k’alaluk ta xich’ tu’j

lek xbate xchi’uk xchabiel ta

akbeel ti buch’u chtajine; x

jech ta xich’ túnesele jech k

i)Li sk’elel xkuxlejal jnaklom

ilele, jech k’usba lbil ta tsat

ta chanib yoxvinik mantal

Mejiko;

j)Ta xich’ ak’el ta na’el k

jnaklometike xchi’uk k’alalu

jnaklometike, jech k’ucha’a

jech xtok, li k’u sjalil xu’ x

k’ak’al sventa st’ujel ti jtun

jtunel jvu’el va’anbil ta juj

yabtelanel;

k)Ta xich’ ak’el k’usi tsots t

snail sk’elelbeel smelolal t

sventa st’ujel jtunel jvu’el t

stunesik ti tak’in li buch’u

chalbe smelolal ta xcha’ch

chapbil muk’ ta mantal k’op

� �

no jech xtok ta xich’ albeel k’u x-elan smelo

xich’ ak’elbatel ti k’ustikuk oy yu’une xchi

sventa chich’ albeel k’u sjalil xu’ spuk li buc

k’alaluk ta sa’ svinike xchi’uk k’alaluk yak

epal tak’in ta xich’ tunesel sventa ti k’u sjalil

elav ta jaluneb % sventa stunesel jech k’uc

el jtunel jvu’el ta jsep lum; li k’usitik ta xich

a sliklejal xchi’uk stunesel skotol li tak’in k’u

xchi’uk ta xich’ ak’el ta ilel sventa stojobil m

k’u x-elan li albile;

metike xu’ stunesik ti stani’obil k’ope xchi’u

tsal mantaletik tey ta sch’akalul B ta xoxkoja

li ta komon chapbil muk’ ta mantal k’op

k’utik x-elan smantalil ta xich’ likesel li sa

uk ta xa xich’ t’ujel jtunel jvu’el sventa sk’ele

al stojel mulil buch’u mu stunes ti tsatsal m

xich’ tsobel ti vinikile mu xu’ xjelav ta laju

nel jvu’ele, mi ja’uk ta oxvinik k’ak’al k’ala

un jteklumetike; li stsobel vinikile mu xje

ta sk’oplal ta pasel sventa skoltael buch’uti

ti st’ujel jtunel jvu’eletike xchi’uk ti buch’ut

ta juju sep lumetik ta sventa st’unel mulil m

utik tsk’an skelbe xkuxlej jnaklometike, ja

holal ta slajeb tey ta jun yoxvinik mantal

p;

�

����

olal ta stojik ti

’uk ti k’usi oy

ch’u ta sk’elbe

kal xa ta t’ujel

ta sa’ svinike,

cha’al ta xich’

’ pasel sventa

u yepal ta xich’

mulil mu ma’uk

k ti yak’obil ta

al yak’el ta ilel

yu’un yosilal

a’el koltael ta

l stalel xkuxlej

antale. Ja’ no

uneb svo’vinik

aluk ja’ sventa

elav ta chib u

k ch-abtejik ta

tik oy yabtelik

mi ma’uk jech

a’ jech k’usba

l li’ ta komon

�

�

l)Ta xich’ ak’el k’usi xu’ xic

xchi’uk lek chlok’ ta pasel

lekike. Ja’ no jech xtok, ta

spaselbatel, ta jujun xcha’b

batel sventa buch’utik ta st’

m)Ta xich’ ak’el ta ilel ti k’u

ta juju jteklumetik xchi’uk j-

xu’ slok’esik lek ta smeltsa

lik yich’ sa’el ti vinikil sventa

n)Ta xich’ cholel k’usitik mu

ja’ jech k’ucha’al ta stoj smu

V. Li komon chapbil mant

xabtelanik ti me ma’uk jec

k’usitik mu xtune, ti k’usi xu

xcha’biel yu’un jnaklometik

tsatsal mantaletik sventa

yelan chbat xchi’uk stak’ina

VI. Li k’utiksba nitil abtelal

abtejik jech k’usba chal tsa

ta ju sep lum ja’ jech k’u x

muk’ ta mantal k’op xchi’uk

VII.Li yosilal Mejikoe xchi

mantaletike, xu’ mu lek cha

xchi’uk yabtelanel batel xc

sventa tak’in xchi’uk jnaklom

Li ju sep lume oy me yich

no’ox venta mi lek tspasbat

� �

ch’ tunesel sventa stsak’el ti buch’u mu ja’

li st’ujel jtunel jvu’eletik mi chich’ tuneselb

a xich’ alel ti k’usitik xchi’uk li tsatsal man

biel batel xchi’uk xchapanelbatel, ti k’u yep

ujik jtunel jvu’el;

usitik chich’ tubel sventa ti st’ujel jtunel jvu’e

-abteletik, ja’ jech k’ucha’al k’u sjalil xu’ x-a

anel ti butik mu xtun abtelanbile, tsakbil ta

a ti yabtele, xchi’uk

ulil xchi’uk ta xich’ k’elbeel k’u yepal mu’yu

ul ti k’u x-elan ta xich’ ak’beele.

taletike xchi’uk tsatsal mantaletik ta jujun

ch chabtelan xchabibatel oy no’ox skolem

u’ xcha’yes ti mi ma’uk jeche ja’ tsk’an sme

k ta juju sep lume chi’uk li bu ta jun chib

lek snopel ta yabtelanel, lek chich’ abtel

al sventa xchapaneltak.

ta juju sep lumetike xchi’uk ti buch’utik ch-

atsal mantaletike jech k’u x-elan chal jvu’el

x-elan albil ta oxib xvukvinik mantal li’ ta k

ti k’utiksba albil ta jujun tsatsal mantaletike

i’uk li ju sep lumetike, jech k’u x-elan c

a’i ik k’alaluk yakal ch-abtejike, k’alaluk chi

chi’uk abtel yu’un jnaklometik, k’alaluk sle

metik ja’ jech tsk’anike.

h’elik ta muk’ sventa tsnup sk’opik xchi’uk

tel ti yabtelik jech k’u x-elan chal ti ta kajal lo

�

����

’uk jech tspas

batel ti k’usitik

ntaletik sventa

pal chich’ tael

el, jtunel jvu’el

abtejik sventa

venta k’alaluk

k jech spasoj,

lume xu’ me

mal ta yalel ti

ltsanel sventa

no’oxe, yak’el

anelbatel, k’u

-abtejike, ta x-

jchap lo’iletik

komon chapbil

.

chal li tsatsal

ch’ paselbatel

ekubtaselbatel

steklumik, ja’

o’ile.

�

�

Vuklajuneb svakvinik mabu:

I.Smukubtas sbaik, tsnop

yipikno’ox ta yan lumetik.

II.(Tubemxa)

III.Slok’esel tak’in, yak’el ti v

IV.Yak’el ta ilel ti bu xu’ x-e

V.Mu me stak’ ch’amel a’y

slok’embatel, mu junuk bolm

VI.Yak’el ta ilel sjelumtasel

namal lumetike, xchi’uk sp

tsakel k’u yepal o yak’el ta

bolmalile.

VII.Yak’el mu stunesel ts

spataniltake o k’usitik sk’an

Mejiko o namal lumetik, ja’

abtelaletik butikuk likemikta

VIII.Sk’aneltalel o sujeltale

tsobol j-abteletik o ta jujun

lumetik o ma’ukxa ta yosila

Ti ju sep lumetik xchi’uk ti

k’alaluk chtun yu’unik sven

abtelal, jech k’ucha’al oy m

jech k’ucha’al xchapojbeik

ti k’usi sk’an xal xchi’uk ti

buch’utik tsk’elikbatele ta m

� �

antal (artículo 117). Li ju jsep lumetike mu

pik o tskoltasbaik xchi’uk yantik lumetik

vunal tak’ine, bajbilik o mu’yuk akbil sme’ k’

ch’ik ti jnaklometike o k’usitk chjelav ta yosi

yej ta stuk’il o ma’uk ta stuk’il ta sti’il yosila

malil ta yosilal Mejiko o ta namal lum.

l mu ja’uk slajesel ti k’usitik tslok’esik ti yos

pataniltak o yich’el ta muk’ ta butik xchon

a ilel jaybej o sk’an k’anbel svu’nal sventa

satsal mantaletik o yabtelanel st’unel m

n k’alaluk ta xich’ jelubtasel ti bolmaletik ta

no’ox mi jelel tiu sat abtelal ta jsep lume,

alele.

el o xch’amunbeel jtunel jvu’el ta namal lu

tal namal lumetik, o k’alaluk chich’ tojel ta

l Mejiko.

i jtelumetike mu xu’ xch’unik sujelal o xch

nta yabtelanel yu’un skotol jnaklometik ta

mu’yuk tsobolik ta abtel xchi’uk snail abtelale

skoplal ti jpas tsatsal mantaletik ta tsatsal m

i k’u yepal chalik ta jujun jabile ti k’u yep

me xak’ik ta a’yel ta stekel jnaklometik.

�

���

stak’, mu’yuk

mu ja’uk ta

abal vun.

l mejiko.

al, mi ja’uk ta

silal Mejikoe o

nobiltak, sk’an

xchi’inbatel ti

mulil mi jelel

slumal yosilal

o jlok’esej sat

metik, xchi’uk

stak’in namal

’amunel ja’ to

a slok’esel sat

etik ta komon,

mantal xchi’uk

pal chlok’e. Li

�

�

IX.Yak’el ta k’elel ti sat abt

ep tojbil jech k’u x-elan yalo

Li komon tsobojel ta xchap

juju sep lumetike ta xalik, ta

yakubele.

Svaxaklajuneb mantal (Asnopbenal yu’un ti snail sts

I.Yak’el epal ich’el ta muk’

stojel o ich’el ta muk’ ta slok

II.Oy me, mu junuk k’ak’al,

III.Ta spasel k’op ta stuk bu

chich’ nutsel ech’ele xchi’uk

sna’ ta anil li jtunel jvu’el ta

Balun lajuneb vakvinik msba xcha’biel li ju sep lume

ilbajinel o sokesel ta yutile,

albil ta jvu’el jchap lo’il ta j

albile mu’yuk te tsobole.

Ta ju sep lum xchi’uk o’lol y

lek ta xil sba xchi’uke, xc

lekilal xchi’uk yak’el k’usitik

jtunel jvu’el ta buyuk lumal

chanel bai, ja’ ta sjak’ik ti

k’uch’al, mi ja’ jeche, ta spa

� �

telale, ti stsobel o xchonel sk’obtak moyetik

oj ti komo tsobojele.

panel lo’iletike xchi’uk li smeltsanel tsatsal

a anil no’ox tsatsal mantaletik sventa k’usba

Art. 118). Mu xu’ spasik, ti mi mu’yuk

obombailik jpas tsatsal mantaletike:

’, mu junuk ta xich’ ak’el buyuk no’ox, mu

k’eselbatel k’usitikuk o yich’eltalel.

bu tsobol jcha’bivanejetik mu ja’uk ti jsa’ k’o

u junukal namal lum kuchem yu’un cha’i, mu

k mu’yuk tsatsal xi’el, mu jaluk. Mi ja’ jech k

yosilal Mejikoe.

mantal (Art. 119). Li svu’elal jmoj jnopbil k’

etik mi ta staik nutsele o ilbajinel ta yan lu

ta xich’ik ch’amunbeel ko’ol cha’biel, ja’ no

ju sep lum o ta snail jvu’el jchap lo’il, ja’ t

yosilal Mejikoe oy me sujelalik mu ja’luk ti b

chapanelbatel o xchukelal, ja’ jech k’ucha’

kuk, obtejebaletik o k’usi tabil ta mulil, xcha

l la jyich’ tael mi ja’ jech tsk’ane. Li xchabie

snail ta skotol xchapanel lekilal, ja’ jech

asik ti juju sep lumetike. Ja’ no’ox ko’ol k’usi

�

���

ke, ta jel tos o

mantaletik ta

a stak’ iktael ti

k yak’o slekil

’yuk sujelal ta

opetike.

u’yuk ti buch’u

k’ucha’al li’e ta

op ja’ kajal ta

m. Ta juju koj

o’ox mi ja’ jech

to ti me li bai’

buch’u mu’yuk

’al ta xchanel

apanel yu’un ti

eltake ta xich’

k’usba nopbil

ta xtun o, li ju

�

�

sep lumetike xchi’uk li o’lo

xchi’uk ti jtunel jvu’el ta jse

skotol xchapel lekilal ta yos

Li k’usitik ta xich’ k’anel sve

jvu’el jchap lo’il ta yosilal M

ja’ jech k’usba albil li ta ko

yantik namal lumetik li ts’ib

juju koje, li k’usi chal li jch

ya’yejal sventa stsakel ta ox

Vakvinik mantal (Art. 120muk spukinel xchi’uk yabte

Jun Svu’kvinik mantal (Axchi’uk slekil k’usitik xich’ p

tsatsal mantal ta skotola

mantaletik, ja’me yich’oj ta

chich’ paselbatel, xchi’uk k

li’e ja’ ta xalbe smelolal li’ ta

I.Li tsatsal mantaletik ta js

ja’no jech xtok, mu stak suj

II. Li k’usitik oy yu’un stak’ o

ak’el.

III. Li stojel mulil albil jun sn

sventa k’usi bu yan lum, ja’

smelolal li tsatsal mantaletik

� �

ol yosilal Mejikoe xu snop sk’opik sventa

ep yosilal Mejikoe ja’ik tu buch’utik ta x-abte

silal Mejiko.

enta ta jsep namal lume ta xich’ pasbeel s

Mejiko, xchi’uk ta skolta sba ta sjak’el li mayo

omon chapbil muk’ ta mantal k’op, li k’usit

abilike xchi’uk li tsatsal mantaletik cholbilik

hapanej k’ope k’alaluk chal ak’o yich’ pas

xvinik k’ak’al no’ox.

0). Li jtunel jvu’eletik ta ju sep lumetike sk’a

lanel lek li tsatsal mantaletik ta yosilal Mejik

Art. 121). Ta Jusep lum ta yosilal Mejiko

asel yu’un skotol jnaklometik, tsakalik xchi’u

l yantik. Li snail stsobombaike, tsakal

a muk’ k’usitik chich’ pasel, stsakel xchi’

’usitik chak’ na’el batel, tsakal k’u x-elan ch

a pek’ele:

ep lume ja’ no’ox xu’ k’usi spas ta yutil yo

el mi mu’yuk te’oy ta yosilale.

o mu stak k’uchel oyme stsatsal mantalil ti b

nail xchapanobil k’op ta jsep lum sventa ic

’ no’ox stsak xak’ yipal ta chapanel, k’alaluk

k.

�

����

skoltaelsbaik

ejik ta snail ta

k’oplal xchi’uk

ol xchi’uk stuk

ik albil sventa

smelolale. Ta

sele oy xa ep

nme xich’ik ta

koe.

chak’ ta na’el

uk spaselbatel

skotol tsatsal

uk k’u x-elan

halbe smelolal

osilal, xchi’uk,

u yavil ta xich’

h’el ta muk’ o

k jech ta xalbe

�

�

Li stojel mulil sventa ich’e

lum, k’alaluk li jnaklom buc

xchapanel albil, xchi’uk chic

IV.Li k’usitik xu’ spas li jcha

jsep lum.

V.Li bijiletik ta bijilal abtele

tsatsal mantaletik, ta me xic

Chib svukvinik mantal (amantal lis venta chapanel

bankilaletik jvu’el ta yosilal

jchap lo’il xchi’uk yoletik ta j

Ja’ jtunel jvu’eletik ta jusep

jchap lo’iletike, ti bakilal

jchapanvanej.

