KOMUNIKACJA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH - sbc.org.pl · szącej te słowa „Kiedy słowo jest bronią…” – wybrane aspekty komu-nikacji w sytuacjach kryzysowych omówiono kwestię

ISBN 978-83-60743-39-3 2010

KOMUNIKACJA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH

KOMUNIKACJA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH

Uniwersytet Śląski

Katowice 2010

Recenzent:prof. zw. dr hab. Emil Tokarz

Projekt okładki:Michał Motłoch

Opracowanie redakcyjne:Jadwiga Stawnicka

Copyright © 2010 by Uniwersytet Śląski w Katowicach

ISBN 978-83-60743-39-3

Wydawca:Ofi cyna Wydawnicza Wacław WalasekKatowice, ul. Mieszka I 15wacek@ofi cynaww.pl

Skład i łamanie oraz druk:STUDIO NOA Ireneusz Olszahttp://www.studio-noa.pl

Wydanie I, nakład 250+50 egz.

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Rozdział IKomunikacja werbalna i niewerbalna w sytuacjach kryzysowychDariusz Biel: Strategie dyskursywne w negocjacjach policyjnych.

Perspektywy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Jadwiga Stawnicka: „Kiedy słowo jest bronią…” – wybrane aspekty

komunikacji w sytuacjach kryzysowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Jagoda Tomanek-Olczak: Komunikacja niewerbalna w negocjacjach

policyjnych – rola mimiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Rozdział IIKomunikacja wewnętrzna i zewnętrznaJanusz Trzęsimiech: „Public relations” w sytuacjach kryzysowych

w Policji. Perspektywy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Bernard Wiśniewski, Jarosław Prońko: Teoretyczne aspekty

planowania działania organizacji w sytuacjach kryzysowych . . . . . . 80

Rozdział IIIKomunikacja w instytucji totalnej na przykładzie jednostki

penitencjarnejJustyna Bednarek-Wróbel: Wyzwolić z urazu – wybrane strategie

interwencyjne i ich skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Spis treści6

Jolanta Kurzyńska: Komunikacja pomiędzy więzieniem a światem zewnętrznym jako jedna z form pomocy osadzonym w sytuacji kryzysowej na przykładzie Zakładu Karnego w Lublińcu . . . . . . . . . 102

Przemysław Stęczniewski: Rola sprawnej komunikacji w praktyce penitencjarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Rozdział IVSłużby lotniskowe w sytuacji kryzysowejZbigniew Michalec: Rola i zadania sztabu kryzysowego na

przykładzie Międzynarodowego Portu Lotniczego „Katowice” w Pyrzowicach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Piotr Uchroński: Komunikacja służb lotniskowych w sytuacji kryzysowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Rozdział VKomunikacja w sytuacjach kryzysowych. Miscellanea Magdalena Baer: Zachowania osób niepełnosprawnych w sytuacjach

kryzysowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Robert Bońkowski: Ofi cjalna nazwa jednego z trzech urzędowych

języków w Bośni i Hercegowinie – konfl ikt nazwotwórczy . . . . . . . . . 166Joanna Rękas: Zarządzanie konfl iktem w serbskiej epice bohaterskiej,

czyli jak negocjują najwięksi bohaterowie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

Wstęp

Kryzysy są nieodłączną częścią naszego życia. Dotyczą każdego z nas, naszych rodzin, instytucji, z którymi jesteśmy związani, orga-nizacji, państwa, całego świata. Pojęcie to jest jednym z najczęściej używanych w obecnych czasach, słowem-kluczem, gdyż wiąże się ze wszystkimi obszarami naszego życia. Mówimy o kryzysie ekono-micznym, politycznym, społecznym, ekologicznym, polityczno-mi-litarnym, psychologicznym, małżeńskim, egzystencjalnym, środowi-skowym, mieszkaniowym, światopoglądowym, rządowym, kryzysie wieku średniego… i wielu, wielu innych.

Kryzysom nie możemy zapobiegać, są nieuchronne, możemy się jednak na nie przygotować i starać się – w miarę możliwości – ograni-czać sytuacje wywołujące kryzys, a także minimalizować jego skutki.

Każdego dnia Internet, telewizja i radio informują nas o sytuacjach kryzysowych na świecie – klęskach żywiołowych bądź sytuacjach spowodowanych przez człowieka. Kiedy kłócą się sąsiedzi, spiera się para małżonków, wybuchają konfl ikty między pracownikami a dy-rekcją, skłócone narody znajdują się o krok od zbrojnego rozwiąza-nia konfl iktu, ból po stracie bliskiej osoby przenika każdy fragment naszego ciała i jest tak wielki, że nie można normalnie funkcjonować – tym, co może uzdrowić sytuację, jest prowadzenie dialogu. Oczy-wista pozytywna rola komunikacji w rozwiązywaniu konfl iktów de-terminuje jednak pytanie: Jak się komunikować? Co uczynić, aby ko-munikacja była skuteczna? Problemy wynikające ze złej komunikacji

Wstęp8

są jednym z czynników kryzysogennych, a ponadto mogą pogłębiać sytuację kryzysową.

Komunikacja jest przedmiotem zainteresowania różnych dziedzin, m.in. informatyki, lingwistyki, socjologii, antropologii, fi lozofi i, se-miotyki, teorii kultury, psychologii. Obiektem zainteresowania auto-rów niniejszego tomu są wybrane aspekty komunikacji w sytuacjach kryzysowych. Sytuacja kryzysowa pojmowana jest przy tym jako sy-tuacja kryzysowa sensu largo, a więc stan rezultatywny, będący wyni-kiem działania czynników kryzysogennych (sprzyjających powstawa-niu kryzysów i powodujących kryzysy), wywołany nagłą, momentalną, skokową zmianą lub będący wynikiem zmian stopniowych, a także sam proces narastania stopnia natężenia czynników kryzysogennych.

Nie sposób w jednym tomie objąć wszystkich aspektów komu-nikowania się w sytuacjach kryzysowych, tj. informacji o charakte-rze służbowym / wewnętrznym (związanych z obiegiem informacji i konstruowaniem procedur reagowania kryzysowego), informacji zewnętrznych (publicznych); komunikacji ze sprawcą sytuacji kry-zysowej oraz z ofi arą (klientem), w tym z ludnością na obszarach ob-jętych zagrożeniem. Badania komunikacji w sytuacjach kryzysowych powinny iść w kierunku łączenia refl eksji teoretycznej z analizą ma-teriałową i obejmować m.in. zagadnienia 1: wyjaśnienie podstawo-wych pojęć (zagrożenie, konfl ikt, kryzys, sytuacja problemowa, sytu-acja kryzysowa, komunikacja, komunikowanie, komunikowanie się, interwencja, interwencja kryzysowa, negocjacje, negocjacje policyj-ne), rola dobrze pojętego i sprawnie realizowanego zarządzania in-formacją w minimalizowaniu skutków sytuacji kryzysowych, analiza obiegu informacji, analiza błędów komunikacyjnych, omówienie roli organów administracji publicznej w zarządzaniu sytuacją kryzyso-wą, relacje z mediami w sytuacji kryzysowej, psychologiczne aspekty przepływu informacji w sytuacji kryzysowej, rola różnic międzykul-turowych w komunikowaniu się w sytuacjach kryzysowych, analiza przypadków w wybranych sytuacjach kryzysowych, takich jak np. ka-tastrofy naturalne, katastrofy techniczne, niepokoje społeczne, zagro-

1 Są to jedynie propozycje badań. Wymienione zagadnienia nie wyczerpują wskazy-wanej tematyki.

Wstęp 9

żenia o charakterze biologicznym, chemicznym i nuklearnym, akty terrorystyczne, komunikacja z ofi arą sytuacji kryzysowej, komunika-cja w warunkach jednostki penitencjarnej lub resocjalizacyjnej, rola komunikacji niewerbalnej w sytuacjach kryzysowych.

Niektóre z tych zagadnień zawiera program Studiów Podyplomo-wych Negocjacji Kryzysowych, które realizowane są na Wydziale Fi-lologicznym Uniwersytetu Śląskiego w trzech specjalnościach: Nego-cjator Służb Mundurowych 2, Interwent Kryzysowy 3 i Komunikacja Społeczna 4. Studia Podyplomowe Negocjacji Kryzysowych są stu-diami o charakterze interdyscyplinarnym. Treści programowe sta-nowią połączenie wiedzy policyjnej, psychologicznej, fi lologicznej i nauk prawnych.

Niniejsza książka, zatytułowana Komunikacja w sytuacjach kryzy-sowych, składa się z pięciu rozdziałów skupionych wokół kilku krę-gów tematycznych. Rozdział I Komunikacja werbalna i niewerbalna w sytuacjach kryzysowych zawiera trzy artykuły. Pierwszy z artykułów, którego autorem jest Dariusz Biel, poświęcony jest omówieniu per-spektyw badawczych negocjacji policyjnych ujmowanych jako zda-rzenie językowe z wykorzystaniem modelu inferencyjnego, interak-cyjnego i programowania neurolingwistycznego. Postuluje się w nim między innymi badanie stanu kompetencji komunikacyjnych negocja-tora w oparciu o ujęcia kompetencji komunikacyjnej na gruncie so-cjo- i psycholingwistyki, pragmatyczo-kontekstową typologię aktów

2 Specjalność Negocjator Służb Mundurowych przeznaczona jest dla pracujących lub zamierzających podjąć pracę w służbach mundurowych (policja, służba więzienna, straż miejska, wojsko, straż pożarna, straż graniczna, służby celne), Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Biura Ochrony Rządu, dla służb likwidujących zagrożenia powodowane działaniami terrorystycznymi. Zdobyta wiedza pozwoli w sposób efektywny wykorzystać uprawnienia i zasoby podmiotów wyszczegól-nionych w siatce bezpieczeństwa do skutecznego zabezpieczenia działań negocjatora na miejscu zdarzenia i poza nim. 3 Specjalność Interwent Kryzysowy przeznaczona jest dla pracujących lub zamierza-jących podjąć pracę w instytucjach zajmujących się zagadnieniami bezpieczeństwa i po-rządku publicznego, rozwiązywaniem konfl iktów, interwencją kryzysową. 4 Specjalność Komunikacja Społeczna przeznaczona jest dla pracowników Wydziałów Komunikacji Komend Policji, ofi cerów prasowych i rzeczników prasowych służb mundu-rowych oraz dla osób zamierzających podjąć pracę w służbach mundurowych w charak-terze rzeczników prasowych oraz wszystkich, którzy zamierzają doskonalić swoje umie-jętności w zakresie komunikowania społecznego.

Wstęp10

komunikacyjnych A. Awdiejewa i Z. Nęckiego oraz koncepcję zasad skutecznego komunikowania się G. Leecha. W tekście autorstwa pi-szącej te słowa „Kiedy słowo jest bronią…” – wybrane aspekty komu-nikacji w sytuacjach kryzysowych omówiono kwestię badań aspektu komunikacyjnego w sytuacjach kryzysowych ze szczególnym uwzględ-nieniem negocjacji policyjnych oraz zasygnalizowano problematykę badawczą w kierunku wielopłaszczyznowej analizy aspektu języko-wego w sytuacjach kryzysowych. Z kolei J. Tomanek-Olczak zajmu-je się zagadnieniami komunikacji niewerbalnej w negocjacjach poli-cyjnych, przy czym autorka artykułu koncentruje się na roli mimiki.

Kolejny rozdział poświęcony został elementom komunikacji we-wnętrznej i zewnętrznej. Janus Trzęsimiech zwraca uwagę na per-spektywy badawcze związane z pracą służb public relations w sytu-acjach kryzysowych w mundurowych instytucjach służby publicznej na podstawie studiów przypadków w Policji. Bernard Wiśniewski i Jarosław Prońko poruszają w swoim artykule problem przygotowa-nia organizacji do działania w sytuacjach kryzysowych. Podkreślają, iż planowanie jest najważniejszym elementem procesu zarządzania. Zastosowanie różnych mechanizmów składających się na optymalny plan zarządzania organizacją w sytuacji kryzysowej warunkuje sku-teczne rozwiązanie konfl iktu i właściwe funkcjonowanie organizacji.

Rozdział III zatytułowany został Komunikacja w instytucji totalnej na przykładzie jednostki penitencjarnej. Znalazły się w nim trzy arty-kuły. W pierwszym z nich Justyna Bednarek-Wróbel wykorzystując kilkunastoletnią praktykę penitencjarną oraz wiedzę i doświadcze-nie psychoterapeutyczne w dobieraniu metody terapii osób z zabu-rzeniami stresu traumatycznego lub wykazujących nadmierne reakcje emocjonalne mogące być związane z doświadczeniem traumatycz-nym w przeszłości, omawia postępowanie z osobą przeżywającą kry-zys oraz przedstawia aktualne wyniki badań nad postępowaniem po traumie przez pryzmat wybranych sytuacji kryzysowych występują-cych w warunkach izolacji penitencjarnej. W kolejnym tekście Jolan-ta Kurzyńska wskazuje wykorzystanie możliwości komunikacji mię-dzy więzieniem a światem zewnętrznym jako jedną z form pomocy osadzonym w sytuacji kryzysowej na przykładzie Zakładu Karnego w Lublińcu. W artykule trzecim, Przemysław Stęczniewski podkre-

Wstęp 11

śla rolę sprawnej komunikacji w praktyce penitencjarnej, zwracając przy tym szczególną uwagę na komunikację w kontekście profi laktyki i wyjaśniania zachowań autoagresywnych pojawiających się w okre-sie uwięzienia.

Rozdział IV zawiera dwa artykuły wskazujące działania służb lot-niskowych w sytuacjach kryzysowych. Zbigniew Michalec omawia rolę i zadania sztabu kryzysowego w lotnictwie cywilnym na przykła-dzie MPL „Katowice”. Wcześniejsze przygotowanie osób pracujących w sztabie kryzysowym oraz ich właściwy dobór z uwzględnieniem wie-dzy i kompetencji gwarantuje skuteczność działań w sytuacji kryzy-sowej. Drugi artykuł, którego autorem jest Piotr Uchroński, ukazuje zarys problematyki związanej z zapewnieniem bezpieczeństwa pasa-żerom, wskazując na akty prawne regulujące sposób działań w sytu-acjach kryzysowych.

Rozdział V zawiera teksty dotyczące działań w sytuacjach kryzyso-wych, przy czym problematyka ich jest różnorodna: zaprezentowanie występujących w życiu osób niepełnosprawnych (niewidomych) sy-tuacji uznawanych przez nich samych za kryzysowe oraz wskazanie zachowań tych osób podczas przeżytych zdarzeń (Magdalena Baer), wskazanie konfl iktu nazwotwórczego w Bośni i Hercegowinie doty-czącego języka kodyfi kowanego przez Muzułmanów bośniackich, co rodzi spór z populacją niemuzułmańską (Robert Bońkowski), stra-tegie zarządzania konfl iktem w serbskiej tradycyjnej pieśni bohater-skiej, z punktu widzenia i poziomu bohatera, którego konfl ikt ma wy-kreować na junaka (Joanna Rękas).

Problematyka zaproponowana w niniejszej książce w ramach ba-dań nad komunikowaniem się w sytuacji kryzysowej to tylko propo-zycje do dalszych dyskusji. Dalsze badania powinny zmierzać w kie-runku skonstruowania interdyscyplinarnej przestrzeni współpracy pomiędzy naukowcami i praktykami zajmującymi się problematyką reagowania w sytuacjach kryzysowych.

Jadwiga Stawnicka

Dariusz BielKomenda Wojewódzka Policji w Katowicach / Uniwersytet Śląski

Strategie dyskursywne

w negocjacjach policyjnych.

Perspektywy badawcze

Artykuł poświęcony jest omówieniu perspektyw badawczych negocjacji policyjnych z uwzględnieniem aspektu językowego. Negocjacje policyj-ne pojmowane są w tym ujęciu jako zdarzenie językowe. W badaniach wykorzystany zostanie model inferencyjny, interakcyjny i programowa-nia neurolingwistycznego. Postuluje się w nim badanie stanu kompetencji komunikacyjnych negocjatora w oparciu o ujęcia kompetencji komuni-kacyjnej na gruncie socjo- i psycholingwistyki, pragmatyczo-konteksto-wą typologię aktów komunikacyjnych A. Awdiejewa i Z. Nęckiego oraz koncepcję zasad skutecznego komunikowania się G. Leecha.

Słowa kluczowe: negocjacje policyjne, komunikacja interpersonalna, akt mowy, kompetencja komunikacyjna.

Celem niniejszego artykułu jest wskazanie kierunków badawczych, dotyczących kwestii językowych w kontekście badań nad negocjacja-mi policyjnymi 1, szczególnym typem negocjacji prowadzonych w wa-

1 W opracowaniu obecnie rozprawa doktorska Komunikacja w sytuacjach kryzysowych. Aspekt językowy, psychologiczny, prawny i organizacyjny negocjacji policyjnych powstająca

Rozdział I

Komunikacja werbalna i niewerbalna

w sytuacjach kryzysowych

∙

Dariusz Biel14

runkach zagrożenia zdrowia i życia ludzkiego. Podejście interdyscypli-narne do kwestii badań negocjacji policyjnych obejmuje zagadnienia komunikacji, psychologii (szczególnie psychologii interwencji kryzy-sowej), zagadnienia wiktymologiczne, suicydologiczne, kryminolo-giczne, prawne, ekonomiczne, taktyczne oraz organizacyjne, i takie podejście jest uzasadnione ze względu na charakter obiektu badaw-czego. W artykule zostaną wskazane perspektywy badawcze w obsza-rze negocjacji policyjnych, z uwzględnieniem charakteru badanego obiektu z ukierunkowaniem na aspekt językowy negocjacji.

Kwestie prawne negocjacji policyjnych regulowane są przez Zarzą-dzenie nr 4 Komendanta Głównego Policji z dnia 26 marca 2002 roku 2 oraz Zarządzenie nr 213 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 lute-go 2007 roku w sprawie metod i form przygotowania i realizacji zadań Policji w przypadkach zagrożenia życia i zdrowia ludzi lub ich mienia albo bezpieczeństwa i porządku publicznego. Zarządzenie nr 4 określa zakres i sposób wykonywania negocjacji policyjnych, podmioty wła-ściwe do realizacji tych zadań oraz sytuacje, w których mogą być pro-wadzone negocjacje policyjne 3. Paragraf 2 punkt 1 Zarządzenia za-wiera informację: „Negocjacje policyjne, zwane dalej „negocjacjami”, polegają na komunikacji między sprawcą sytuacji kryzysowej a ne-gocjatorem policyjnym, zwanym dalej »negocjatorem«, w celu roz-wiązania sytuacji kryzysowej.” Negocjacje są prowadzone przy wyko-rzystaniu środków technicznych lub jest to rozmowa bezpośrednia

pod kierunkiem prof. dr hab. Jadwigi Stawnickiej na Wydziale Filologicznym Uniwer-sytetu Śląskiego. 2 Wymienić należy tu następujące Decyzje KGP: Decyzja nr 139 Komendanta Głów-nego Policji z dnia 25 kwietnia 2001 r. w sprawie programu szkolenia w ramach doskona-lenia zawodowego dla policjantów – negocjatorów; Decyzja nr 267 Komendanta Główne-go Policji z dnia 9 listopada 2001 w sprawie programu szkolenia w ramach doskonalenia zawodowego dla policjantów – negocjatorów; Decyzja nr 888 Komendanta Głównego Poli-cji z dnia 5 grudnia 2007 r. w sprawie programu kursu specjalistycznego dla negocjatorów policyjnych; Decyzja nr 378 KGP z dnia 11 czerwca 2008 zmieniająca decyzję nr 888 KGP z dnia 5 grudnia 2007. 3 Na podstawie art. nr 7 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 i Nr 19, poz. 185) negocjatorami policyjnymi zgodnie z Zarządze-niem Komendanta Głównego Policji z dnia 26 marca 2002 r. mogą być wyłącznie policjan-ci, którzy mają trzyletni staż pracy, ukończyli szkolenie z zakresu negocjacji i nie zajmu-ją stanowiska kierowniczego.

Strategie dyskursywne w negocjacjach policyjnych. Perspektywy badawcze 15

z zapewnieniem niezbędnego bezpieczeństwa (par. 2 pkt. 2 Zarządze-nia). Negocjacje policyjne mogą być prowadzone w sytuacjach kry-zysowych związanych szczególnie z wzięciem i przetrzymywaniem zakładników, zapowiedzią popełnienia samobójstwa oraz w sytuacji groźby użycia broni, niebezpiecznego narzędzia lub materiału w sto-sunku do osób i mienia (par. 2 pkt. 3 Zarządzenia)

Tematem niniejszego artykułu jest wskazanie perspektyw badaw-czych nad strategiami konwersacyjnymi negocjacji policyjnych. Celem praktycznym jest wskazanie możliwości dostarczenia narzędzi słu-żących poprawie skuteczności komunikacji międzyludzkiej w sytu-acjach zagrożenia życia i zdrowia ludzkiego poprzez doskonalenie własnych umiejętności dotyczących zachowania w sytuacjach kryzy-sowych i formułowania wypowiedzi, rozumienia interlokutora i in-terpretacji jego wypowiedzi.

Strategia konwersacyjna jest pojmowana jako świadomie kiero-wany przez nadawcę i odbiorcę spójny ciąg aktów mowy, za pomocą którego interlokutorzy dążą do osiągnięcia akceptowanego celu ko-munikacyjnego (Awdiejew, 1991: 8). Akt mowy w ujęciu pragmalin-gwistycznym jest „jednostkowym przypadkiem działania (zachowa-nia się) przez mowę (J. L. Austin, J. R. Searle). W każdym akcie mowy zawierają się częściowe akty wydawania określonych dźwięków, wy-powiadania ciągów wyrazowych w zgodzie ze słownikiem i gramaty-ką, przypisywania im znaczeń przez odniesienie do elementów rze-czywistości i przez predykację, językowego działania nadawcy […] oraz oddziaływania na uczucia, myśli i zachowanie odbiorcy” (Ency-klopedia języka polskiego, 16). Przedmiotem zainteresowania jest akt mowy w kontekście, czyli jego tło pozajęzykowe (składniki fi zycz-ne, np. narzędzia przekazywania, czas, miejsce, czynności towarzy-szące, uczestnicy aktu mowy, składniki społeczne, np. dotyczące re-lacji między partnerami, ich wieku, płci, pochodzenia społecznego i składniki merytoryczne, tj. przedmiot rozmowy (Encyklopedia ję-zyka polskiego, 169).

Akty illokucyjne – to takie, które realizujemy poprzez komuniko-wanie swoich intencji. W teorii aktów mowy ważna jest realizacja in-tencji mówiącego poprzez funkcje pragmatyczne. Zalicza się do nich najczęściej: funkcje modalne (ukazanie stosunku nadawcy do rzeczy-

Dariusz Biel16

wistości), funkcje wyrażenia emocji (ujawnienie przez nadawcę swo-jego stosunku uczuciowego do przedstawionych procesów lub stanów rzeczy), funkcje działania (chęć nadawcy dokonania czegoś) (Awdie-jew 1987, 107–130).

Teoria aktów mowy stworzona przez J. L. Austina (1962) i rozwi-jana przez jego kontynuatorów zakłada, że zachowanie językowe jest działaniem, a do aktów mowy należą:

– akt lokucyjny (zdanie zbudowane prawidłowo według reguł da-nego języka);

– akt illokucyjny (napełnienie wypowiedzi zamiarem przekazania in-formacji w celu wywołania u odbiorcy określonego efektu);

– akt perlokucyjny (dokonanie przez mówienie skutków w rzeczy-wistości, przede wszystkim u odbiorcy). Trzeba jednak zaznaczyć, iż prace dotyczące analizy konkretnych

aktów mowy ograniczają się do analiz językoznawczych, czyli prze-biegają na płaszczyźnie werbalnej, przy czym badacze koncentrują się na badaniu aktów illokucyjnych. Poza polem widzenia pozostają wtedy elementy sytuacji komunikacyjnej, kiedy nadawca używa środ-ków parawerbalnych i niewerbalnych bądź reakcje odbiorcy przebie-gają na tych płaszczyznach.

Przedmiotem zainteresowania będą rozmowy prowadzone przez negocjatora ze sprawcą sytuacji kryzysowej, które zostaną podzielo-ne na mikrojednostki konwersacyjne.

Źródłem ekscerpcji materiału będą szkoleniowe materiały negocja-cyjne, dialogi fi lmowe, teksty literatury pięknej, obserwacje, wywia-dy. Planowane jest utworzenie w ramach projektu korpusu jednostek dialogowych odnoszących się do badanej tematyki. Stworzona w ten sposób baza materiałowa stanie się punktem wyjścia dla badaczy – nie tylko językoznawców, ale i psychologów, socjologów i prawników, a także analizujących różnice kulturowe w negocjacjach.

Mikrojednostki konwersacyjne stanowią pary przylegające, na któ-re składają się dwa akty mowy: bodziec i reakcja (Awdiejew, 1991: 7; 2004: 68). Można w ten sposób orzekać o stopniu realizacji inten-cji strategicznej rozmówców, gdyż stosując daną strategię, dążą do osiągnięcia własnych celów komunikacyjnych (Awdiejew, 2004: 67). Na podstawie celów komunikacyjnych wyróżnione zostaną strategie


informacyjno-weryfi kacyjne, aksjologiczno-emotywne, behawioral-ne i dyskursywne (Awdiejew, 2004: 73–86).

W materiałach źródłowych po wyróżnieniu sekwencji aktów mowy, można scharakteryzować środki wyrażania danego aktu, np. aktów odmowy, aktów wyrażających brak zgody z opinią rozmówcy, prze-praszania, prośby, deprecjonowania siebie i innych. Akty mowy są w proponowanym ujęciu głęboko zanurzone w szeroko pojętej ko-munikacji. Sytuacja komunikacyjna zawiera, jako swe części składo-we, różnorodne parametry, takie jak płaszczyzna niewerbalna, para-werbalna, typ relacji komunikacyjnej, parametr różnic kulturowych, system wartości nadawcy i odbiorcy.

Strategie konwersacyjne opierają się na ogólnych zasadach koope-racji H. P. Grice’a (1975, 1977, 1980, 1981) w ramach kategorii ilości, jakości, stosunku i sposobu oraz zasadzie grzeczności. Model ten uzu-pełnić należałoby o psychologiczny model komunikacji F. Schulza von Th una, a także model programowania neurolingwistycznego (NLP), szczególnie w ujęciu R. W. Bandlera i J. Grindera. Modele te uzupeł-niają się nawzajem i kształtują całościowy obraz komunikacji inter-personalnej, w tym również w sytuacjach kryzysowych. Co prawda, nie jesteśmy w stanie przewidzieć zachowań werbalnych, ani też dzia-łań, które one za sobą pociągają, możemy wypracować pewne sche-maty działań werbalnych i zachowań niewerbalnych i na ich podsta-wie prognozować stosowanie strategii konwersacyjnych.

W badaniach negocjacji policyjnych rozumianych jako zdarzenie językowe wykorzystane zostaną modele:

– model inferencyjny (Grice 1975, 1978, 1981; Sperber, Wilson 1986; Searle 1975; Awdiejew 1992; Grzegorczykowa 2001);

– model interakcyjny (Grabias 2003; Goff man 2000; Gumperz 1982; Hymes 1972; Watzlawick 1981);

– programowania neurolingwistycznego (O’Connor, Seymour 1996) 4. Akt mowy w tym ujęciu nie jest tożsamy z siłą illokucyjną. Nabie-

ra charakteru umiejętności w obszarze kompetencji komunikacyjnej

4 Wykorzystanie szeregu mechanizmów językowych, które pozwalają wpływać na to, co dzieje się w umyśle odbiorcy.

Dariusz Biel18

poprzez projektowanie celu pragmatycznego, ale i zmierzone i nieza-mierzone skutki perlokucyjne (Antas, Majewska, 2006: 57).

J. Hausner przytacza informacje, jaki warunek musi być spełnio-ny, aby komunikacja była skuteczna:

Istotą procesu komunikowania się jest przepływ informacji pomiędzy róż-nymi podmiotami. Służy on uzgodnieniu przez wszystkich uczestników tego procesu wspólnego i tożsamego rozumienia sytuacji lub stanu. Tylko wte-dy komunikowanie się jest skuteczne, jeśli defi nicja danej sytuacji jest ro-zumiana w taki sam sposób przez wszystkich uczestników procesu wymia-ny informacji. (Hausner, 1999: 12).

Punktem wyjścia takich badań byłyby ogólne zasady negocjowa-nia. Szczegółowe opracowanie zagadnienia obejmowałoby omówie-nie podstawowych pojęć, takich jak negocjacje (rozumiane trady-cyjnie i negocjacje kryzysowe), pojęcie komunikacji jako procesu, poziomów, form, sposobów i typów komunikowania się z przedsta-wieniem podstawowych modeli komunikacji.

Należy podkreślić, iż temat strategii dyskursywnych w negocjacjach policyjnych nie został do tej pory w polskiej literaturze przedmiotu opracowany. Badania kompetencji komunikacyjnych koncentrują się w kręgu sposobów porozumiewania się nauczycieli z uczniami, ba-dań wrażliwości na kontekst sytuacyjny w komunikacji interpersonal-nej, interakcji z klientami, badań strategii komunikacyjnych w roz-mowach handlowych (Pałka, 2009).

Celem planowanych badań powinno także być wyznaczenie rela-cji pomiędzy cechami osobowości negocjatora a jego efektywnością komunikowania się ze sprawcą, tj. wyznaczenie poziomu jego kom-petencji komunikacyjnych, poprzez zdefi niowanie pojęcia psycho-logicznej efektywności komunikowania się, a także poprzez analizę przestrzeni modyfi kujących ją zmiennych. Kompetencja komunika-cyjna jest złożoną strukturą, na którą składa się wiedza o prawidło-wościach procesu komunikowania się i warunkach jego skuteczno-ści, przejawiająca się poprzez szereg umiejętności umożliwiających prawidłową emisję i recepcję sygnałów w określonej sytuacji spo-łecznej (np. umiejętność aktywnego słuchania, właściwego zadawa-nia pytań). Badania miałyby służyć weryfi kacji hipotetycznego mo-


delu zmiennych osobowościowych wyłonionego na podstawie analizy literatury przedmiotu i wskazaniom czynników warunkujących po-ziom efektywności komunikowania się negocjatora w zależności od stosowanych strategii konwersacyjnych. O znaczeniach aspektu języ-kowego w obszarze negocjowania o zakładników piszą M. J. McMa-ins i W. C. Mullins (2001: 219):

Hostage negotiations can be summarized in one word – communications. […] the negotiator must be able to communicate.

Autorzy podkreślają, iż umiejętność komunikowania się nie jest wro-dzona, jest wyuczona i przejawia się poprzez praktykę, podobnie jak umiejętność używania broni czy gry na instrumencie muzycznym (McMains, Mullins, 2001: 219).

Omówienie specyfi ki prowadzenia negocjacji policyjnych poprze-dzone powinno być wskazaniem historii negocjacji policyjnych w Pol-sce i na świecie, a także wybranych współczesnych trendów w nego-cjacjach tego typu. W ramach tego ostatniego zagadnienia należałoby przedstawić m.in. założenia modelu komunikacyjnego Rogana-Ham-mera, z uwzględnieniem koncepcji „zachowania twarzy / on face work”, możliwości zastosowania modelu cylindrycznego komunikacji P. Taylora (Taylor, 2002) do badania przepływu informacji w negocja-cjach policyjnych, zastosowania skal analizy treściowej L. Gottschalka i G. Gleser stanów emocjonalnych uczestników sytuacji kryzysowej poprzez badanie wypowiedzi językowych (Stawnicka, 2010).

Uwzględniając aspekt psychologiczny negocjacji policyjnych, wska-zać należy nie tylko zjawisko syndromu sztokholmskiego z uwzględnie-niem mitu i stanu rzeczywistego, rolę czasu w negocjacjach policyjnych, ale przede wszystkim możliwości wykorzystania psychologicznych mechanizmów wzajemności, konsekwencji, niedostępności, kontrastu i sympatii przy prowadzeniu negocjacji, a także wykorzystanie tech-nik usprawiedliwiania i rozgrzeszania. W ramach aspektu prawnego należy zanalizować regulacje prawne negocjacji policyjnych oraz roz-wiązania taktyczne i organizacyjne interwencji policyjnych.

Do opracowania zagadnienia dotyczącego różnorodnych aspek-tów negocjacji policyjnych skłania fakt, iż od ponad 30 lat uznaje się negocjacje jako alternatywę w stosunku do działań siłowych w sytu-

Dariusz Biel20

acjach kryzysowych związanych z aktami terrorystycznymi, porwa-niami zakładników czy próbami samobójczymi (Fuselier, Van Zandt, Lanceley, 1991). Tematyka negocjacji oraz konfl iktu była w ostatnich kilkunastu latach przedmiotem badań w pracach naukowych ukie-runkowanych zarówno teoretycznie, jak i praktycznie (Bazerman, Curhan, Moore, Valley, 2000). Mimo udokumentowania w literatu-rze przedmiotu znacznej liczby strategii negocjacyjnych, brak prac opartych na bazie empirycznej wskazujących, jakie strategie mogą być stosowane w zależności od parametrów sytuacji, pozwalających na określenie zasadności stosowania strategii komunikacyjnych w ko-munikacjach kryzysowych, a szczególnie w obszarze komunikowania się ze sprawcą sytuacji kryzysowej. Wyjątkiem na tym tle jest książka D. Piotrowicza Negocjacje kryzysowe i policyjne. Wybrane zagadnie-nia psychologiczne i kryminologiczne (2010), w której przedstawiono rozwiązania organizacyjne interwencji i komunikowania się w przy-padkach zapowiedzi popełnienia samobójstwa, wzięcia zakładnika, gróźb itp. Książka ta nie zawiera jednak – bo nie to było założeniem autora – analizy strategii dyskursywnych w sytuacjach kryzysowych.

Badanie stanu kompetencji komunikacyjnych negocjatora prze-prowadzone zostanie zatem w oparciu o ujęcia kompetencji komuni-kacyjnej na gruncie socjo- i psycholingwistyki, pragmatyczo-kontek-stową typologię aktów komunikacyjnych A. Awdiejewa (1987, 2004) i Z. Nęckiego (1996, 2000), koncepcję zasad skutecznego komuniko-wania się G. Leecha (1983) oraz koncepcję stylów komunikacji inter-personalnej L. Grzesiuk (1994).

Po wyznaczeniu sposobów wyrażania poszczególnych aktów mowy w ramach dialogu negocjator – sprawca, należy wyznaczyć czynniki wpływające na wybór strategii konwersacyjnej, tj. czynniki pragmatycz-ne (konkretna sytuacja użycia, cel komunikacyjny), socjologiczne (sta-tus społeczny rozmówców, dystans ról), cechy psychiczne rozmówców (preferencje werbalne i pozawerbalne, indywidualny styl zachowania).

Przyjmuje się szeroki zakres pojęcia komunikowania się:

Komunikowanie interpersonalne to podejmowana w określonym kontek-ście wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów (symbo-li) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania (Nęcki, 2000: 98).

Strategie dyskursywne w negocjacjach policyjnych. Perspektywy badawcze 21Po

niże

j prz

edst

awio

no ty

polo

gię a

któw

mow

y w

opa

rciu

o k

lasy

fi kac

ję A

. Aw

diej

ewa

(200

4) i

E. L

as-

kow

skie

j (20

04).

Tabe

la I.

Typ

olog

ia ak

tów

mow

y w o

parc

iu o

kla

syfik

ację

A. A

wdie

jewa

(200

4) i

E. L

asko

wski

ej (2

004)

Typ

aktu

Naz

wa a

ktu

Wyr

ażan

ie są

du /

opin

ii /

woli

prze

z N (C

O?)

*Fu

nkcj

a w d

ialo

guC

el p

ragm

atyc

zny N

wob

ec

O (P

O C

O?)

12

34

5

Akt

y in

for-

mac

yjno

--w

eryf

ikac

yjne

pow

iada

mia

nia

Ozn

ajm

ieni

eW

iedz

y, że

PSt

wier

dzam

, że j

est P

Inic

jaty

wa N

Po to

, by

O p

rzyj

ął za

pr

awdę

, że P

Potw

ierd

zeni

eW

iedz

y, że

PPo

twier

dzam

, że P

Reak

cja n

a wyr

ażen

ie

sądu

aser

tyw

nego

Po to

, by

O p

rzyj

ął, ż

e je

go w

iedz

a, że

P je

st zg

odna

z w

iedz

ą NRe

akcj

a na w

yraż

enie

py

tani

aPo

to, b

y O

prz

yjął

za

praw

dę, ż

e PRe

akcj

a na w

yraż

enie

sądu

mod

alne

goPo

to, b

y O

utw

ierd

ził

się w

prz

ekon

aniu

, że P

Zapr

zecz

enie

Wie

dzy,

że n

ie P

: Za-

prze

czam

, że P

Reak

cja n

a wyr

ażen

ie

sądu

aser

tyw

nego

Po to

, by

O p

rzyj

ął, ż

e je

go w

iedz

a, że

P je

st ró

żna o

d w

iedz

y N

Reak

cja n

a wyr

ażen

ie

pyta

nia

Po to

, by

O p

rzyj

ął za

pr

awdę

, że n

ie P

Reak

cja n

a wyr

ażen

ie

sądu

mod

alne

goPo

to, b

y O

utw

ierd

ził

się w

prz

ekon

aniu

, że

nie P

*

Ozn

acze

nia:

P –

prop

ozyc

ja, E

– em

ocje

, X, Y

– d

ział

anie

, N –

nad

awca

, O –

odb

iorc

a.

Dariusz Biel221

23

45

Akt

y in

for-

mac

yjno

--w

eryf

ikac

yjne

pyta

jące

Pyta

nie

Brak

u w

iedz

y, cz

y P

Pyta

m, c

zy P

Inic

jaty

wa N

Po to

, by

O p

rzek

azał

N

wie

dzę o

tym

, że P

/ n

ie P

Dop

ytan

ieN

iepe

łnej

wie

dzy

o P:

Pyta

m, j

ak, d

lacz

ego,

kied

y, gd

zie,

po co

itd.

P

Inic

jaty

wa N

Po to

, by

O u

zupe

łnił

wie

dzę N

o P

Akt

y in

for-

mac

yjno

--w

eryf

ikac

yjne

mod

alne

Wyr

ażen

ie p

ewno

ści

Prze

kona

nia (

pew

-no

ść),

że P

: Wyr

ażam

pe

wno

ść, ż

e P

Inic

jaty

wa N

Po

to, b

y O

pot

wie

rdzi

ł / z

aprz

eczy

ł, że

PRe

akcj

a na w

yraż

e-ni

e sąd

u as

erty

wne

go /

mod

alne

go /

pyta

nie

Po to

, by

O zm

odyf

i-ko

wał

sąd

wyr

ażon

y pr

zez N

Wyr

ażen

ie p

rzek

ona-

nia o

pra

wdo

podo

bień

-stw

ie

Przy

pusz

czen

ia, ż

e P:

Wyr

ażam

prz

ypus

zcze

-ni

e, że

P

Reak

cja n

a wyr

aże-

nie s

ądu

aser

tyw

nego

/ m

odal

nego

/ py

tani

eIn

icja

tyw

a N

Po to

, by

O p

odją

ł z N

pr

óbę u

stal

enia

, czy

P

Wyr

ażen

ie n

ieok

reślo

-no

ści m

odal

nej (

unik

a-ni

e odp

owie

dzi)

Prze

kona

nia o

nie

moż

-no

ści p

rzed

staw

ieni

a są

du m

odal

nego

: Mó-

wię,

że n

ie w

iem, c

zy P

cz

y nie

P

Reak

cja n

a wyr

aże-

nie s

ądu

aser

tyw

nego

/ m

odal

nego

/ py

tani

a O

Po to

, by

O n

ie o

czek

i-w

ał o

d N

sądu

, czy

P,

czy

nie P

Wyr

ażen

ie w

ątpl

iwoś

ciW

ątpl

iwoś

ci, ż

e P: W

y-ra

żam

wąt

pliw

ość,

że P

Reak

cja n

a wyr

aże-

nie s

ądu

aser

tyw

nego

/ m

odal

nego

/ py

tani

a OIn

icja

tyw

a N

Po to

, by

O p

odją

ł z N

pr

óbę u

stal

enia

, czy

ni

e P


23

45

Wyr

ażen

ie p

rzek

onan

ia

o w

yklu

czen

iuPr

zeko

nani

a (pe

wno

-śc

i), że

nie

P: W

yraż

am

pew

ność

, że n

ie P

Reak

cja n

a wyr

aże-

nie s

ądu

aser

tyw

nego

/ m

odal

nego

/ py

tani

a OIn

icja

tyw

a N

Po to

, by

O p

otw

ierd

ził

/ zap

rzec

zył,

że n

ie P

Akt

y in

for-

mac

yjno

--w

eryf

ikac

yjne

mod

alno

--e

mot

ywne

Wyr

ażen

ie n

adzi

ei

(prz

ypus

zcze

nia,

że st

a-ni

e się

coś d

obre

go)

Nad

ziei

, że P

:W

yraż

am n

adzi

eję, ż

e PIn

icja

tyw

a N lu

b re

ak-

cja n

a pyt

anie

Po to

, by

O u

wie

rzył

, że

stan

ie si

ę (dz

ieje

się,

stał

o się

) PRe

akcj

a na w

yraż

enie

są

du as

erty

wne

go lu

b m

odal

nego

Po to

, by

O w

iedz

iał,

że

N p

odzi

ela j

ego

sąd,

że

stan

ie si

ę PW

yraż

enie

oba

wy

(prz

ypus

zcze

nia,

że st

a-ni

e się

coś z

łego

)

Oba

wy,

że P

: Wyr

ażam

ob

awę,

że P

Inic

jaty

wa N

lub

reak

-cj

a na p

ytan

iePo

to, b

y O

spod

ziew

ał

się P

(ew

entu

alni

e zro

-bi

ł coś

, by

unik

nąć P

)Re

akcj

a na w

yraż

enie

są

du as

erty

wne

go lu

b m

odal

nego

Po to

, by

O w

iedz

iał,

że

N p

odzi

ela j

ego

sąd,

że

stan

ie si

ę PA

kty

emot

ywne

Wyr

ażen

ie p

ozyt

ywne

-go

/ ne

gaty

wne

go u

czu-

cia

Ucz

ucia

(opi

nii)

wo-

bec s

tanu

wyw

ołan

ego

prze

z N /

O /

czyn

nik

niez

ależ

ny, d

otyc

zące

-go

N lu

b O

, kor

zyst-

nego

/ ni

ekor

zystn

ego

(dla

N /

O)

Wyr

ażam

ucz

ucie

E

Inic

jaty

wa N

(rea

kcja

na

sytu

ację

) / re

akcj

a na

wyp

owie

dź

Po to

, by

wyw

ołać

w

O p

odob

ne em

ocje

lu

b sk

łoni

ć O d

o po

-dz

iela

nia o

pini

i N

Dariusz Biel241

23

45

Akt

y dz

iała

nia

nakł

ania

jące

Proś

ba /

pole

ceni

e / żą

-da

nie /

rozk

azW

oli

Pros

zę, ż

ądam

, wyd

aję

polec

enie,

rozk

azuj

ę, by

ś zr

obił

dla

mni

e X

Inic

jaty

wa N

Po to

, by

O zr

obił

X

Prop

onow

anie

Wol

iPr

opon

uję,

byśm

y zro

-bi

li X

Inic

jaty

wa N

Po to

, by

O zr

obił

X w

spól

nie z

N

Rada

/ od

radz

anie

(w

tym

ostr

zeże

nie)

Wol

iRa

dzę c

i zro

bić P

/ od

ra-

dzam

ci zr

obien

ia P

/

Ostr

zega

m ci

ę, by

ś nie

robi

ł / zr

obił

X, b

o P

Reak

cja n

a pro

śbę

o ra

dęRe

akcj

a na w

yraż

enie

go

tow

ości

do

zrob

ie-

nia X

Inic

jaty

wa N

Po to

, by

O zr

obił

/ nie

ro

bił X

Pozw

olen

ie n

a dzi

ała-

nie O

Wol

i (zg

ody

na d

ział

a-ni

e O):

Pozw

alam

ci zr

obić

X

Reak

cja n

a pyt

anie

o

zgod

ęPo

to, b

y O

zrob

ił X

Odm

owa p

ozw

olen

ia

na cu

dze d

ział

anie

OW

oli (

brak

u zg

ody

na

dzia

łani

e O):

Nie p

ozwa

lam

ci zr

o-bi

ć X

Po to

, by

O n

ie ro

bił X


23

45

Akt

y dz

iała

nia

nakł

ania

jąco

-zo

bow

iązu

jące

Gro

źba

Wol

iGr

ożę c

i, że

jeśli

zro-

bisz

/ ni

e zro

bisz

X, t

o ja

zr

obię

Y

Reak

cja n

a got

owoś

ć /

odm

owę O

do

zrob

ie-

nia X

Po to

, by

O o

czek

iwał

, że

gdy

zrob

i / n

ie zr

obi

X, to

N zr

obi Y

Po

to, b

y O

zrob

ił / n

ie

robi

ł XA

kty

dzia

łani

azo

bow

iąza

nia

Wyr

ażen

ie g

otow

ości

do

dzi

ałan

iaW

oli (

goto

woś

ci N

do

zrob

ieni

a X):

Wyr

ażam

zam

iar z

ro-

bien

ia X

Inic

jaty

wa N

Po to

, by

O za

akce

pto-

wał

zam

iar z

robi

enia

X

prze

z N

Obi

etni

caW

oli (

goto

woś

ci N

do

zrob

ieni

a X):

Obi

ecuj

ę, że

zrob

ię dl

a cie

bie X

Reak

cja n

a pro

śę /

pro-

pozy

cję

Inic

jaty

wa N

Po to

, by

O o

czek

iwał

, że

N zr

obi X

Wyr

ażen

ie zg

ody

na

wła

sne d

ział

anie

Wol

i (zg

ody

na zr

obie

-ni

e X p

rzez

N):

Wyr

a-ża

m zg

odę n

a zr

obien

ie dl

a cie

bie (

dla

nas)

X

Reak

cja n

a pro

śbę /

pr

opoz

ycję

Po to

, by

O o

czek

iwał

, że

N zr

obi X

Wol

i (br

aku

zgod

y N

na

zrob

ieni

e X: W

yra-

żam

bra

k zg

ody n

a zr

o-bi

enie

dla

ciebi

e X

Po to

, by

O n

ie o

czek

i-w

ał, ż

e N zr

obi X

Dariusz Biel26

Typologię aktów nakłaniających przedstawił Z. Nęcki w książce Komunikacja międzyludzka (2000: 102). Typologia ta nawiązuje do dwóch nurtów badań nad komunikowaniem: pragmatyki lingwistycz-nej i psychologii społecznej. Autor wyróżnia w niej sytuację począt-kową, zwraca uwagę na konsekwencje wykonania (korzyść nadawcy, odbiorcy, obopólna korzyść), ograniczenia swobody działania, prze-wagę nadawcy lub odbiorcy albo równość (asymetria / symetria).

Tabela II. Typologia aktów pragmatycznych według Awdiejewa-Nęckiego (Nęcki 1996: 102)

NazwaSytuacja

początkowa, inicjator

Perlokucje,konsekwencje

wykonania

Ograniczenie swobody działania

Kontrola – symetria lub

asymetria1 2 3 4 5

Propozycja nadawca korzyść wspólna

nie ma równość – symetria

Rada(porada, po-uczenie,instrukcja)

nadawca, za-kładając, że odbiorca jej potrzebuje

korzyść od-biorcy

nieznaczne zobowiąza-nie słuchacza, odbiorcy

asymetria, pewna prze-waga nadaw-cy

Prośba(błagania,żebranie)

nadawca, za-kładając od-powiednie możliwo-ści i chęci od-biorcy

korzyść nadawcy

ograniczenie odbiorcy, zo-bowiązanie

asymetria, duża przewa-ga odbiorcy

Żądanie(polecenie, groźba,rozkaz)

nadawca, za-kładając od-powiednie możliwości, ale brak chęci odbiorcy

korzyść nadawcy, sankcje za ewentualne nieposłuszeń-stwo

bardzo silne ograniczenie swobody od-biorcy

asyme-tria, krańco-wa przewaga nadawcy

Obietnica(zobowiąza-nie, przysię-ga,umowa)

nadawca, za-kładając ocze-kiwanie od-biorcy

korzyść od-biorcy

samoogra-niczenie nadawcy

asymetria, przewaga nadawcy


1 2 3 4 5

Zgoda(aprobata działania)

odpowiedź na poprzednie akty komuni-kacyjne od-biorcy

korzyść nadawcy i od-biorcy (naj-częściej)

samoogra-niczenie nadawcy

asymetria, nieznacz-na przewaga nadawcy

Odmowa(dezaprobata działania)

odpowiedź na poprzednie posunięcie odbiorcy

korzyść nadawcy (naj-częściej)

odzyskanie swobody

asymetria, przewaga nadawcy

Oto kilka przykładów: – Nie rób mi krzywdy! Proszę, zabierz ten nóż. (James, Gilliland, 2004:

699) – ! (akt działania nakłaniający, prośba, cel illokucyjny – po-budzenie adresata do działania w celu spełnienia życzenia interlo-kutora; nadawca chce zakodować w umyśle odbiorcy przekonanie, że jest osobą godną zaufania);

– Powiedz mi, jaki masz problem i zobaczymy, czy możemy go roz-wiązać. (James, Gilliland, 2004: 699) – akt działania zobowiąza-nia, obietnica (Obiecuję, że zobaczę, czy da się go rozwiązać); reak-cja na propozycję / prośbę rozmówcy; cel pragmatyczny ‘odbiorca ma oczekiwać, że nadawca zrobi X;

– Powiedz tym draniom, żeby tu nie wchodzili albo ta kobieta umrze. (James, Gilliland, 2004: 699) – akt działania nakłaniająco-zobo-wiązujący ‘Grożę ci, że jeśli zrobisz / nie zrobisz X, to ja zrobię Y’;

– Dlaczego uważasz, iż zabranie dzieci do Kanady rozwiąże problemy z Twoją ex-żoną? 5 – akt informacyjno-weryfi kacyjny pytający; do-pytanie; nadawca ma niepełną wiedzę o P.; nadawca jest inicjato-rem; cel pragmatyczny: uzupełnienie przez odbiorcę wiedzy N o P;

– Czy chciałbyś, żeby oni wdrożyli procedurę skargi najemcy przeciw zarządowi budynków? (James, Gilliland, 2004: 693) – akt informa-cyjno-weryfi kacyjny pytający; pytanie; nadawca zainicjował pyta-nie, by odbiorca przekazał mu wiedzę o tym, że P / że nie P;

5 Why will taking the kids to Canada solve the problems with your ex-wife? (Mc Mains, Mullins, 2001: 233).

Dariusz Biel28

– Osobiście jestem pełen szacunku dla ciebie, że pozwoliłeś wyjść star-szym osobom i dzieciom. (James, Gilliland, 2004: 698) – wyrażenie pozytywnego uczucia, by wywołać u odbiorcy podobne emocje;

– – Człowieku, zgadzam się z tobą. Szefowie nigdy nic nie rozumieją. 6 – akt informacyjno-weryfi kacyjny powiadamiania; potwierdzenie; wyrażanie wiedzy, że P; reakcja na wyrażenie sądu asertywnego; odbiorca ma przyjąć, że jego wiedza jest zgodna z wiedzą nadawcy;

– Jestem zdezorientowany. Wydawało mi się (tak to zrozumiałem), że wcześniej mówiłeś, że jeżeli dostarczymy coś do zjedzenia uwolnisz jedną z tych osób 7 – akt informacyjno-weryfi kacyjny modalny, wy-rażenie wątpliwości; Wyrażam wątpliwość, że P; reakcja na wyraże-nie sądu asertywnego; po to, aby odbiorca podjął z nadawcą pró-bę ustalenia, czy nie P.Badania prowadzone będą z perspektywy współczesnego języko-

znawstwa, semantyki i teorii aktów mowy, łączonych z psychologią. Całokształt komunikacji interpersonalnej obejmuje zastosowanie po-dejścia interakcyjnego z uwzględnieniem modelu inferencyjnego, psy-chologicznego modelu komunikacji F. Szulza von Th una i aspektu pro-gramowania neurolingwistycznego. Takie podejście umożliwi m.in. zbadanie, w jaki sposób jednostka może wpłynąć na jakość procesu komunikowania się, przezwyciężać bariery komunikacyjne, kształ-tować własne zachowania i wpływać na zachowania innych w sytu-acjach, w których słowo jest bronią, ratującą ludzkie życie.

Wskazanie zasadności stosowania poszczególnych strategii wnie-sie zatem oryginalny wkład w badania nad aspektem komunikacyj-nym, psychologicznym i społecznym negocjacji policyjnych. Badania zmierzać będą także do formułowania wniosków pod kątem zasadno-ści przedstawianych w obcej literaturze przedmiotu propozycji w tym zakresie i możliwości prognozowania zachowań sprawców i negocja-torów w sytuacjach kryzysowych w zależności od zmieniających się parametrów sytuacji.

6 Man, I hear you. Bosses never under stand (Mc Mains, Mullins, 2001: 227). 7 I’m confused. I thought I understood you to say earlier that if we provided you some food you would let one of those people go. (Mc Mains, Mullins, 2001: 234).


Wyniki pracy stanowić będą nie tylko wartość poznawczą dla ba-daczy-językoznawców, dla praktyków-negocjatorów, podejmujących trudne decyzje w kwestiach ratowania życia ludzkiego, ale również naukowców reprezentujących inne dziedziny wiedzy, ze względu na jej interdyscyplinarny charakter.

Bibliografi a

Antas J., Majewska M., 2006: W poszukiwaniu jednostki mowy. Metodologicz-ne refl eksje w obliczu nowego rozumienia języka. W: Kognitywizm i komu-nikatywizm – dwa bieguny współczesnego językoznawstwa. Red. W. Chło-picki. Kraków, 41–57.

Awdiejew A., 1987: Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeń. Kra-ków.