Ti jtsobajeletike yu’un jvu’e

k’ucha’al jk’el tsatsal mam

k’uyepal tsakal ta vun buch

ti muk’ta mantal vun li’i xchi

Ti bankilal jvu’el ta o’lol yo

xchi’uk buch’utik yich’ojik ta

sba jun jch’iel kuxlej, t’ujbilm

� �

l tamuk’ jun jnaklome ja’no’oxme stak’ cha

ch’u jyich’ tabeel smul taxalbe smelolal ta sk

ch’ tael ta ik’el sventa xchapanel.

apanvaneje ja’me ta sk’elbe smelol ti tsatsa

tik ak’bilikme ta jtunel jvu’eletik ta jsep lum

ch’ ich’el ta muk’ ta yantik.

artículo 122) cholbil lek smelolal li’ ta ch

li’ o’lol yosilal majiko, ti jvu’elal oyta sba

Mejiko xchi’uk k’uyepali tsobolik ti jvuel (Eje

jsep lum, ja’ k’ucha’al yaloj li jkoj mantal li’e

p lum teyta yo’lolil yosilal ti Mejikol, ti jtsob

jtunel jvu’el ta o’lol yosilal Mejiko xc

l jchap lo’iletik ta o’lol yosilal Mejiko te tsobo

mtaletik t’ujbilik talel ja’ ti buch’u ep taet

h’u t’ujvan ta jchop jvu’eletik ta ju lum, ja’ ti

i’uk ti muk’ta jvu’el.

osilal Mejiko ja’me yich’oj ta muk’ jk’el tsats

a muk’ ti tak’inrtik ta jusep lum xchi’uk xtok

me ta skotol jnaklometik, ja’ti buch’u stsk’an

�

���

apanel ta yan

koj, chich’ lekil

l mantaletik ta

m, tsakalme ta

hanib yoxvinik

sk’elel ti yipal

ecutivo), jvu’el

.

bajeletik jvu’el

hi’uk bankilal

olik jech yepal

-o ta t’ujel, ti

k’uyelan yaloj

sal mantaletik

ja’ no’ox oyta

e, sna’oj stuk.

�

�

Ti smuk’ta nail jchapan

jchapanvanejetike ta juchoj

xchapanel teyta yo’lolil ya y

K’uyelan xch’akoj sbaik ti

jvu’eletik ta yo’lolil yosilal M

A.Ja’me sk’el ti jtsobajeletik

I.ja’me ta sk’elbik batel sm

k’usi lok’em xchapanobil ta

II.Slok’esel slo’ilal k’usi xu’

III.Ja’ me ta sk’elbik batel s

IV.Chich’ alel slo’ilal ta sko

jvu’eletik ta;

V.Ti yantik lo’iletike ja’uk ya

B.Ja’ oy ta sba ti muk’ta jvu

I.Slikes tsatsal mantaletike

Mejiko;

II.Chak’ik’ ta na’el ta snail t

bankilal jvu’el ta o’olol yosil

III.Chich’ takel batel ta Jujun

jlik’el tak’in ta o’lol yosilal M

Mejikko ta me stakbatel sv

k’usi yaloj li tsatsal mantal;

IV.Ta me xalbeik lek smelola

mantal k’usitik ta stakik bate

k’ucha’al ta o’lol yosilal Mej

� �

nvanej xchi’uk ti buch’u yich’oj ta m

j snail chapanel, ta me spasik ta yabtelik s

yosilal Mejiko.

buch’utik snabeik smelol spasel jvu’elal t

Mejiko ja’me yipalik ti k’usitik chal li’ ta pek’el

k ta (Congreso de la Unión):

melolal teyta yo’lolil yosilal Mejiko ti k’usitik

komon tsobajel,

spas ti jvu’el ta o’lol yosilal Mejiko;

melolal ti ilil yu’un ta o’lol yosilal Mejiko;

otol k’uyepal oy ti ililal, sventa lekuk abtejuk

albe smelolal ti komon chapbil mantal.

u’el ta sjunul yopsilal Mejiko:

e tey ta sanil stsobombailik jech k’ucha’al t

tsobajel (Senado) buch’u xu’ xk’exolin, ja’ n

al Mejiko;

n Ja’bil ta snail tsobajel, ti k’usi albil k’uyepa

Mejiko. Ti k’usi chich’ alele, ti bankilal jvu’el

venta ta snop ti jvu’el ta slumal Mejiko ti k

al ti buch’u yich’oj ta muk’lek xchi’uk sk’elik

el ta smuk’ta nail tsobombail (Congreso de

iko; xchi'

�

���

muk’, yanatik

sventa stabeik

ta stekelno’ox

e:

ta xabtelalnik

k batel ti yipal

a o’olo yosilal

no’ox mi jel, ti

l chtun sventa

ta o’lol yosilal

’usi albil, ja’ ti

batel ti tsatsal

la Unión) jech

�

�

V.Ti yantik k’usi chich’ pas

mantal, ti k’usi xu’ spas ti m

C.Ti k’usi xu’ spas ti jvu’el

pek’ele.

SBA SK’ELEL.- Sventa tso

I.Ti jk’el tsatsal mantaletik

t’ujel ta ox-ox ja’vil ta stkel

ti tsatsal mantal, ti k’usiesk’

svunal sventa xu’ spas ti jvu

xchi’uk 99 li’ ta komon chap

II.Ti k’usi ta xtun sventa chk

ti k’usi stk’an sventa jk’el

tsobbombail jpas tsatsal m

mantal 51, 59, 61,62,64 xc

mantal;

III.Ti jk’el jch’iel kuxlej mi la

xcha’ vinik (%) ta xich’ik t’uj

xkomik sventa staik ti buch’

IV.Chich’ alel k’usi k’ak’alil ta

k’u sjalil ta skuxik. Ti svuna

buc’utik eppik tey tsobolike

V.Ti tsobajel yu’un jpas tsats

chal ta jlikele:

a)Slok’esel smantalil stuk, j

Mejiko sventa spuki batel;

� �

sele ja’ me ta xalbe smelolal ti komon c

muk’ta jvu’el xchi’uk ti tsatsal mantaletike.

l ta o’lol yosilal Mejiko ja’me ta xch’un ti k

obajel yu’un jpas tsatsal mantaletik:

sventa tsobajelyu’un sk’el tsatsal mantale

jnaklometik mu stak’ik sujel, ta stukik jech

’anme stsakta muk’, sventa stsobsbaik ta st

u’elal k’ucha’al li’e, jech k’ucha’al yaloj li ma

pbil muk’ta mantal;

kom ta jk’el tsatsal mantale mume stak’ mi m

tsatsal mantal ta yosilal Mejiko. Tame stu

antaletik xchi’uk ti k’uyepalik snai’k, jech k’

chi’uk77, ta xchan xch’akalul li’ ta komon c

a sta stuk ep svunal ep svinik ja’to me mi

jel teyta o’lol yosilal Mejiko, ta me xich’ ak’b

’utik tey oyik ta tsobajele;

a xich’ pasel ti chakoj tsobajel ta ja’bil ta juju

al yak’obil ta ilele k’u sjalikil ta x-abtejike ja’

o mi ja’ ti bankilal jvu’el ta o’lol yosilal Mejik

sal mantaletik, ja’ ti k’usi yaloj ti jvu’el, ja’ yi

ja’me chich’ takbeel batel ti bankilal jvu’el ta

�

���

chapbil muk’ta

k’usi chal li’ ta

etik tame xich’

k’ucha’al yaloj

t’ujel, yak’beel

antaletik 41,60

mu’yuk chapel

unesik ti snail

ucha’al yaloj t

chapbil muk’ta

la sta lajuneb

beel ti jayvo’ ta

uvok’ jvu’eletik

me yaloj jtsop

ko;

palik ti k’usi li’

a o’olol yosilal

�

�

b)K’elbil smelolal, skomun

smantalik j-ochel tak’in ta o

sventa chalik k’uyepal xu’ x

Ti smantalil j-ochel tak’in m

snail tsobajel sventa chalik

Ti slikeb spasbel smantale

ja’me ta xabtelan ti jvu’el t

stsuts ta lajuneb xcha’ vinik

k’alal yakal st’ujel ti jvu’el

k’alalto ta jtob yu’al diciemb

Ti jtsobajeletike yu’un jpas

k’uyepal stojol ta stakbeik b

yu’un chabtelan.

Ta me xich’ tunesel ta snai

pasel ti k’usi tsotsik sventa

xchakojal lo’il ta yalobil c) t

komon chapbil mantal;

c)Chich’ k’elel k’uyepal laj

batel ti tak’in xchi’uk sk’elbe

cha’iik buch’u tey tsobolik,

chan vinik mantal ja’ ti k’us

tunesel.

� �

n xchapik xchi’uk ta xalik ti k’usi yepal ta

o’lol yosilal Mejiko, taxal ye ba’yuk ti k’usima

xtun.

mume stak’ stsakik ta muk’ ti ilil epik ja’ ti k’uy

k’uyepal xu’ xlok’ ti tak’in ta o’lol yosilal Mej

etik j-ochel tak’in xchi’uk ti k’uyepal ta stu

ta o’lol yosilal Mejiko. k’u sjalil xu spas ta

k yual noviembre, ja’ no’ox mu jechuk ta spa

ta o’lol yosilal Mejiko,ti k’usi li’e ja’ no’ox

bre.

s tsatsal mantaletik ta me spasik ta jujun ja

batel ti jvu’el ta o’lol yosilal Mejiko sventa ta

l stojobil patanel ta o’lol yosilal Mejiko, ja’ ti

a jtunel jvu’el, ti k’usi stak pasel jech k’uc

ta xchanch’akalul li’ ta vo’lajuneb svak vini

ti tak’in ech’ ja’vil sventa, cha’iik ti jusep

ebatel smelolal k’uyepal xtun ta o’lol yosilal

, jech k’ucha’al yaloj ta svak ch’akalul ta

si stak’ tunesel ta (fración VI del Art. 74) ja

�

���

a xlok’ xchi’uk

as stsots chtun

yepal yalojik ti

jiko.

unesik ti tak’in

a xak’ta ilel ja’

asik ta sja’vilal

x stak’ spasik

abil ti yabtelik

tsob ta skotol

k’usi mu stak

cha’al yaloj ta

ik mantal li’ ta

lum buy xlok’

Mejiko sventa

xchanlajuneb

a’ ti k’usi stak’

�

�

Ja’ ti k’uyepal laj ti tak’in

tsatsal mantal ta slikeb yua

chich’ ak’el ta ilel yu’un sma

ja’ no’ox xu’ xepajesik k’ala

ta o’lol yosilal Mejiko stak’ a

Ti buch’u yich’oj ta muk sk

t’ujbiluk ta epic ti buch’utik

abtejemukxame vo’ob ja’bi

lekuk sna’ x-abtej.

d)Chich’ va’anel buch’u sk

Mejiko;

e)Chik’ch’ ak’el ta ilel ti k’

k’uyepal xchtun, ti buch’u

Mejiko, xchi’uk ti snail sk’e

yu’un lek sk’el batel ti abte

abtejik batel, xtun batel xc

k’ux-elan ta spas k’uyelan

xchi’uk oy stunel.

f)Sk’anel k’usitik xu’ yak’el t

jech k’ucha’al stunel ta sko

ta smantalil yaloj jtunel j

smantaliltal ak’bilik ta ya’ye

vinik mantal li’ ta komon ch

xchi’uk m) spasik jtunel jv

jvu’eletik, ja’ no’ox jech bat

tsobajel, jpas tsatsal manta

� �

ti ech’ jabil sk’anme stakik batel ta snail

al junio. Ti k’u sjalil, jech k’ucha’al la jyich’xa

antalil j-ochel tak’il xchi’uk ti abtelaletik yu’u

aluk mi oy buch’u la stat a k’anel junuk jk’el

albeel smelolal ta komon tsobajel;

k’elel jusep lum tey ta o’lol yosilal Mejiko ja

tey tsobolik mume stak’ mimu jelav ta vuku

il sk’an ti k’usi sna’e, sna’uk st’uk’ulan tak

k’exolin mi lok’ ta j-ich’el, ti bankilal jvu’el t

usi lek sventa chich’ abtelanel lek ti stojo

yich’oj ta muk’ ti k’uyepal chlaj ti tak’in t

elbel smelolal ja’ me ta stuk ta sk’elbe bate

elal k’usi ta spas, xchi’uk ta snop k’u x-ela

chi’uk xchapan batel. Li yabtel jtunel jvu’el

n ta slikeb, ta jujun jabil, tsots mantalil, l

ta o’lol yosilal Mejiko ta kolemal st’ujelk xch

tol, kolem ta stujel xchi’uk ta stuk’il; jech k’u

jvu’el, ja’ ti buy ta xich’ ch’unel ta slik

ejal b) k’alalto n) ta xchanib xch’akalul ta va

apbil muk’ta mantal, jech k’ucha’al tey tsaka

vu’el, jk’el tsatsal mantaletik ta jteklumetik

tel, sventa bankilal jtunel jvu’el, jk’el tsatsal

al, xchi’uk bankilal jvu’eletik ta jteklumetik.

�

���

tsobajel jpas

a alele sventa

n jlok’el tak’in,

tsatsal mantal

a’ no’ox sk’an

ub jabil xchi’uk

k’inetik xchi’uk

ta o’lol yosilal

bil patanile, ti

ta o’lol yosilal

el lek smelolal

an tsobol ta x-

le ja’ me jech

lek no’ox sba

hiuk jmojno’ox,

u x-elan tsakal

klejtak xchi’uk

aklajuneb svak

al ta ya’yejal j)

xchi’uk jtunel

l mantaletik ta

�

�

g)Sk’elbeel batel smelolal l

abtej xchi’uk k’utik x-elan ch

h)Sk’elbeel batel smelolal

smantalil yich’elik ta muk

jk’opojeletik, spojelik ta vun

xchi’uk sbolmalik;

i)Ak’beel smantalil xcha’bie

xchi’uk lekil j-abtel jtunel jv

smakel xchi’uk xcha’ k’ane

ta skotol jnaklometik; xch

jnaklometik;

j)Sk’elel batel yabtelanel s

stunesel balumil; xcha’bie

sva’aneltak xchi’ik smeltsan

tak’inetik; sk’aneltak xchi’u

abtel, sytunesel xchi’uk sk’u

k)Chich’ no’ox k’elel k’usiti

yu’un jnaklometik; sk’elel b

smesel k’aepetik, jxanvileti

muk’tik ch’ivitetik, xchi’uk m

l)Slok’esel smantalil svent

jch’iesej choyetik; smelts

xch’ayobil yo’on skotol jnak

stunesel chanob vun jech k

ta komon chapbil muk’ta ma

m)Slok’esel bats’i tsatsal m

chkom ta komon ta o’lol yo

lumetik ti k’usitik albilxae;

� �

i yich’el ta muk’ jnaklometik ta jusep lum, k

hich’ batel ta muk’;

yich’el ta muk’ jnaklometik xchi’uk muli

k’ jnaklometik, sklotayich’el ta muk’ snop

netik, tsakbilik xchi’uk tsakbilikuk ta vun k’us

el jnaklometik; sabe-el sk’oplal mi sk’an j-a

vu’el; spasel abtel ch’amunbil ta stuk no’ox

el abtel yu’un jnaklometik; lekuk bek’talil xch

hi’uk smakel k’usitik mu xtun xk’ot ta pa

sventa xlekub batel; slekil jteklumetik, stuk

el a’mnaltik xchi’uk sk’uxubinel chon bolo

neltak; beetik ta skotol, jchabivanej xchi’uk

uk abtelal yu’un skotol jnaklometik; xchi’u

upinel k’usitik xlok’ x-ayan ta yosilal Mejiko;

k chich’ ch’amunel xchi’uk snopel ta komo

batel smelolal skuchobil jnaklometik (transp

k xchi’uk vayebaletik, ch’ivitetik, milon vaka

mukenaletik;

ta x-ayan tak’in xchi’uk xcha’bil j-abteletik

sanel xchonobil bolmaletik; xcha’biel c

klometin; yak’el ta ilel talel kuxlejal xchi’uk ta

k’ucha’al chal ta xch’akalul vaxakib, ta yoxib

antal;

mantal ta jujun xchapobil k’op sventa chich’

osilal Mejiko, te ich’bil ta muk’ stunelik j-abte

�

���

’ux-elan xu’ x-

iletik; spasbel

pbenik xch’iel

sitik oy yu’unik

btel mayoletik

x snail abtelal;

hi’uk k’anbiluk

asel ta stekle

no’ox sventa

ometik; naetik

skotleb chiton

uk ilbajinel ta

n k’usitik xtun

porte urbano),

axetek xchi’uk

k; slekubtasel

honbolometik;

ajimol; xchi’uk

bal mantal. Li’

k’elelk’u sjalil

eletik ta stekel

�

�

n)Slok’esel bats’I tsatsal m

sventa yosilal Mejoko;

ñ)Yak’el ta ilel slikeb tsats

muk’ta tsobajel ta komon, x

o)Li k’usitik yantik ja’ chalbe

XCHIBAL YAK’EL TA ILEL

I.Ta me spas ti k’usi kajal t

diciembre ta st’ujel, ja’ je

sventa t’ujelal.