Awdiejew A., 1989: Strategie nadawcy i odbiorcy w procesie konwersacji (ana-liza pragmalingwistyczna prośby). W: Z zagadnień komunikowania inter-personalnego. Red. Z. Nęcki. Kraków, 33–41.

Awdiejew A., 1991: Strategie konwersacyjne (próba typologii), „Socjolingwi-styka” XI, 7–20.

Awdiejew A., 1992: Wiedza potoczna a inferencja. W: Język a kultura. T. 5. Potoczność w języku i kulturze. Red. J. Anusiewicz, F. Nieckula. Wrocław, 21–27.

Awdiejew A., red., 1999: Gramatyka komunikacyjna. Warszawa. Awdiejew A., 2004: Gramatyka interakcji werbalnej. Kraków. Bazerman M. H., Curhan J. R., Moore D. A. & Valley K. L., 2000: Negotia-

tion. “Annual Review of Psychology” 51, 279–314. Donohue W. A., Roberto A. J., 1993: Relational development as negotiated order

in hostage negotiation. “Human Communication Research” 20, 175–198.Donohue W. A. & Ramesh C. (1992). Negotiator-opponent relationships. In

L. L. Putnam & M. E. Roloff (Eds.), Communication and negotiation (pp. 209–232). Newbury Park, CA: Sage.

Donohue W. A., Ramesh C. & Borchgrevink C.,1991: Crisis bargaining: Trac-king relational paradox in hostage negotiation. “Th e International Journal of Confl ict Management” 2, 257–274.

Encyklopedia języka polskiego. Red. S. Urbańczyk. Wrocław–Warszawa–Kraków.

Dariusz Biel30

Fuselier, G. D., Van Zandt C. R. & & Lanceley F. J., 1991: Negotiating the pro-tracted incident: Th e Oakdale and Atlanta prison sieges. “FBI Law Enfor-cement Bulletin” 58, 1–7.

Goff man E., 1967, Interaction. Ritual. Essay on Face-to-Face Behaviour (cyt. wg wyd. Pequin, Harmondsworth, 1972).

Goff man E., 2000: Człowiek w teatrze życia codziennego. Przekł. H. Danker-Śpiewak, P. Śpiewak. Warszawa.

Grabias S., 2003: Język w zachowaniach społecznych. Lublin.Grice H. P., 1975: Logic and Conversation. W: Syntax and Semantics. T. 3:

Speech Acts. Red. P. Cole, J. L. Morgan. New York, 41–58.Grice H. P., 1977: Logika a konwersacja. Przekł. J. Wajszczuk, nr 6, 85–99.Grice H. P., 1980: Logika a konwersacja. Przekł. B. Stanosz. W: Język w świe-

tle nauki. Red. B. Stanosz. Warszawa, 91–114.Grice H. P., 1981: Presupposition and Conversational Implicature. W: Radical

Pragmatics. Red. P. Cole. New York, 183–198.Grzegorczykowa R., 2001: Wprowadzenie do semantyki językoznawczej.

Warszawa.Grzesiuk L., 1994: Studia nad komunikacją interpersonalną. Warszawa: Pra-

cownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.Gumperz J., 1982: Discourse Strategies. Camblidge.Hammer M. R., Weaver G. R., 1994: Cultural considerations in hostage nego-

tiations. W: Culture, communication and confl ict: Readings in intercultu-ral relations. Red. G. R. Weaver. Needham Heights, MA: Ginn, 499–510.

Hausner J. (red.), 1999: Komunikacja i partycypacja społeczna. Poradnik. Kraków.

Head W. B., 1988: Th e hostage response. Doctoral dissertation, Th e School of Criminal Justice. Th e State University of New York at Albany.

Hymes D., 1972: Models of the interaction of language and social life. W: Direc-tions in sociolinguistics: Th e ethnography of communication. Red. J. Gum-perz, D. Hymes. New York, 25–71.

James R. K., Gilliland B. E., 2004: Strategie interwencji kryzysowej. Tłum. A. Bidziński. Warszawa.

Laskowska E., 2004: Dyskurs parlamentarny w ujęciu komunikacyjnym. Byd-goszcz.

Leech G. N., 1983: Principles of Pragmatics. London–New York.McMains M. J., Mullins W. C., 2001: Crisis Negotiations. Managing Critical

Incidents and Hostage Situations in Law Enforcement and Corrections. Ma-thew Bender & Company, Inc.


Nęcki Z., 1996: Komunikacja interpersonalna. Kraków: Wydawnictwo Pro-fesjonalnej Szkoły Biznesu.

Nęcki Z., 2000: Komunikacja międzyludzka. Kraków. O’Connor J., Seymour J., 1996: Wprowadzenie do programowania neurolin-

gwistycznego. Poznań.Pałka P., 2009: Strategie dyskursywne w rozmowie handlowej. Katowice. Wy-

dawnictwo Naukowe „Śląsk”.Putnam L. L., Roloff M. E. (red.), 1992: Communication and negotiation.

Newbury Park: Sage. Rogan R. G. & Hammer M. R., 1994: Crisi negotiations: A preliminary in-

vestigation of facework in naturalistic confl ict. „Journal of Applied Com-munication Research” 22, 216–231.

Rogan R. G. & Hammer M. R., 1995: Assessing message aff ect in crisis nego-tiations: An exploratory study. “Human Communication Research” 21, 553–574.

Rogan R. G., 1997: Emotion and Emotional Expression in Crisis Negotiation. W: Rogan R. G., Hammer M. R., Zandt C. R. Ven (eds.), Dynamic pro-cesses of crisis negotiation: Th eory, research and practice. London, 24–43.

Rubin J. Z., Pruitt D., Kim S. H., 1994: Social Confl ict. New York: McGraw--Hill, Inc.

Schlossberg H., 1979: Police response to hostage situations. W: Crime and justice in America. J. T. O’Brien, M. Marcus. New York: Pergamon Press, 209–220.

Schranner M., 2003: Der Verhandlungsführer: Ein Führer durch Verhandlun-gen, bei denen ein Scheitern nicht in Frage kommt. Salzburg.

Schranner M., 2009: Teure Fehler: Die 7 größten Irrtümer in schwierigen Ver-handlungen. Berlin.

Schranner M.: Verhandeln im Grenzbereich: Strategien und Taktiken für schwierige Fälle. München.

Schulz von Th un F., 2002: Sztuka rozmawiania. T. 1. Analiza zaburzeń (2001). T. 2. Rozwój osobowy (2001) T. 3. Dialog wewnętrzny (2002) . W porozu-mieniu z sobą i innymi – komunikacja i kompetencje społeczne (2006). Przekł. P. Włodyga. Kraków.

Searle J. R., 1975: Indirect Speech Acts. W: Syntax and Semantics 3: Speech Acts. Red. P. Cole, J. L. Morgan. New York, 59–82.

Soskis D. A., Van Zandt L. R., 1986: Hostage negotiation: Law enforcement’s most eff ective nonlethal weapon. “Behavioral Sciences and the Law” 4, 423–435.

Sperber D., Wilson D., 1986: Relevance: Communication and Cognition. Oxford.

Dariusz Biel32

Stawnicka J., 2010: Przepływ informacji w sytuacjach kryzysowych – aspekt językowy (wybrane zagadnienia) (w druku, ukaże się w „Przeglądzie Po-licyjnym”).

Taylor P. J., 2002: A cylindrical model of communication behavior in crisis ne-gotiations. “Human Communication Research” 28, 7–48.

Watzlawick P., Beavin J., Jackson D., 1967: Pragmatics of Human Commu-nication. New York.

Nadinsp. mgr Dariusz Biel – absolwent Wydziału Prawa i Administra-cji Uniwersytetu Śląskiego i Wyższej Szkoły Ofi cerskiej w Szczytnie. Zdo-był doświadczenie w kraju i za granicą (m.in. Podyplomowe Studia z za-kresu zarządzania jakością w administracji publicznej na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Kurs Menedżerski, Kurs Obrony w Akademii Obrony Narodowej, Kurs Doskonalenia Zawodowego dla Komendantów Wojewódzkich Policji w zakresie wybranych aspektów za-rządzania Policji w Niemczech w 2008). Pracuje nad rozprawą doktorską o interdyscyplinarnym charakterze Komunikacja w sytuacjach kryzyso-wych. Aspekt językowy, psychologiczny, prawny i organizacyjny negocjacji policyjnych pod kierunkiem prof. dr hab. Jadwigi Stawnickiej na Wydzia-le Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego.

Jadwiga StawnickaUniwersytet Śląski

„Kiedy słowo jest bronią…”

– wybrane aspekty komunikacji


Nigdy nie negocjujmy ze strachu, ale też nigdy nie bójmy się negocjować.J. F. Kennedy

W niniejszym tekście omówiono kwestię badań aspektu komunikacyjne-go w sytuacjach kryzysowych ze szczególnym uwzględnieniem negocja-cji policyjnych. Poruszono w nim problemy zasadności podejmowania negocjacji w sytuacjach kryzysowych, perspektyw badawczych dotyczą-cych przepływu informacji w sytuacjach kryzysowych, zasygnalizowano konieczność badań w zakresie komunikacji niewerbalnej w tym obszarze, a także postawiono pytania – problemy badawcze w kierunku wielopłasz-czyznowej analizy aspektu komunikacyjnego w sytuacjach kryzysowych.

Słowa kluczowe: kryzys, negocjacje policyjne, komunikacja werbalna, komunikacja niewerbalna

Co takiego kryje sie pod słowem „słowo”? Siła. Siła słowa. Najdo-skonalsza broń, jaką posiada człowiek, którą można wykorzystać w ce-lach uzasadnionych, obronnych, ale i w celu ataku, a nawet nie uży-wać go wcale, gdy tak jest lepiej.

Jadwiga Stawnicka34

Cytat, który pojawił się w tytule, pochodzi z eseju socjologa Oli-viera Reboula (1980: 299–338), w którym autor, formułując przesła-nia używania sloganu, pisze, że rolą słów jest nie tylko informowanie czy doradzanie, ale i nakazanie działania, „[…] język nie służy już do tego, by przekazywać pewne treści, lecz by wytworzyć coś innego, coś ponad to, co bezpośrednio się mówi” (Reboul, 1980: 302) 1. To właśnie za pomocą języka walczymy na słowa, język służy nam jako broń, któ-ra tylko na pierwszy rzut oka jest łagodniejsza w porównaniu z prze-mocą fi zyczną, atakujemy kogoś słowami, bombardujemy, odpiera-my zarzuty, bronimy swoich pozycji, zmuszamy kogoś do ustępstw, słowami trafi amy do celu. To właśnie słowa mogą nas ranić, obrażać, poniżać, deprecjonować itd. Ale broń to nie tylko narzędzie walki do rażenia nieprzyjaciela, ale także do obrony własnej lub innych (por. Coś jest skuteczną bronią w czyichś rękach, przeciw komuś. Cierpliwość, łagodność jest czyjąś bronią (USJP)).

Zachowanie człowieka w sytuacjach kryzysowych jest częstym te-matem rozważań w obrębie psychologii czy socjologii, lingwistyka rzadziej podejmuje próby opisania użycia języka w sytuacjach kry-zysowych. W niniejszym tekście postaram się wykazać, że to wła-śnie aspekt językowy sytuacji kryzysowych powinien stać się również przedmiotem opisu naukowego. Język jest bowiem narzędziem komu-nikacji – i to głównym narzędziem komunikacji, chociaż we współ-czesnym świecie intersemiotyczne formy przekazu (telewizja, radio, prasa i Internet) mają ogromny udział w przekazywaniu informacji i kształtowaniu opinii i poglądów. Rozumiany jest przy tym jako zbiór rozmaitych działań językowych, mających określony cel komunika-cyjny (złożony proces interakcji), a nie tylko jako zbiór form powią-zanych relacjami gramatycznymi. Skuteczność procesu komuniko-wania się wymaga od rozmówców znacznego wkładu kreatywności. Odtwarzanie zawartości treściowej komunikatu przez odbiorcę jest procesem twórczym, polegającym na konstruowaniu przez adresata całości informacyjnej na podstawie jego własnej interpretacji sygna-łów napływających od interlokutora (Korżyk, 2001: 115).

1 Autor twierdzi, że slogan to wypowiedź, która staje się bronią, i to bronią tajną, po-nieważ jego natura zostaje ukryta.

„Kiedy słowo jest bronią…” – wybrane aspekty komunikacji w sytuacjach kryzysowych 35

Poniżej chciałabym omówić niektóre tematy szczegółowe w zakre-sie badań aspektu językowego w sytuacjach kryzysowych, ze szczegól-nym uwzględnieniem negocjacji policyjnych i wskazaniem zasadności wyjaśniania innych problemów z tego obszaru, stawianych w kolej-nych partiach tekstu. Wskazanie na wybrane problemy z zakresu ne-gocjacji kryzysowych rodzi serię pytań, na które niniejszy tekst nie udziela odpowiedzi. Pytania te – sformułowane w zakończeniu ni-niejszego artykułu – wskazują możliwe kierunki badawcze w zakre-sie komunikacji w sytuacjach kryzysowych.

Sytuacja kryzysowa – to wystąpienie sytuacji zakłócającej funkcjo-nowanie państwa i społeczeństwa, jest to stan będący wynikiem zmia-ny skokowej lub rozwijającego się procesu albo sam proces stanowiący zagrożenie dla zdrowia lub życia ludności, a także zespół okoliczności zewnętrznych i wewnętrznych, wpływających na zachwianie równo-wagi danego układu 2. Termin negocjacje policyjne może być rozumia-ny w sensie wąskim i szerokim. W sensie wąskim (negocjacje policyj-ne sensu stricto) obejmuje negocjacje przebiegające według procedur opisanych w aktach prawnych regulujących sprawy szkolenia zawodo-wego policjantów. Negocjacje policyjne sensu largo obejmują wszelkie działania interakcyjne policji w sytuacjach kryzysowych, zaś negocja-cje kryzysowe odpowiadają działaniom interakcyjnym we wszelkich sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia ludzkiego 3.

2 Sytuacja kryzysowa może powstać wskutek działania sił przyrody, żywiołów, coraz częściej jest też efektem działalności człowieka – lub jej zaniechania. Por. defi nicję sytu-acji kryzysowej z Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007r. o zarządzaniu kryzysowym: „Sytuacja kryzysowa – sytuacja będąca następstwem zagrożenia i wpływająca negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi lub środowiska w stopniu wywołującym ograniczenia w działalno-ści właściwych organów administracji publicznej, ze względu na nieadekwatność posiada-nych sił i środków, lecz nie uzasadniająca wprowadzenia żadnego ze stanów nadzwyczaj-nych, o których mowa w art. 228 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.” (Dz. U. Nr 89, poz. 590 z późn. zm.). (por. art. 228: W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środ-ki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nad-zwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej). Defi nicja W. Wró-blewskiego (1996: 10) zawiera także element przywracania równowagi dzięki podjętym środkom regulacji. 3 Rozróżnienie pomiędzy negocjacjami kryzysowymi a negocjacjami policyjnymi prze-prowadza D. Piotrowicz (2010: 11), natomiast M. Tokarz (2005: 195) zaznacza, że obec-nie szerszego terminu negocjacje kryzysowe używa się dla tego szczególnego rodzaju inter-

Jadwiga Stawnicka36

Negocjować czy nie negocjować – oto jest pytanie

Na postawione w ten sposób pytania, będące zmodyfi kowanym fragmentem monologu Hamleta, należy zdecydowanie odpowiedzieć twierdząco, chociaż nie wszyscy uznają zasadność negocjacji. Do ne-gocjacji może dojść wtedy, jeśli spełnione są co najmniej następują-ce warunki: 1) Strony muszą mieć możliwość komunikowania się 4; 2) Przynajmniej niektóre interesy stron musza być ze sobą sprzeczne 5; 3) Przynajmniej niektóre interesy stron muszą być ze sobą zgodne 6; 4) Obie strony musza mieć wolę negocjowania 7 (Tokarz, 2005: 197).

Zarządzenie nr 4 Komendanta Głównego Policji z dnia 26 marca 2002 roku w sprawie form i metod wykonywania negocjacji policyj-nych określa zakres i sposób wykonywania negocjacji policyjnych, podmioty właściwe do realizacji tych zadań oraz sytuacje, w których mogą być prowadzone negocjacje policyjne 8.

„Negocjacje policyjne, zwane dalej „negocjacjami”, polegają na ko-munikacji między sprawcą sytuacji kryzysowej a negocjatorem po-licyjnym, zwanym dalej „negocjatorem”, w celu rozwiązania sytuacji kryzysowej” (par. 2 pkt. 1 Zarządzenia). Negocjacje są prowadzone przy wykorzystaniu środków technicznych lub jest to rozmowa bez-pośrednia z zapewnieniem niezbędnego bezpieczeństwa (par. 2 pkt. 2 Zarządzenia).

akcji, który w dawniejszej literaturze określany był terminem negocjacji z porywaczem (hostage negotiations). 4 Przy braku możliwości wymiany informacji, negocjacje nie są możliwe. 5 Jeśli panowałaby zgoda, nie doszłoby do negocjacji. 6 Jeśli interesy stron są niezgodne, a nie ma podstaw do kompromisu, rozwiązaniem jest wojna. 7 Strony muszą być przekonane, że w wyniku negocjacji osiągną większe korzyści niż te, które osiągnęłyby, odmawiając negocjacji. 8 Na podstawie art. nr 7 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 i Nr 19, poz. 185). Negocjatorami policyjnymi zgodnie z zarzą-dzeniem Komendanta Głównego Policji z 26 marca 2002 r. mogą być wyłącznie policjan-ci, którzy ukończyli szkolenie z zakresu negocjacji, mają trzyletni staż pracy, nie mogą zajmować stanowiska kierowniczego, ponieważ spośród tych osób wybierani są dowód-cy akcji i operacji policyjnych, więc nie mogliby negocjować i dowodzić jednocześnie.


Negocjacje policyjne mogą być prowadzone w sytuacjach kryzy-sowych związanych szczególnie z wzięciem i przetrzymywaniem za-kładników, zapowiedzią popełnienia samobójstwa oraz w sytuacji groźby użycia broni, niebezpiecznego narzędzia lub materiału w sto-sunku do osób i mienia (par. 2 pkt. 3 Zarządzenia).

Od kilkudziesięciu lat uznaje się konieczność negocjowania, przy czym negocjacje stanowią alternatywę w stosunku do działań siłowych w sytuacjach kryzysowych, takich jak akty terrorystyczne, porwania zakładników, czy próby samobójcze (Fuselier, Van Zandt, Lanceley, 1991; Head, 1988; Soskis, Van Zandt, 1986). Już prawie 400 lat temu François de Callieres w podręczniku Sztuka dyplomacji z 1716 roku (1929/1997) pisał, że należy wypróbować najpierw środki rozumnej perswazji, zanim podejmie się działania zbrojne. Podczas prowadze-nia negocjacji zyskuje się bezcenny czas dla poznania celów porywa-czy i znalezienia rozwiązania problemu (także polubownie), obniżenia napięcia emocjonalnego oraz zgromadzenia danych wywiadowczych niezbędnych dla przeprowadzenia skutecznej akcji zbrojnej (Tokarz, 2005: 207). Działania sił porządkowych podporządkowane są głównej sprawie – bezpieczeństwu zakładników (Pawlik, 1994: 37) 9. Jeśli spoj-rzeć na incydent przez pryzmat sprawcy znajdującego się w kryzysie psychicznym, manifestowanie siły i obecność broni palnej ze strony policji podtrzymują tendencje do stosowania przemocy i wzmagają niebezpieczne pobudzenie u sprawcy incydentu, nie powodując wy-ciszenia agresji (Piotrowicz, 2010: 109). Negocjacje w sytuacji kryzy-sowej należy traktować zatem jako jedno z narzędzi (nie jedyne), ma-jące pomóc w rozwiązaniu sytuacji konfl iktowej. Ponadto podejmuje się często działania pozorowane w celu pozyskania czasu dla zorgani-zowania akcji militarnej (Hołyst, 2009: 1027). Negocjacje to poszuki-wanie możliwości jednoczesnej realizacji interesów obu stron. Więk-szość konfl iktów ma charakter gry o sumie niezerowej, gdyż wygrana jednej strony nie musi oznaczać przegranej drugiej strony.

9 Por. także: „… podjęcie rozmowy ze sprawcą, nawet jeśli jest to osobnik głęboko za-burzony, przynosi więcej pożytku niż natychmiastowe próby jego pacyfi kowania. Każda interwencja, w której używa się środków ostatecznych (w tym broni palnej), oznacza za-wsze zagrożenie dla wszystkich jej uczestników” (Piotrowicz 2010: 108).

Jadwiga Stawnicka38

Uzasadnieniem konieczności negocjowania ze sprawcami sytuacji kryzysowych są dane statystyczne. Z danych statystycznych New York Police Department wnika, że w latach 1976–1995 stwierdzono 99% skuteczności pracy negocjatorów przy średniej rocznej liczbie incy-dentów wynoszącej 240, natomiast z danych stanu Texas w Stanach Zjednoczonych wynika, że w latach 1978–1990 w Huston odnotowa-no tylko dwa wypadki śmiertelne na 450 incydentów, z kolei z badań przeprowadzonych w departamencie policji w San Antonio wynika, że w wyniku prowadzenia rozmów ze sprawcą przy jednoczesnym otoczeniu miejsca incydentu, szanse na zranienie (policjantów / za-kładników / sprawcy) jest mniejsze niż 1% (Greenstone, 1995: 359; za D. Piotrowicz, 2010: 107). Sukcesem kończy się dokładnie 0% in-terwencji z udziałem snajpera, tylko 22% interwencji z udziałem ze-społu szturmowego i aż 95% negocjacji (McMains, Mullins, 2001: 33). Kryteria te wydają się jednak niejednoznaczne. Jeśli bowiem przyjąć, że incydent zakończony sukcesem to taki, „w którym nikt nie został ranny” (Fuselier, 1988: 176), to wynika z niego, że sytuacja kryzyso-wa, w której doszło do śmierci sprawcy, nie zakończyła się sukcesem. Dodajmy jednak, że snajper wykonuje swoje zadanie wtedy, gdy dal-sze negocjacje stają się zbyt niebezpieczne, a zatem 0% powodzenia, oznacza w rzeczywistości zakończenie incydentu sukcesem (Tokarz 2005: 196).

Chociaż tematyka negocjacji oraz konfl iktu była w ostatnich kil-kunastu latach przedmiotem badań naukowych (Bazerman, Curhan, Moore, Valley, 2000; Putnam, Roloff , 1992; Rubin, Pruitt, Kim, 1994; Bilsky, 2007) 10, to mimo udokumentowania znacznej liczby strategii negocjacyjnych, brak prac opartych na badaniach empirycznych, któ-re wskazałyby zasadność stosowania strategii w zależności od zmie-niających się parametrów sytuacji kryzysowej, poziomu kompeten-cji komunikacyjnych, negocjacyjnych i organizacyjnych negocjatora, oraz różnic kulturowych. Wiele czynników determinuje bowiem spo-sób zachowania negocjatora, zadawania pytań, udzielania wskazówek,

10 W Rosji powstała jedna praca na ten temat. Igor Łamanow, starszy wykładowca Aka-demii Wojennej Sztabu Generalnego jest autorem unikatowej rozprawy habilitacyjnej Ne-gocjacje jako środek zapobiegania i rozwiązywania konfl iktów.


kierowania sytuacją aż do bezsiłowego rozwiązania konfl iktu. Do pa-rametrów sytuacyjnych incydentu 11 należą: typ sprawcy: osoba zabu-rzona umysłowo: schizofrenik, osobowość depresyjna, nieadekwatna, antyspołeczna, wyobcowana, odbywająca wyrok, skrzywdzona, fana-tyk religijny; osoba w silnym stresie; rodzaj incydentu 12: zapowiedź popełnienia samobójstwa, groźba użycia broni, niebezpiecznego na-rzędzia lub materiału, porwania (wzięcie i przetrzymywanie zakład-ników) w celu wymuszenia okupu, decyzji biznesowych, przewagi go-spodarczej…; porwania z motywacji politycznych lub ideologicznych (np. w celu wywarcia wpływu na decyzje rządu lub urzędu); porwa-nie w kręgu jednej grupy przestępczej lub między grupami przestęp-czymi; porwania na tle sporów rodzinnych; porwanie w celu wyko-rzystania seksualnego; porwanie, które się zdarza przy popełnieniu innego przestępstwa; porwanie z motywacji patologicznych; porwa-nia pozorowane 13); okupacje budynków administracji rządowej i sa-morządowej (interwencje w sytuacjach protestów społecznych); incy-denty w czasie imprez masowych; wymuszenie (instytucja lub osoba prywatna); faza incydentu; czynnik kulturowy 14.

Podkreślić należy pojawienie się prac badaczy zajmujących się pro-blematyką komunikacji (komunikologów) oraz psychologów, którzy poświęcili swoje prace tym problemom (Donohue, Ramesh, Borch-grevink, 1991; Donohue, Ramesh, Kaufan, Smith 1991; Hammer, Ro-gan, 1997; Taylor, 2002) 15.

11 Nie jest to lista zakończona, w miarę badań nad sytuacjami kryzysowymi będą po-jawiały się nowe parametry wpływające na przebieg incydentu. 12 W tym rozróżnienie motywów: instrumentalne, ekspresyjne. 13 Rodzaje porwań Biuro Narodów Zjednoczonych ds. narkotyków i przestępczości (UNODC) United Nations Offi ce on Drugs and Crime http://www.unodc.org/ za Piotrow-ski 2010: 222–223. 14 Do nielicznych prac zwracających uwagę na czynnik kulturowy negocjacji kryzyso-wych należy artykuł M. Hammera i R. Rogana (2002: 551–575). 15 Należy także zwrócić uwagę, że konieczność negocjowania nie jest powszechnie przy-znawana. H. E. Lapan i T. Sandler (1988: 16–21) badają przy pomocy teorii gier strate-gię, iż władze nie powinny negocjować z terrorystami, w przypadku przestępstwa wzięcia i przetrzymywania zakładników wyznaczają warunki skuteczności takiej strategii. B. Frey, S. Lüchinger (2002: 209–221; 2003: 264–269) uzasadniają kierunki polityki antyterrory-stycznej z punktu widzenia analizy ekonomicznej. Jak zaznaczają na zakończenie artyku-łu (Frey, Lüchinger, 2003: 269) propozycje dotyczą problemów sformułowanych w spo-sób ogólny i wymagają dalszych badań.

Jadwiga Stawnicka40

Polska literatura przedmiotu nie może poszczycić się wieloma pu-blikacjami z tego obszaru tematycznego. W książce Brunona Hoły-sta Terroryzm (2009) liczącej 2083 strony, poświęcono 21 stron (1% tekstu) kwestii negocjacji z terrorystami dotyczącymi zakładników. Autor powołuje się przede wszystkim na artykuł językoznawcy i logi-ka M. Tokarza Negocjacje z terrorystą (2005: 195–230), który zawiera wskazówki dotyczące aspektu komunikacyjnego negocjacji ze spraw-cą, chociaż – jak podkreśla autor – daleko ważniejsze są aspekty psy-chologiczne, militarne, prawne i społeczne, a także czysto techniczne i organizacyjne, związane z koordynacją działań w miejscu zdarze-nia (Tokarz, 2005: 196).