Sventa stael bankilal jtune

xk’an bat sventa xk’ot ta ba

yosilal Mejiko xchi’uk sk’up

sk’anto’ox t’ujelal mi ja’ono

yan namal lum; oyukxame

xchi’uk mu’yukbu spasoj ab

x-elanuk no’ox stalel.li bu n

ta yosilal Mejiko o ta yan lu

K’alaluk ta xjel yabtel ti jt

sk’exol, ja’me chal ba’yuk

stsutses li k’usi kechele. T

buch’u ono’ox te oy ta abt

ech’ele, la jyikta komel o

buch’u chiktaik sventa stsu

yosilal Mejiko ja’ no’ox stak

ta sk’el stukik k’u x-elan sm

� �

mantal ta snail xcapanobil k’op ja; k’ux-elan

sal mantaletik o spukinel batel ta yosilal M

xchi’uk

e smelolal li’ ta komon chapbil muk’ta manta

L- Sventa bankilal jtunel jvu’el ta yosilal Mej

ta sbae, ta xjalij vakib jabil, ta xlik ta vo’ob

ch ta xich’ pasel k’ux-elan chapbil ta ko

el jvu’el ta yosilal Mejiko sk’anme oyuk yu

ankilal jtunel jvu’el, ja’ik ti buch’utik xu’ x-oc

pin yich’el ta muk’ mi texa o’no’ox nakal oxib

’ox tey likem ta yosilal Mejiko o vo’oj jabil lo

lajuneb xcha’ vinik sjabilal staok k’alaluk t

btel k’ucha’al bankilal jtunel jvu’el ta yosilal

nakale mu stak’ sjel k’alaluk x-och ta sk’ele

m bu x-abtej.

unel jvu’el ta yosilal Mejiko, ti jchap lo’ile

k li muk’ta jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko,

Ti mi oy buch’u skechanoj li yabtele, ta xk

tel xchi’uk ti jtunel jvu’ele ta yosilal Mejiko

k’usi yan k’ot yu’un ta pasel, ta tsobajel

utsesel ti abtelale. Mi lok’ batel ti bankilal j

k’ jelel mi tsots sk’oplale. Ti svunaltak sven

mantalile.

�

���

yich’ik ta muk

Mejiko, xchi’uk

al k’op.

jiko:

sk’ak’alil yual

mon smelolal

u’un ti k’usitik

hik: vok’em ta

b jabil k’alaluk

ok’em batel ta

a xich’ t’ujele,

l Mejiko ta k’u

el stalel kuxlej

e tame st’ujbe

ti k’exolile ta

kom ta sk’elel

o. Mi lok’ ta j-

ta xchapanik

jtunel jvu’el ta

nta xkus ja’me

�

�

II.Li bankilal jtunel jvu’el ta

li’ cholol smelolale:

a)Xch’unel xchi’uk spasel t

jech’ k’u x-elan sk’an li bu

spasel batel abtel mi oy ta s

b)Yak’el, spukinel xchi’uk

lo’iletike sk’elel batel yich

smantaliltak, slok’esel xchi’

tsatsal mantaletik ak’bil yu

k’ak’al. Li Abtelal k’elbile

jvu’eletik mi ja’ te oyike, s

Mejiko;

c)Yak’el ta ilel slikeb tsats

jchap lo’iletik;

d)Sva’anel xchi’uk sjeltael t

ta abtel ta jsep lum, ti stake

komon chapbil muk’ta mant

e)Spasel ti k’usitik abtelal

cha’i-ik xchi’uk skotol j-abte

f)Li k’usitik yantike ja’ta xal

k’u x-elan xu’ x-abtej batel j

�

YOXIBAL SK’ELEL- K’uy

yosilal Mejiko:

I.Ja’ stsuses ta sk’elel sko

stobolik ta yibeltak ta o’lol, m

� �

yosilal Mejiko xu’ me yu’un xchi’uk sujelal

tsatsal mantaletik jech k’ucha’al oy ta o’lol

uch’utik xchapik ta komon tsobojel, ja’ ti bu

sbae o ta jujun snail abtelal;

stunesel tsatsal mantaletik k’u x-elan s

’el ta muk’ sventa lek chabibil, jech k’uc

’uk komon snopik. Ja’ no’ox jech xtok xu’ m

’un jchap lo’iletik sven ta stunesik, mu xje

komesbil ta epik jk’el tsatsal mantaletik

sk’an me chak’ ta na’el ti bankilal jtunel jv

sal mantaletik o k’usitik snopik ta komon t

ta kolemal ti j-abteletik yu’un jnaklometik mi

el batele o buy chich’ takel batel mu’yuk jele

tal o tsatsal mantaletik jech yalojbe sk’oplalt

oy sventa xcha’biel skotol jnaklometik ja’

eletik yu’un jtunel jvu’el; xchi’uk

be smelolal li komon chapbil muk’ta manta

jtunel jvu’el xchi’uk tsatsal mantaletik.

yelan tsobolik ta yich’el ta muk’ skotol jte

otol ta sventa bu stanijesbatel ja’ xu’ spa

mu’yuk tsobolik xchi’uk ta jujuntal;

�

��

jech k’ucha’al

yosilal Mejiko

uch’u lek sna’

sk’an ti jchap

cha’al sk’anel

me xich’ k’elel

lav ta lajuneb

ta olon jtunel

vu’el ta yosilal

tsobojel yu’un

i ja’ te tsakalik

el ta k’elel li’ ta

tak;

ti k’u sba lek

l k’op, xchi’ulk

eklumetik o’lol

as ti buch’utik

�

�

II.Ta me sk’elbel yibeltak x

Mejiko ta o’lol yosilal Mejiko

Ja’ jech noxtok , sk’el ti k’

sventa o’lol yosilal Mejiko,

muk’ ti bu tspasike, li k’us

sliklej ti bu albil ta ba’i ta sv

Ti buch’u va’al ta sk’elel sli

ta xich’ik t’ujelik ta sjunlej,

tsatsal mantale.

XCHANIBAL SK’ELEL- Je

jk’el muliletik:

I.Sventa chkom ta bankilal

elan chal ti komon chapb

jchapanvanej; ja’ me tsk’an

ja’me jech k’ucha’al ta o’lo

skolik k’usba yaloj ti tsatsal

Sventa tsmak ti abtel svent

ta me x-och sk’elel ti k’u

jchapanvanej k’op ta me s

jeche, ja’no’ox me xu’ xich

komon chapbil muk’ta mant

II.Ta yich’el ta muk’ sk’ele

yantik jk’el tsatsal k’opetik,

� �

xkuxlejal jnaklometik yich’elik ta muk’ ta ju

o.

usi chale ta sventa sk’elel ta xch’akel bu

xu’ me yu’unik sk’el sliklej xkuxlej jnaklome

sba tstsobsbaike ti k’usba ch-abtejike, jec

venta bankilal jtunel jvu’el ta o’lol Mejiko.

klejal jnaklometik yich’elik ta muk’ ta sjunul

kolemik, mukul xchi’uk tuk’ no’ox, jech k’u

ech k’ucha’al snail xchapanobil k’op xchi’u

l jchapanvanel mantal sk’anme stsob ti sv

bil muk’ta mantal k’op ti k’usba tsk’an y

n, jech nox tok, ojtikinbilme ta yabtel k’usi sp

ol Mejiko. Ti snail xchapanobil k’op ta me

mantal jech k’ucha’al li’i.

ta xchapanobil k’op, li bankilal jtunel jvu’el

si k’ot ta chapanel ta skotolik ti jvu’eleti

spas yabtel vakib ja’bil xchi’uk tsk’elbatel ta

’ pojbeel ti yantelik ti li’ tsakal ta xchaniba

tal k’op.

el, xcha’biel xchi’uk slekil snail xchapanob

ja’ me kajal ta sba sk’elel ta o’lol Mejiko. L

�

��

ujun ta yosilal

oy ti ts’ake ta

etik yich’elik ta

h k’ucha’al ta

yosilal Mejiko

ucha’al chal ti

k yantik jvu’el

vuntak ti k’ux-

yu’un bankilal

pasoj ta mayol

tstsosbaik ta

ta o’lol Mejiko

ke. li xchi’bal

a skotol; ti me

l xcha’kalul ta

bil k’opetik, ta

Li buch’u kajal

�

�

ta sbae chapalikme ta vak

xchapanel k’op, jech noxt

xchibal xchapanel k’op, jun

lekilal, t’ujbilikme ta komo

Mejiko xchi’uk li chibe t’uj

sk’anme oyuk ti svunik sve

chjalijik job ja’bil ta yabtel;

t’ujel ta yan ja’bil.

Li j-almantaletike ja’me st’u

o’lol Mejiko, jech k’ucha’al c

III.Ta me’ xak’ta ilel xchi’uk

sba sk’elel, tsakbil ta vent

k’op;

IV.Ta me xich’ik k’elel bate

xchi’uk chach’ubtas li j-btele

V.Ta me xich’k ak’beel

jchapanvanejetik xchi’uk yo

stojel mulil k’ucha’al albil l

mantal k’op;

VI.Li jk’el k’opetike ta me s

stak batel ti bankilal jtunel j

stojolal ti abtele chlok’e ti ch

SVO’OBAL SK’ELEL- Oy

ti k’usitik chk’ot ta chapel y

skotol ta jujuntal ta o’lol Mej

� �

kib jchi’el jk’opejel, li june ja’me bankilal

tok te me nap’altal bankilal j-almantal. L

n yoxibal jchapanej k’op xchi’uk jun jchapa

n; li june ja’me t’ujbil ta bankilal jtunel jv

jbilik ta snail jvu’el jchap lo’iletik. Skotol

enta ch-ochik ta xchibal bankilal jchapane

sa’bilme xk’exolik ta skojol kojol xchi’uk mu

uj ti jchapanej k’opetik ta anil no’ox xchi’uk l

chal li’i li ta svunal tsatsal mantal;

tsk’elbebatel smelolal k’ux-elan ch-abtej li b

ta jech k’ucha’al chal vo’vinik mantal li’i k

el jech k’ucha’al chal tsatsal mantal sventa

etike, jech k’ucha’al xlekubatel li yabtel may

l ti jk’el k’opetik, jech k’ucha’al xch

oxibal jchapanvanej, li k’usi mu xu’e stak’ k

li’ ta jun svakvinik smantalil li’ ta komon c

spasbe svunal tak’in ta jujun snail jchapan

vu’el ta o’lol Mejiko sventa chich’ tsakel ta v

hlok’ ta alel ta komon.ta snail xchapanel k’o

me jun snail bu yich’elik ta muk’, xu’ me sk

yu’unik ta yantik xchi’uk jtunel jvu’el j-ich’va

ejiko.

�

���

jvu’el ta snail

Li yantike: jun

nvanej sventa

vu’el ta o’lolm

j-almantaletik

ej k’op xchi’uk

u me xu’ xich’

i ta yantik li ta

buch’u kajal ta

komon chapbil

a chchanubtas

yol;

i’bal bankilal

k’anele xchi’uk

chapbil muk’ta

nej k’op ta me

venta k’uyepal

op.

k’elbatel stukik

nej ta muk’ ta

�

�

Ta me xich’ k’elel batel x

mantal.

D.Li snail xchapanel k’op ta

skoj mulil, va’anbilme ti k’ux

elan chapbile xchi’uk ti tsa

yu’un x-abtejbatel xchi’uk le

E.Ta o’lol Mejiko ja’ me ta x

xch’akalul sjukubal ta vo’la

yak’el xchi’uk lek chk’ot ta

sba li yalel mantal ta tsats

jsep lum.

F.Ta ak’ol snail tsobomba

yo’onik, li j-al mantal te’oy

tsots k’ot ta pasel yu’un jtun

sventa chlok’ ta abtele ta x

jpas tsatsal mantal bu te’oy

G.Sventa lek x-abtejikbat

jteklumetik ja’ik no’ox, chi’u

xchapanojik xchi’uk sk’elel

vo’lajuneb mantal, ta vakib

nakalik jch’iel jk’ojeletik; x

lekuk ti osilale; xkuchobil

vo’etik; stsobel sk’elel xc

jnaklometik, xchi’uk yaj vu’

k’usi stak’ pasel ta muk’tik

stsatsal mantalik.

� �

xchapel xchi’uk yak’el, jech k’ucha’al pas

a komon ta o’lol Mejiko oy me jun muk’ta jch

x elan albil yu’un bankilal jtunel jvu’el ta jse

atsal mantal tskeltalel ti lekuk li tsobojele,

ekuk smelol xbat.

xak’ li jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, jech k’u

ajuneb mantal li’ ta komon chapbil muk’ta m

pasel li buch’utik tsk’elik xkuxlejal jnaklome

sal jnaklometik ta xich’ alel ti k’usi chal ti b

il jtunel jvu’eletik ta pas tsatsal mantal, k

oe,xu’ me sjel ti bankilal jvu’el ta o’lol Meji

nel jvu’eletik o yu’un jnaklometik ta o’lol Me

xich’ ak’beel ya’i ti o’lol snail tsbombailik jt

y oe, jech k’ucha’al.

tel ti yantik jpas mantaletik ta bik’it lu

uk ta sjunul yosilal Mejiko xchi’uk o’lol Mejik

ta jujuntal bu stsa’k ta o’lol Mejiko, jech k

b xch’alalul li’ ta komon chapbil muk’ta man

xcha’biel osiltik; xk’uxubinel xchi’uk sleku

jchi’el k’opojel, nitbil vo’etil ta naettik, xch

hi’uk lekuk sk’elel ti k’usi mu xk’aile xc

eletik ta jusep lum xu’ me stsibtael k’usi ts

k lumetik.ti bu chk’otike xchi’uk chkoltavani

�

���

sbil ta tsatsal

hapanvanej ta

ep lum; ti k’ux-

k’ux-elan xu’

ucha’al albil ta

mantal k’op. Li

etik ti ja’ oy ta

bakila jvu’el ta

k’alaluk xkuxel

ko mi oy k’usi

ejiko. Li svunal

tunel jvu’eletik

metik xchi’uk

ko ti k’ux-elan

k’ucha’al yaloj

ntal k’op, ti bu

btasel sventa

hi’uk sbe ik’al

chi’uk jchabiej

sk’anik sventa

ik k’usba chal

�

�

Li j-almantaletike chapbilik

me sk’el ti k’ux-elan chapal

Jech k’usba cha j-almantale

a)Ti slikleb k’usitik chich’

chapem slo’ilik k’us smuk’

chi’uk spasel batel abtelilet

cha ta ba’I xch’akalul li’ ta s

b)Ti slikeb sventa spasele,

ta jujun tal ti k’usi sk’anojike

jchi’el jk’ojel xchi’uk sk’elel

c)Ti yantik smantaliltak sve

slekubtasel batel ti janklom

k’usi snopojik li jtakel j-abte

H.Li smakeltak xchi’uk bu

mantal kop yu’un ju sep l

Mejiko.

Sventa

Oxib svukvinik mantal (Asventa jun lekil abtel xchi’u

ep abtel xchi’uk stsoblej jn

mantal.

� �

kme ta komon ti k’uyepalike. Li abtelale m

ike k’usba tsakal chabtelanik ech’el.

etik.

k’anele, ja k’u smuk’ul smakoj j-almant

’ul yosilik xchi’uk yich’oj sbaik ta muk’ ch

tik, abtel sventa jnaklometik o abtelal k’cha’

svunale,

, lekme k’elbiltal yu’un li j-almantaletike, li k

e, jech k’ucha’al spasel ti stak’inal ti k’usi c

tak’inetik; xchi’uk

enta lek no’ox sk’elelbatel ta jmoj xchi’uk le

metik ta parajeetik, koltael ta abtel xchi’uk

eletik.

no ox k’al jech k’u x-elan chal li komon c

lumetik ta xich’ tunesel yu’un jtunel jvu’el

SVAKIBAL SBI abtel xchi’uk xcha’biel jnaklometik

Art. 123). Skotol jch’iel jkopojeletik oy yic

k jtunel yu’un skotol jnaklometik; ja’ no jech

naklometik sventa abtel, jech k’u x-elan a

�

���

eltsanbilike ta

taletik, k’usba

h-abtejik batel

al chal k’usba

k’usitik tspasik

hich’ tojele, ta

ek k’elbil batel

k spasel abtel

chapbil muk’ta

etik ta yosilal

ch’elik ta muk’

h xtok, ta x-oyi

albil ta tsatsal

�

�

Li muk’ ta tsobojel ta komo

xak’ tsatsal mantaletik sven

A.Jech k’ucha’al jsa’ abtele

k’usitik yan, skotol k’usiuk a

I.Li k’u sjalil xu’ xjalij li abtel

II.Li k’u sjalil xu’ xjalij li abte

ta makel, li abteletik k’usiti

xchi’uk yantik abteletik mi

vaklajuneb sjabilal ti j-abtele

III.Ta me xkom ta make

chanlajuneb jabile. Li buch

svaklajuneb sja’bilale vakib

IV.Ta juju vakoj k’ak’al sja

yu’un ja’ jech sk’an.

V.Li antsetik k’alaluk xchi’u

sventa sbek’tal k’alaluk yak

vakib xemana k’alaluk mu’

k’alaluk vok’ebxa’oxe, ta xi

yich’el ta muk’ k’u sjalik st

ak’beel chakoj skuxob yo’

yalabtake;

VI.Li stojolik j-abteletike x

k’usitik baie ta xich’ k’elel

xich’ koltael ta jujun abtel b

ja’ ti k’usiuk abtel xich’ pase

� �

ne, mu’yuk ti mu xtun chilik li sliklejtak k’uch

nta abtel, ti butik chich’ tunesel batel:

etik, jpas kanaletik, j-abteletik ta naetik, jolo

abtel xich’ tael:

le ja’ no’oxme vaxakib ora sjalil.

el ta ak’ubale ja’ no’oxme vukub ora sjalile

ik xi’elsbaike, li abtel ta ak’ubal sventa sva

jelavem xa ta lajuneb ora ak’ubale, ti m

e;

el stunesel ta abtel ti buch’utik olon to

h’utik oyxa sja’bilale xchi’uk li buch’utik oy

b ora sjalil xu’ x-abtejik.

alil abtele sk’an skux yo’on junuk k’ak’al l

uk yolike mu xu’ spasik tsatsal abtel xchi’u

kal chmuk’imbatel li yol ta yut xch’ute; ta m

’yuk to staoj yu’ual svok’ele xchi’uk vakib

ch’ulan tojel xchi’uk mu’yuk chich’ pojbeel

taoj ta yabtele. K’alaluk yakal ta chu’unel l

onton ta k’ak’al, o’lokil ora sjalil sventa x

xu’ sk’upinik skotol o buch’utik oy lek xch

ta skotol lumetik mi ja’ jech tsk’ane; li ta x

butik tojbilike o ta buch’utik yakin ta chan vu

ele.

�

���

ha’al li’e sk’an

ometik xchi’uk

. Ta me xkom

a’anel naetike

me olon to ta

o sjabilalik ta

y to ta olon ta

li jun j-abtele,

uk mi xi’elsba

me skux yo’on

xemana skux

yabtel xchi’uk

li yole ta xich’

xu’ smak’lan li

hanoj jvun. Li

xchibaltake ta

un, pas abtel o

�

�

Li stojol j-abteletik ta skoto

ta yutil snaike, k’usitik ch

xkuxlej, ja’ jech xtok stak’ x

ti buch’u oy lek xchanoj vu

pasel k’u yepal tojolil.

Li stojol j-abteletike ta xic

abteletik, ta yajval abtel xch

xchi’uk li jtunel vu’eletik li xa

VII.K’alaluk k’ol li abtele sk

o mi vinik xchi’uk ti bu likem

VIII.Li k’u yepal tojolile mu’

ta xich’ tojel mulil o chich’ ts

IX.Li j-abteletike oy me yic

snail abtelal, lek t’unbil sme

a)Li jtunel jvu’eletik va’anbi

j-abteletik, ta yajval abtel xc

xtun chil sventa stak’ xch’ak

b)Li jtunel jvu’el va’anbil ta

sk’elbe smelolal mi ja’ jec

yosilal Mejikoe. Ta stsak ja

abtel ta yosilal Mejikoe, li ya

tak’ine xchi’uk sk’an sutese

c)Ja’ no stuk li jtunel jvu’el

sjak’el xchi’uk st’unel mi ja’

d)Li tsatsal mantaletike xu

yu’un jujun snail bijikil ab

� �

le sk’an lek no’ox sba sventa xu’ smanik ti

htun jech k’ucha’al abtejebaletik, slumal

ich’ sujel yalab snich’on sventa sbat ta chan

une ta xich’ ak’el ta na’el, ja’ to ti k’usi abte

ch’ ak’el ta na’el xchi’uk jtunel jvu’eletik v

hi’uk jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, ja’ bu stak

a albile sventa lek xanavbatel li k’usitik chab

’an ko’ol xich’ tojel, mu stak’ xich’ tsakel ta

me.

’yuk me ta xich’ tunesel ta chopol pas abte

sulel tojolil.

ch’elik ta muk’ sventa xu’ xich’ik smoton ta

elolal jech k’ucha’al li ta xal tsatsal mantaleti

lik ta sjunul yosilal Mejikoe, tsakal xchi’uk jv

chi’uk jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, ja’ ta xa

kbe sbaik li j-abteletike;

a sk’ele abtel ta yosilal Mejikoe ja’ xu’ st

ch tsk’ane sventa xu’ xich’ ilel k’uyelan oy

’ no jech xtok li k’usitik sk’an sventa chleku

ak’el ta o’onal xchi’uk lek smelolal sventa xu

el li tak’inetike;

l va’anbil ta k’el abtel xu’ sk’el k’u yepal k’a

jech ti oy smelolale.

u me sujvan ta pasel sventa xich’ ch’akel

telal mi ja’ to la jyich’ik ak’el ta ilele k’u

�

���

k’usitik tsk’an

xchi’uk stalel

n vun. Li stojol

elal yakal xich’

va’anbilik ta j-

k sk’an koltael

btelanbatele.

venta mi ants

elal, mi mo’oje

ak’inik ta jujun

ike:

valejetik yu’un

al k’u yepal xu’

t’un xchi’uk ta

yik ta tak’in li

mbatel li bijikil

u snak’ li snail

alaluk oy ach’

k’usitik chtun

u yepal jch’iel

�

�

jkopojeletik tey tsakalik xc

k’usitikuk xchi’uk ta yantik

xich’ abtelanel;

e)Sventa yak’el ta ilel k’u y

tsakel ta muk’ sliklej mi xu

sventa stojel ti ch’amunbi

sk’elobil buch’utik yakik ta

xalbeik smelolal, tsakal ta v

f)Li yich’el ta muk’ abteletik

yak’ik’ ta xcha’biel o sk’elelb

X.Li tojolile sk’an xich’ik toj

mi ja’uk xchi’uk jun vun, b

setset tak’inetike.

XI.K’alaluk, oy k’ucha’ale

abtele yu’un ja’ ti chjalij jec

sjalil o no’xe mu xu’ xjelav

stsakojsba. Li buch’utik o’lo

k’ucha’al li’e.

XII.Skotol snail pas abtel t

k’usiuk yan abtel, oy me su

sventa ti j-abteletike ta xic

sujelal li’e ta xich’ pasel k’a

sventa skoltael li skaj abtel

yalem no’ox jutuke xchi’uk u

Ta xich’ tsakel ta muk’ stu

sventa yak’el jun tsombil n

yosilal Mejiko, buch’utik x-a

� �

chi’uk k’u sjalil jabil, jech k’ucha’al abtel s

abtel k’alaluk ta xich’ ak’el ta na’el xchi’uk

yepal tak’in chtun ta jujun snail bijikil abtela

’ cha’ibeik smelolal jech k’u x-elan chal ti t

il tak’ine. Li j-abteletike xu’ sjak’beik sme

abtel xchi’uk k’u yepal te tsakal li jnaklome

venta ti k’u x-elan ta xal ti tsatsal mantale;

k sventa k’usi chtun yu’unike mu sk’an xal ti

batel bijikil abteletik ta jujun snail.

jelk ta bats’i tak’in, ja’ ti mu stak’ ak’el xchi’

biktal vunetik o k’usiuk yan jelubtasvanej s

xu’ smuy li k’u sjalil abtele, ta xich’ tojel

ch k’u sjalil abtel albil o’o no’oxe. Mu xu’ xj

v oxib ora sjalil k’ucha’ale, mu oxibuk velta

onto yich’oj ta vaklajuneb jabile mu stak’ akb

ta osiltik, muk’tikil snail bijil abtelal, sk’ulej

ujelal, ja’ ti k’u x-elan chalbe smelolal li tsat

ch’ik akbeel lek bu xvayik xchi’uk mu’yuk

alaluk li yajval abtel ta sabe sk’oplal tak’in

le xchi’uk yak’el jun bu xu’ xlok’ tak’in bu xu

utstiksba sventa stak’ u’uninel bu stak’ vaye

unel yu’un jnaklometik sventa sk’anel jun t

nopben ta jtunel jvu’eletik yu’un bankilal jp

abtejik xchi’uk jpas mantal sventa abteletik

�

���

sventa st’unel

k k’u x-elan ta

aletike ta xich’

tsatsal mantal

elolal ta snail

etik sventa xu’

yu’un ak’o ba

’uk k’ustikuke,

sventa sjelel li

vo’vinik sjalil

jelav abtel k’u

a nopol no’ox

beel abtel jech

al ch’enetik o

tsal mantaletik

kme k’aep. Li

sventa snailik

u xich’ tunesel

ebinel.

tsatsal mantal

pas mantal ta

k, sventa ja’ ta

�

�

sk’elbatel stak’inal li naeti

abtejbatel xchi’uk k’u x-ela

jech k’u x-elan albilxae.

Li sabeel smelolal jech k’u

k’ejel tey ta slumal jnaklom

xcha’nobil poxtavanej xchi

jnaklometik.

Jech noxtok, tey no’ox ta y

lajunvinik yepal jch’iel jk’op

sjamlej, sventa ch’ivit yu’u

jnaklometik ta jteklumetik xc

Ta me xkom ta makel ta

joviutik o xchi’uk snail t’ujbil

XIII.Li snail bijikil abtelalet

abteletik, xchanubtasel o b

smelolal, k’utik x-elan xchi’u

ja’ sa’ik skotol.

XIV.Li yajval bijikil abteletik

xchi’uk mi oy buch’u x-ipaj

ja’ yu’un, li yajvaltak abte

abteletike, ja’ to ti me yu’un

o mu xa xu’ x-abtej, ja’ jec

k’usi kajal ta sba li yajval a

abtele.