Pojawiają się – nieliczne zresztą – artykuły dotyczące sposobu pro-wadzenia negocjacji policyjnych (Bartuszek, 2008a, 2008b; Białek, 2006: 32–37; Bielska, 1999, 2001; Biernat, 2008: 30–34; Bodziach, Po-waża: 2002 16; Burger-Łomnicka, 1994; Jałoszyński, 2000: 89–90; Kuli-gowski, 2007: 12–13; Liedel, 2003: 12–13; Loranty, 2003; 2007; Pawlik, 1994: 37–42). Z książek poświęconych tej tematyce na tle incyden-tów wzięcia i przetrzymywania zakładników wymienić należy pracę J. Pawlika Negocjacje z osobami przetrzymującymi zakładników (Le-gionowo, 1990), tłumaczoną z języka angielskiego książkę N. Antokol, M. Nudell Nikt nie jest neutralny. Porywanie zakładników politycznych we współczesnym świecie (1990), książkę J. Kaczmarka, J. Kierszki Po-rwania dla okupu (2008), a także książkę D. Piotrowicza poświęconą zagadnieniom komunikacji kryzysowej, szczególnie jej nurtu zwią-zanego z pracą policji oraz służb społecznych i medycznych Negocja-cje kryzysowe i policyjne. Wybrane zagadnienia psychologiczne i kry-minologiczne (Piotrowicz, 2010). Osobne miejsce zajmują monografi e K. Jałoszyńskiego poświecone zagadnieniom terroryzmu, których zna-czenia nie da się przecenić (2001a; 2001b; 2001c; 2002; 2003; 2008; 2010).

W roku 1994 r. Decyzją Komendanta Głównego Policji powoła-no zespół programowo-metodyczny ds. szkolenia negocjatorów 17.

16 Książka poświecona jest roli prenegocjacji policyjnych. 17 Propozycje doboru kryteriów osobowościowych kandydatów na negocjatorów oraz specjalistycznego przygotowania funkcjonariuszy wytypowanych do grup negocjatorów


Pierwszą działającą komórką negocjacyjną był Zespół ds. Negocjacji Wydziału Antyterrorystycznego Komendy Stołecznej Policji. Od cza-su utworzenia Biura Operacji Antyterrorystycznych etatowi negocja-torzy pełnią służbę w tej strukturze. Sekcje negocjatorów etatowych znajdują się także w Komedzie Wojewódzkiej policji w Łodzi, a ich działania koordynuje Biuro Głównego Sztabu policji KGP. Od 2002 r. w każdej komendzie wojewódzkiej działają nieetatowe zespoły nego-cjacyjne.

Negocjatorzy policyjni pracują w oparciu o dwa dokumenty: Zarzą-dzenie nr 213 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 lutego 2007 roku do spraw metod i form przygotowania i realizacji zadań Policji w przypadkach zagrożenia życia i zdrowia ludzi lub ich mienia albo bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także Zarządzenie nr 4 Ko-mendanta Głównego Policji z dnia 26 marca 2002 roku w sprawie form i metod wykonywania negocjacji policyjnych.

Przepływ informacji w sytuacjach kryzysowych. Perspektywy badawcze

W celu wyjaśnienia zagadnień związanych z zagadnieniami komu-nikowania się w sytuacjach kryzysowych Wydział Filologiczny Uni-wersytetu Śląskiego i Komenda Wojewódzka Policji w Katowicach rozpoczęły pracę nad projektem badawczym Przepływ informacji w sytuacjach kryzysowych. Badania wykonawców tego interdyscypli-narnego projektu 18 obejmować będą aspekt psychologiczny, społecz-ny, organizacyjny i – ze szczególnym uwzględnieniem – aspekt ję-zykowy w obrębie badanych obszarów w sytuacjach kryzysowych. Badania przepływu informacji w sytuacji kryzysowej ujmują sytu-ację komunikacyjną w ramach szerokiej perspektywy badawczej, jako

poruszył J. Pawlik na konferencji zorganizowanej w Centrum Szkolenia Policji 21 X 1993 r. (Pawlik 1994: 37–42). Por. także uwagi K. Jałoszyńskiego (2000: 88). 18 Wykonawcami projektu będzie także Zarząd Centralnego Biura Śledczego w Kato-wicach i Komenda Miejska Policji w Siemianowicach Śląskich. Kierownikiem projektu i głównym wykonawcą jest prof. dr hab. Jadwiga Stawnicka z Uniwersytetu Śląskiego.

Jadwiga Stawnicka42

zjawisko wielokanałowe i wielokodowe 19, zachodzące w planie wer-balnym, parawerbalnym i niewerbalnym obejmujące nie tylko samą wypowiedź oraz intencje i kontekst, ale i milczenie, pauzę, retardację (opóźnianie narracji), elementy parawerbalne i niewerbalne (gesty, mimika…).

Badania nad przepływem informacji w sytuacjach kryzysowych będą dotyczyły następujących tematów szczegółowych: Komuni-kacja w sytuacjach kryzysowych. Aspekt językowy, psychologiczny, prawny i organizacyjny negocjacji policyjnych; Badanie relacji nego-cjator – sprawca w ramach wybranych modeli komunikacyjnych; Ko-munikacja niewerbalna w sytuacjach kryzysowych; Public relations w sytuacjach kryzysowych w mundurowych instytucjach służby pu-blicznej (studia przypadków w Policji). Te propozycje pełnią jedynie rolę zwiastuna, otwierając szerokie spektrum badawcze w tym za-kresie. Celem ogólnym badań jest między innymi sprawdzenie hi-potezy o istnieniu związku pomiędzy zasadnością stosowania stra-tegii wywierania wpływu na sprawcę a typem incydentu, typem sprawcy, fazą negocjacji, czynnikiem kulturowym a poziomem ich skuteczności i określenie możliwości w zakresie antycypowania zachowań sprawcy poprzez stosowanie odpowiednich strategii kon-wersacyjnych, a także analiza działań w zakresie komunikacji Policji z mediami.

Wykonawcy projektu stawiają przed sobą następujące cele szcze-gółowe:

– określenie reguł stosowania strategii konwersacyjnych w nego-cjacjach policyjnych przy spojrzeniu na komunikację z szerszej perspektywy, co prowadzi do badania naturalnych ciągów aktów mowy w celu orzekania celu pragmatycznego i charakteryzowa-nia środków wyrażania danego aktu mowy (np. sposoby wyraża-nia odmowy, wyrażanie braku zgody z opinią rozmówcy, wykład-niki przepraszania, prośby, deprecjonowania siebie i innych) przy podkreśleniu czynników wpływających na wybór strategii konwer-

19 W komunikacji wykorzystywane są wszystkie zmysły jako kanały przekazu (kanał audio-akustyczny, kinetyczno-wizualny, odorogenno-olfaktyczny, grafi czny, dotykowy (Kita, 1998: 31) oraz kod werbalny, parawerbalny i niewerbalny, a także kulturowy.


sacyjnej: pragmatycznych (konkretna sytuacja użycia, cel komuni-kacyjny), socjologicznych (status społeczny rozmówców, dystans ról), cech psychicznych rozmówców (preferencje werbalne i poza-werbalne, indywidualny styl zachowania);

– badanie relacji uczestników interakcji w sytuacjach kryzysowych w ramach wybranych modeli komunikacyjnych, między innymi modelu R. Rogana i M. Hammera (akronim S.A.F.E; 1994, 1995), modelu cylindrycznego P. Taylora (2002); modelu fazowego P. Gul-livera (1979) 20, w celu wskazania ich uniwersalności oraz weryfi -kacji dla sytuacji kryzysowych w sensie szerokim;

– wskazanie niedocenianej do tej pory roli komunikacji niewerbalnej w negocjacjach kryzysowych (badaniem zostaną objęte przypadki zachowań niewerbalnych towarzyszących wypowiadanym zwro-tom werbalnym w negocjacjach policyjnych, zarówno przez nego-cjatora, jak i sprawcę sytuacji kryzysowej, a także innych uczestni-ków sytuacji kryzysowej);

– omówienie zagadnień związanych z pracą służb public relations w sytuacjach kryzysowych w mundurowych instytucjach służby publicznej ze szczególnym uwzględnieniem aspektu językowego poprzez charakterystykę warunków działania rzecznika prasowe-go w mundurowych instytucjach służby publicznej (z uściśleniem do Policji), wykorzystania warsztatu językowego w pracy rzecznika Policji, wykorzystania Internetu w procesie komunikacji w sytuacji kryzysowej, roli komunikacji niewerbalnej w kontaktach rzeczni-ków Policji z dziennikarzami 21.

20 O modelu fazowym P. Gullivera patrz Holmes M. E., Sykes R. E., 1993: A test of the fi t of Gulliver’s phase model to hostage negotiations. „Communication Studies”, Vol. 44, 38–55. 21 Materiał badawczy zostanie wyekscerpowany z dialogów i scen z fi lmów o tematy-ce negocjacji policyjnych, z literatury pięknej, nagrań z negocjacji kryzysowych i policyj-nych, wywiadów z uczestnikami sytuacji kryzysowej (negocjatorami, sprawcami, ofi arami, świadkami, (w tym przedstawicielami mediów) rodziną, policjantami przeprowadzający-mi prenegocjacje, policjantami – świadkami incydentu), wyników eksperymentów – sy-mulowania sytuacji kryzysowych z udziałem negocjatora, sprawcy i ofi ary, z obcojęzycz-nej literatury przedmiotu (z uwzględnieniem czynnika różnic międzykulturowych przy ekscerpcji przykładów) oraz wykorzystane zostaną przykłady własne, materiały prasowe, wywiady z rzecznikami prasowymi służb mundurowych.

Jadwiga Stawnicka44

Badania stanu kompetencji komunikacyjnych negocjatora prze-prowadzane będą w oparciu o ujęcia kompetencji komunikacyj-nej na gruncie socjo- i psycholingwistyki, pragmatyczo-konteksto-wą typologię aktów komunikacyjnych A. Awdiejewa (1987, 2004) i Z. Nęckiego (1996, 2000), koncepcję zasad skutecznego komuniko-wania się G. Leecha (1983) oraz koncepcję stylów komunikacji in-terpersonalnej L. Grzesiuk (1994). Badania prowadzone będą z per-spektywy współczesnego językoznawstwa, semantyki i teorii aktów mowy, łączonych z kognitywizmem oraz z psychologią. Przyjęty spo-sób opisu został oparty na teorii H. P. Grice’a i uzupełniony aparatem pojęciowo-analitycznym retoryki, z podkreśleniem złożoności inte-rakcji werbalnych (Warchala, 1991; Kita, 1998). Badania prowadzo-ne w ramach projektu opierać się będą także na opisanej w literatu-rze przedmiotu metodologii (P. J. Taylor, R. G. Rogan, M. R. Hammer, P. H. Gulliver).

W badaniach komunikacji niewerbalnej podstawę metodologicz-ną stanowią badania K. L. Bühlera i W. M. Wundta nad psycholo-gią mowy. Komunikacja niewerbalna jest złożoną strukturą, z której można wyodrębnić takie czynniki jak: parajęzyk – obejmujący wła-ściwości głosowe i niewerbalne – wokalizację, proksemikę – obrazu-jącą relacje między ciałem a otaczającą przestrzenią i środowiskiem oraz kinezykę – obejmującą swoim zakresem wszystkie ruchy ciele-sne, tj. ruchy mięśni twarzy, gesty, postawy i ruchy całego ciała. Inne kategorie niewerbalne, które mają ważny, ale w pewien sposób bar-dziej pośredni związek z interakcją, to wygląd fi zyczny, czyli przed-miotowość osoby, sposób wykorzystania czasu, czyli chronemika, oraz obiekty fi zyczne i ich uporządkowanie.

Zachowania niewerbalne w negocjacjach policyjnych

Nie ulega wątpliwości, iż akt komunikacyjny zawiera w sobie oprócz elementów języka (znaków językowych) i elementy innych kodów (np. kinetycznego czy proksemicznego).


W pracach o komunikacji niewerbalnej można spotkać się z twier-dzeniami, iż 7% komunikatu to przekaz werbalny, 38% to sygnały parawerbalne, zaś aż 55% to sygnały niewerbalne, przy czym auto-rzy powołują się na pracę A. Mehrabiana (1971). Ale – jak zauwa-ża – B. J. Kaczmarek (Kaczmarek, Markiewicz 2003: 7), spostrzeże-nia A. Mehrabiana odnoszą się do wyrażania stanów emocjonalnych, a nie do aktu komunikacji w sferze neutralnej, tj. „ogólne uczucie = 7% uczucia wyrażone słowami + 38% uczucia wyrażone głosem + 55% uczucia wyrażone mimiką” (Zimbardo, Ruch 1994: 154).

Zachowania niewerbalne mają szczególne znaczenie w sytuacji napięcia emocjonalnego. Informacje dotyczą przekazywania stanów emocjonalnych, dlatego też badania komunikacji niewerbalnej na-bierają szczególnego znaczenia w kontekście badań negocjowania ze sprawcą sytuacji kryzysowej. Do tej pory nie badano roli zachowań niewerbalnych w sytuacjach kryzysowych, w tym w negocjacjach po-licyjnych 22. Kod niewerbalny obejmuje gesty konwencjonalne, znaki utrwalone w danej grupie społecznej, znaki indywidualne, dla któ-rych źródłem są osobowościowe predyspozycje mówiącego, system utrzymywania odległości między mówiącymi (gesty wykonywane re-kami, dłońmi i palcami, mimika twarzy, ruchy ciała, głowy, nóg, od-dalanie się i zbliżanie do rozmówcy).

Badania komunikacji niewerbalnej w negocjacjach mogłyby pole-gać między innymi na analizie pozawerbalnego wyrażania znaczeń w ramach kompetencji komunikacyjnej negocjatora (kinezyka i prok-semika) i roli komunikacji niewerbalnej we wspieraniu komunikatów słownych (np. posługiwanie się natężeniem głosu, tempem mówienia pomaga w odbiorze informacji).

Poniżej przedstawiono tabelarycznie podział zachowań niewerbal-nych wg Z. Nęckiego (2000: 185–186).

22 Problem roli komunikacji niewerbalnej w sytuacjach kryzysowych analizuje w roz-prawie doktorskiej Komunikacja niewerbalna w sytuacjach kryzysowych st. sierz. mgr Ja-goda Tomnek-Olczak (patrz także Jej artykuł Komunikacja niewerbalna w negocjacjach policyjnych – rola mimiki w niniejszym tomie).

Jadwiga Stawnicka46

Tabela 1. Zachowania niewerbalne w komunikacji (Nęcki, 2000: 185–186)Typy zachowań niewerbalnych

Gestykulacja Ruchy rąk; Ruchy dłoni; Ruchy palców, np. wskazywanie pal-cem, przeniesienie ręki z wystawionym palcem do góry, roz-stawienie palców; Ruchy nóg; Ruchy stóp; Ruchy głowy; Ruchy korpusu ciała

Wyraz mimiczny twarzy

Np. marszczenie nosa, ruchy warg, ruchy brwi, wystawienie ję-zyka podczas mówienia; Otwieranie szeroko ust; Otwieranie lekkie ust; Zamykanie i zaciskanie ust; Usztywnienie podczas mówienia jednej z warg; Zamkniecie przez dłuższy czas ust;Zaciśnięcie ust

Dotyk i kontakt fizyczny

Wygląd fizyczny

Ubiór; Uczesanie; Znaki szczególne

Dźwięki paralingwi-styczne

Westchnienia; Pomruki; Płacz; Sapanie; Gwizdanie; Jęki; Śmiech: śmianie się na samogłoskę „a”; śmianie się na samo-głoskę „u”; śmianie się na samogłoskę „i”; śmianie się na sa-mogłoskę „e”; śmianie się na samogłoskę ‘o”; śmianie się po-przez hm-hm; Przydźwięki: eee,yyy / odgłosy, które nie tworzą słów

Kanał wokalny

Intonacja; Mówienie ciepłe, przyjazne / ostre, zimne; dyna-miczne / spokojne nerwowe, inne; Akcentowanie; Barwa gło-su; Rytm mówienia; Wysokość głosu

Spojrzenie i wymiana spojrzeń

Ruchy oczu: intensywne wpatrywanie się w partnera; Brak mrugania; Zawężanie się źrenic; Stopniowe przymykanie oczu; Długie, powolne spojrzenie w bok; Spuszczanie wzroku; Szyb-kie odwracanie wzroku; Rozszerzanie źrenic

Dystans fizyczny między rozmówcami

Strefa intymna pomiędzy 15 a 45 cm / subintymna 1–14 cm; Strefa osobista od 46 cm do 122 cm; Strefa społeczna od 122 cm do 3,6m; Strefa publiczna powyżej 3,6 m

Pozycja ciała w trakcie rozmowy

Poziom napięcia / rozluźnienia; Otwarcie / zamknięcie; Opar-cie rąk na biodrach, odchylenie głowy do tyłu

Organizacja środowiska

Charakterystyka miejsca: oświetlenie, umeblowanie …


Zakończenie

Uwzględniając badania aspektu komunikacyjnego w negocjacjach kryzysowych, należałoby uwzględnić szereg problemów szczegóło-wych tego niezwykle interesującego programu badawczego. W części końcowej celowe jest wskazanie kierunków badawczych w zakresie badań nad komunikacją w sytuacjach kryzysowych. Poniżej wymie-niono niektóre z możliwości dotyczące badań aspektu komunikacyj-nego negocjacji kryzysowych: 1. Wyjaśnienie kwestii terminologicznych (np. terminy: kryzys, kon-

fl ikt, katastrofa, stan zagrożenia, sytuacja kryzysowa, negocjacje, negocjacje kryzysowe, negocjacje policyjne, terror, terroryzm). Omawiając pojęcie kryzysu, celowe jest zanalizowanie kontekstów, w jakich występuje słowo kryzys w komputerowym Korpusie Cy-tatów Redakcji Słowników Języka Polskiego PWN, a ten kieru-nek postępowania badawczego byłby także celowy w odniesieniu do pozostałych pojęć z wykorzystaniem szerokiego materiału za-wierającego konteksty użycia, między innymi materiały prasowe, przykłady z literatury przedmiotu, korpusy tekstowe. Badania ta-kie mogłyby także objąć te pojęcia w innych językach, co urucho-miłoby możliwości badań konfrontatywnych.

2. Kryzys jako jedno ze „słów-kluczy” współczesności (parametr tekstowy, leksykalny i gramatyczny).

3. W jakim stopniu wiedza o procesach i mechanizmach wywiera-nia wpływu na ludzi uwzględnia specyfi kę języka, np. użycia róż-nych zwrotów gramatycznych, form komunikowania się w nego-cjacjach kryzysowych.

4. Zastosowanie modeli zachowań komunikacyjnych w negocjacjach kryzysowych.

5. Sprawdzenie zasadności stosowania modeli komunikacyjnych (np. P. Taylora, 2002) na obszernym materiale badawczym.

6. Ocena charakteru zachowań komunikacyjnych uczestników sy-tuacji kryzysowej.

7. Na czym polega istota zależności między zasadnością użycia reguł wpływu społecznego (Cialdini, 2002) przez negocjatora a typem

Jadwiga Stawnicka48

incydentu. Ustalenia na podstawie analizy wypowiedzi negocjato-ra, wyłączenia tych wypowiedzi, które służą wymianie informacji (w tym o szczegółach technicznych), projekcji emocji. Które stra-tegie są stosowane najczęściej w danym typie incydentu, a które najrzadziej. Jak prezentuje się ich udział procentowy dla każdego typu incydentu oraz w obrębie danego typu incydentu w każdym przypadku szczegółowym. Czy zaobserwowano różnice w stoso-waniu strategii wpływu przez negocjatorów.

8. Relacje między sprawcą i negocjatorem w incydentach wzięcia i przetrzymywania zakładników z powodów politycznych, kry-minalnych i psychologicznych.

9. Ustalenie relacji między stosowaniem poszczególnych reguł wpły-wu społecznego. Czy ich stosowanie da się wyznaczyć grupowo, tj. niektóre strategie mogą występować z innymi?

10. Charakterystyka zachowania sprawcy w incydencie. Zachowanie sprawcy z punktu widzenia stosowanych przez sprawcę strategii wpływu i reakcji na stosowane strategie przez negocjatora 23. Czyn-niki wpływające na stosowanie poszczególnych strategii wpływu przez sprawcę – uwzględnienie parametrów sytuacji. Jak progno-zować zachowania sprawcy?

11. Relacje między negocjatorem i sprawcą – jakie strategie stosowane przez negocjatora powodują prognozowane zachowanie sprawcy, a jakie nie powodują i jakie parametry sytuacji wpływają na wy-niki badań.

12. Sposoby wyrażania poszczególnych strategii wpływu społeczne-go w negocjacjach kryzysowych. Jakie środki językowe są stoso-wane do wyrażania strategii wpływu.

14. Udział strategii wpływu w poszczególnych fazach incydentu. 15. Badania relacji między sprawcą i negocjatorem w incydentach

wzięcia i przetrzymywania zakładników (z powodów politycz-nych, kryminalnych i psychologicznych) mogłyby być prowadzo-ne w kierunku relacji pomiędzy stosowanymi strategiami a re-

23 Te badania nabierają szczególnego znaczenia w kontekście obrony przed stosowa-niem strategii.


akcjami interlokutora w celu uprawdopodobnienia możliwości prognozowania zachowań sprawcy w czasie trwania incydentu.

16. Zbadanie roli języka jako jednego z psychospołecznych inhibito-rów agresji.

17. Rejestr metafor i językowych środków stylistycznych stosowa-nych dla opisu rzeczywistości i przypisywanych pojęciom (typy metafor: animizacja, personifi kacja, oksymoron, symbol, alego-ria, ironia).

18. Terroryzm jako proces komunikacji. 19. Terroryzm – media. Analiza zjawiska. 20. Strach i lęk w terrorystycznych kampaniach wpływu społeczne-

go. Aspekt językowy. 21. Badania incydentów z punktu widzenia perspektywy ofi ary. 22. Problem syndromu sztokholmskiego w literaturze o sytuacjach

kryzysowych. 23. Badania aktów mowy w negocjacjach kryzysowych. 24. Strategie konwersacyjne w negocjacjach kryzysowych 24. 25. Środki realizacji aktów zagrażających twarzy w negocjacjach po-

licyjnych. 26. Sposoby wyrażania agresji werbalnej w sytuacjach kryzysowych. 27. Emocjonalizmy składniowe jako narzędzie perswazji emocjonal-

nej (pytania retoryczne, wypowiedzenia żądające, wypowiedze-nia wykrzyknikowe) w negocjacjach kryzysowych.

28. Zastosowanie skal analizy treściowej L. Gottschalka i G. Gleser (1969, 1980) do badania stanów emocjonalnych uczestników sy-tuacji kryzysowej poprzez analizę wypowiedzi językowych.

29. Opis i klasyfi kacja arsenału systemowego środków perswazyjnych w sytuacjach kryzysowych.

24 „Strategia konwersacyjna to taki świadomie kierowany przez nadawcę i odbiorcę spójny ciąg aktów mowy, za pomocą którego interlokutorzy dążą do osiągnięcia akcepto-wanego celu komunikacyjnego” (Awdiejew, 1991: 8).

Jadwiga Stawnicka50

Bibliografi a

Awdiejew A., 1987: Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeń. Kra-ków.

Awdiejew A., 2004: Gramatyka interakcji werbalnej. Kraków. Bartuszek B., 2008a: Tu nie ma gwiazd: negocjatorzy policyjni. „Policja 997”,

nr 9, 20–21. Bartuszek G., 2008b: Ośmiornica w puszczy: policyjni negocjatorzy. „Policja

997”, nr 6, 36–37. Bazerman, M. H., Curhan J. R., Moore D. A., Valley K. L., 2000: Negotiation.

“Annual Review of Psychology” 51, 279–314. Białek T., 2006: Odbić samolot, uratować zakładników. „Komandos” nr 9, 32–37. Bielska T., 1999: Problematyka negocjacji policyjnych na poszczególnych etapach

kształcenia psychologicznego. W: Krzyna I. (red.): Psychologia a praktyka policyjna. Dotychczasowe doświadczenia i kierunki rozwoju kształcenia psy-chologicznego w szkołach policyjnych (materiały poseminaryjne). Szczytno.

Bielska T., Kędzierska G. (red.), 2001: Zachowanie policjanta na miejscu in-cydentu z zakładnikami lub manifestowanej próby samobójstwa. Szczytno.

Biernat, L., 2008: Komunikacja wewnętrzna jako skuteczny element negocja-cji policyjnych. „Kwartalnik Policyjny”, nr 4, 30–34.

Bilsky W., 2007: Krisenverhandlungen – Verhandlungen bei Geiselnahmen. Möglichkeiten und Grenzen eines Th eorie-Praxis-Transfers. In: C. Lorei (Hrsg.) Polizei & Psychologie. Kongressband der Tagung „Polizei & Psy-chologie“ am 3. und 4. April 2006 in Frankfurt AM Main. Verlag für Po-lizeiwissenschaft , 11–39.

Bilsky W., Müller J., Voss A., von Groote E., 2005: Aff ect assessment in crisis negotiation: An exploratory case study using two distinct indicators. “Psy-chology, Crime & Law” 11 (3), 275–287.

Bodziach K., Poważa D., 2002: Prenegocjacje policyjne – istota i znaczenie. Katowice.

Burger-Łomnicka J., 1994: W poszukiwaniu negocjatorów. „Policyjny Biule-tyn Szkoleniowy”, nr 3–4.

de Callieres François, 1929 (1997): Sztuka dyplomacji. Przekład i wstęp – M. Szerer (podstawa wydania: Warszawa 1929). Lublin.

Cialdini B., 2002: Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańsk. Donohue W. A., Ramesh C., Borchgrevink C., 1991: Crisis bargaining: Trac-

king relational paradox in hostage negotiation. “Th e International Journal of Confl ict Management” 2, 257–274.


Donohe W. A., Ramesh D., Kaufman G., Smith R., 1991: Crisis bargaining in hostage negotiations. “International Journal of Group Tensions” 21, 133–154.

Dubisz S. (red.), 2003: Uniwersalny Słownik Języka Polskiego. Warszawa (USJP).Frey B., Lüchinger S., 2002: Ist Abschreckung wirksam? Eine Őkonomische

Analyse des Terrorismus. „Forum für Wortschaft s- Und Finanzpolitik”. Band 28, Heft 3, 209–221.

Frey B., Lüchinger S., 2003: Anti-Terrorismus Politik. Eine ökonomische Ana-lyse. „Wirtschaft swissenschaft liches Studium“ 33. Heft 5, 264–269.

Fuselier G. D., 1988: Hostage negotiation consultant: Emerging role for the cli-nical psychologist. “Professional Psychology. Research and Practise” 19, nr 2, 175–179.

Fuselier G. D., Van Zandt C. R., Lanceley F. J., 1991: Negotiating the protrac-ted incident: Th e Oakdale and Atlanta prison sieges. “FBI Law Enforce-ment Bulletin” 58, 1–7.

Gottschalk L.A., Gleser G. C., 1969: Th e Measurement of Psychological States trough the Content Analysis of Verbal Behaviour. Los Angeles.