� �

ke. Li tsatsal mantale ja’ ta sk’elbatel k’u

n ta xich’ paselbatel sventa li j-abteletike x

u x-elan chalbe sk’oplal ta sba xch’akalul l

metike, oy me sujelal sventa sva’anel cha

’uk k’usitik yantik abtelaletik sk’an pasel t

yutil abtele, k’alaluk li yepal buch’u tey naka

pojeletik, sk’an iktael jset’uk osil, mu olonu

un jnaklometik, sva’anobil naetik sventa s

chi’uk snailtak bu oy k’usi stak’ chanel.

skotol butik oy abtel, xchonel o yak’el po

l tajimoletik.

tik, k’usiuk abtelal, oy me sujelal sventa c

bu xkomik sventa ti abtele. Li tsatsal man

uk k’utiksba ta pasel ja’ yu’un li yajvaltak ab

ke ja’ me kajal ta sbaik ti me oy k’usi ji ju’

tey ta abtele, mi la snuptan chamel skoj ti

eltake ja’ sk’an stojbeik ti kusi slajes o ti

n to jtsots xa ja’ jech k’ucha’al oy buch’u xc

ch k’utik x-elan chalbe smelolal li tsatsal m

btele ja’ jech ta xich’ pasel ok’o mi oy buch

�

���

u x-elan ta x-

xu’ staik snaik

i’e, pasbilik ta

anob vu’netik,

ta yutil slumal

alik xjelavto ta

k ta vo’ob job

stunesel yu’un

ox o k’usitik xi

chak’beik skaj

ntale ta xalbe

bteletike sk’an

’ tey ta abtele

i abtel tspase;

stak’inik li j-

cham ta yabtel

mantaletike. Li

h’u sk’ubanoj li

�

�

XV.Li yajval abtele oy me

smelolal k’u x-elan ta pas

k’usitik chich’ tunesele xc

pajesel yaijemal k’alaluk

xchapanel lek li’e, sventa le

xchi’uk li k’usi xhich’ lok’es

Li tsatsal mantaletike oy m

pasele;

XVI.Jech k’ucha’al j-abtelet

stak’ xalik k’usi lek ta pasel

jvu’eletik, jmoj tsobol bijikil j

XVII.Li tsatsal mantaletike t

li yajvaltak abtele, li pas k’o

XVIII.Li sa’ k’ope mu’yuk

abteltak’e, sventa ak’o leku

Li j-abteletik yu’un skotol jn

bai’, ta tsobojel xchi’uk li bu

k’opetike ja’ no’xme ilbil k’u

chopol ta spasik xchi’uk y

k’op, k’alaluk li jpas kopetik

XIX.Li spajesel abtele mu’y

pajesel sventa ko’oltajesel

xchapanel k’usitik sk’ane xc

XX.Li k’usitik jeleltose o pa

sventa lek xmelolin xchi’u

buch’utik ch-abtejike xchi’uk

XXI.Ti me li yajval abtel ta

spasoje albil ta tsobojele, ta

abtele xchi’uk tsots me sk’

� �

sujelal sventa tsk’el li abtele, ja’ jech k’u x

sel li abtele, li k’usitik tsots sk’oplal svent

chi’uk lek cha’bibil ti bu’uye, xchi’uk sk’el

ta xich’ tunesel li abtejebal tak’inetike, j

ek no’ox ta sventa jbektaltik xchi’uk xkuxle

ele, k’alaluk chi jkopojutik ta antsetik buch’

me, sventa lekilal, ta yak’el tojel mulil mi o

tik xchi’uk yajval abteletik oy me yich’elik ta

l sventa xkuxlejik, sa’el buch’utik ch-abtejik

j-abteletik, o k’usi yan.

ta me xojtakinik li ich’el ta muk’ yu’un j-abte

ope xchi’uk li spajesele.

smulilal k’alaluk ja’ sventa ti ak’o ko’oluk

ubukbatel li yich’eltak ta muk’ j-abteletik sve

aklometike oy me sujelal ta yak’el ta na’el, l

uch’u tsk’el li abtele, ti yu’un oy spajesel li

ucha’al mulil k’alaluk mi ep ti buch’u tspasik

yantik jch’iel jk’opojeletik o ta yan osiletik,

k tsakalik ta jtunel jvu’el yu’un yosilal Mejiko.

yuk smulilal ti ja’ no’ox li yepal sat abtel chj

li stojole, ja’ to ti me jech la jyich alel ta ts

chi’uk ti buch’u tsk’elbatel li abtele.

s k’op ta tak’in xchi’uk abtel, ta xich’ chapa

k sk’elelbatel, chapbil ta ko’ol yu’un jch’ie

k li yajvaltak abtele, xchi’uk jun jtunel jvu’el.

a smuk ti k’usi kajal ta sbae o ta xch’an

a me xich’ alel ti te no’ox k’alal k’u sjalil yak’

’oplal ta xkom ti oy sujelal sventa sutes k’

�

���

x-elan yalojbe

ta lek sakik ti

lel lek sventa

jech k’ucha’al

k li abteletike,

utik oy yolike.

oy k’usi kot ta

a muk’ sventa

k’uch’al jtunel

eletike xchi’uk

k ti jeltos pas

enta stak’inike.

lajuneb k’ak’al

abtele. Li pas

k k’op oy k’usi

o tsatsal pas

.

jelavxae sk’an

sobojel sventa

nel ta tsobojel

el jk’opojeletik

ti k’usi chopl

oj ye sventa ti

usitik sk’an ta

�

�

oxib u stojol, ja’ no jech ti k

mu me stak’ tunesel jech

tspasik li j-abteletike, ta xich

XXII.Li yajval abtel buch’u s

skoj yu’un la stiksba ta y

stik’sba ta pas k’op ta leki

batel li abtele o ta jech

smeltsanbe sk’oplal sventa

k’uyepal ta xich’ k’anel mi j

ma’uk jech la spase xu’ ta

tey ta abtele yu’un mu’yuk

stot, xnichnam o sbankilta

k’alaluk li k’usitik chopol ta

smalael chai’.

XXIII.Li k’usitik lekik svent

kanal sabil ta slajeb jabil,

tsakel ta venta ta yantik ak’

XXIV.Li ililetik tabil ta j-abte

abtel, yuts yalaltak o buch’u

junuk velta xchi’uk mu’yuk k

ep li k’uyapal tspasik kanal

XXV.Li k’usi chich’ pasel ta

li’e, mi ta xich’ pasel ta sna

ta k’ejel.

Ta spasel li abtel li’e ta xich

ich’el ta muk’, ja’ ta xich’ik a

� �

k’usi kajal ta sba kom skoj ti pas k’ope. Li k’u

k’ucha’al li ta xalbe smelolale. Ti me ja

h’ pojbeel ti k’u sjalil yak’oj ye ta abtele.

spojbe yabtel jun skaj abtel bu mu’yuk k’us

yan abtel o ta sk’elbeel stalel xkuxlej jnak

ilal, oy me sujelal, sventa xu’ st’uj li j-abte

no’ox ta sk’an stojol oxib u. Li tsatsal m

li yajval abtele ta spas ti k’usi ta xich’ k’anb

a’ jeche. Ja’ no jech xtok oy me sujelal ta s

xak’be stojol oxib u li skaj abtel to’oxe, k’

lek la jyile o yu’un la jyich’ ilbajinel, ta stuk

k. Li yajval abtele mu xu’ stoysba ti k’usi

a xtal ta sba yuts yalal o buch’utik nopol x

ta j-abteletike jech k’ucha’al stojoliko k’u

xchi’uk ta stojel k’usitik chopol la jyich pa

el ta ilel bijilil o k’alaluk mu’yuk tak’in.

eletik sventa slekilal ti yajval abtele, buch’u

u tsakal xchi’uk, ja’ no’ox oy ta sba li j-abte

k’ucha’al suj yuts’ yalal, mu’yuk bu sujbilik ta

ta jun u.

a yak’el jun j-abtele ta moton me mi ja’ sv

ail abtel ta jteklumetik, smalael abtel o ta ya

h’ tsakel ta muk’ ti epal sa’ abteletike xchi’u

akbeel buch’utik ja’ no’ox te kuxulik xchi’uk y

�

��

usitik albil xae

’ chopol k’usi

si spasoje o ta

klometik, o la

ele, ta spas to

mantale ja’ ta

beele, ta stoj ti

stojel ti k’usitik

alaluk ta xlok’

o ta xchi’il, ta

kajal ta sbae,

xil o yu’un oy

yepal tspasik

asel, oy to me

utik xch’iltak ta

ele, xchi’uk mu

a yilik ti me ja’

enta k’ucha’al

n snail abtel o

uk, ko’ol no’ox

yuts’ yalalike.

�

�

XXVI.Skotol yak’el eil ta ab

jun j-abtel talem ta namal

jteklum buch’u oy yabtele

xbat, ja’ ti k’u x-elan cholbil

kajal ta xkom ta sba li yajva

XXVII.Ja’ikme ti mu’yuk k’u

chich’ik akbeel yabtelike, ak

a)Li buch’utik ma’uk jech ta

b)Li buch’utik tsa’ik stojoli

xmelolin xchi’uk lek chich’ k

c)Li buch’utik ta sk’anik jal e

d)Li buch’utik ta xak’ik ta

yakilo’, chonob pox o xcho

abteletik jech k’ucha’al li’ al

e)Li buch’utik ta xich’ik suje

bu oy k’usitik oy.

f)Li buh’utik ta xak’ik ta paje

g)Li buch’utik ta xich’ik ta m

sk’an skoj yaijel ta abtel, xc

mu’yuk lek la jyich’ pasel ti

h)Skotol ti k’usitik albil ti m

jech k’usba chal li tsatsal m

XXVIII.Ja’ik li tsatsal ma

jnaklometik, k’usitik mu sta

komesel ta yan yakval mi ja

XXIX.Toj jtunel yu’un jnak

jkopojeletik, xchi’uk li stuke

� �

btel ta jun jch’iel jk’opojel likem ta yosilal M

lum, sk’anme oy lek svun ak’bil xchi’uk j

xchi’uk k’elbil lek ta j-abtel ta yosilal Mejik

smelolale, ta xich’ alel lek ti k’u yepal ta xic

al abtele.

usi ta xich’ pasel xchi’uk mu’yuk ta xich’ik su

k’o me lek xcholbeik smelolal ta sa’el li abte

a spasik toj lek xvinaj ta jyalel, spaselbatel ta

ik bu mu xtun sventa stak’ alel ta tsoboj

k’elelbatel.

ech’emto ta jun xemana sventa stael li abte

ilel jun yabil sventa kuxob o’ontonal, va

onobil k’ustikuk sventa slajesel ti tojolile, k’a

bilike.

el sventa xu’ smanik ti k’usitik oy ta xchonob

esel stojolik yu’un oy k’usi la spasik.

muk’ yiktael yabtelike li k’usi ta xich’ akbeel

chi’uk tsatsal ipajel, k’usitik chopoj k’ot ta pa

abtele o skomesel li abtele.

e yu’un ja’ jech tsk’an komesel ich’el ta mu

mantaletik sventa xcha’biel xchi’uk skoltaob j

antaletik ta sk’elik k’usitik lekik sventa

ak’ u’uninel, mu xu’ xich’ kuchal ta melel,

a’ jech tsk’an chapanel ti k’usi k’otem ta pas

klometik li tsatsal mantal sventa xcha’biel

e ta xch’un mi ma’uk jeche, ta molal, ta k

�

��

Mejiko xchi’uk

tunel jvu’el ta

ko ja’ ti buyuk

ch’ lajesele ja’

ujel li buch’utik

ele:

a abtel.

jel sventa lek

ele.

ayebal, kajvel,

alaluk ma’uk j-

bile o ta yantik

yu’un ja’ jech

asel yu’un skoj

uk’ ta skoltaob

-abteletik.

k’usiuk yu’un

, xchi’uk stak’

sele.

skotol jch’iel

uxlejal, ma’uk

�

�

yiktael stuk li abtele, ta c

xchi’uk k’usiuk yan xanubta

j-abteletik ta chobtik, mu’yu

XXX.Ja’ no jech xtok tsakb

bu jmoj tsnop sk’opik sven

ja’ o no’ox sventa buch’u x

yabtelike.

XXXI.Li stunesel tsatsal m

jvu’eletik ta jsep lumetike,

xtojob ta yosilal Mejiko jech

a)Sk’obtak bijikil abtelaletik

1.Pok’etik;

2.Nichimal vo’;

3.Yak’el ta ilel elov;

4.J-unijel;

5.Yavil askal;

6.Sk’ulejal ch’enetik;

7.Slok’esel sk’ulejal ch’ene

ch’enetik, k’usitik tslok’es

k’ucha’al stael tsatsal tak’

jichjich j-unijel xchi’uk ti k’us

8.Ik’al ch’ailtik (hidrocarburo

9.Cha’bil balumil; (petroquím

10.Stanil chikbil ton; (cemet

11.Snail tan; (calera)

12.Chitom tak’in, kapal xch

13.Xch’uch’uliltak tak’inetik

� �

chamel xchi’uk yaijel ta abtel, abtel ta sna

asbil ta chabiel xchi’uk lek no’ox sk’an oyik

uk stojolik xchi’uk yantik bu nitilik xchi’uk yuts

bil ta venta li k’usitik tstunesik jnaklometike,

ta sva’anel naetik bu tsulul no’ox chlok’ m

xu’unin, ja’ik k’ucha’al j-abteletik buch’utik n

mantaletik sventa abteletike ja’ me kajal ta

ja’ ti k’usba xchapanbatele, ja’ ti bu ch’a

h k’ucha’al sventa:

xchi’uk k’usiuk stak’ pasel:

etik xchi’uk tsatsal tak’inetik, smakoj ta la

xchi’uk k’usitik chtun o ti jech k’ucha’al

inetik xchi’uk k’usitik tsotsik k’uk’ sbauk

sitik ja’ no’ox ko’olsbaike;

os);

mica)

tera)

i’uk stuch’uliltak o yabtelanel ta nichimal vo’

, kapal xchi’uk k’usitik jtunel xchi’uk poxiletik

�

���

ail chabivanej

li j-abteletike,

s’ yalaltak.

li jnaklometik

u’yuk chamel,

a’bilik xa ti oy

sbaik li jtunel

ak ta ilel ti lek

ajesel sk’ulejal

l li’e, ja’ jech

pasbil xchi’uk

’etik;

k;

�

�

14.Sbeiltak xchi’uk vunetik;

15.Ta xuch’aletik xchi’uk ba

16.Smeltsanel k’usitik stak’

tik’ajtik ta tsatsal tak’inetik o

17.Smeltsanobil k’usitik sta

stak ich’el ta kuchel;

18.Sbe tren;

19.Lekil te’etik, ja’ bu svent

20.Nenetik, ja’ no’ox sven

limetaetik; xchi’uk

21.Yaviltak moyetik, ja’ bu t

22.Abtel ta snail tak’in xchi’

b)Snail bijil abtelaletik:

1.Ja’ik li butik cha’bibilik ta

2.Ja’ik ti buch’utik ch-abtej

yosilal Mejiko xchi’uk bijil ab

3.Buch’utik yakik ta abtel ta

jech k’ucha’al voetik ta yos

sjunul sbalumilal Mejiko.

Ja’ no jech xtok ja’ me yak

Mejiko, li k’utiksba ta xich’

xich’ uts’intael chib o yan s

jyich’ik albeel ta chib o ya

sventa jujun nail chanobvu

xchi’uk li yich’elik ta muk’

xich’ik sa’beel bu xu’ xkom

� �

ats’i xuch’aletik;

’ lajesel, smakoj k’ucha’al k’usitik stak’ chon

o xokobtasbilik;

ak’ uch’el bu stak’ jeltabeel yavil o ta tsats

a slok’esel xch’uch’ulil te’etik xchi’uk spasel

nta bu jamjamik nenetik, ch’ulul o ch’ul

tslok’es o tsmeltsan moyetik;

uk bu chak’ik ta ch’amunel.

stukik o ch’akbilik xchi’uk jtunel jvu’el ta yos

ik chapbil no’ox k’u sjalile o chapbil yu’un j

btelal ak’bilik; xchi’uk

a yosilal Mejiko o mi oyik ta xchapanelbatel

ilal o butik osil xtun sventa slok’esobil tak’in

k’el ta ilel tsalbail yu’unik li jtunel jvu’eletik

ak’el abtel k’alaluk yakal chkaltik sventa

slumal yosilal Mejiko; stsakel ta venta skot

n yosilal Mejiko; oy sujelal ta iktael jtunel

un, ja’ jech k’u x-elan chalbe smelolal li tsa

sventa xchanubtaselik li j-abteletike ja’ no

mik ti skaj yabteltake, ja’ jech k’ucha’al xch’a

�

����

nel lek bajalik,

sal yaviltak bu

l jayal te’etik;

bil o yabiltak

silal Mejiko;

jtunel jvu’el ta

yu’un Mejiko,

n sventa yu’un

ta abtel yu’un

pas k’op buta

ol buch’utik la

jvuel ta abtel

atsal mantale;

o jech xtok ta

abielik xchi’uk

�

�

spoxtaelik ta jujun snail ab

Mejikoe oy me spojelik xch

yu’un jsep lume, ja’ jech k’u

B.Ta svu’eltak tsobojel ta k

skaj yabteltak:

I.Li k’u sjalil xu xich’ pasel a

xchi’uk vujub ora jech o. Li

xchi’uk ta stojel jech k’ucha

ts’akal abtele xu’ xjelav ta o

II.Ta juju koj vakib k’ak’al

sventa tskux yo’onton, ja’ n

III.Li j-abteletike ta sk’upini

jtob k’ak’al ta jun jabile;

IV.Li k’u yepal tspasik kan

mu’yuk bu ti ta xich’ tsulese

Mu junuk velta xu’ stsul li

abteletik ta sjunul yosilal Me

V.K’alaluk ko’ol li abtele ja’

VI.Ja’ no’ox xu’ xmak, stsul

ta muk’ li k’usi chal li tsatsa

VII.Li st’ujel buch’u xu’ x-ab

ta xich’ kelbeel k’u x-elan

xchapanbe sk’oplal sventa

VIII.Li j-abteletike ta sk’upin

batel ta muk’ buch’u yakal

� �

btel, buch’u noxtoke, li jtunel jvu’eletik ta a

hi’uk jsep lum, k’alaluk li abtel yakal ta xch

u x-elan chal ti tsatsal mantale k’ucha’al li’e.

komon, xchi’uk li jtunel jvu’el ta o’lol yosilal

abtel ta k’ak’altak xchi’uk ta ak’ubaltike ja’ m

buch’utik xjelavik to yorail ta abtele yan xa

a’al o o’nox xich’ik tojel ta k’ak’altike. Mu me

oxib ora sja’lil mi ja’uk oxib velta snitoj sba;

abtele, li buch’u yakal ta abtele ta sk’up

o’ox jech, ta sk’upin ti stojole;

k ak’beel sk’ak’alil xkuxob yo’ontonik ti bu

nale ja’ k’elbil ti k’u yepal lokeb stojol ti k’u

el k’alaluk yakal batel li abtele.

tojolil jech k’ucha’al o no’ox stak’ tojele sv

ejiko xchi’uk ta ju sep lumetik;

no’ox jech ko’ol tojolil, mu ventauk mi ja’ an

lesbeel, sbik’itubtasel o ja’ ti k’u yepal li tojo

al mantaletike;

bteje ta xich’ pasel k’usba yo’o xich’ na’el m

stalel xkuxlej li buch’u sk’an yabtele. Li jse

snail xchabiel skotolal jnaklometik;

nik kajalkaj mu’yel batel ta abtel ja’ sventa t

chojtakinbatel xchi’uk sna ti abtele, stalel x

�

����

abtel ta yosilal

hapanelbatele

Mejiko xchi’uk

me vaxakib ora

a o me stojolik

e junuk velta li

pik jun k’ak’al

mu olonuk ta

u sjalil abtele,

venta skotol j-

nts o mi vinik;

olile, ja’ tsakbil

mi sna’ xchi’uk

ep lume ja’ ta

i ta xich’ ich’el

xkuxlej xchi’uk

�

�

k’usi xchanojtalel. Ta ko’ol

xchi’uk yuts’ yalale;

IX.Li j-abteletike ja’ no’ox x

k’u x-elan ta xalbe smelolal

Ti me la skomes xchi’uk mu

abtele o yu’un oy k’ucha’

spajesel abtelale, li abteleti

ak’beel ko’ol abtel k’ucha’a

mantal;

X.Li j-abteletike oy yich’elik

no jech xtok, stunesel li ich

jech k’u x-elan chal li tsatsa

ta jujun jvu’el sventa sk

jnaklometike xchi’uk lek k’e

smelolal li ta mantale;

XI.Li xchabiel jnaklometike

a)Ta xich’ ta muk’ ti me o

xchi’uk buch’u oy yol; xchi’

xchi’uk buch’u xcham.

b)Ti me ja’ sventa yaijel o c

k’u sjalil jech albil ta tsatsal

c)Li antsetik k’alaluk oy xc

xchi’uk xi’el sba sventa sb

sventa xkuxel yo’onton k’al

u k’alaluk vok’eb xa oxe, t

xchi’uk chabibil li yabtele x

� �

no’ox, ja’ ta xich’ ich’el ta muk’ buch’u ja’

xu’ xich’ik pojbeel yabtelik k’alaluk oy k’uch

li tsatsal mantale.

u’yuk k’ucha’ale oy yich’el ta muk’ sventa xc

al, ta xich’ chapanelbatel sventa lekilal.

k buch’u ilbajinbilike oy yich’elik ta muk’ sve

al la jyich’ pojbeele o ta xbat ta chapanel x

k ta muk’ sventa xu’ stsakansbaik ti bu lek c

’el ta muk’ sventa spasel k’op mi mu’yuk yic

al mantale, jech k’ucha’al ta jun o ep snail

otol jnaklometik, k’alaluk ta xich’ uts’int

elbil smelolal ti oy ich’el ta muk’ jech k’u x-

ta xich’ chapanel jech k’u x-elan slikeb li’e:

oy buch’u yaijem o ip ta tsatsal chamel;

uk li molibele, li buch’u mu’yuk ts’akal yok

chamele, ta xich’ chabibeel li yich’el ta muk

mantale.

chi’uk yolike mu xu’ spasik abtel ti me ep

ek’tal k’alaluk yakal ta xch’ibatel li yole; ta

laluk po’ot ya ox xvok’ li yole xchi’uk ta xich

ta o no’ox xch’am stojol manchuk mu’yuk

xchi’uk li yich’eltak ta muk’ staoj k’alaluk

�

����

no’ox te kuxul

ha’ale, ja’ jech

cha och tey ta

Mi ja’ sventa

enta xu’ xich’ik

xchi’uk tsatsal

chilike. Xu’, ja’

ch’elik ta muk’

sk’elobil abtel

tael ta skotol

-elan li’ cholol

k’unil chamel

sk’ob, moletik

’ jun j-abtele ti

chak’ yipalike

sk’upin jun u

h’ ak’beel chib

yakal ta abtel

yakal to’ox ta

�

�

abtele. K’alaluk yakal ta chu

ta o’lokil ora jujun, sventa

k’uxubinel sventa poxtael

xchu’untasel li yole’ xchi’uk

d)Li yuts’ yalal li j-abteletik

snail poxil xchi’uk ak’beel p

e)Ta xich’ik ak’beel snail s

k’ucha’al snail tsulul bolmal

f)Li j-abteletike ta xich’ik a

jech k’u x-elan albil sk’opla

lume, ti k’usitik chak’ ta ile

sventa li nae sventa stak’

tak’in bu stak’ lok’esel sven

sventa ta xich’ tael naetik

xchameltsanel, smeltsanel

Li k’usitik ta xich’ alel k’ala

buch’u xchabi skotol jnaklo

k’u x-elan xchi’uk spaselba

xich’ ak’el xchi’uk ta xich’ ts

XII.Li ilbajinel ta jujun tale,

ta snail chapanobil k’op xch

yaloj li tsatsal mantale.

Li ilbajinel ta jvu’el jtunesej

chapanel ta xchapanobil

xchapanobil k’ope xchi’uk l

ta slajebe;

� �

u’unel li yole ta xich’ ak’beel chib velta kux o

a tsmak’lantas li yoltake. Ja’ no jech xto

xchi’uk yak’el sba ta k’elel, ta poxiletik, sk

ta snak’el li yol sventa ch’in ololetik.

ke oy yich’elik ta muk’ sventa xu’ lek xich

poxiletik, jech k’ucha’al xchi’uk albil ta tsatsa

sventa xkuxob yo’ontonik xchi’uk bu ta sts

letik sventa xk’uxubinel li j-abteletike xchi’uk

ak’beel yalel no’ox na, sventa xch’amunel

l ta a’yej lo’il ti ja’ jech xu’ xkome. Ja’ no jec

ele, ta xich’ ak’el jun stsobobil tak’in yu’un

ak’beel li j-abteletike xchi’uk pasel jun s

nta abtelale ja’ bu yalel no’ox xlok’e xchi’uk

bu yalelik no’oxe xchi’uk lek sakik, o sve

o ta xich’ tojel k’usitik ak’bil k’ucha’al li’e.

aluk ta xich’ lok’esel tak’ine ta me xich’ ak’b

ometike tsakal ta tsatsal mantal xchi’uk ti k

atel jech k’ucha’al xchabiel ti k’u yepal tak

sakel ta muk’ li butik ta xich’ lajesele;

ta skotol o ta yutil jtunel jvu’el j-abtel ta xic

hi’uk jun buch’u sk’elbatel sventa xcha’biel j

tsatsal mantal ta yosilal Mejiko xchi’uk xch

k’op yu’unik; li buch’utik ta xuts’inta s

i buch’utik ch-abtejik teye ta xich’ik xchapan

�

����

o’on ta k’ak’al,

ok, ta sk’upin

koltael sventa

h’ik ch’amel ta

al mantal.

satsubik, jech

k yuts’ yalalik.

o xchonel, ja’

ch xtok, li jsep

yosilal Mejiko

sventa stsobel

oy no’ox jutuk

enta sva’anel,

beel ta na’el li

k’usitik yu’une,

’ine xchi’uk ta

ch’ik chapanel

ech k’u x-elan

i’iltake ta xich’

sbaik ta snail

nel k’ucha’al li

�

�

XIII.Li mayoletik xchi’uk st

lumetik, jtunel jvu’eletik ta

abtejik ta snailtak mayole

mantalik.

Li jtunel jvu’eletik ta xchap

buch’utik ta x-abtejik ta s

yosilal Mejiko, ta ju sep lum

mi ma’uk jech ta spasikba

pasel ta abtele, o sokesbi

buch’u jtunel jvu’el sventa x

spojbeel, slajesel o yan k’u

smule, li jsep lume ja’ no’o

yich’el ta muk’e, bu mu ju

chapanel o la jyich’ pojel m

Li jtunel jvu’eletik ta abtel

Mejiko xchi’uk jteklumetik,

xchapanel k’ope, ta juju ts

spasel ta anil, ta skotol yut

sventa bu xu’ xich’ik lek cha

Li jsep lume ta xak’be li b

k’ucha’al mayoletik xchi’uk

smelolal li xch’akalul lajche

skolta sba li buch’u kajal ta

� �

tuk’ike, jcha’binajetik ta nab, buch’utik ch-a

xchapanel k’op, anil ta spasel xchi’uk li b

etik xchi’uk stuk’ik, ta x-abtejikbatel ta

panobil k’ope, buch’utik xtojobik spasel ta

nail mayoletik xchi’uk stuk’ik ta yosilal M

metik xchi’uk li jteklumetike, xu’ me xich’ik k’e

atele k’ucha’al albil ta tsatsal mantal sven

lik sventa mu’yuk lek tspasik batel li yabte

xchapanelbatel ta xchapanbe smelolal k’uch

si yo’o la skomtsan o mu’yuk k’usba ak’el ta

ox xu’ stoj smeltsanobil xchi’uk k’usitik xch’

unuk xa velta xu’ xcha’ och ta abtel, k’uk

i ja’ jech tsk’ane.

ak’bilik ta yosilal Mejikoe, ta ju sep lum, t

sventa lek xanavbatel li xcha’biel jch’iel j

sop mayoletik xchi’uk stuk’ik xchi’uk li buc

ts’ yalal xchi’uk buch’utik tsakalik xchi’ukik,

abiel ti jnaklometike.

buch’utik yakalik ta abtel sventa spojel jna

stuk’ik, ti k’usitik sk’an ch’amunel jech k’u x

eb mantal tey ta f li ta mantale, xko’olaj no

sba xchabiel nitil tsakal ta jujun snail sk’elo

�

����

abtejik ta yan

buch’utik ta x-

stuk stsatsal

anil xchi’uk li

Mejiko, ta o’lol

ejel ta yabtelik

nta k’usi stak’

elike. Ti me li

ha’al li lok’ele,

a ilel ti mu’yuk

amunel bu oy

sbauk lok’ ta

ta o’lol yosilal

jkopojeletik ta

ch’utik tik’ili ta

, ta xich’ ak’el

klometik, jech

x-elan ta xalbe

o’ox xchi’uk ta

obile.

�

�

XIV.Bis. Li snail tak’in ta y

Mejiko buch’utik te tsakalik

xchi’uk skaj abtelik jech k’ux

XV.Li tsatsal mantale ja’ ta

Li buch’utik ta x-abtejik tey

chabiel.

Sventa m

Chanib svukvinik mantalmuk’ ta mantal k’op sventa

ju sep lumetik.

Vo’ob svukvinik mantal yosilal Mejiko t’ujbil ta kom

mu stak’ ta jsep lum mi ja’

xu’ st’uj bu junukal sk’an xk

Vakib svukvinik mantal (sventa bu chich’ lajesel li ta

Vukub svukvinik mantalmantaletik skoj tsatsal mu

Corte de Justicia de la N

spasel mantal xchi’uk ta a

tsatsal mantal (Diputados y

yu’un o’lol Mejiko xchi’uk ti

lek tojel, mu la xu’ xiktaik k

� �

utile xchi’uk li xchabiel yu’un skotol jnaklom

k ta snail tak’in ta yosilal Mejiko ta spasik

x-elan albil li ta a’yeje.

stunbe smelolal juju chop abtel bu sk’an o

ye ta sk’upinik sventa lekuk stojolik xchi’u

SVUKUBAL SBI muk’usi xk’otanuk ta pasel ta skotol

(Art. 124). Li k’usitik mu’yuk lek albil li’ ta

j-abteletik ta sjunul yosilal Mejiko, stak’ a’ie

(Art. 125). Mu junuk jch’iel k’opojel xu’ sk

mon jnaklometik, mu junuk stak’ ta yosilal M

sventa bu t’ujbil ta komon jnaklometike; li

kom.

(Art. 126). Mu me stak’ xich’ tojel ti mi m

ak’ine o jech te tsakal ta tsatsal mantal chtal

(Art. 127). Li jtunel jvu’el ta yosil Mejiko

liletik ta sjunul yosilal Mejiko (Ministros de

Nación), li jva’lejetik t’ujbilik yu’un teklume

k’ol jvalejetik ta tsobojel yu’un jtunel jvu’el

y Senadores al Congreso de la Unión), jvale

i buch’utik ch-abtejik yu’un skotol naklomet

komel ti k’usi kajal ta sba spasel, jech k’uc

�

����

metik ta yosilal

kbatel yabtelik

oy lek k’anbail.

uk ta sk’upinik

komon chapil

el ti nak’bilik ta

k’an yabtel ta

Mejiko xchi’uk

buch’u t’ujbile

mu’yuk tik’il ta

e.

oe, li jlok’esej

e la Suprema

etik ta komon

letik ta spasel

etik ta tsobojel

tik ta la xich’ik

cha’ al abtelal,

�

�

k’usi kajal ta sba o takel, je

k’alaluk ta xich’ lok’esel ta

sep lumetik, ja ti bu sta-o.

Vaxakib svukvinik mantanaklometik, mi ja’uk junuk,

lek tspas jech k’u x-elan c

Mejiko xchi’uk li tsatsal man

Baluneb svukvinik mantajunuk la jtunel jvu’el mayole

Ja’ no’ox li jk’el xchapanel

buch’utik tsots yipalike chi’

jvu’el ta komon; o ja’ no’ox

yut jun jteklum, te la slike

k’opojel.