Gottschalk L.A., Gleser G. C., 1980: Spezifi sche Aspekte unseres sprachinhalt-sanalytischen Ansatzes. In: G. Schöfer (hrsg.): Gottschalk-Gleser Sprachin-haltsanalyse. Th eorie und Technik. Studien zur Messung ängstlicher und ag-gressiver Aff ekte. Weinheim, 15–41.

Greenstone J., 1995: Tactics and Negotiating Techniques (TNT): Th e Way of the Past and the Way of the Future. W: Kurke M., Scrivner E. (eds.): Poli-ce Psychology Into te 21st Century. Hillsdale.

Grzesiuk L., 1994: Studia nad komunikacją interpersonalną. Warszawa.Gulliver P. H., 1979: Disputes and negotiations: A cross-cultural perspecti-

ve. New York. Hammer M. R., Rogan R. G., 1997: Negotiation models in crisis situations:

Th e value of a communication based approach. In: Rogan R. G., Hammer M. R., Van Zandt C. R. (ed.): Dynamic processes of crisis negotiation: Th e-ory, research and practice. London, 9–23.

Hammer M. R., Rogan R. G., 2002: Latino and Indochinese interpretative fra-mes in negotiating confl ict with law enforcement: a focus group analysis. “International Journal of Intercultural Ralations” 26, 551–575.

Head W. B., 1988: Th e hostage response. Doctoral dissertation, Th e School of Criminal Justice. Th e State University of New York at Albany.

Hogan K., 2001: Psychologia perswazji. Strategie i techniki wywierania wpły-wu na ludzi. Warszawa.

Jadwiga Stawnicka52

Holmes M. E., Sykes R. E., 1993: A test of the fi t of Gulliver’s phase model to hostage negotiations. „Communication Studies”, Vol. 44, 38–55.

Hołyst B., 2009: Negocjacje z terrorystami dotyczące zakładników W: B. Ho-łyst: Terroryzm. Tom 2. Warszawa, 1027–1048.

Jałoszyński K., 2000: Negocjacje policyjne. „Policja. Kwartalnik Kadry Kie-rowniczej Policji”, nr 4, 89–90.

Jałoszyński K., 2001a: Zagrożenie terroryzmem w wybranych krajach Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych. Warszawa.

Jałoszyński K., 2001b: Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce. Warszawa.Jałoszyński K., 2001c: Terroryzm fundamentalistów islamskich. Warszawa. Jałoszyński K., 2002: Terroryzm i walka z nim we współczesnym świecie. Le-

gionowo.Jałoszyński K., 2003: Koncepcja współczesnych działań antyterrorystycznych.

Warszawa. Jałoszyński K., 2008: Współczesny wymiar antyterroryzmu. Warszawa.Jałoszyński K., 2010: Zagadnienia fi zycznej walki z zagrożeniami terrorystycz-

nymi: aspekty organizacyjne i prawne. Warszawa. Kaczmarek J., Kierszka M., 2008: Porwania dla okupu. Wolters Kluwer. Kita M., 1998: Wywiad prasowy. Język – gatunek – interakcja. Katowice. Korżyk K., 2001: Wyrażenie komunikacyjne – metafora a rzeczywistość. W:

Habrajska G. (red.): Język w komunikacji. Tom 1. Łódź, 103–116. Kuligowski Ł., 2007: Kiedy do akcji wkraczają negocjatorzy: rozwiązywanie sy-

tuacji kryzysowych. „Gazeta Prawna”, nr 96, dod. Prawo o Życie, A12–A13. Lapan H. E., Sandler T., 1989: To Bargain or Not To Bargain: Th at Is Th e Qu-

estion. “American Economic Review”, vol 78 (2), 16–21. Leech G. N., 1983: Principles of Pragmatics. London New York.Liedel K., 2003: Zwalczanie brania zakładników. „Jurysta”, nr 11, 12–13. Loranty D., 2007: Zasady prowadzenia negocjacji ze sprawcami zamachów

terrorystycznych. W: Szafrański J. (red.): Współczesne zagrożenia terrory-styczne i możliwości ich zwalczania. Szczytno, 222–255.

Loranty D., 2003: Kurs zarządzania w sytuacjach kryzysowych według kon-cepcji obowiązujących w FBI. „Policja. Kwartalnik Kadry Kierowniczej Policji”, nr 3.

McMains M. J., Mullins W. C., 2001: Crisis negotiation. Cincinati, OH. Mehrabian A., 1971: Silent Messages. Wadsworth: Belmont, California. Nęcki Z., 1996: Komunikacja interpersonalna. Kraków. Nęcki Z., 2000: Komunikacja międzyludzka, Kraków. Pawlik J., 1990: Negocjacje z osobami przetrzymującymi zakładników. Cen-

trum Szkolenia Policji – Legionowo.


Pawlik J., 1994: Negocjacje z osobami przetrzymującymi zakładników jako forma zapobiegania agresji. W: Agresja i metody jej przeciwdziałania. Odniesienia do praktyki edukacyjnej i działań prewencyjnych Policji. Materiały z konferencji zorganizowanej w Centrum Szkolenia Policji 21.10.1993. Legionowo, 37–42.

Piotrowicz D., 2010: Negocjacje kryzysowe i policyjne. Wybrane zagadnienia psychologiczne i kryminologiczne. Warszawa.

Putnam L. L., Roloff M. E. (red.), 1992: Communication and negotiation. Newbury Park.

Reboul O., 1980: Kiedy słowo jest bronią. W: Głowiński M. (red.): Język i spo-łeczeństwo. Warszawa, 299–338.

Rogan R. G., Hammer M. R., 1994: Crisis negotiations: A preliminary inve-stigation of facework in naturalistic confl ict discourse. “Journal of Applied Communication Research” 22, 216–231.

Rogan R. G., Hammer M. R., 1995: Assessing message aff ect in crisis nego-tiations: An exploratory study. “Human Communication Research” 21, 553–574.

Rubin J. Z., Pruitt D. G., Kim S. H., 1994: Social confl ict: Escalation, stalema-te, and settlement. New York.

Soskis D. A., Van Zandt L. R., 1986: Hostage negotiation: Law enforcemen-t’s most eff ective nonlethal weapon. “Behavioral Sciences and the Law” 4, 423–435.

Taylor P. J., 2002: Cylindrical model of communications behaviour in crisis ne-gotiation. „Human Communication Research” 28, 7–48.

Tokarz M., 2005: Negocjacje z terrorystą. W: Sierocka B. (red.): Aspekty kom-petencji komunikacyjnej. Wrocław, 195–230.

Warchala J., 1991: Dialog potoczny i tekst. Katowice. Zimbardo P. G., Ruch F. L., 1994: Psychologia i życie. Warszawa.

Prof. dr hab. Jadwiga Stawnicka – Kierownik Studiów Podyplomowych Negocjacji Kryzysowych na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskie-go, Kierownik Zakładu Rosyjskiego Języka Biznesu w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej, autorka ponad 100 publikacji w zakresie badań konfrontatywnych z zakresu językoznawstwa rosyjsko-polsko-niemieckie-go, problematyki aspektologicznej, translatologicznej i komunikologicz-nej, w tym 5 monografi i, członek Towarzystw Językoznawczych (między innymi Slavic Linguistics Society, Gesellschaft für Sprache & Sprachen).

Jagoda Tomanek-OlczakKomenda Miejska Policji w Siemianowicach Śląskich, Uniwersytet Śląski

Komunikacja niewerbalna

w negocjacjach policyjnych

– rola mimiki

Celem artykułu jest przedstawienie komunikacji niewerbalnej z perspek-tywy nie psychologicznej, a komunikacyjnej i wskazanie roli, jaką w ne-gocjacjach policyjnych może pełnić jeden z jej podstawowych elementów, jakim jest mimika. Aby to uczynić, poprowadzę czytelnika lingwistycz-ną ścieżką i ów element przedstawię w kontekście wypowiadanych słów – tak, aby uchwycić jego właściwe znaczenie. Materiał badawczy stano-wiły obserwacje wyrazów mimicznych 1 pochodzących z negocjacji poli-cyjnych ukazanych w kanadyjskim serialu telewizyjnym Flashpoint 2 w re-

1 Jak wskazuje Szczurek (2007: 207) wyrazy mimiczne są zachowaniami niewerbalny-mi, które w procesie komunikacyjnym, poprzez angażowanie mięśni twarzy: małżowiny usznej, sklepienia czaszki, otoczenia szpary ust, otoczenia szpary powiek, otoczenia noz-drzy, są w stanie przekazać pewne elementy treści, emocji lub ocen. 2 Analizowanie komunikacji niewerbalnej towarzyszącej wypowiadanym słowom na podstawie wyselekcjonowanych dialogów z fi lmów i seriali o tematyce negocjacji poli-cyjnych to tylko jedna z możliwości ukazania zjawiska. Obecność kamery, jak i sam fakt inscenizowania dialogów może pozbawić sytuację cech naturalności. Zasadnym jest ba-danie zjawiska w oparciu o szereg innych materiałów, pochodzących między innymi z au-tentycznych negocjacji policyjnych. Pozwoli to na wyeliminowanie nienaturalności, bo jak pisze J. Sztumski (1995: 116), gdy ludzie są świadomi tego, że są przedmiotem badań, wówczas ich zachowanie staje się nieautentyczne, czyli nabiera cech sztuczności. Niemniej

Komunikacja niewerbalna w negocjacjach policyjnych – rola mimiki 55

żyserii Stephena Surjik. Serial przedstawia historię członków Strategic Response Unit (SRU) – elitarnej jednostki kanadyjskiej policji miejskiej, która wkracza do akcji w najbardziej ekstremalnych sytuacjach, wyma-gających przeprowadzenia negocjacji policyjnych. Jako że zupełne wyłą-czenie perspektywy psychologicznej przy zestawieniu przekazu werbal-nego z niewerbalnym nie jest możliwe, interpretację mimiki opieram na opisach znaków Petera Colletta (Księga znaków) oraz ekspresji mimicz-nej Wiesława Sikorskiego (Gesty zamiast słów).

Słowa kluczowe: komunikacja niewerbalna, negocjacje policyjne, mi-mika, kryzys

1.

Zasadnym wydaje się stwierdzenie, iż moc i rola komunikacji nie-werbalnej zostały już dość wnikliwie opisane przez psychologów. Nie trzeba zatem uzmysławiać roli przekazu niewerbalnego w naszym je-stestwie. Nie dziwią już stwierdzenia, iż jego elementy stają się rów-norzędnymi środkami, mającymi niemały wpływ na porozumiewanie się ludzi. Znikoma jest jednak ilość badań językowych w tym zakre-sie, co powinno stać się motorem napędzającym do podjęcia działań – zwłaszcza w sferze wyrazów mimicznych. Podstawy do tego dzia-łania dają Wilhelm Wundt – zwolennik teorii, że język powstał wła-śnie z mimicznych gestów oraz Karl Bühler, który zwraca uwagę, iż język nie istnieje sam i nie można oderwać go od warunków, w ja-kich się urzeczywistnia (Załazińska, 2006: 31) 3. Na zasadność pod-jęcia owych badań, zwłaszcza w interakcji, jaką stanowią negocjacje

jednak obserwacja dialogów z fi lmów i seriali wydaje się być zasadna, bowiem oddziałuje na zmysły człowieka, narzucając określoną percepcję świata, co inspiruje mnie do szcze-gółowej ich analizy. Pod kierunkiem prof. dr hab. Jadwigi Stawnickiej z Uniwersytetu Ślą-skiego przygotowuję projekt Komunikacja niewerbalna w sytuacjach kryzysowych, które-go efektem będzie rozprawa doktorska. 3 Ze względu na ograniczoną objętość artykułu, nie sposób przytoczyć wszystkich ustaleń poczynionych przez językoznawców, by stwierdzić zasadność i sens podjęcia ba-dań lingwistycznych nad przekazem niewerbalnym występującym wspólnie z wypowia-danymi słowami.

Jagoda Tomanek-Olczak56

policyjne w niniejszym tomie uwagę zwraca J. Stawnicka, wskazując, iż badania komunikacji niewerbalnej nabierają szczególnego znacze-nia w kontekście badań negocjowania ze sprawcą sytuacji kryzysowej. Podkreśla przy tym, iż akt komunikacyjny zawiera w sobie oprócz ele-mentów języka (znaków językowych) i elementy innych kodów (np. ki-netycznego czy proksemicznego), które, jak wskażę w dalszej części ar-tykułu, stanowią istotne podsystemy komunikacji wzrokowej, będącej najważniejszym źródłem niewerbalnego znaczenia.

2.

Komunikacja niewerbalna defi niowana jest co najmniej na kilka-naście sposobów. Jak stwierdza S. Orzechowski (2007: 12) głównym mankamentem stworzonych dotychczas defi nicji jest brak wyraźnego określenia, jakie przekazy są tylko werbalne a jakie tylko niewerbalne – co po części wskazuje na brak możliwości oddzielnego rozpatrywa-nia obu tych części przekazu. Taki stan rzeczy jest pożądany, zwłasz-cza jeśli mówimy o włączeniu do prac językoznawczych badań nad wyrazami mimicznymi.

Spośród wszystkich ujęć i perspektyw komunikacji niewerbalnej postanowiłam skupić uwagę czytelnika na defi nicji i poglądach D. Lea-thersa. Wskazuje on (Leathers 2007: 27), iż komunikacja niewerbalna polega na wykorzystaniu przez osoby pozostające w interakcji wzajemnie na siebie oddziałujących wzrokowych, pozawzrokowych oraz głosowych systemów i podsystemów komunikacji. D. Leathers zwraca uwagę (2007: 28), iż system komunikacji niewerbalnej swoim zakresem obejmuje trzy fundamentalne, wzajemnie na siebie wpływające systemy, do których należą: system komunikacji wzrokowej, system komunikacji słuchowej 4

4 Wg D. Leathersa (2007: 29) system komunikacji słuchowej nadaje sygnałom głoso-wym komunikującego dziewięć atrybutów dźwięku podatnych na świadomą kontrolę czło-wieka. Są to: głośność, ton, barwa, tempo, trwałość, rytmiczność, artykulacja, wymowa i cisza. Autor wskazuje (Leathers, 2007: 192, 208, 209), iż owe sygnały głosowe stanowią drugi po mimice istotny środek komunikacji emocjonalnej, służą kierowaniu wrażeniem, decydując o cechach osobowości, wywierając wpływ na wiarygodność, atrakcyjność in-


i system komunikacji pozawzrokowej 5. Według autora (Leathers, 2007: 29) spośród nich na prowadzenie wysuwa się system komunikacji wzrokowej, który jest głównym źródłem niewerbalnego znaczenia. Skła-da się on z podsystemów: komunikacji proksemicznej – wykorzystu-jącej przestrzeń, odległość i terytorium dla celów komunikacyjnych, komunikacji przez przedmioty – implikującej wszystko to, co komuni-kujący może wykorzystać, aby zmienić swój wygląd oraz komunika-cji kinezyjnej – formułowanej przez swoje własne podsystemy gestów, pozycji ciała, zachowań wzrokowych i mimiki 6 (Leathers, 2007: 29).

Spośród wszystkich kanałów niewerbalnych to właśnie mimika najczęściej towarzyszy mowie, dzięki czemu w zachodzącej interak-cji wysuwa się na pierwsze miejsce. Swoją przewagę zawdzięcza dy-namicznej budowie ludzkiej twarzy, która jest zdolna do niemalże nieograniczonej ilości ekspresji. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy ludzki umysł jest silnie pobudzony, co powoduje ożywienie ruchów twarzy (Darwin, 1959: 61).

Kanał werbalny niewątpliwie przekazuje bezcenne informacje, ale analizowany środek ekspresji spełnia niebagatelną rolę w komuniko-waniu. Jest on w stanie przekazać i dostarczyć tyle samo informacji o naszym współrozmówcy, co przekaz słowny – tyle samo, a nawet więcej. Można bowiem zaobserwować tendencję, w której twarz ludz-ka prezentuje swoją własną historię, która niekoniecznie idzie w pa-rze z tym, co jest wypowiadane. Ale niezależnie od tego, czy omawia-ny element komunikacji niewerbalnej wiernie odzwierciedla przekaz werbalny, czy też podąża własną drogą, to spełnia istotną rolę w ko-munikacji. Przede wszystkim przekazuje informacje o stanie i prze-życiach emocjonalnych interlokutora, a taka wiedza nie tylko w pro-

terpersonalną oraz dominację, a także pełnią regulacyjną funkcję komunikacji, której ce-lem jest odpowiednia modyfi kacja głosu. 5 D. Leathers sugeruje (2007: 29, 30), iż systemowi komunikacji pozawzrokowej, skła-dającemu się z czterech podsystemów: węchowego, czasowego, telepatycznego i dotyko-wego, pomimo pełnienia ważnych funkcji, nie warto poświęcać większej uwagi ze wzglę-du na odmienność tych podsystemów. 6 Mimika obejmuje wszystkie rodzaje wyrazu twarzy, zarówno wyraźne, jak subtelne, które wytwarzamy świadomie bądź nieświadomie, manipulując mięśniami twarzy w cza-sie interakcji.


cesie negocjacyjnym, ale w komunikowaniu w ogóle bywa bezcenna i nie zawsze dostrzegalna za pomocą przekazu słownego.

Każdego twarz pokazuje, jakim się wewnątrz znajduje – to polskie przysłowie wskazuje, iż twarz odzwierciedla wnętrze człowieka. W in-terakcjach społecznych to właśnie wyrazy, jakie przyjmuje stanowią ważne i bogate źródło informacji o ludziach. Twarz przemawia do nas, stając się tym samym istotną częścią każdego aktu komunikacyjnego. To paleta emocji imponująca z powodu swojej przejrzystości i wszech-obecności (Ekman, Friesen, Ellsworth, 1982: 1). Ponad wszelką wąt-pliwość jest ona najbardziej indywidualną i niepowtarzalną częścią ludzkiego ciała. Pomaga rozpoznać przejściowe stany emocjonalne i informuje o cechach osobowości (Maćkiewicz, 2006: 96). Jak wska-zuje D. Leathers (2007: 30) żaden z systemów komunikacji niewerbalnej nie może rywalizować z ekspresją twarzy zarówno pod względem pręd-kości przekazywania znaczeń, jak i komunikowania informacji emo-cjonalnej. Jej ruchy mimiczne mają ogromne znaczenie, bowiem sta-nowią pierwsze środki porozumiewawcze, ujawniają myśli i intencje człowieka oraz nadają aktywność i energię wypowiadanym słowom (Darwin, 1959: 389). Jak wskazuje K. R. Ohme (2003: 9) to ona jako pierwsza wyodrębniana jest z zamętu występujących bodźców, odgry-wając z jednej strony rolę zauważalnego, a z drugiej niewidocznego źródła ludzkich stanów emocjonalnych. Człowiek za pomocą swojej twarzy zdolny jest do ukrywania prawdziwych uczuć i myśli. Istot-ną rolę w rozszyfrowaniu jego prawdziwego oblicza odgrywa umie-jętność uchwycenia rozbieżności, jakie mogą pojawić się pomiędzy kanałem werbalnym a niewerbalnym. Wymaga to jednak spostrze-gawczości i umiejętności w odróżnianiu ekspresji autentycznych od pozorowanych 7. Niech za przykład posłuży chociażby lęk. Można do-

7 Bardzo dziękuję słuchaczom I edycji Studiów Podyplomowych Negocjacji Kryzyso-wych Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego za entuzjastyczne przystąpienie do zaproponowanego przeze mnie ćwiczenia w ramach warsztatów z komunikacji niewerbal-nej, którego celem było sprawdzenie ich umiejętności dekodowania ekspresji twarzy. Do-konałam tego za pomocą opracowanego w 1982 roku przez O’Sullivana Testu Wrażliwości na Znaczenie Wyrazu Twarzy (Face Meaning Sesnitivity Test) (Leathers, 2007: 54–55). Za-prezentowałam słuchaczom fotografi e przedstawiające 10 podstawowych klas znaczenia twarzy, takich jak: odraza, szczęście, zainteresowanie, smutek, zakłopotanie, pogarda, za-skoczenie, złość, determinacja i strach. Ich zadaniem było przyporządkowanie danej fo-


szukać się go na twarzy po nietypowej aktywności mięśni wokół ust. Aktywność ta może przerodzić się w uśmiech pozbawiony specyfi cz-nych skurczów mięśni okrężnych oka i kurzych łapek, które są zna-kiem rozpoznawczym dla szczerego uśmiechu (Collett 2003: 203–207).

Twarz stanowi skarb komunikacji niewerbalnej. Poprzez nią moż-na ukazać tysiące min wyrażających najróżniejsze emocje. Ich eska-lację można zaobserwować za każdym razem tam, gdzie pojawia się kryzys 8, który może zostać przezwyciężony m.in. za pomocą skutecz-nie przeprowadzonych negocjacji policyjnych.

3.

Ze względu na ograniczone ramy przestrzenne artykułu pominę szczegółowe kwestie terminologiczne negocjacji, których archetypem jest targowanie się sprzedającego z kupującym o cenę towaru (Tokarz 2005: 197). Uwagę czytelnika skupię jednak na defi nicji negocjacji policyjnych 9, przypominających często interwencję psychologa czy też psychiatry. Stanowią one taktyczne działania policji wykonywa-ne przez wytypowane służby policyjne w celu rozwiązania powstałej sytuacji kryzysowej 10. Sposób ich przeprowadzania reguluje Zarzą-

tografi i do jednego ze stanów emocjonalnych. Sposób percepcji słuchaczy był zaskakują-cy zarówno dla mnie, jak i dla nich samych. Pomimo przeświadczenia, jak łatwo można rozpoznać wymienione znaczenia twarzy, okazało się, iż wystąpił szereg problemów z ich rozróżnieniem i prawidłowym przyporządkowaniem. Uczulam zatem czytelnika, iż aby otrzymać konkretną informację na temat emocji przeżywanych przez interlokutora ist-nieje konieczność rozwijania umiejętności rozszyfrowywania wyrazów, jakie jest w sta-nie przyjąć ludzka twarz. 8 J. Greenstone i S. Leviton w monografi i Interwencja kryzowa wskazują, iż kryzys to wynik stresu i napięcia w życiu człowieka (2005: 15). To sytuacja, w której dochodzi do natężenia silnych, często negatywnych emocji, co powoduje obniżenie poziomu świado-mości osoby w kryzysie. 9 Kwestie dotyczące aspektu komunikacyjnego negocjacji policyjnych porusza w ni-niejszym tomie J. Stawnicka Kiedy słowo jest bronią – wybrane aspekty komunikacji w sy-tuacjach kryzysowych. 10 Patrz art. nr 7 ust. 1 pkt 2 Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dziennik Urzę-dowy Komendy Głównej Policji 2002/5).


dzenie nr 4 Komendanta Głównego Policji z dnia 26 marca 2002 roku w sprawie form i metod wykonywania negocjacji policyjnych.

Rozpatrując kwestię negocjacji policyjnych, warto na nie spoj-rzeć z dwóch punktów widzenia, bowiem mogą one przybrać nieja-ko dwie formy: sensu stricto i sensu largo. Ta pierwsza odnosi się ściśle do wspomnianego Zarządzenia i obwarowana jest szeregiem wytycz-nych. Druga zaś związana jest z codziennością każdego policjanta, który w ramach swoich obowiązków służbowych może brać udział w incydentach wymagających przeprowadzenia tzw. prenegocjacji po-licyjnych 11. Oba przypadki mogą przybrać ryzykowną formę dialo-gu, jaką jest spotkanie z desperatem face to face 12. Tego typu zetknię-cie się z drugim człowiekiem, to oczywiście podstawowy i pierwotny sposób porozumiewania się, umożliwiający wymianę idei i emocji (Załazińska, 2006: 113), jednak na gruncie negocjacji czy też prene-gocjacji policyjnych dla podejmującego pertraktacje funkcjonariusza wiąże się z ogromnym ryzykiem.

Wpływ na skuteczne przeprowadzenie negocjacji policyjnych twa-rzą w twarz może mieć spójne i konsekwentne połączenie niewerbal-nych komponentów z przekazem językowym. Aby osiągnąć negocja-cyjny sukces, nie wystarczy koncentrować się na samej mowie – to zdecydowanie za mało, zwłaszcza, że jak wskazują M. Rusinek i A. Za-łazińska (2005: 222), styl wypowiedzi budujemy nie tylko przez dobór odpowiednich słów, posłużenie się konstrukcjami językowymi, użycie fi gur retorycznych, ale również przez wybór innych środków wyrazu – gestów, mimiki, postaw ciała, intonacji głosu. Skuteczność i powodze-nie negocjacji nie zależy tylko od umiejętności retorycznych negocja-tora, ale także od jego spostrzegawczości. Nie chodzi o to, aby body language pomógł mu odczytać myśli zdesperowanego interlokutora – w negocjacjach policyjnych nie ma miejsca na snucie domysłów,

11 Prenegocjacje policyjne to dialog pomiędzy sprawcą sytuacji kryzysowej a funkcjo-nariuszem, który jako pierwszy przybywa na miejsce zdarzenia i prowadzi pertraktacje do czasu przybycia negocjatora policyjnego (Bodzioch, 2002: 40). W mniej ekstremal-nych przypadkach, już na etapie prenegocjacji kryzys, jakiego doświadcza osoba, w wy-niku skutecznej interwencji funkcjonariusza, zostaje zażegnany. 12 Na cechy komunikacji typu face to face zwraca między innymi uwagę J. Stawnicka w artykule Komunikacja w zarządzaniu. Rozmowa kwalifi kacyjna (2009: 418).


zwłaszcza że w wielu przypadkach ich przebieg balansuje na grani-cy życia i śmierci. Poza tym skupianie uwagi tylko na elementach ko-munikacji niewerbalnej także nie jest wystarczające. Chodzi o to, aby negocjator dostrzegł i odpowiednio wykorzystał niuanse wynikają-ce z połączenia tych dwóch przekazów: werbalnego i niewerbalnego. Należy przy tym pamiętać, iż niewerbalne komponenty w większo-ści przypadków mają charakter wrodzony i pełne sprawowanie kon-troli nad nimi nie jest możliwe, ale opanowanie ich chociaż w mini-malnym stopniu może ustrzec przed popełnianiem szeregu błędów zarówno przy tworzeniu, nadawaniu, jak i odbieraniu komunikatów (Sikorski, 2005: 1).

Ekspresje mimiczne, jak i pozostałe elementy komunikacji niewer-balnej, nie są jednak narzędziem zarezerwowanym tylko dla negocja-tora. W trakcie zachodzącej interakcji także on może być nieustannie poddawany bacznym obserwacjom przez sfrustrowanych rozmówców. Sam zapewne też dokonuje oceny własnego przekazu, zadając sobie pytanie, czy aby na pewno udało mu się zakomunikować pożądane znaczenie. Pozytywny odbiór negocjatora może zostać zakłócony przez przekazanie interlokutorowi niezamierzonych treści, szczególnie ta-kich, które spowodują, iż zostanie on odebrany jako nieodpowiedni i niewiarygodny partner do dialogu. Za przykład może posłużyć twarz pokerzysty, charakteryzująca się brakiem ekspresji mimicznej, która wzbudza chyba u każdego nieufność, a co dopiero u osoby w kryzy-sie. Jej pojawienie się w omawianej interakcji może mieć znaczący wpływ na dalsze pertraktacje, powodując u desperata uczucie dys-komfortu, którego natężenie może okazać się dramatyczne w skutkach.