Lajuneb svukvinik mantalume xchi’uk li ch’ul naetike

yantik jtsoblejal ch’ulnaetik

Ja’ no’ox ta sba stuk li k

kajvaltik ta skotol xchi’uk

kajvaltik. Li tsatsal mantal

smeltsanbatel xchi’uk ta xa

a)Li ch’ulnaetike xchi’uk li

xchapan ta tsatsal mantal

� �

ch la sk’ot ta pasel ta jujun javil chi’uk ta ko

sjunul Mejiko xchi’uk ta o’lol yoxilal Mejiko

al (Art. 128). Stekel ti buch’utik x-abtejik

k’alaluk stsak ti k’usi abtelal ta xich’ akbee

chal ti komom chapbil muk’ ta mantal k’op

ntaletik te nitil tsakale.

al (Art. 129). K’alaluk ja’ sk’ak’alik slekil

etik xu’ spas ep yabtelik ja’ sk’an tey lek tsa

tsatsal k’opetik xchi’uk li buch’u te o no’ox

’uk snail yabiltak ti ja’ xtun yu’unik ta anil

ti yabiltak bu xu’ xkotik ti mayoletik, ma’uk

esobil sventa bu xk’ot ju tsop jnaklometik

l (Art. 130). Li sba a’yejal lo’il sventa xch’a

e ja’ ta xalbe smelolal li mantal li’e. Li ch’ult

tsakalil ta tsatsal mantal.

komon tsobajel ta skotol sventa yalel ti ja

ta ch’ulnaetik xchi’uk butik jmoj tsobolik

li’ cholbile, ja’ sventa yich’el ta muk’ lumeti

lbe lek smelolall jech k’ucha’al li’ cholajtike:

butik tsobajtik sventa sk’op kajvaltik oy

sventa xkom ta jtsop ya’yejal sk’op kajval

�

����

’ol no’ox tojolil

o ta stojelalik

k yu’un skotol

le ta xak’ ye ti

p yu’un yosilal

k’anbaile, mu

akal ta yabtel.

oy ta yabile, li

no’ox li jtunel

la tey xk’ot ta

k chi’uk ch’iel

akel sba li sjep

taetike xchi’uk

a’ ya’iel sk’op

sventa sk’op

ik ta skotol, ta

me buch’u ta

tik k’alaluk mi

�

�

tsakal xa sbi’ike. Li tsatsa

spas xchi’uk k’usitik sk’an p

b)Li jtunel jvu’eletike mu

cha’ibeik sk’op kajvaltik;

c)Li jch’iel jkopojeletik ta yo

Li jchi’el jk’opojeletik ta yo

spasel lek ti k’usi chal li tsa

d)Jech k’u x-elan chal li tsa

spasik yan abtel. Jech k’u

st’ujel jtunel jvu’el, ja’ mu s

jalijem xae xchi’uk ja’ jech k

e)Li j-al mantaletike mu xu’

stak’ x-it’ixaj ta spojel o ilb

kuxlejetik. Mu stak’ albeel

spukinel sk’op kajvaltik, spa

mi ja’uk sa’el k’usba, li slok

Ta xkom tsots skoplal t

jnaklometik mi yan o sbie

chapanel tsobojel ta yut ch’

Li k’usi albil no’ox ta melel

k’ucha’al buch’u tspasbatel

mantal. k’ucha’al jch’unolaje

yalojik mantal xchi’uk mu xk

Li bankilal j-alk’op ta yut ch

xchi’ilsbaik, jech k’ucha’al

komel, li jnaklometik yu’uni

yo’onton ja’to me ma’uk chi

� �

l mantale ja’ ta sk’elbatel xchi’uk ja’ ta xa

pasel sventa stsakbeel sbi.

xu’ stik’ sbaik ta xkuxlek jtsop jnaklom

osilal Mejiko xu’ xalik sk’op kajvaltik ta jujun

silal Mejiko jech k’ucha’al ta namal lum xu

tsal mantale;

atsal mantale, li j-al mantaletik ta yut ch’ul n

ucha’al jch’iel jk’opojeletike oy yich’elik ta

stak’ ta xich’ t’ujel. Li buch’utik yiktaojik al m

k’u x-elan sk’an li tsatsal mantale, xu’ xich’k

stik sbaik ta sk’elbeel slekil kuxlej jnaklome

bajinel jtunel jvu’el, junuk sbi sk’elel kuxleja

smelolal ta yut ch’ulna o ta yalel manta

asel tsatsal mantal o ta snailtak yabtel, mu

omal yosilale.

ti mu stak’ xchapanel jtsop k’usiuk sk’

e o ja’ ti k’usi albil mi sventa sk’op kajvat

’ulna mi ja’ sventa sk’elel xkuxlej jnaklometi

l xchi’uk tame xich’ ch’unel ti mantal bu tst

e, mi ja’ jech mu’yuk la xch’une, oy me smu

eletik ti bu tik’ilike, mu me stak’ xich’uk kom

ko’olaj ti k’u yelan albile.

h’ulna, li buch’utik jelavemikxa xchi’uk li buch

tsobajeletik sventa ch’ulta ti buoyike, mu s

k no’ox ti bankilal j-alk’ope manchuk skolta

i’ilsbaik no’oxe ta xchankojal k’op.

�

���

al k’uyelan xu’

etik buch’utik

ch’ul na.

u’, sventa li’e,

naetike mu xu’

a muk’ sventa

mantal xchi’uk

t’ujel.

etik xchi’uk mu

al o jtsop jk’el

l, mu ja’uk ta

stak’ sokesel,

elel xkuxlejal

tike. Mu stak’

ke.

tasbaike, jech

ulilal ta tsatsal

mel, li buch’utik

h’utik chtalike,

stak’ xu’uninik

aoj sbabatel ta

�

�

Li K’usitik tspasik li jch’iel

xcha’biel jech k’usba chal l

ta muk’ ti buch’u spasoje.

Li jtunel jvu’eletik ta yosilal

staik xchi’uk sujelalik jech k

Buluchib svukvinik mantaMejiko ta spasel xch’unel t

xanbal ta yokik ta sjunlej y

chi’uk ta smakik, sventa m

chanabik ta yut sjunul yosi

slikesbatel li sjunul yosilal

chi’uk tsatsal mantaletik t

k’ucha’al xchal vuklajuneb s

Li jvu’el sk’elel jchap lo’il

sventa smuk’ibtasel, sbik’itu

ch-ochtalel, ak’bil xchi’uk li

k’ucha’al slajesel o sventa

bolmalil xchi’uk sk’elel lek

smeltsanel lek li bolmalil ta

ta yosilal Mejiko, o ta spase

jchap lo’ile k’alaluk ta stak

jabile, ta x-och ta sjelubtase

Slachebal svukvinik masnak’obiltak k’usitikuk xchi’

� �

jk’opojeletike ja’ ti sventa tsalbail sventa j

i tsatsal mantaletike, xchi’uk oy me yipalik

Mejikoe, ta ju sep lumetik chi’uk ta jteklum

k’usba chal li tsatsal mantale.

al ( Art. 131 ). Ja’ xchapanelbatel yu’unik n

ti mantal ta stakel xchi’uk stik’el bolmalil, o

yosilal Mejiko, jech k’ucha’al slekubtasbatel

mu k’usi sta’ik ta spasel ta be ta sventa ma

lal Mejiko stekel ti k’usitik skot ta spasel; m

Mejikoe, chi’uk mu’yuk chal, li o’lol Mejiko

ti bu xchal svakibal ch’akalul chi’uk ta s

svakvinik mantal.

ta sta k’uxubinel xchi’uk li komon tsoboj

ubtasel o stubel ti k’usitik ta xich’ tojel stake

buch’utik stsobojsbaik, xchi’uk ta spasel y

a smakel li k’usitik ch-oche, li k’usi chlok

k, xchi’uk k’usitik lekik, k’alaluk sk’an ta

a yane, li stak’in yosilal Mejikoe, li slekubtas

el yan, sventa slekubtasel ti yosilal Mejikoe

kbe li bu stsobojsbaik li k’u yepal tak’in tsl

el sventa stunesel sventa ti k’usi k’elbil talele

antal (Art. 132). Ti buch’utik oy yipalik

uk k’usitik mu stak’ kuchel sventa stunel jv

�

���

jtunel jvu’el ta

xchi’uk yich’el

metik oy me xu

no’ox li yosilal

mi xjelavik ta

skotol k’ak’al

ayoletik, ti buy

mu ja’uk la xu’

o, li stojobiltak

svukubal jech

jel ta skotolal

elbatel xchi’uk

yantik; ja’ jech

k’e yich’eltalel

anile, sventa

sel sat abtelal

e. Stuk li jvu’el

ok’es ta jujun

e.

k, li yaviltak,

vu’el ta komon

�

�

ta stunesel yu’un jnaklome

xchapanel ta juju koj vu’ela

tey ta snail xchapanobil lo’l

jsep lum, tsots me sk’oplal

Oxlajuneb svukvinik manchi’uk tsatsal mantaletik ta

k’usitik ts’akal ta moj snope

xa otikinbile chi’uk spasobil

tsobombailik jtunel jvu’eletik

Tsatsal mantaletik xchi’uk

mi jala jech k’usitik oy ta ko

tsatsal mantaletik ta ju sep

Chanlajuneb svukvinik k’ulejalik li k’usi yak’o jik

teklumetike, ta o’lol Mejiko

no’ox stajik yabil ta yosila

spaselbatel, slekil xkuxleja

sventa k’usba xmuyubajik s

Li k’usi xlok’ ta spasel ta a

ta jun vun yotakinobiltak ti

yosilal Mejiko, ta ju sep b

skotael ti yojtakinobiltak s

stojolal ti bu slajem ya’loj x

pasbile jech k’ucha’al chal

balunlajuneb xchanvinik ma

� �

etik o ta stunesel ta komon, oy me yich’e

al ta yosilal Mejiko ja jech k’usba chal li ts

letik; sventa ko’ol no’ox mi oy k’usi ta xich’

li k’usi chal li jvu’el jchap lo’iletik ta ju sep lu

ntal (Art. 133). Li komon chapbil muk’ ta

snail xchapanobil lo’iletik ja tey slikebtalel c

el yu’unik, ta la spasbe’ik skinal ti bankilal ta

l sk’inal jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, chi’uk

k ta spasel tsatsal mantal, ja’ik li tsatsal man

k’usitik chich’ chapaneltak, manchuk ja’ ti

omon chapbil muk’ ta mantal k’op yu’un yosi

lum.

mantal (Art. 134). Li yojtakinobiltak s

k yu’unik ti yosilal Mejikoe, ti ju sep

o chi’uk ti yibeltak ta sk’elbeel xkuxlejal jlu

al Mejiko, ta la sk’elikbatel lek ti j-abtela

al ta tak’in, lek j-abtejik chi’uk muyuk’ la

stael ja’ ti buy k’otemike.

btelaletik ti albil xa ta yotakinobiltak ta la xi

i bu chal slikesel k’oplal, ja’ ti vu ko’ol no

alamiletik, chi’uk o’lol yosil Mejiko, ja’ ta s

lekil xkuxlejal ta tak’in ta xich’ ak’el ti bu

xch’akalul baie. Li baie, muyuk’ la chich’ ch

chanlajuneb xchanvinik mantal, ta vakib xc

antal.

�

����

elik ta muk’ ta

satsal mantale

k’anel ta yutil

ume.

a mantal k’op,

chi’uk skotol ti

a abtelal ti lek

la chal ti snail

ntal ta komon.

sk’elelbatel o

ilal Mejiko o ta

pasel slekilal

balamiletik, ti

maltik ja ti bu

ale, lek chich’

a x-elkajbanik

ich’ k’elelbatel

’ox k’otem, ta

sventa staobil

tik yabiltak ta

h’ayel ti bu lek

h’akalul chi’uk

�

�

Li k’usitik stak’ jtael ta abt

sk’ustikuk no’ox slekil xku

yabile chi’uk ti buy ta tsael

ta spasel k’alaluk yalel ta s

ta skotol sventa jamal no’ox

tajun vun makal, jech skot

ta alel ta spasel k’alaluk

smuk’ibtasobil tak’in, stael s

K’aluk ti k’usitik yalel stojo

sventa chich’ alelbatel ti k

sk’oplal li sliklejale, k’ux-ela

ta ch’unelbatel chi’uk yan k

tak’in, lek spas batel j-yab

chi’uk ti muyuk’ x-elk’aj ta x

Li sk’elelbatel yojtakinobilta

balamiletik, ta jteklumetik, t

buy no’ox sta’ik yabil ta y

k’ucha’al li mantal chi’uk ti

ta jun vun sventa abtelal b

k’usba x-abtejikbatel sjunul

Ti buch’utik x-abtejk yu’un

yabiltak jech k’ucha’al li’ ya

ta komon chapbil muk’ ta m

Ti buch’utik x-abtejik yu’un

chi’uk jteklumetik, jech k’uc

k’ak’al ta ch’unbatel spase

� �

tel, ta xch’amuneltak chi’uk yantik sjelumt

uxlejal x-ayan, xch’amunel j-abtelaletik, ti

abteletik sventa j-abtejik, ta la xich’ ak’el o

skotol naklometik ta komon ta slok’esik ta ju

x k’oplal xk’otik ti k’usitik yalel no’xe chi’uk le

ta jamel yu’unik ta skotol naklometik, ja k’

teoye ja jech k’ucha’al ta stojole, ti m

slekilal xkuxlejik chi’uk yan k’usitik ta tael.

ol k’usi chal ti bai xch’akalul mu’yuk ta ale

k’usi buy albilike, li tsatsal mantaletik ta la

an xbat ta spasel, slekumtasobilbatel, stek

k’usitik abtelal ta ch’unel sventa chich’ slek

btel, lek anil no’ox ta yabtel, lek ko’ol no

xal ti lek xkom yabiltak sventa ju sep balamil

ak slekil xkuxlejal stak’in yosilal Mejikoe t

a o’lol Mejiko chi’uk yibeltak sk’elbeel xkuxle

yosilal Mejiko, ta la xich’ tsakelbatel ti bu

tsatsal mantaletik ta slekumtasbatel. Ta xi

u albil ta yotakinobiltak ta xich’ spasel ti bu

yosilal Mejikoe jech k’usba xchi’bal xch’aka

ta skotol naklometik ja’ik la spasikbatel lek

a’loj ta xchanibal sbi (Título Cuarto) ja jech

mantal k’op yu’un yosilal Mejiko.

n ta skotol jnaklometik ta yosilal Mejiko, ti j

cha’al ti o’lol Mejiko chi’uk ti buch’utik kajal

el ta ko’ol no’ox lek abtel ta yojtakinobil s

�

����

asel ta skotol

buyuk no’ox

o chichi’kbatel

un vun sventa

ek spasikbatel

usba lek xk’ot

mi lek la oye,

el ti lek p’ijike

a slikesikbatel

el ti k’ustik oy

kil xkuxlejal ta

’ox x-abtejba,

l.

ta skoj ju sep

ejal jlumaltik ti

yabiltak jech

ich’ k’elelbatel

u likem yabil ti

alul mantal.

xch’unel ti bu

k’ucha’al chal

ju sep balamil

ta sbae,stekel

skotolik ja tey

�

�

komen ta sba, muyuk’ ta

xkuxlejal jnaklometik.

Li sjelumtasubil ta yalel, t

Mejiko, k’usba jech spukinb

yu’unik naklometik, ti yibelt

mantal chi’uk ti yantik k’e

yoxibal jtunel jvu’el, ta m

xchanubtasbanejetik o yalb

ts’i’btael sbi’ik, slok’olal, slo

ta yu’un skotol naklometik.