4.

Poniżej postaram się zaprezentować kilka istotnych wniosków wy-pływających z analizy negocjacji policyjnych ukazanych w kanadyj-skim serialu Flashpoint. Punktem wyjściowym niniejszej analizy było szersze spojrzenie na złożone mechanizmy komunikacyjne, w których właśnie ekspresja mimiczna towarzysząca słowom, odgrywa istotną


rolę w interakcji. Jako przykład posłuży jeden z dialogów pochodzą-cy z odcinka First in line 13. Pragnę podkreślić, iż jestem świadoma tego, że nic tak wiernie nie oddałoby ekspresji mimicznych naszych bohaterów, jak ukazanie odpowiednio wyselekcjonowanych części analizowanego odcinka. Z przyczyn oczywistych jest to jednak nie-możliwe, stąd, aby przynajmniej w minimalnym stopniu uzmysłowić czytelnikowi zachodzącą interakcję, przyjęłam następujące rozwiąza-nie. Tabela nr 1 przedstawia przebieg dialogu pomiędzy negocjato-rem policyjnym a zdesperowanym bohaterem, z podziałem na wypo-wiadane przez nich słowa i towarzyszącą im ekspresję mimiczną wraz z wykonywanymi ruchami głowy oraz zachowaniami wzrokowymi 14:

Tabela 1. Przebieg dialogu pomiędzy negocjatorem policyjnym a zdesperowanym bohaterem w pierwszej fazie negocjacji (na podstawie Flashpoint S. Surjik odcinek 3 First in line)

Strony PRZEKAZ WERBALNY MIMIKA , RUCHY GŁOWĄ, ZACHOWANIA WZROKOWE

1 2 3

Negocjator Moim zadaniem jest Ci pomóc i chcę się upewnić, że nikomu nie stanie się krzyw-da.

Potwierdzający ruch głową z jednocze-snym energicznym uniesieniem brwi do góry;

Desperat Chcę żebyście się od-sunęli.

Wytrzeszczone oczy, uniesione, ściągnię-te brwi, zmarszczone czoło, kąciki ust opuszczone do dołu;

Negocjator Nie możemy tego zrobić Jack, zostanie-my w tym miejscu.

Negujący ruch głową, potakujący ruch głową;

13 Analizowany materiał przedstawia historię zdesperowanego ojca, który za wszel-ką cenę chce uratować swoją umierającą córkę oczekującą na transplantację serca. Kiedy okazuje się, że wystąpiły problemy z przeszczepem, mężczyzna wkracza na teren szpitala. Sfrustrowany przy użyciu broni okupuje klinikę, czyniąc z personelu i pacjentów zakład-ników. Negocjacje z nim podejmuje sierżant Greg Parker – negocjator SRU. 14 Do analizy postanowiłam włączyć dodatkowo ruchy, jakie współrozmówcy wyko-nywali głową oraz ich zachowania wzrokowe. Percepcja wręcz nakazuje włączenie tych części ciała do badań nad mimiką, gdyż wiernie jej towarzyszą i w moim odczuciu są sil-nie z nią związane.


1 2 3

Negocjator Mogę Ci mówić po imieniu? Ja mam na imię Greg.

Szeroko otwarte oczy;

Desperat Nie żartuję! Negujące ruchy głową z pionowym marszczeniem czoła tworzącym pionową bruzdę, ściągnięcie czoła w dół, uniesio-ne brwi , kierowanie wzroku na boki;

Negocjator Porozmawiajmy, do-brze?

Poziome marszczenie czoła;

Desperat Macie włączyć z po-wrotem telewizję, moja córka ją ogląda!

Otwarte, wytrzeszczone oczy, zmarsz-czone czoło;

Negocjator W międzyczasie może nam powiesz dlaczego wszyscy tu jesteśmy? O co tu chodzi Jack?

Przygryzanie dolnej wargi, przymruże-nie oczu;

Desperat O uratowanie życia mojej córki!

Otwarte, wytrzeszczone oczy, marszcze-nie czoła, unoszenie brwi do góry;

Negocjator W porządku Powolne, potakujące ruchy głową, po-ziome marszczenie czoła, zmniejszenie szczeliny między oczami;

Tabela nr 1 obrazuje pierwszą fazę negocjacji, pierwsze spotkanie

negocjatora i desperata, pierwsze próby nawiązania kontaktu, w któ-rych zaobserwować można szereg wyrazów mimicznych wiernie to-warzyszących werbalnemu przekazowi. Rozmowę inicjuje negocjator, który na wstępie przekonuje współrozmówcę: Moim zadaniem jest Ci pomóc. Ten werbalny przekaz w klarowny sposób przedstawia cel ne-gocjatora. Potwierdzający ruch głową i energicznie uniesienie brwi do góry 15 powtarzają treść słowną, nadając tym samym głębszy, wzmoc-niony sens wypowiedzi, która nie tylko określa misję negocjatora, ale także przedstawia go jako człowieka, który chce wywrzeć pozytywne

15 Sikorski (2005: 66) wyjaśnia, iż energiczne uniesienie brwi do góry powszechnie jest odbierane jako pozdrowienie oczami i sygnalizuje przyjazne nastawienie.


wrażenie na współrozmówcy. Podobne właściwości mimiki możemy zaobserwować, gdy przyjrzymy się bliżej stanowczej reakcji desperata na wypowiedź negocjatora. Zwrotowi werbalnemu: Chcę żebyście się odsunęli towarzyszą wybałuszone oczy, jednocześnie ściągnięte i unie-sione brwi oraz poziomo zmarszczone czoło. Takie połączenie zacho-wań mimicznych może świadczyć o strachu i lęku, jakiego doświadcza desperat (Sikorski, 2005: 61, 66, 73). Emocje przeżywane przez niego potęgują i dodatkowo obrazują opuszczone do dołu kąciki ust wyra-żające niezadowolenie (Sikorski, 2005: 57). Werbalnie i niewerbalnie okazuje on swoją dezaprobatę w stosunku do negocjatora. Zachowa-nie to wskazuje, iż mimika nie tylko powtarza treść przekazaną wer-balnie, lecz w znacznym stopniu wpływa na podkreślenie stanowczo-ści wypowiadanych słów. Taką tendencję obserwujemy w odpowiedzi negocjatora na powyższe: Nie możemy tego zrobić Jack, zostaniemy w tym miejscu, czemu towarzyszą negujący, a następnie potakujący ruch głową, które eksponują i podkreślają jego zdecydowanie. Zdaje sobie jednak sprawę z tego, iż właśnie ukazał desperatowi swoją do-minującą pozycję, stąd dla zapewnienia harmonii w interakcji wer-balnie uspokaja sprawcę poprzez zwrot: Mogę Ci mówić po imieniu? Ja mam na imię Greg. Ten słowny przekaz ma świadczyć o przyja-znym podejściu i otwartości, ale towarzyszące mu szeroko otwarte oczy demaskują obawy, jakie ukrywa negocjator (Sikorski, 2005: 73). Werbalnie chce przenieść w zapomnienie stanowczość, którą chwi-lę wcześniej manifestował, zdając sobie sprawę z konsekwencji, jakie może ona spowodować. Powyższe wskazuje, iż mimika może zmie-niać treść przekazaną werbalnie. Przyjęte przez negocjatora spojrzenie wyraźnie komunikuje strach, którego nie mógłby okazać w tej inte-rakcji za pomocą werbalnej ekspresji. Reakcją sfrustrowanego ojca na zademonstrowaną determinację jest groźba: Nie żartuję, podkreślo-na negującym ruchem głowy oraz kierowaniem wzroku na przemian w lewo i prawo 16. Groźba ta jest także zaakcentowana przez powsta-łą na czole pionową bruzdę z jednoczesnym uniesieniem brwi – ten

16 Takie zachowania wzrokowe mogą być przejawem wewnętrznego niepokoju czy też odchodzenia od zmysłów (Sikorski, 2005: 84), a także sygnałem o rozpoczęciu poszuki-wań ewentualnej drogi ucieczki z impasu (Collett, 2003: 77).


wyraz twarzy może sygnalizować nieumiejętność zrozumienia prze-kazywanych przez negocjatora treści (Sikorski, 2005: 64, 66). W tym przypadku mimika nie tylko podkreśla stanowczość komunikatu, ale także ukazuje niewerbalny proces myślowy desperata. Słowną reakcją negocjatora na próby zastraszenia jest propozycja: Porozmawiajmy, dobrze? Pojawia się ona wespół z poziomym marszczeniem czoła – ten mimiczny wyraz, jak w poprzednim przypadku, stanowi odbicie procesów myślenia, tym razem jednak negocjatora, który bierze pod uwagę uwzględnienie potrzeb frustrata i zaproponowanie mu ukła-du partnerskiego. Na złożoną propozycję mężczyzna odpowiada sło-wami: Macie włączyć z powrotem telewizję, moja córka ją ogląda, wytrzeszczając przy tym oczy i marszcząc czoło. Taki przekaz słowny może być odebrany jako swoiste żądanie, ale towarzyszący mu wyraz mimiczny jest manifestacją braku zrozumienia dla partnerskiego po-dejścia negocjatora do sprawy. Wypowiedź demonstruje roszczenie desperata, ale ekspresja jego twarzy nadaje zupełnie inny sens wypo-wiedzi, wprowadzając elementy braku zrozumienia (Sikorski, 2005: 61, 73). Kolejny raz mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której mi-mika może przekształcać treść przekazaną słowami. Werbalna reak-cja negocjatora: W międzyczasie może nam powiesz, dlaczego wszy-scy tu jesteśmy? O co tu chodzi Jack?, której towarzyszy przygryzanie dolnej wargi i przymrużenie oczu, wskazuje na bardzo ciekawą sy-tuację. Samo mrużenie oczu nie robi w tym przypadku szczególnego wrażenia – jest sygnałem próby koncentracji nad zaistniałym proble-mem (Sikorski, 2005: 74). Intrygujące natomiast, a zarazem niepoko-jące, jest przygryzanie dolnej wargi 17 przez negocjatora. Doszukuję się w nim braku przekonania, co do słuszności wypowiadanych przez niego słów. To tak, jakby obawiał się dalszych konsekwencji lub nie chciał przekroczyć pewnej granicy. Towarzyszący temu zwrot werbal-ny stanowi polecenie, które negocjator skutecznie kamufl uje za po-mocą właśnie swojej twarzy. Wypowiedziane słowa, o dziwo, nie wy-wołały irytacji czy też niechęci u desperata, pomimo tego, iż mogły

17 Jak wskazuje P. Collett (2003: 211–212), przygryzanie dolnej wargi to tzw. gest po-wściągliwości, symboliczny sposób powstrzymania się przed powiedzeniem czegoś, czego póź-niej by się żałowało.


się do tego przyczynić. Na zadane pytanie odpowiada wprost: O ura-towanie życia mojej córki!, czemu towarzyszą otwarte, wytrzeszczo-ne oczy, marszczenie czoła, unoszone do góry i ściągane na przemian brwi. Takie połączenie wyrazów mimicznych komunikuje m.in. bez-radność i zatroskanie (Collett, 2003: 79). Mamy tu do czynienia z sy-tuacją w której przybrany wyraz twarzy wysyła rozmówcy komunikat o aktualnym stanie emocjonalnym. Gdy na twarzy desperata rysują się tak ewidentne emocje, to jest to dobry czas na przejawienie em-patii, co czyni negocjator łącząc werbalne: W porządku z niewerbal-nym, powolnym potakiwaniem głową, któremu towarzyszy poziome marszczenie czoła i zmniejszenie szczeliny między oczami. Tutaj mi-mika prezentuje uważną obserwację i koncentrację na interlokuto-rze. W tego typu połączeniu wyrazów mimicznych dopatruję się zja-wiska mimikry 18 – nieświadomego doświadczania przeżyć desperata przez negocjatora.

5.

Negocjacje policyjne to specyfi czny rodzaj procesu komunikacyj-no-decyzyjnego. To logiczna i zorganizowana interwencja mająca na celu wyparcie z umysłu desperata zachowań dysfunkcyjnych za po-mocą skutecznego pytania, słuchania, milczenia i reagowania, a także – co ważne – skutecznego obserwowania niełatwego przecież partne-ra. Może okazać się to zbawienne w interakcji, w której przekazywane treści nacechowane są silnymi emocjami wprowadzającymi w ruch ludzkie ciało. Ta fi zyczna część organizmu jest niczym kopalnia, z któ-rej wydobyć można informacje o stanie emocjonalnym i psychicznym interlokutora. Ale nade wszystko pomocna jest w tym najbardziej eks-presyjna i indywidualna część ludzkiego ciała – twarz i jej imponujące zdolności komunikacyjne. Pojawiające się na niej ekspresje mimicz-ne wytwarzane praktycznie bez przerwy, stają się motorem napędza-

18 Jak wskazują M. Rusinek i A. Załazińska (2005: 91) mimikra to zjawisko upodobnia-nia się wyglądem zewnętrznym roślin lub zwierząt do podłoża lub innych gatunków.


jącym sprzężenie zwrotne, jakie zachodzi w interakcji, stanowiąc na-rzędzie służące tym samym celom co język – celom komunikacyjnym.

Wyrazy mimiczne w kontekście wypowiadanych słów spełniają ważne, choć niedocenione jeszcze role. Na ich znaczenie już w XIX wieku zwrócił uwagę K. Darwin (1959: 389). Mimika może podkre-ślać i wzmacniać przekaz słowny, może go uzupełniać, zmieniać od-biór wypowiedzi w zależności od odczytywanej intencji, a także od-bijać elementy procesu myślowego rozmówców. Warto także zwrócić uwagę na jeszcze jedną tendencję, o której do tej pory nie wspomnia-łam. Otóż mimika towarzysząca słowom może zmienić ich moc od-działywania. Odbywa się to w prosty sposób. Pojawiające się w inte-rakcji wyrazy mimiczne można traktować także w kategorii reakcji emocjonalnej rozmówców wywołanej przez ich kolejne wypowiedzi. Ta teza wymaga jednak głębokiej analizy, co inspiruje mnie do dal-szych działań.

Przedstawione w artykule walory komunikacyjne wyrazów mimicz-nych, ukazały ich istotną rolę, jako kryterium w percepcji stanów emo-cjonalnych i ujawnianiu myśli interlokutora. To niebywale wartościowe postrzeganie mimiki zawdzięczamy psychologii. Nie możemy jednak zapomnieć o tym, iż przyjmowany przez rozmówcę grymas twarzy tak naprawdę ma wymiar symboliczny i nie zawsze stanowi wierną ko-pię pojawiających się emocji, zwłaszcza że pozostaje on w znacznym stopniu poza świadomością komunikującego (Załazińska, 2006: 69–70). Nasuwa się zatem myśl, iż aby uzyskać trafną informację o sta-nie i przeżyciach emocjonalnych rozmówcy, istnieje potrzeba integro-wania przekazu niewerbalnego z werbalnym, a nie rozpatrywanie ich w osobnych kategoriach. Skłania to zatem do intensywnych działań, które szczegółowo wyjaśnią znaczenie pojawiającego się w interakcji wyrazu mimicznego w kontekście wypowiadanych słów.

Żywię nadzieję, iż skoro tak, jak wskazuje A. Załazińska (2006: 70) badania językoznawcze gestów pojawiających się w konwersacjach pomogą w zrozumieniu procesów myślowych człowieka i tym samym przyczynią się do odkrycia prawdziwej natury języka, to także mimi-ka może odegrać istotną rolę w tym zakresie i okazać się pomocną – zwłaszcza w negocjowaniu policyjnym.


Bibliografi a

Bodzioch K., 2002: Wybrane zagadnienia psychologiczne w tablicach. Szko-ła Policji w Katowicach.

Collett P., 2003: Księga znaków. Warszawa.Darwin. K., 1959: O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt. Warszawa. Ekman P., Friesen W. V., Ellsworth P., 1982: Emotion in the Human Face.

New York.Greenstone J. L., Leviton S. C., 2005: Interwencja kryzysowa. Gdańsk. Leathers D. G., 2007: Komunikacja niewerbalna. Warszawa.Maćkiewicz J., 2006: Językowy obraz ciała. Gdańsk.Orzechowski S., 2007: Komunikacja językowa a wiarygodność. Lublin.Ohme K. R., 2006: Podprogowe informacje mimiczne. Warszawa.Pease A., 2001: Mowa ciała. Jak odczytywać myśli innych ludzi z ich gestów.

Kielce.Rusinek M., Załazińska A., 2005: Retoryka podręczna. Kraków.Sikorski W., 2005: Gesty zamiast słów. Kraków.Stawnicka J., 2009: Komunikacja w zarządzaniu. Rozmowa kwalifi kacyjna.

W: Foltys J., Uramowa M., Lesakowa L., Wziątek-Staśko A. (red.): Współ-czesne wezwania wobec zarządzania. Katowice.

Szczurek A., 2007: Niektóre funkcje wyrazów mimicznych w procesie komu-nikacji. Kraków, LingVaria, 1 (3).

Sztumski J., 1995: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice.Tokarz M., 2005: Negocjacje z terrorystą. W: Sierocka B. (red.): Aspekty kom-

petencji komunikacyjnej. Wrocław.Załazińska A., 2006: Niewerbalna struktura dialogu. Kraków.

St. sierż. mgr Jagoda Tomanek-Olczak – funkcjonariusz Komendy Miej-skiej Policji w Siemianowicach Śląskich, doktorantka w Instytucie Filolo-gii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego, pracuje nad rozprawą doktorską pod kierunkiem prof. dr hab. Jadwigi Stawnickiej Komunikacja niewerbalna w negocjacjach kryzysowych; prowadzi warsztaty z komuni-kacji niewerbalnej na Studiach Podyplomowych Negocjacji Kryzysowych na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego. Zainteresowania: ko-munikacja niewerbalna, negocjacje kryzysowe i policyjne.

Janusz TrzęsimiechCentralne Biuro Śledcze, Zarząd w Katowicach

Public relations

w sytuacjach kryzysowych w Policji.

Perspektywy badawcze

W niniejszym artykule zostały przedstawione perspektywy badawcze zwią-zane z pracą służb public relations w sytuacjach kryzysowych w mundu-rowych instytucjach służby publicznej na podstawie studiów przypadków w Policji. Uwzględnia się w nich aspekt językowy w kontekście opisu wa-runków działania rzecznika prasowego w Policji. Przedmiotem zaintere-sowania są formy i zakres działania służb public relations w Policji, zakres, funkcja i narzędzia public relations i dziedzin pokrewnych, a także sposób komunikowania się służb public relations z otoczeniem.

Słowa kluczowe: sytuacja kryzysowa, komunikacja z mediami, public re-lations

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie perspektyw badaw-czych dotyczących zagadnień związanych z pracą służb public relations w sytuacjach kryzysowych w mundurowych instytucjach służby pu-blicznej na podstawie studiów przypadków w Policji ze szczególnym uwzględnieniem aspektu językowego 1. Projekt taki – ze swojej natury

1 Projekt taki przygotowywany jest pod kierunkiem prof. dr hab. Jadwigi Stawnickiej

Rozdział II

Komunikacja wewnętrzna

i zewnętrzna

∙

Janusz Trzęsimiech70

interdyscyplinarny – łączy zagadnienia nauk o komunikowaniu, za-rządzaniu kryzysowym, politologicznych i językoznawstwa. Badania skupią się na opisie warunków działania rzecznika prasowego w mun-durowych instytucjach służby publicznej (z uściśleniem do Policji). Ponieważ zagadnienia językowe wysuwają się w projekcie na plan pierwszy, kluczowe w ramach projektu jest omówienie kwestii stoso-wanych taktyk werbalnych w odpowiedziach na pytania dziennikarzy w sytuacjach kryzysowych. Szczególna uwaga zostanie zwrócona w pro-jekcie na sposoby zadawania pytań, w tym tzw. niewygodne pytania. Poruszona zostanie także kwestia wykorzystywania Internetu w proce-sie komunikacji w sytuacji kryzysowej oraz rola komunikacji niewer-balnej w kontaktach rzeczników prasowych Policji z dziennikarzami.

Sytuacja kryzysowa rozumiana jest w sensie szerokim jako mię-dzy innymi katastrofy na tle naturalnym (powodzie, trąby powietrz-ne, trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, pożary lasów), katastrofy techniczne (komunikacyjne, budowlane), zdarzenia wywołane przez czynniki chemiczne, radiacyjne, masowe zagrożenia epidemiologicz-ne, zdarzenia wywołane przez ludzi (akty terroru, niepokoje społecz-ne i wynikające z nich zamieszki, blokady szlaków komunikacyjnych). Wychodząc z wyróżnienia trzech obszarów komunikacji w sytuacjach kryzysowych, tj. informacji o charakterze służbowym / wewnętrznym (obieg informacji i zarządzanie opisane są w procedurach reagowania kryzysowego), informacji zewnętrznych (publicznych) i komunikacji ze sprawcą sytuacji kryzysowej oraz z ofi arą (klientem), w tym z lud-nością na obszarach objętych zagrożeniem, stwierdzić należy, iż ża-den z nich nie został scharakteryzowana pod względem językowym.

Omówione zostaną zagadnienia form i zakresu działania służb pu-blic relations w służbach mundurowych, zakres, funkcja i narzędzia public relations i dziedzin pokrewnych, a także sposób komunikowa-nia się służb public relations z otoczeniem. Defi niując public relations, trzeba sobie zdawać sprawę z trudności oddania istoty tej działalno-ści. Defi niując działania służb public relations, na pierwszym planie umieścić należy – w przyjętym ujęciu – sztukę robienia i mówienia

z Uniwersytetu Śląskiego i jego efektem będzie rozprawa doktorska autora niniejszego artykułu.

„Public relations” w sytuacjach kryzysowych w Policji. Perspektywy badawcze 71

tego, co spowoduje, że ludzie będą mieli dobre zdanie o organizacji (Zemler, 1992: 15).

Materiał badawczy stanowić będą wywiady prasowe przeprowadza-ne z rzecznikami oraz materiały audiowizualne. Będą to także komen-tarze prasowe dotyczące relacji z reagowania na sytuację kryzysową. Badania przeprowadzane będą także wśród rzeczników prasowych policji poprzez stwarzanie hipotetycznych sytuacji związanych z re-agowaniem rzeczników na zadawane pytania. Liczba potencjalnych sytuacji kryzysowych jest niezliczona, więc spektrum możliwości stwarzania sytuacji, w których rzecznik miałby reagować na pytania dziennikarzy poszerzać można, w zależności od kreatywności autora projektu. Na potrzeby realizowanego tematu autor przeprowadzi tak-że ankiety wśród rzeczników w celu zbadania, który z przedstawio-nych sposobów reagowania w sytuacjach kryzysowych jest stosowa-ny najczęściej. Analizie poddane zostaną wywiady prasowe udzielane przez funkcjonariuszy Policji, a także nagrania „na żywo”. Sposób opi-su wywiadu będzie oparty na teorii H. P. Grice’a i uzupełniony apara-tem pojęciowo-analitycznym retoryki: zasada kooperacji i maksymy konwersacyjne, perswazja i system wartości. Szczególną uwagę po-święcono analizie par pytanie-odpowiedź oraz zakłóceniom proce-su komunikowania wynikającym z łamania zasad konwersacyjnych i niewłaściwego przejmowania głosu w rozmowie.

W projekcie omówione zostanie funkcjonowanie mediów w sytu-acjach kryzysowych oraz zasady działania public relations w sytuacjach kryzysowych, działalność prasowo-informacyjna Policji, warunki dzia-łania rzecznika prasowego w Policji oraz jego zadania realizowane na rzecz otoczenia zewnętrznego. Odrębne miejsce należy przeznaczyć omówieniu zagadnień związanych z wywiadem prasowym, sposoba-mi zadawania pytań (m.in. pragmalingwistyczna i retoryczna anali-za pytań w wywiadach prasowych, sposoby wyrażania różnych aktów mowy). Projekt ma wskazać sposoby udzielania odpowiedzi na py-tania (szczególnie tzw. „niewygodne” pytania) dziennikarzy. Po cha-rakterystyce taktyk stosowanych w odpowiedziach na niewygodne pytania, zamieszczone zostaną przykłady wykorzystania tych taktyk w praktyce. Do opisywanych taktyk werbalnych należą m.in. takty-ka pomostu, taktyka braku przygotowania, taktyka „negatyw pozyty-


wem”, taktyka „co by było gdyby”, taktyka niepełnego pełnomocnic-twa, taktyka inspektora Columbo, taktyka „odłóżmy to na później”, taktyka ‘próbny balon”, taktyka zdechłej ryby, taktyka nagrody w raju, taktyka rosyjskiego frontu, taktyka sugerowania odpowiedzi, takty-ka priorytetów, taktyka absurdu, taktyka wyjaśnień, taktyka metafo-ry, taktyka udanego szoku, taktyka Małego Księcia, taktyka rozłoże-nia zastrzeżenia na części, taktyka zmiany kierunku, / zmiany tematu sygnalizowana werbalnie lub niesygnalizowana werbalnie, stosowanie uogólnień, strategia „dobre pytanie”, stosowanie żartu. Niektóre zo-stały opisane przez A. Schopenchauera i omówione dokładnie przez M. Kochana w książce Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w pu-blicznych sporach (Kochan, 2005). Ważne jest używanie właściwych form i sposobów argumentowania (np. analogii, indukcji, sylogizmu, epichejrematu, ) i umiejętność odpierania zarzutów (np. argumentum ad auditorem, argumentum ad hominem, argumentum ad populum, metoda twierdzeń relatywnych, retorsio argumenti). Ważne miejsce w kontaktach z dziennikarzami zajmuje usuwanie i wystrzeganie się barier skutecznej komunikacji, takich jak fi ltrowanie, selektywna per-cepcja, przeładowanie informacją, nadmierne wyrażanie emocji, uży-wanie niezrozumiałego języka, lęki i niepokoje w czasie spotkań z au-dytorium i mediami (Bieniok, 2005).

Należy zwrócić uwagę na znaczenie badań tego typu, gdyż wiele pisze się na temat możliwości stosowanych taktyk werbalnych, brak natomiast badań empirycznych, które wskazywałaby na częstotli-wość stosowanych taktyk, relacje pomiędzy częstotliwością stosowa-nych taktyk a tematem wywiadu i możliwości odpowiedzi na pytania w zależności od charakteru stawianych pytań. Ważne miejsce zajmu-je kwestia roli komunikacji niewerbalnej w wywiadach prasowych. To zagadnienie zostało opisane przez A. Załazińską w pracy Niewer-balna struktura dialogu (2006), jedynej w Polsce publikacji w całości poświęconej problematyce środków niewerbalnych rozmowy.

Kształtowanie właściwych relacji z dziennikarzami przez służby po-licyjne jest procesem długofalowym. Należy sobie przy tym zdawać sprawę, iż media są istotnym elementem nowego systemu społeczne-go, którego celem jest m.in. poszukiwanie faktów, a zatem i spraw-dzanie skuteczności i jakości działań Policji.


Omawiane badania dotyczyć zatem będą możliwości wykorzysta-nia warsztatu językoznawczego w pracy rzecznika Policji. Opis wy-wiadów z dziennikarzami w części analizy przypadków obejmować będzie wewnętrzne uporządkowanie wywiadu (wyróżnienie faz wy-wiadu, planowanie wywiadu, sposoby wprowadzania tematu), funkcje poszczególnych elementów i ich powiązanie, a także cechy języka na tle specyfi ki sytuacji komunikacyjnej. Podkreślenia wymaga analiza par pytanie-odpowiedź oraz poświęcenie uwagi zakłóceniom procesu komunikacji wynikającym z łamania zasad konwersacyjnych. Strategie konwersacyjne opierają się na ogólnych kooperacji H. P. Grice’a (1975, 1977, 1980, 1981) w ramach kategorii ilości, jakości, stosunku i sposo-bu oraz zasadzie grzeczności. Przyjęty sposób opisu został oparty na teorii H. P. Grice’a i uzupełniony aparatem pojęciowo-analitycznym retoryki z podkreśleniem złożoności interakcji werbalnych (Warcha-la, 1991, Żydek-Bednarczuk, 1994; Kita, 1998).

Na uwagę zasługuje uwzględnienie nie tylko środków językowych, ale i komunikacji niewerbalnej w kontaktach z mediami: elementy kodu kinezycznego i proksemicznego, a także kulturowego.

Rozwiązanie tego problemu w ramach analizy komunikacji ze-wnętrznej z mediami, zweryfi kuje dotychczasowe rozważania na ten temat uściślając i precyzując reguły zapewniające pozycję jedynego wia-rygodnego źródła informacji, wskazania operacyjne i organizacyjno-techniczne, a także wskaże sposoby kontrolowania zachowań w bez-pośrednim kontakcie rzeczników prasowych Policji z dziennikarzami. Wskazane zostaną także drogi kreowania pozytywnego wizerunku Po-licji, co w sytuacjach kryzysowych nabiera szczególnego znaczenia. To właśnie rzecznik prasowy jest „twarzą Policji”, jest pierwszą osobą, do której zwracają się media, szukając informacji na interesujący je temat.

Wyniki badań mogą być wykorzystane dla prowadzenia szkoleń dla rzeczników prasowych w Policji oraz tych wszystkich, którzy chcą podjąć pracę jako rzecznicy, prowadzenia szkoleń dla dziennikarzy w zakresie zarządzania kryzysowego, do kontynuowania badań nad regulacjami dotyczącymi przepływu informacji z centrów reagowa-nia kryzysowego do mediów. W tym sensie projekt wydaje się inte-resujący również dla praktyków i teoretyków marketingu polityczne-go – naukowców, PR-owców, polityków, a także samych dziennikarzy.


Nie jest obecnie możliwe nieelastyczne funkcjonowanie Policji w zmieniającej się rzeczywistości, bez prowadzenia zorganizowanej działalności prasowo-informacyjnej, a więc bez rozbudowanej działal-ności public relations. W kreowaniu wizerunku Policji ważne miejsce zajmuje współpraca z dziennikarzami. Nie bez znaczenia jest możli-wość mediów dotarcia do znacznie większej liczby odbiorów, a zatem ich pomoc w akcjach podejmowanych przez Policję.

Działalność prasowo-informacyjna w Policji prowadzona jest w oparciu przez następujące akty prawne:

– Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej (Art. 14, w którym czytamy: „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu”; Art. 54: „Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechnia-nia informacji”)

– Ustawę z dnia 26 stycznia 1984 roku Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24, z późn. zm.), normującą zasady współpracy mediów z in-nymi podmiotami (w tym również z Policją) 2

– Zarządzenie Nr 1204/07 Komendanta Głównego Policji z dnia 12 li-stopada 2007 r. w sprawie metod i form działalności prasowo-in-formacyjnej w Policji. Oto niektóre informacje wymienionych i innych aktów prawnych.

Zgodnie z art. 2 Ustawy Prawo Prasowe, Policja jest zobowiązana do tworzenia przedstawicielom mediów warunków niezbędnych do wy-konywania ich funkcji, jak również – /art.4.Ustawy/ – do udzielania informacji o swojej działalności. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1995r. w sprawie trybu udostępniania prasie infor-macji oraz organizacji i zadań rzeczników prasowych w urzędach or-ganów administracji rządowej (Dz. U. Nr 132, poz. 642) organy ad-ministracji zostały tym aktem zobligowane do informowania prasy

2 Policja, jako organ administracji państwowej, jest zobowiązana do udzielania pra-sie informacji dotyczącej swojej działalności: Por. Art. 2 „Organy państwowe zgodnie z Konstytucją Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej stwarzają prasie warunki niezbędne do wykonywania jej funkcji i zadań, w tym również umożliwiające działalność redakcjom dzienników i czasopism zróżnicowanych pod względem programu, zakresu tematyczne-go i prezentowanych postaw”.


o swojej działalności oraz udzielania niezbędnych wyjaśnień i pomo-cy w wykonywaniu jej funkcji i zadań.

W Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2002 r. w spra-wie organizacji i zadań rzeczników prasowych w urzędach organów administracji rządowej (Dz. U. Nr 4, poz. 36) wskazano zadania rzecz-ników prasowych: 1) publiczne prezentowanie działań organów admi-nistracji rządowej; 2) organizowanie kontaktów publicznych organów administracji rządowej, realizowanych z udziałem lub za pośrednic-twem środków masowego przekazu; 3) współudział w realizacji obo-wiązków nałożonych na organy administracji rządowej w ustawie z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. Nr 112, poz. 1198).

Rozkaz Komendanta Głównego Policji nr 11/95 z 16 sierpnia 1995 r. zawiera natomiast informacje dotyczące szczegółowo uprawnienia i obowiązki funkcjonariuszy wobec przedstawicieli mediów.

Zarządzenie nr 13/2000 Komendanta Głównego Policji z dnia 25 września 2000 roku w sprawie metod i form działalności prasowo-in-formacyjnej w Policji. Natomiast Zarządzenie Komendanta Głównego Policji 1204 z 12 listopada 2007 r. (Dz. Urz. Komendy Głównej Policji nr 21/2007 r. poz. 155) w sprawie form i metod działalności prasowo-informacyjnej w Policji uchyliło wcześniejsze Zarządzenie. Czytamy w nim, iż działalność prasowo-informacyjną Komendanta Głównego Policji, Komendantów Wojewódzkich Policji, Komendanta Stołeczne-go Policji oraz komendantów powiatowych (miejskich, rejonowych) Policji jest wykonywana (par. 2.1.2) za pośrednictwem rzeczników prasowych tychże komendantów działających w imieniu wymienio-nych oraz za pośrednictwem innych funkcjonariuszy i pracowników Policji upoważnionych do udzielania informacji.Rzecznicy prasowi mają możliwość korzystać z doświadczeń swoich kolegów w zespo-le prasowym KGP lub KWP (Klonowska-Senderska, Hytrek, 2009). W kursie podstawowym wprowadzono sześć godzin zajęć z zakresu tej problematyki (Klonowska-Senderska, Hytrek, 2009). Decyzją Ko-mendanta Głównego Policji wprowadzono w 2007 roku kursy dosko-nalenia zawodowego dla funkcjonariuszy Policji zajmujących stano-wiska kierownicze w zakresie współpracy z mediami. Była to nowość w szkolnictwie policyjnym. Do programu szkolenia zostały wprowa-


dzone zajęcia praktyczne (między innymi współpraca z dziennikarzem na miejscu zdarzenia, udział w programach mediów elektronicznych, wystąpienia w programach na żywo), także nabywanie umiejętności z zakresu kontaktu z dziennikarzem w połączeniu z treningiem psy-chologicznym (Klonowska-Senderska, Hytrek, 2009) 3.

Komendant Główny Policji decyzją z dnia nr 388 z dnia 17 czerw-ca 2008 roku zatwierdził powołanie kursów dla ofi cerów prasowych w zakresie wykonywania działalności prasowo-informacyjnej w Po-licji. Kursy takie prowadzone są w Centrum Szkolenia policji w Le-gionowie i Wyższej Szkole Policji w Szczytnie.

„Stawiam na profesjonalizację komunikacji społecznej w Policji” – to tytuł wywiadu przeprowadzonego przez A. Hamelusz z Komendan-tem Głównym Policji Andrzejem Matejukiem zamieszczony w Kwar-taliku Policyjnym nr 4 z 2008 r.. W wywiadzie zamieszczono m.in. informacje, iż od 1 października 2008 utworzone zostały w każdej komendzie powiatowej, rejonowej i miejskiej etatowe stanowiska ofi -cerów prasowych. Celem stworzenia tych etatów jest przede wszyst-kim usprawnienie przekazywania informacji mediom, zarówno tym regionalnym, jak i lokalnym.

Uniwersytet Śląski uruchamia na Wydziale Filologicznym od roku akademickiego 2010/2011 nową specjalizację – Komunikacja Społecz-na na Studiach Podyplomowych Negocjacji Kryzysowej. Specjalność ta przeznaczona jest dla pracowników Wydziałów Komunikacji Ko-mend Policji, ofi cerów prasowych i rzeczników prasowych służb mun-durowych, dla osób zamierzających podjąć pracę w służbach mundu-rowych w charakterze rzeczników prasowych oraz wszystkich, którzy zamierzają doskonalić swoje umiejętności w zakresie komunikowa-nia społecznego.

Celem studiów jest m.in. zapoznanie słuchaczy ze sposobami pro-wadzenia negocjacji w sytuacjach kryzysowych, zdobycie podstawowej wiedzy w zakresie teorii wyjaśniających zjawiska komunikacyjne, wie-dzy o procesualnym charakterze komunikacji i sposobach jej analizo-

3 Jak podają autorzy artykułu Rzecz(nik) w informacji o Policji (Klonowska-Senderska, Hytrek, 2009) w Centrum Szkolenia Policji w Legionowie specjaliści z Zakładu Komuni-kacji Społecznej przeszkolili ponad 100 funkcjonariuszy pełniących funkcje kierownicze w zakresie komunikacji społecznej.


wania; zapoznanie ze sposobami kontaktów z mediami, udzielaniem wywiadów telewizyjnych, sporządzaniem i udzielaniem kontaktów prasowych, trening sprawnej komunikacji w sytuacjach kryzysowych, zasady komunikowania się z dziennikarzami w sytuacjach kryzyso-wych, organizacja konferencji prasowych, udzielanie wywiadów te-lewizyjnych, prowadzenie rozmów telefonicznych, odpowiadanie na telefony krewnych, sporządzanie i udzielanie oświadczeń prasowych.

Bibliografi a

Bajerowa I., 2005: Manipulacja językowa dla osiągnięcia sukcesu medialne-go: (na przykładzie pewnego wywiadu prasowego). „Poradnik Językowy”, z. 4, 3–8.

Bauer Z., 2000: Wywiad prasowy. Gatunek i metoda. W: Dziennikarstwo i świat mediów. Red. Z. Bauer, E. Chudziński. Kraków, 186–196.

Bauer Z., Chudziński E. (red.), 2002: Dziennikarstwo i świat mediów. Kraków. Bieniok H., 2005: Sztuka komunikowania się, negocjacji i rozwiązywania kon-

fl iktów. Katowice. Black S., 1998: Public relations. Przekł. I. Chlewińska. Warszawa 1998.Cianciara J., Uścińska B., 1999: Komunikacja społeczna. Komunikowanie się

z mediami w praktyce. Wrocław. Ciepiela W., 2005: Rzecznik nie wystarczy. „Policja 997”, nr 6. Garbarski L., Rutkowski J., Wrzosek W., 1992: Marketing. Warszawa.Grice H. P., 1975: Logic and Conversation. W: Syntax and Semantics. T. 3:

Speech Acts. Red. P. Cole, J. L. Morgan. New York, 41–58.Grice H. P., 1977: Logika a konwersacja. Przekł. J. Wajszczukm, nr 6, 85–99.Grice H. P., 1980: Logika a konwersacja. Przekł. B. Stanosz. W: Język w świe-

tle nauki. Red. B. Stanosz. Warszawa, 91–114.Grice H. P., 1981: Presupposition and Conversational Implicature. W: Radical

Pragmatics. Red. P. Cole. New York, 183–198.Guła P., 2009: Komunikowanie kryzysowe. Warszawa: Wydawnictwo Cen-

trum Szkolenia Policji w Legionowie. Guła P., Prońko J., Wiśniewski B., 2009: Zarządzanie w sytuacjach kryzyso-

wych. Bielsko Biała. Fras J., 1999: Dziennikarski warsztat językowy. Wrocław. Kita M., 1998: Wywiad prasowy. Język – gatunek – interakcja. Katowice.


Kaczmarek-Śliwińska M., 2002: Sytuacje kryzysowe a działania public rela-tions w Internecie. W: Komputerowo zintegrowane zarządzanie. Tom I. Red. R. Knosala. Warszawa.

Kaczmarek-Śliwińska M., 2003: Internet Public Relations międzynarodo-wych koncernów. W: Komputerowo zintegrowane zarządzanie. Tom I. Red. R. Knosala. Warszawa.

Klonowska-Senderska I., Hytrek A., 2009: Rzecz(nik) w informacji o Poli-cji. „Kwartalnik Policyjny” 2 (http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/nr8/me-dia.html).

Kochan M., 2005: Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach. Kraków.

Korporowicz L., 1994: Osobowość i komunikacja w społeczeństwie transfor-macji. Warszawa.

Kotler P., 1994: Marketing – analiza, planowanie, wdrażanie, kontrola. War-szawa.

Królikowska K., 2005: Wizerunek policji w świadomości społecznej. Raport z badania. KGP. Warszawa.

Lalewicz J., 1975: Komunikacja językowa i literatura. Wrocław–Warszawa–Kraków.

Lis L., 2003: Problematyka komunikacji wewnętrznej w systemie zarządzania jakością na przykładzie Komendy Powiatowej Policji. Poznań.

Łańcucki J., Rau Z. (red.), 2003: Zarządzanie jakością w Policji Wielkopol-skiej. Poznań.

Łopata A., 1997: Adieu…, czyli o językowych i pozajęzykowych sygnałach za-przestania kontaktu. „Polonistyka”, nr 6, 361–364.

Magdoń A., 2000: Reporter i jego warsztat. Kraków. Miętus M., 2003: Wpływ pierwszego kontaktu z klientem na kształtowanie

pozytywnego wizerunku Policji. Poznań.Mitroff I., Pearson C., 1998: Zarządzanie sytuacją kryzysową czyli jak ochro-

nić fi rmę przed najgorszym. Warszawa. Maślanka J., 1976: Encyklopedia wiedzy o prasie. Wrocław.Murdoch A., 2000: Język public relations, czyli jak promować fi rmę. Warszta-

ty Menadżerskie. Poltext. Warszawa.Murdoch A., 2003: Komunikowanie w kryzysie. Jak ratować wizerunek fi r-

my. Warszawa. Piotrowski M., 1997: O trudnościach i możliwych formach współpracy w kon-

taktach między policją a mediami. Policyjny Biuletyn Szkoleniowy nr 2.Pływaczewski W., Misiuk A. (red.), 2001: Policja w XXI wieku. Doświadcze-

nia i nowe wyzwania. Materiały pokonferencyjne. Szczytno.


Rozwadowska B., 2002: Public Relations. Teoria. Praktyka. Perspektywy. War-szawa.

Rzeszutak M., 2002: O nieudanych (bo nieskutecznych) pytaniach zadawa-nych w wywiadach prasowych. W: Tekst w mediach. Red. K. Michalew-ski. Łódź, 327–333.

Schopenchauer A., 2002: Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów. Warszawa.Smektała T., 2005: Public Relations w sytuacjach kryzysowych przedsiębiorstw.

Wrocław.Sobczak B., 2005a: Funkcje pytań w wywiadzie telewizyjnym. „Zeszyty Tele-

wizyjne”. R. 3, nr 8, 4–28. Sobczak B., 2005b: Strategie prowadzenia wywiadu. „Zeszyty Telewizyjne”.

R. 3, nr 9, 4–18.Szwed-Piestrzeniewicz P., Rzecznik w mundurze, źródło: www.proto.pl.Wachowski I., 2001: Filozofi a działania Policji. Szczytno. Warchala, J., 1991: Dialog potoczny a tekst. Katowice.Wojtak M., 2004: Gatunki prasowe. Lublin.Wolny-Zmorzyński K., Kaliszewski A., Furman W., 2006: Gatunki dzienni-

karskie: teoria, praktyka, język. Warszawa.Załazińska A., 2006: Niewerbalna struktura dialogu. KrakówZemler Z., 1992: Public Relations – kreowanie reputacji fi rmy. Warszawa. Żydek-Bednarczuk U., 1994: Struktura tekstu rozmowy potocznej. Katowice.

Nadkom. mgr Janusz Trzęsimiech – absolwent Wydziału Nauk Spo-łecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, funkcjonariusz Zarzą-du w Katowicach Centralnego Biura Śledczego Komendy Głównej Po-licji w Katowicach, uczestnik wielu szkoleń zagranicznych z zakresu zarządzania w warunkach kryzysowych oraz cywilnych operacji reago-wania kryzysowego.

Bernard WiśniewskiWyższa Szkoła Policji w SzczytnieJarosław ProńkoUniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach

Teoretyczne aspekty planowania

działania organizacji


Przygotowanie organizacji do działania obejmuje planowanie jej funkcjo-nowania we wszystkich warunkach, w tym w sytuacjach kryzysowych. Pla-nowanie jest najważniejszym elementem procesu zarządzania, obejmujące ustalanie: celów oraz ich rodzaju, pożądanego poziomu oraz czasu i miej-sca ich osiągania, a także dobór sposobów ich realizacji. Efektem plano-wania są plany zawierające szczegółowe ustalenia dotyczące zmierzenia się organizacji z zagrożeniami pojawiającymi się w środowisku jej funk-cjonowania lub/ i wewnątrz niej. Organizacja może skutecznie uporać się z sytuacją kryzysową, a tym samym skutecznie w niej funkcjonować pod warunkiem, że zaplanuje się i odpowiednio zastosuje różne mechanizmy składające się na optymalny plan zarządzania organizacją w takiej sytuacji.

Słowa kluczowe: organizacja, kryzys, sytuacja kryzysowa, planowanie, zarządzanie

Skoro kryzys to kulminacyjna faza narastającej sytuacji zagrożenia, powstająca w wyniku pojawiających się niespodziewanie okoliczno-

Teoretyczne aspekty planowania działania organizacji w sytuacjach kryzysowych 81

ści (Wróblewski, 1996: 9), a pojęcie ściśle z nim związane – sytuacja kryzysowa – opisuje okoliczności wpływające negatywnie na poziom bezpieczeństwa w znacznych rozmiarach, wywołujące ograniczenia w działaniu organizacji ze względu na nieadekwatność posiadanych przez nią sił i środków 1, to:– czy w takich okolicznościach można mówić o regułach planowa-

nia działania organizacji? – czy możliwe jest określenie jakichkolwiek zasad, jeżeli sytuacja

przerosła nasze wyobrażenia? Wstępna odpowiedź powinna brzmieć: nie. Trudno bowiem mó-

wić o procedurach planowania, czy zasadach postępowania w sytu-acjach niewyobrażalnych, przekraczających nasze możliwości reago-wania. Jednakże głębsza analiza zagadnienia prowadzi do stwierdzenia, że chociaż trudno mówić o zasadach czy procedurach postępowania w sytuacjach niewyobrażalnych, to jednak nikt nie zwalnia kierow-nictwa organizacji z obowiązku przygotowania jej do działania w sy-tuacjach szczególnych zagrożeń.

Przygotowanie to powinno zmierzać w kierunku osiągnięcia naj-wyższego z możliwych poziomów determinantów skutecznego zarzą-dzania: wiedzy, zaangażowania i wyszkolenia personelu oraz wykorzy-stania możliwości ewentualnych partnerów zewnętrznych (Prońko, Wiśniewski, Wojtuszek, 2006: 123).

Jednym z elementów przygotowania organizacji jest planowanie, które powinno odbywać się w oparciu o cztery podstawowe zasady:– celowość, znajduje ona swój wyraz w tym, że każdy plan formuło-

wany jest dla zapewnienia sprawnej realizacji postawionego celu;– prymatu planowania: co oznacza, że planowanie jest podstawą

wszystkich funkcji zarządzania;– kompletność: wyrażająca się w zintegrowaniu planów tworzonych

na różnych szczeblach;d) skuteczność we wdrożeniu: wynikająca z założenia, iż plan jest do-

bry wówczas, gdy da się go wdrożyć (Koźmiński, Piotrowski [red.], 2001: 179–180).

1 Por. ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. Nr 131 poz. 1076 z późn. zmianami).

Bernard Wiśniewski, Jarosław Prońko82

Na proces planowania składają się następujące etapy: ustalanie ce-lów, identyfi kacja problemów, poszukiwanie alternatywnych rozwią-zań, ocenianie konsekwencji, dokonanie wyboru, wdrażanie planu oraz kontrola realizacji (Klasik A. [red.], 1993: 28; Stoner, Wanke, 1992: 80).

Istnieje wiele kryteriów klasyfi kacji planów. Ich rodzaje przedsta-wiono w tabeli 1.

Tabela 1. Rodzaje planów (wg Gościńskiego 1982: 191)Kryterium Rodzaje planów

Podmiotowe jednostki organizacyjnej, zakładu, przedsiębiorstwaPrzedmiotowe branżowe, sektorowe, ogólnogospodarczePole planu wycinkowe, problemowe, kompleksoweCharakter planu operacyjne, taktyczne, strategiczneFormy planu deklaratywne, proceduralneHoryzont czasu planowania krótkookresowe, średniookresowe, długookresowe

Planowanie działania organizacji w sytuacji kryzysowej, to element

zarządzania kryzysowego, które jest procesem

rozwiązywania napiętych sytuacji w sposób, w którym szereg współza-leżnych operacji jest planowany, organizowany, kierowany i kontrolowa-ny. Wytyczany jest także kierunek procesu decyzyjnego dla osób odpowie-dzialnych za podejmowanie decyzji w celu uzyskania szybkiego, lecz nie pochopnego rozwiązania problemu w obliczu, którego znalazła się orga-nizacja (Armstrong, 1997: 150).

Należy zatem stwierdzić, że planowanie jest z jednym etapów przy-gotowania organizacji do działania w sytuacjach kryzysowych. Poprze-dzone jest ono analizą zagrożeń oraz oceną ryzyka ich wystąpienia. Elementami ściśle związanymi z planowaniem, chociaż niekiedy trak-towanymi jako oddzielny etap, są: wyodrębnienie zespołu zarządzania 2, dobór partnerów (którzy będą mogli wesprzeć lub wzmocnić organi-zację w trakcie wystąpienia sytuacji kryzysowej), określenie sposobu

2 Niekiedy może to być zespół funkcjonalny, a nie etatowy. Zespół ten tworzony jest w oparciu o przeprowadzone wcześniej analizy związane z przewidywaniem prawdopo-dobieństwa wystąpienia konkretnych sytuacji kryzysowych.


kontaktów z mediami, zabezpieczenie logistyczne. Należy również za-uważyć, że wszystkie z wymienionych aspektów winny znaleźć swoje odzwierciedlenie w dokumentach planistycznych. Niezmiernie waż-ne wydaje się również i to, iż w toku planowania w sposób naturalny bilansuje się potrzeby i możliwości organizacji.

W świetle powyższego należy stwierdzić, iż planowanie odgrywa szczególną rolę w przygotowaniu organizacji do działania w sytuacji kryzysowej. Obejmuje ono: analizę zadania, ocenę sytuacji, sporzą-dzenie planu działania i opracowanie stosownych dokumentów dyrek-tywnych. Można zatem stwierdzić, że celem planowania jest określenie kolejności, sposobów i terminów wykonywania zadań, rozwiązanie problemów współdziałania oraz kierowania. Podstawę do planowa-nia stanowią dane wyjściowe, będące zbiorem informacji o otocze-niu oraz sposobach osiągnięcia założonego celu i zasobach potrzeb-nych do jego realizacji 3.

Planowanie jest procesem ciągłym, co podyktowane jest perma-nentną zmiennością warunków realizacji zadań prowadzących do określonego celu. W toku planowania powstają harmonogramy oraz wypracowywane zostają algorytmy postępowania. Wszyscy, którzy choć raz zetknęli się z planowaniem, zwłaszcza na szczeblach naczel-nych i centralnych organów administracji publicznej, wiedzą jak wiele wątpliwości i spornych kwestii pojawia się w toku tego etapu kierowa-nia. Podyktowane jest to złożonością, dynamiką, wielowymiarowością i wieloaspektowością związaną z obszarem odpowiedzialności tego szczebla organizacyjnego. Z uwagi chociażby na to, że dokumenty wykonuje się na wszystkich poziomach organizacyjnych administra-cji, szczególnego znaczenia w odniesieniu do nich nabiera ich spój-ność i logiczne powiązanie 4.

Według poglądów klasyków teorii organizacji, planowanie spro-wadza się do podejmowania decyzji o działaniach zorientowanych na wywołanie określonych zdarzeń, które samoistnie nie zaistniały-by. A zatem planowanie należy postrzegać jako proces polegający na

3 Szerzej: B. Wiśniewski: Organizacja przygotowań obronnych administracji publicznej (2009: 45). 4 Por. W. Kieżun, 1997: 140.


świadomym ustalaniu kierunków działania oraz decydowaniu opar-tym na faktach i rzetelnych ocenach, pozostającym w zgodzie z okre-ślonym celem działania (Wrzosek, 2007: 47).

Każdy proces planowania rozpoczyna się od ustalenia celu działania oraz oceny sytuacji, zarówno pod względem własnych możliwości, jak również szans i zagrożeń tworzonych przez środowisko zewnętrzne organizacji. Ocena sytuacji i cel, który zamierzamy osiągnąć, tworzą ramy planowania – ujmując rzecz matematycznie: ograniczenia brze-gowe przyszłych działań. Jest to jeden z najtrudniejszych elementów procesu planowania, zwłaszcza, jeżeli planowanie to realizowane jest na wysokich szczeblach kierowania, ponieważ określone ramy stają się wytycznymi do planowania przez szczeble niższe.

Kolejnym etapem planowania, uznawanym często za planowanie właściwe, jest opracowanie struktury zadaniowej przedsięwzięcia – WBS (Work Breakdown Strukture). Czyli dekompozycji celu (efektu) na cele szczegółowe i zadania, które należy zrealizować, aby osiągnąć zamierzony efekt. Może być ona zorientowana na cele lub zadania. W pierwszym przypadku podstawą strukturalizacji celu głównego są efekty cząstkowe składające się na końcowy rezultat (cele szczegó-łowe). Drugi sposób podziału zorientowany jest na grupy, w miarę jednorodnych […] lub też składających się na określoną funkcję […] zadań. Na przykład, grupujemy zadania związane z zabezpieczeniem logistycznym, kierowaniem projektem, działaniami ratownictwa me-dycznego, itp. Bez względu jednak na przyjętą konwencję strukturali-zacji zadaniowej, faza ta ma doprowadzić do zidentyfi kowania wszyst-kich zadań niezbędnych do uzyskania oczekiwanego efektu i tylko takich zadań. Jednym z narzędzi oceny przedsięwzięcia jest Macierz Logiczna – narzędzie zalecane w metodzie PCM (Project Cycle Ma-nagement) przyjętej w 1992 roku przez Komisję Europejską do zarzą-dzania projektami z funduszy Unijnych.