Li tsatsal mantaletik, ta juju

ts’i’babil ta ch’unel ti k’usi

chi’uk la tsakal ti muliletik ti

Xcha’meltsanel komon

Svolajuneb svukvinik mayu’un yosilal Mejiko xu mi ta

pasele ta ep li chk’o ta xch’

yoxibal ti k’u yepal te tsobo

sk’an xich’ komesel bu jtos

ju sep lumetik. Li muk’ ta t

oye, ja’ ta xchapik ti k’u ye

lumetik xchi’uk yak’el ta na’

� �

stik’el ta ko’ol no’ox ta tsalelsbaik ta ju

ti jech k’usba lok’em ti bu yak’el ta i’lel t

batel k’usba oye, li jvu’eletik buch’utik x-ab

tak abtelal li tey sk’eba’ik stukik, li buch’utik

lelbatel ta skotol naklometik chi’uk k’usi’u

me xu’ oy snail abtelaletik chi’uk ti bu s

beel mantal ta komon. Me ja’uk la jun sjelub

ok’olal, stekel k’usitik stak’ slok’esel li buch

un yabiltak bu chich’ abtejenelbatel, stuk’ula

nabilxae jech k’ucha’al ya’loj xchi’bal xcha

mi k’ot ta spasele.

SVAXAKIBAL SBI n chapbil muk’ ta mantal k’op yu’un yosi

antal (Art. 135). Li komon chopbil muk’ ta

a xich’ jelele o ta xich’ cha’pasel. Sventa li s

akalultak, sk’an li tsobojel ta komone, sk’an

olike, sventa snopik li sjelel o ja’ li xcha’ p

sukal ja’ ti bu spas kanal yu’unuk li jvu’el jc

tsobojel ta komone o ja’ ti buch’u takbil ta

epal la yak’ yeik ta st’ujel li jvu’el jchap lo’i

’el bu jtosukal kom ta sjelel o xcha’ pasel.

�

����

koj sk’elbeel

ta sjunul yosil

btejik ta skotol

k oy xch’unelik

uk no’ox la ta

tak’ alelbatel,

btasubil chich’

h’utik x-abtejik

anbatel li k’usi

a’kalul ta baie,

lal Mejiko

a mantal k’op

sjelel o li xcha’

n s’tujik chib ta

pasele, xchi’uk

hap lo’iletik ta

sk’elel ti k’usi

letik ta ju sep

�

�

Sventa mi ma’uk jech ta

Svaklajuneb svukvinik myu’un yosilal Mejiko li’e mu’

bu yakal k’op ta sok sk’elel.

ak’el jun jtunel jvu’el mi ta

kolemal, ta stak’ xch’ak’ele

k’anbile, ta xich’ t’unel li mu

k’op, xchi’uk li buch’utik la s

J-

Sba matal. Li komon cha

spukinel ta anil no’ox xchi

spasel ta skotol yosilal M

bankilaletik buch’utik oy svu

u xlik ta abtel, mu xu’ xlik t

sjabilal li’e sk’an yak’el ta

jtsobvanejetik ta komon ts

tsatsal mantal yu’un jch’ie

chabtelan tunel vu’elal ta yo

K’alaluk ja’ sventa st’ujele t

spas li ta vo’ob sch’akalul

xich’ k’anel abtelal k’uch’al

kajal oy, oy no’ox yabtelan

jtunel jvu’ele; xchi’uk mu’y

� �

SBALUNLAJUNEBAL SBI stunesel li komon chapbil muk’ ta manta

yosilal Mejiko

mantal (Art. 136). Li komon chapbil muk’ t

’yuk ta xch’ay yipal xchi’uk stunesel, manch

. Mi oy bu sokem k’ot ta pasel sk’op jnaklom

xich’ tojel li mulile, ta anil k’uch’al li jnaklo

el, xchi’uk ta xchapabel ta tsatsal mantale

ulile, ja’ ti buch’u tspas jech k’ucha’al jtune

stik’ sbaik jech k’ucha’al li’e.

-ECH’EL NO’OX MANTALETIK

apbil muk’ ta mantal k’op yu’un yosilal M

’uk ta epal jch’iel jkopojel ta xak’ yeik xch

Mejiko; ali’ xchi’uk k’ejbil ti mu xu’ yu’uni

u’elik ta yosilal Mejiko xchi’uk li ta ju sep lu

ta abtel ja’ to ti me la sta sba sk’ak’alil May

a ilel ta skotol li buch’utik kajal ta sbaik j

obojel xchi’uk yak’el ta ilel ti k’usi chkom

el jk’opojel ti me ja’ kom ta t’ujel ta yan

osilal Mejiko.

ta xich’ alel, ja’ jech k’usba chal li mantal li’e

tey ta chib svo’vinik mantal; xchi’uk ma’uk

jtunel jvu’el ta snail bu ta olol o jtunel jvu’el

nel, ja’ to me mu’yuk k’usi albil ta snail bu

uk ta xich’ makel sventa xu’ xich’ik t’ujel t

�

����

al k’op yu’un

a mantal k’op

huk k’alaluk oy

metike, ta xich’

ometike ta sta

tik mi ja’ jech

l jvu’el ta jpas

Mejiko ta xlok’

h’abiel xchi’uk

ik ta st’ujel li

metike, ja’ ti b

yo ta 1917, ta

jech k’ucha’al

jech k’ucha’al

n jabil sventa

e, ma’uk ja’ ta

k ta skoj mi ta

l ta snail bu ta

u ta xich’ t’ujel

ta yan komon

�

�

muk’ ta tsobojel, jts’ibajom

yu’un la jyiktaik yabtelik k’a

Xchibal mantal. Li buch’u

slumal Mejiko, ta anil no’o

yu’un yosilal Mejiko, ta stak

xich’ k’elelbatel sventa sp

k’alaluk chapbilxa ti k’u ye

jvu’eletik ta juju jteklum, ta

Mejiko, ja’ ti me yu’un tspas

Yoxibal mantal. Ta yan s

Mejiko xlik’ yich’ chapel, s

jvu’eletik ta ak’ol snail abt

sventa li jtunel jvu’el ta yosi

Xchanibal mantal. Li jtun

ich’elbatel ta chabchab yoto

oyike stak’ ach’ubtasel ta ya

Svo’obal mantal. Li muk’

ta sk’elel mulil ta yosilal M

komon jnaklometik sventa y

Ti li ta st’ujele mu’yuk ta xi

xich’ alel sventa st’ujel jvu

t’ujele ja’ no’ox sventa chib

� �

metik xchi’ub yantik jts’ibajometik ta jsep lum

laluk ta xlok’ skoplal ti st’ujel jtu’nel jvu’ele.

kajal ta sba jvu’el stakel ta pasel tsatsal ma

ox ta xich’ alel li ta komon chapbil muk’ ta

k’ ta alel sventa st’ujel jtunel jvu’el yu’un yos

pasel lek sventa jpas tsatsal mantaletik le

pal la jyich’ sa’el ti koltaibile ak’bilik ta juju

a xich’ alel buch’u ti kom k’uch’al jtunel jv

s jech k’usba albil ta kajal mantale.

k’oplal komon chapbil muk’ ta mantal k’op

venta li jtunel jvu’eletik ta olon snail abtel

tel, ta sba sk’ak’alil yu’al septiembre ja’

ilal Mejikoe, ja’ o lik ta sba sk’alil diciembre

el jvu’eletik ta ak’ol snail abtel ta yan st’u

olal, ja’ no’ox ta xja’lij chib ja’bil ta abtel, sve

an, ta o’lokil ta juju chib ja’bil.

ta tsobojel ta komon ja’ ta xich’ik t’ujel xch

Mejiko, ta yu’al mayo chtal sventa li li’e chk

yu’ual junio.

ch’ tunesel li lajcheb svo’vinik mantal sven

’el jchap lo’iletik ta ju sep lum; ali’ li buch

jabil jech k’usba chal li chanlajuneb svo’vin

�

����

m, ja’ to ti me

antal ta sjunul

a mantal k’op

silal Mejiko, ta

ek ta xkomik,

un snail jtunel

vu’el ta yosilal

p yu’un yosilal

xchi’uk jtunel

ti k’usba like,

ta 1916.

ujelale ta xich’

enta li bu snail

i’uk ti bankilal

kom chapal ta

ta ti k’usitik ta

’utik ta xich’ik

ik mantale.

�

�

Svakibal mantal. Li muk’

sventa xu’ xlik ta spasel ya

st’ujel, xchapel ti k’u yepal

tunel jvu’el ta yosilal Mejiko

noxtok, ta xich’ cholbel sme

xchi’uk ta yosilaltak, sventa

anil sventa st’ujel li j-abte

jk’opetik ta o’lol yosilal Meji

buch’u bankilal ta sk’elel m

ta xich’ k’anel ta skotol tsa

tsatsal mantal ta yosilal M

yosilal Mejiko, xchi’uk li bak

xchi’uk k’u smuk’ul yosilal,

xchi’ukik ti buch’utik la jyich

Mejiko.

Svu’kubal mantal: Ja’ no

jvu’eletik ta ak’ol snail abte

abteletik tey ta st’ujel j-a

xchapansbaik sventa xcha

abtele, ta xich’ alel ta tso

yak’obilik ta ilel.

Xvaxakibal mantal: Li ba

sk’oplal ti butik oy kechele,

Sbalunlajunebal mantal.muk’ ta mantal k’ope, ja’ oy

� �

ta tsobojel ta komone oy ta xich’ akbeel

abtel ta svo’lajunebal sk’ak’alil yu’al abril ta

la saik koltaele xchi’uk sjelubtasel buch’u

o, ta xcholbe smelolal ti k’utik sba kot ta p

elola li tsatsal mantal xchapanobil k’ope ta y

a li bankilal ta xchapanel k’op ta yosilal Mek

eletik ta bankilal ta sk’elel muliletik xchi

iko, xchi’uk ja’ no’ox ti muk’ ta tsobojel ta ko

mulil, bai’ jchap k’opetik ta yosilal Mejiko xch

atsal mantaletik ja’ ti bu ta stunes li jvu’el s

ejiko. Bankilal ta sk’elel mulil xchi’uk li jch

kilal ta st’unel mulil xchi’uk jchap k’opetik ta

xu’ sts’ak yabtelik ta sba sk’alil julio ta 191

h’ik t’ujel ta jvu’el stakel ta pasel tsatsal ma

o’ox li’e, li xchapel li buch’utik tujvanike sv

el ta xich’ alel ta tsobojel xchi’uk chinab tak

abteletik ta ju sep lum o ta o’lol yosil

apel k’uyepal ta skoltael li jtunel vu’eletik

obojel ti buch’utik komik ta abtele, li slok’

ankilal ta sk’elel lekilal ta yosilal Mejikoe,

tsakal ta tsatsal mantal bu ach’ to pasbile.

Li buch’u bai’ oy ta sba pas mantal li ta k

y ta sba li stakel ta pasel tsatsal mantal sve

�

����

yan k’u sjalil

1917, sventa

chkom ta sba

pasele; xchi’uk

yosilal Mejikoe

kijo ta st’un ta

’uk jchapanej

omon st’unel li

hi’uk ta yosilal;

stakel ta pasel

ap k’opetik ta

yosilal Mejiko

7, ta sjelsbaik

antal ta yosilal

venta li jtunel

k’in ta sba jk’el

al Mejiko, ta

ta o’lon snail

’obalik sventa

ja’ ta spasbe

komon chapbil

enta komon, ta

�

�

xkom sventa sk’anel li tsats

li st’ujelal sventa ich’el ta m

Slajunebal mantal. Li buc

ti buch’u ja’ o no’ox ta yos

tsa’ak’al xchi’uk stuk’ ta sk’o

komon chapbil muk’ ta man

to lok’eme, ja’ to me mu’yuk

Sbuluchibal mantal. Li m

sk’elbeik sk’oplal k’opetiK s

mantale, ta xich’ pukinel ta

Xlajchebal mantal. Li jch

sventa spojel jnaklometik,

buch’utik abtejemik sventa

x-elan chal li vukub xcha’v

elan chal li tsatsal mantalet

Yoxlajunebal mantal. Jec

jyiktaik li j-abteletike, ja’ to

k’op yu’un yosilal Mejiko, bu

Xchanlajunebal mantal. T

Svo’lajunebal mantal. Ta

tsatsal mantal ta komon s

ak’bele, xchi’uk sbaik o sm

� �

sal mantal ta t’ujobil j-abteletike, ja’ ti sk’an

muk’ li jujun jvu’eletik ta komone.

h’utik jechik k’ucha’al jtunel jvu’el pasbil ta

silal Mejikoe, te ocheb jech k’ucha’al li’e, ta

ob, o yakal ta spasel abtel bu ta xilbajin li jtu

ntal k’ope, ta xich’ chapanel ta tsatsal mant

k ilbajinbil xchi’uk li’e.

uk’ ta tsobojel ta komon xchi’uk li ta ju se

sventa osil xchi’uk j-abteletik, ja’ li’ oy slike

sjunul yosilal Mejiko.

h’iel jk’opojeletik ta yosilal Mejiko buch’u

li xch’amalike, xchi’uk me’on antsetike,

pas k’op ta yosilal Mejiko, ta xich’ik ich’el ta

inik mantale xchi’uk ich’el ta muk’ ta syales

tike.

ch ta xkom yich’el ta muk’ ti butik ilil ti bu o

ti ja’ jech xa sjalil lok’ ti komon chapbil m

utik tsakal, ta yuts’ yalal o buch’utik yan.

Ta xkom ta makel li snail xchapanel k’ope.

xich’ ich’el ta muk’ li buch’u kajal ta sba s

sventa spojbe li tsatsal mantal k’usi oy ta

mukel ta mulil pasbil ti k’usi mu stak’ li ta k

�

����

chapanel, li’e,

k’op, ilbajinbil

a spas k’op ta

unel jvu’el li ta

taletik bu ach’

ep lumetike ta

eb li’ ta tsatsal

utik abtejemik

xchi’uk yantik

a muk’ jech k’u

sel jech k’u x-

oy smelolal la

muk’ ta mantal

stakel ta pasel

a sba mi stak’

komon chapbil

�

�

muk’ ta mantale ta yu’al F

Mejiko.

Svaklajunebal lo’il. Li kom

jyich’ pasele, ta xlik tunes

skotol tsatsal mantaletik li t

to k’anbilike ja’ jech k’usb

tunesel li tsatsal mantaletik

k’ucha’al lajuneb xcha’vin

xcha’vinik, vaklajuneb xcha

ta slajeb sbuluchibal svakv

yosilal Mejiko.

Svuklajunebal mantal. Li c

ta xch’akalul sbuluchibal m

ta mantal k’op yu’un yosila

spasel ta tsatsal mantaletik

Svaxaklajunebal mantal. (

Sbalunlajunebal mantal. (

�

� �

Febrero ta 1913 xchi’uk ilbajinbil li jtunel jv

mon chapbil muk’ ta mantal k’ope ta sjab

sel ta sba sjabilal septiembre li ta jabile, t

ta komon chapbil muk’ ta mantal k’ope ti k

a chal li svakibal j-ech’el mantale, xchi’uk

k sventa ich’el ta muk’ ta jujun tal xchi’uk m

ik, lajcheb xcha’vinik, oxlajuneb xcha’vin

a’vinik, vaxaklajuneb xcha’vinik, vukub sva

vinik mantal li ta komon chapbil muk’ ta man

ch’ulnaetike xchi’uk k’usitik yantik, ja’ jech k

antal tey ta svukubal xcha’vinik li’ ta komon

al Mejiko ti ja’ jech ta xale’, ja’ yu’un slum

k.

(Tubemxa).

(Tubemxa).

�

����

vu’el ta yosilal

ilal k’alaluk la

ta xich’ k’anel

k’usitik mu’yuk

k ta xak’be ta

mantaletik jech

ik, vo’lajuneb

akvinik xchi’uk

nta k’op yu’un

k’usba chal tey

n chapbil muk’

mal Mejiko, ta