Ujęte w WBS (strukturze zadaniowej przedsięwzięcia) zadania po-winny spełniać następujące warunki:

– gwarantować osiągnięcie zamierzonych celów; – nie wykraczać poza zakres, przyjętych we wcześniejszej fazie, ogra-

niczeń brzegowych; – każde zadanie powinno być realizowane przez jednego wykonawcę;


– zasoby (czas, kadry, koszty itp.) powinny być łatwe do oszacowa-nia dla każdego z wyszczególnionych zadań.Pierwsze dwa warunki wynikają wprost z zasady racjonalnego go-

spodarowania. Zamierzony efekt chcemy osiągnąć przy najmniej-szych nakładach, a zatem nie może być w przedsięwzięciu zadań nie przyczyniających się w zasadniczy sposób do jego realizacji, a jedno-cześnie nie może w nim braknąć zadań niezbędnych do osiągnięcia zamierzonego celu.

Trzeci z określonych warunków jest bardzo istotny, chociaż czę-sto ignorowany, wynika on z faktu, iż organizacja współdziałania jest domeną kierownictwa projektu i na tym poziomie powinna być ona realizowana. Nie należy jej pozostawiać w gestii wykonawców. Przy-dzielenie jednego zadania wielu, niezależnym, wykonawcom zmusza ich do samodzielnego ustalenia dominującej organizacji i podporząd-kowania się pozostałych jej nakazom, co często prowadzi do trudno rozwiązywalnych konfl iktów, o czym niejednokrotnie przekonano się przy realizacji dużych projektów. Spełnienie czwartego warunku jest niezbędne do sporządzenia wiarygodnego harmonogramu dzia-łań i oszacowania budżetu projektu.

Struktura zadaniowa stanowi podstawę do budowy struktury or-ganizacyjnej(struktury kierowania), której wyrazem jest Macierz Od-powiedzialności Liniowej (LRC). Kolumny tej macierzy przedstawia-ją instytucje zaangażowane w realizację przedsięwzięcia oraz osoby odpowiedzialne za kierowanie nim. Wiersze natomiast zadania wy-szczególnione w WSB. W poszczególnych komórkach macierzy za-znacza się odpowiedzialność za wykonanie konkretnych zadań oraz odpowiedzialność kierownictwa. W bardziej rozbudowanych wer-sjach podaje się informacje o sterowaniu, np.: zadania, które wyma-gają zgody władzy nadrzędnej na wykonanie, sprawozdania z realiza-cji, konieczność lub możliwość konsultacji i szereg innych ważnych, z punktu widzenia kierowania, informacji.

Ponadto struktura zadaniowa wraz z oszacowaniem zasobów (cza-su trwania, budżetu, nakładów pracy, wykorzystania unikalnych urzą-dzeń itp.) dla poszczególnych zadań stanowi podstawę do harmono-gramowania przedsięwzięcia oraz oszacowania budżetu niezbędne-go do jego realizacji.


Jednym z ważniejszych dokumentów każdego planu jest harmono-gram jego realizacji. Tworzymy go, posługując się strukturą zadanio-wą z oszacowaniem czasów trwania poszczególnych zadań. Następ-nym krokiem jest określenie związków przyczynowo – skutkowych między poszczególnymi zadaniami. Do tego zadania możemy wy-korzystać metodę MPM (Metra Potetial Method) opracowaną przez francuzów w 1958 roku. Dysponując informacjami na temat czasu trwania poszczególnych zadań i powiązań przyczynowo-skutkowych między nimi, możemy niemal automatycznie skonstruować harmo-nogram projektu w postaci wykresu Gantta czy harmonogramu sie-ciowego CPM lub PERT. Różnica między dwoma ostatnimi harmono-gramami tkwi w sposobie oszacowania czasu trwania poszczególnych zadań. Pierwszy z nich stosujemy w przypadku deterministycznego określenia tego czasu. Drugi natomiast w przypadku określenia go w sposób stochastyczny.

Harmonogramy sieciowe są bardzo przydatne do szacowania i opty-malizacji czasu trwania przedsięwzięcia. Nie tylko w zakresie właści-wej konfi guracji zadań, ale również kosztów ich realizacji, ponieważ w przypadku wielu zadań czas ich trwania jest ściśle związany z kosz-tami ich realizacji. Jeżeli potrafi my określić analityczną zależność mię-dzy kosztem wykonania poszczególnych zadań a czasem ich trwania, to wykorzystując zmodyfi kowaną metodę CPM/Cost możemy mode-lować zależności między czasem trwania przedsięwzięcia i jego bu-dżetem. I wybrać taką wersję, która w danych warunkach realizacji przedsięwzięcia jest optymalna.

Harmonogramy Gantta są natomiast bardzo czytelne. Ich podsta-wową zaletą jest jawna skala czasu, co jednak przy dużym zróżnico-waniu czasowym zadań może być uciążliwe. Harmonogramy tego typu wykorzystujemy nie tylko do przedstawienia zależności przy-czynowo – skutkowych i czasowych między poszczególnymi zada-niami, ale są również niezastąpione do optymalizacji wykorzystania zasobów ludzkich i materialnych. W sposób niemal dziecinnie pro-sty możemy przy ich pomocy przedstawić obciążenie poszczególnych osób i zespołów oraz wykorzystanie defi cytowego w przedsięwzięciu sprzętu i materiałów, co pomaga w sposób bardziej racjonalny zapla-nować jego realizację (Prońko, 2009: 342–344).


Kolejnym ważnym elementem każdego przedsięwzięcia jest budżet, który tworzymy posługując się strukturą zadaniową i oszacowanymi kosztami zadań w nim wyszczególnionych. Budżet w takim przypad-ku to suma budżetów poszczególnych zadań. W przypadku reagowa-nia w sytuacjach kryzysowych budżet winien odgrywać mniejszą rolę, gdyż priorytety są wówczas inne. Jednakże pod pojęciem budżetu nie należy rozumieć jedynie środków fi nansowych, ale przede wszystkim zasoby ludzkie możliwe do wykorzystania oraz unikalne zasoby tech-niczne. Właściwe zbilansowanie czasu, zasobów ludzkich i technicz-nych oraz efektywne ich wykorzystanie, szczególnie w sytuacjach kry-zysowych, jest niezmiernie istotne.

Podsumowując tą część naszych rozważań, należy stwierdzić, że niezbędnymi elementami planu są:

– zakres przedsięwzięcia, precyzujący cel oraz możliwości jego osią-gnięcia zarówno w wymiarze zewnętrznym, jak i wewnętrznym;

– harmonogram przedsięwzięcia; – budżet – zbilansowane wykorzystanie sił i środków; – macierz odpowiedzialności liniowej (LRC) – przedstawiająca sys-

tem kierowania przedsięwzięciem.Dokumentem wiodącym jest natomiast struktura zadaniowa przed-

sięwzięcia stanowiąca podstawę opracowania harmonogramów, bu-dżetu i macierzy odpowiedzialności liniowej.

Analiza opracowań i doświadczeń, przywołanych na wstępie niniej-szych rozważań wskazuje na konieczność oparcia planowania o wnio-ski z badań naukowych, nie zaś na wyobraźni, która choć niezbęd-na, to jednak nie jest wystarczająca, aby móc efektywnie planować. W świetle powyższego można wskazać podstawową regułę obowiązu-jącą w czasie planowania, która stanowi, iż plan powinien być jeden dla wszystkich zagrożeń, ponieważ taki plan jest bardziej elastyczny niż suma planów dla poszczególnych zagrożeń. Dobry plan, to tak-że plan kompleksowy, tzn. uwzględniający wszystkie te zagrożenia, które mogą wystąpić w danej społeczności i uwzględniający wszyst-kie aspekty zarządzania kryzysowego. Ważne jest by przy opracowy-waniu planu reagowania kryzysowego przestrzegać pewnych zasad:– organizacja działań reagowania kryzysowego powinna w maksy-

malnym stopniu pokrywać się z organizacją codziennej działal-


ności danej społeczności. Chodzi o to, by w czasie kryzysu ludzie i organizacje wykonywali te same zadania albo bardzo podobne, jak wykonywane na co dzień. Wtedy zadania te będą wykonywa-ne dobrze;

– sytuacje kryzysowe powinny być „obsługiwane” na najniższym i najbliższym zdarzenia poziomie zarządzania. W razie takiej po-trzeby plany powinny przewidywać uzupełnienie lokalnej reakcji przez wyższy poziom zarządzania kryzysowego;

– należy wykorzystywać i doceniać pomoc wolontariatu, organiza-cji pozarządowych, a także sektora prywatnego. Partnerstwo w za-rządzaniu kryzysowym jest ważne na wszystkich szczeblach zarzą-dzania kryzysowego i we wszystkich jego fazach (Sosnowski, 2001: 192). Uwzględniając to, że organizację mogą dotykać różnorodne zagro-

żenia wywołujące podobne lub wręcz takie same skutki, wskazanym wydaje się opracowywanie procedur radzenia sobie ze skutkami za-grożeń, a nie opracowywanie oddzielnych planów dla każdego z nich. Istotnym aspektem planowania staje się zidentyfi kowanie tych wspól-nych zadań lub funkcji, które muszą być wykonane, następnie przy-dzielenie obowiązków ich wykonania różnym organizacjom oraz za-pewnienie, by organizacje te były przygotowane do ich wykonania.

Ponadto, aby działanie organizacji w sytuacji kryzysowej mogło być uznane za realizowane w sposób skoordynowany, plany realiza-cji poszczególnych funkcji nie mogą być tworzone w izolacji od po-zostałych. Plany te powinny wynikać ze wspólnego planu, zwanego planem głównym, który ustala reguły reagowania kryzysowego i spo-sób jego koordynacji. Tak więc plan działania organizacji w sytuacjach kryzysowych, opracowany przy podejściu funkcjonalnym, składa się z planu głównego, aneksów funkcjonalnych oraz dodatków dla spe-cyfi cznych zagrożeń.

Plan główny ustala sposób reagowania kryzysowego, podaje pod-stawę prawną, określa ogólną koncepcję działania oraz przydziela obowiązki w zakresie realizacji różnych funkcji i opracowania pla-nów ich realizacji.

Aneksy funkcjonalne koncentrują się na jednej z funkcji kryzyso-wych. Liczba i rodzaj aneksów funkcjonalnych włączonych do planu


reagowania kryzysowego zależy od potrzeb, możliwości i sposobu or-ganizacji reagowania.

Dodatki dla specyfi cznych zagrożeń powinny zawierać dodatkowe informacje potrzebne do realizacji danej funkcji w przypadku kata-strofy spowodowanej konkretnym zagrożeniem. Mogą mieć postać: map, harmonogramów, wykresów, standardowych procedur opera-cyjnych, katalogów dostępnych zasobów sił i środków, list kontaktów, list powiadamiania itp. Dodatki to dokumenty robocze, które najczę-ściej są zmieniane, bowiem z upływem czasu zmieniają się nazwiska i adresy na różnych listach, a procedury są uaktualniane.

Każda z części organizacji przygotowującej się do funkcjonowa-nia w sytuacjach kryzysowych powinna opracować swój własny plan operacyjny. Plan taki powinien przetwarzać zadania danej organizacji w bardzo przydatne harmonogramy działania, które mówią, jak dana organizacja będzie wykonywać powierzone jej zadania.

Pamiętać jednocześnie należy, iż „główną „oś metodyczną” proce-su planowania […] stanowi procedura planistyczna, określająca ko-lejność i okresy sporządzania dokumentów oraz zakresy partycypa-cji instytucji uczestniczących w procesie planowania […]. Przyczynia się to do aktywizacji i integracji środowiska planowania” (Metodyka i organizacja…, 2001: 30).

Reasumując, należy podkreślić, iż organizacja może skutecznie upo-rać się z sytuacją kryzysową, a tym samym skutecznie w niej funk-cjonować pod warunkiem, że zaplanuje się i odpowiednio zastosuje różne mechanizmy składające się na optymalny plan zarządzania or-ganizacją w takiej sytuacji. Wynika stąd, że aby skutecznie zarządzać w sytuacji kryzysowej, należy się do niej odpowiednio przygotować. Jeżeli natomiast wiadomo, jakie potencjalne zagrożenia mogą taką sytuację spowodować powinno uczynić się wszystko, aby do niej nie dopuścić, a jeżeli nie jest to możliwe – uczynić ją mniej groźną dla organizacji (Kitler, Wiśniewski, Prońko, 2000: 46).

Stąd proces zarządzania sytuacjami kryzysowymi obejmuje jakby cztery przenikające się i silnie skorelowane obszary działań 5: zapo-bieganie, przygotowanie, reagowanie i odbudowę.

5 Podział obszarów zarządzania kryzysowego przyjęto za S. Augustynem (1998), który


Z uwagi na przedmiot prezentowanych rozważań, należy zwrócić uwagę na to, że przygotowanie to planowanie, jak należy reagować w razie wystąpienia zagrożeń, a także działanie zmierzające do po-większenia zasobu sił i środków przeznaczonych do efektywnego re-agowania. Obejmuje ono takie przedsięwzięcia, jak:

– określenie rodzajów i skali potencjalnych zagrożeń; – przygotowanie planów reagowania w sytuacjach zagrożeń; – określenie oraz przygotowanie sił i środków niezbędnych do zwal-

czania zagrożeń i usuwania ich skutków; – przygotowanie i wprowadzenie uregulowań prawnych pozwalają-

cych na wykorzystanie sił, środków i zasobów organizacji;organizacja systemu monitoringu symptomów pojawiania się zagro-żeń (Kitler, Wiśniewski, Prońko, 2000: 47).

Do planowania działania organizacji w sytuacjach kryzysowych oraz kierowania nią w takich okolicznościach niezbędne są odpo-wiednie struktury etatowe. Powinny być powoływane na wszystkich poziomach zarządzania i podlegać bezpośrednio zwierzchnikowi danego poziomu. Ich zadaniami powinno być: określanie rodzajów i skali potencjalnych zagrożeń występujących w obszarze działania danej organizacji oraz opracowanie koncepcji przeciwdziałania za-grożeniom.

Rzeczywistość kryzysu i sytuacji kryzysowych wydaje się być jed-nym z najbardziej znaczących fragmentów rzeczywistości organiza-cji. Jakkolwiek, zazwyczaj bolesna, jest ona często dobroczynna ze względu na niezwykły potencjał tkwiący w członkach organizacji, jaki wyzwala zarówno w tych, którzy przez kryzys i sytuację kryzy-sową przechodzą, jak i w tych, którzy starają się im w tej drodze po-mocnie towarzyszyć. A wszystko to można przygotować, czyli roz-sądnie zaplanować.

wymienione obszary nazywa następującymi po sobie fazami. Uważamy jednak, że podej-ście zaprezentowane przez S.Augustyna jest słuszne przy założeniu, że rozpatruje się je-den rodzaj zagrożenia występujący periodycznie na danym terenie. Przyjmując natomiast założenie, że tworzony system zarządzania sytuacjami kryzysowymi ma reagować w róż-nych sytuacjach zagrożeń występujących w sposób losowy w dowolnym miejscu i czasie, trudno mówić o fazach postępowania, łatwiej natomiast o obszarach działalności.


Bibliografi a

Armstrong M., 1997: Jak być lepszym menedżerem. Warszawa.Augustyn S., 1998: Strategia nowoczesnego systemu zarządzania kryzysowe-

go. „Zeszyty Naukowe AON”, nr 3 (32), 33–60. Gościński J., 1982, Sterowanie i planowanie. Ujęcie systemowe. Warszawa.Kieżun W., 1997: Sprawne zarządzanie organizacją. Warszawa.Kitler W., Wiśniewski B., Prońko J., 2000: Zarządzanie kryzysowe w pań-

stwie. Warszawa. Klasik A. (red.): 1993: Planowanie strategiczne. Warszawa.Koźmiński A. K., Piotrowski W. (red.): Zarządzanie teoria i praktyka. War-

szawa.Prońko J., Wiśniewski B., Wojtuszek T., 2006: Kryzys i zarządzanie. Biel-

sko-Biała. Prońko J., 2009: Wybrane aspekty zarządzania projektami. W: Prońko J. (red.):

Miscellanea Oeconomicae. Studia i materiały. Nr 2. Kielce, 337–348.Sosnowski A., Zamiar Z., 2001: Wybrane aspekty zarządzania bezpieczeń-

stwem państwa. Kielce.Stoner J. A. F., Wankel Ch., 1992: Kierowanie. Warszawa.Wiśniewski B., 2009: Organizacja przygotowań obronnych administracji pu-

blicznej. Warszawa. Wróblewski R., 1996: Zarys teorii kryzysu, zagadnienia prewencji i zarządza-

nia kryzysami. Warszawa. Wrzosek M., 2007: Zarządzanie zasobami informacyjnymi w systemie rozpo-

znania wojsk lądowych. Warszawa. Metodyka i organizacja strategicznego planowania i programowania społecz-

no-gospodarczo-obronnego w państwie. 2001: Rządowe Centrum Studiów Strategicznych. Warszawa.

Dr hab. Bernard Wiśniewski – profesor nadzwyczajny Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie oraz Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku-Białej. Członek Rady Programowej Centrum Badań nad Terroryzmem Collegium Civitas oraz Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych. Autor i współau-tor wielu prac z zakresu kierowania bezpieczeństwem narodowym, bez-pieczeństwa wewnętrznego, zarządzania kryzysowego (w tym zarządzania informacją w sytuacjach kryzysowych), przygotowań obronnych admini-stracji publicznej oraz edukacji dla bezpieczeństwa.


Dr inż. Jarosław Prońko – adiunkt Uniwersytetu Humanistyczno-Przy-rodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach. Od 2002 roku pracuje w In-stytucie Zarządzania Wydziału Zarządzania i Administracji. Od 2008 roku wicedyrektor Instytutu Zarządzania ds. Naukowych. Autor i współautor wielu prac z zakresu bezpieczeństwa powszechnego, zarządzania w sytu-acjach kryzysowych (w tym sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń dla lu-dzi i środowiska) oraz problemów podejmowania decyzji.

Justyna Bednarek-WróbelOkręgowy Inspektorat Służby Więziennej w Katowicach

Wyzwolić z urazu – wybrane strategie

interwencyjne i ich skutki

Niniejsza praca jest próbą wykorzystania kilkunastoletniej praktyki peni-tencjarnej oraz wiedzy i doświadczenia psychoterapeutycznego w dobraniu najwłaściwszej z punktu widzenia autorki metody terapii osób z zaburze-niami stresu traumatycznego lub wykazujących nadmierne reakcje emo-cjonalne mogące być związane z doświadczeniem traumatycznym w prze-szłości, w kontekście doświadczeń zawodowych funkcjonariuszy Służby Więziennej. Przedstawia charakterystykę wybranych sytuacji kryzysowych występujących w warunkach izolacji penitencjarnej, omawia postępowa-nie z osobą przeżywającą kryzys z punktu widzenia obowiązujących Służ-bę Więzienną wytycznych oraz przedstawia aktualne wyniki badań nad postępowaniem po traumie. Wskazuje również na technikę ograniczania traumatyzacji jako metodę radzenia sobie z PTSD (posttraumatic stress dis-order) możliwą do zastosowania w warunkach jednostki penitencjarnej.

Słowa kluczowe: Służba Więzienna, kryzys, TIR (Traumatic Incident Re-duction)

Grecka etymologia pojęcia kryzys, tak jednoznacznie przez wie-lu kojarzonym z doświadczeniem negatywnym, nie wskazuje na jego pejoratywny charakter. Czasownik krinein oznacza rozdzielać, odsie-wać, rozstrzygać, decydować, sądzić, zaś pochodzący od niego rze-

Rozdział III

Komunikacja w instytucji totalnej na

przykładzie jednostki penitencjarnej

∙

Justyna Bednarek-Wróbel94

czownik krisis oznacza wybór, rozstrzygnięcie. Na przykład Słownik współczesnego języka polskiego (Dunaj [red.], 1998) przy haśle kryzys /crisis/ podaje następującą treść: „okres przełomowy, rozstrzygający, przejawiający się zazwyczaj silnym pogorszeniem się sytuacji w da-nej dziedzinie”.

Każdemu kryzysowi towarzyszą zaburzenia równowagi lub dez-orientacja (James, Gilliland, 2008: 35). Jest to związane z cechami kryzysu, jego uniwersalnością i zarazem wyjątkowością. Kryzys jest uniwersalny, ponieważ w określonych sytuacjach nikt nie jest całko-wicie odporny na załamanie. Jest również wyjątkowy, ponieważ to, co udaje się przezwyciężyć jednym, innym może się nie powieść w nie-mal identycznych okolicznościach (James, Gilliland, 2008: 34). I choć kryzysy są zjawiskami ograniczonymi w czasie, to, co dzieje się bez-pośrednio po wydarzeniu kryzysowym określa, czy kryzys stanie się rezerwuarem zaburzeń mogących przekształcić się w stan chronicz-ny, czy też nie. Niniejsze rozważania będą odnosić się do takiego ro-zumienia kryzysu, w którym człowiek doświadcza urazu psychiczne-go spowodowanego zdarzeniem stanowiącym dla niego zagrożenie powodujące destabilizację psychiczną. W efekcie powstaje uraz psy-chiczny, który trwa tak długo, aż człowiek nie dokona wglądu na te-mat zdarzenia i swoich decyzji podjętych w sytuacji traumy. Bowiem dopiero po zintegrowaniu urazu w świadomości umysł może powró-cić do stanu równowagi (James, Gilliland, 2008: 119).

W Służbie Więziennej zdarzenie, które może wywołać uraz psy-chiczny u osób biorących w nim udział nazywa się wypadkiem czy też zdarzeniem nadzwyczajnym. Posługując się defi nicją, jest to ta-kie zdarzenie, które spowodowało zagrożenie lub naruszenie bezpie-czeństwa jednostki organizacyjnej albo konwoju, zagrożenie dla zdro-wia lub życia funkcjonariusza, pracownika albo osadzonego, a także naruszenie prawa przez funkcjonariusza, pracownika lub osadzone-go, albo innej osoby, ścigane z urzędu (Instrukcja nr 9/2003 Dyrekto-ra Generalnego Służby Więziennej). Celem niniejszego opracowania jest wskazanie na te rodzaje sytuacji kryzysowych występujące w wa-runkach izolacji penitencjarnej, które dotykają funkcjonariuszy Służ-by Więziennej [dalej: SW], gdzie istnieje owe „zagrożenie dla zdrowia lub życia funkcjonariusza albo pracownika”. Są to bowiem takie sytu-

Wyzwolić z urazu – wybrane strategie interwencyjne i ich skutki 95

acje, które z powodu obciążenia emocjonalnego i towarzyszącemu im silnemu stresowi mogą w efekcie doprowadzić do wystąpienia zespo-łu stresu pourazowego (PTSD –posttraumatic stress disorder) bądź za-burzeń stresu ostrego. W dalszej części omówię postępowanie z oso-bą przeżywającą kryzys z punktu widzenia obowiązujących Służbę Więzienną wytycznych oraz przedstawię aktualne wyniki badań nad postępowaniem po traumie. W podsumowaniu wskażę na technikę ograniczania traumatyzacji jako metodę radzenia sobie z PTSD moż-liwą do zastosowania w warunkach jednostki penitencjarnej.

Skalę wybranych zdarzeń o charakterze kryzysowym występują-cych w warunkach izolacji ilustruje poniższa tabela:

Tabela 1. Wybrane rodzaje zdarzeń nadzwyczajnych 1

Nazwa zdarzenia nadzwyczajnego

Liczba przypadków Uwagi

usiłowanie doko-nania samobójstwa przez osadzonego

141 –

napaść na funkcjo-nariusza lub pracow-nika w służbie lub pracy albo w związ-ku z wykonywaniem czynności służbo-wych

47 – napaść na funkcjonariusza SW pod-czas rozprawy sądowej w czasie składania przez niego zeznań– napaść na lekarza w trakcie przeprowa-dzanego badania lekarskiego z duszeniem– napaść na pracownika laboratorium RTG podczas wykonywania zdjęcia RTG

samobójstwo osa-dzonego

20 –

samobójstwo funk-cjonariusza

1 poza miejscem spełnienia służby

groźne zakłócenie bezpieczeństwa

1 wzniecenie pożaru w celi przez osadzonego

ciężkie uszkodzenie ciała wskutek działa-nia funkcjonariusza

1 samopostrzelenie podczas programowe-go strzelania oraz ranienie innego funk-cjonariusza

1 Na podstawie danych Biura Informacji i Statystyki CZSW za okres 1.01.2010–31.07.2010 r. oraz analizy meldunków o wypadkach nadzwyczajnych.


Wybór powyższych zdarzeń nadzwyczajnych nie jest przypadkowy. Jednym bowiem z kryteriów diagnostycznych syndromu stresu po-urazowego (PTSD), a także zaburzenia stresu ostrego według klasy-fi kacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychia-trycznego – APA Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-IV/TR (Wciórka, 2008: 174) jest doświadczenie traumatyczne-go wydarzenia, w którym osoba doświadczyła, była świadkiem lub skonfrontowała się z sytuacją rzeczywistej lub grożącej śmierci czy poważnego zranienia lub zagrożenia integralności fi zycznej swojej lub innych osób, na co zareagowała intensywnym strachem, bezrad-nością, przerażeniem.

Mając na uwadze dbałość o dobrą kondycję psychiczną funkcjona-riuszy biorących udział w zdarzeniach nadzwyczajnych, opracowano wytyczne zawierające sposób postępowania po ekspozycji na zdarzenia stanowiące źródło silnego stresu. Zalicza się do nich takie zdarzenia, jak (za: Wytyczne nr 1/09 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej):

– użycie broni palnej, – zdarzenie skutkujące śmiercią funkcjonariusza, pracownika SW

lub osadzonego, – samobójstwo lub próba samobójcza funkcjonariusza, pracownika

SW lub osadzonego, – zdarzenie o charakterze kataklizmu, katastrofy, zamachu bombo-

wego lub ataku terrorystycznego.Interwencje prowadzone przez służbę medycyny pracy Służby Wię-

ziennej przeprowadza się: – z urzędu, – na pisemny wniosek kierownika jednostki, – z inicjatywy funkcjonariusza lub pracownika, – wówczas, gdy w zachowaniu funkcjonariusza lub pracownika SW

będącego uczestnikiem zdarzenia stanowiącego źródło poważnego stresu mogącego zaistnieć w związku z pełnieniem służby lub poza służbą zauważa się znaczące zmiany w odniesieniu do czasu po-przedzającego zdarzenie oraz sygnały te uniemożliwiają prawidłowe i bezpieczne pełnienie służby i wykonywanie powierzonych zadań (za: Wytyczne nr 1/09 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej).


Jeśli w zdarzeniu nadzwyczajnym bierze udział funkcjonariusz ze stażem służby do lat 2, interwencja służby medycyny pracy jest obo-wiązkowa również w sytuacji braku występowania zaburzeń. Zgodnie z Wytycznymi interwencja ta jest prowadzona w formie grupowej lub indywidualnej w terminie do 10 dni od czasu zaistnienia zdarzenia.

Postępowanie w interwencji kryzysowej jest nastawione na możli-wie szybkie i sprawne przywrócenie osobie w kryzysie zdolności funk-cjonowania. Należy jednak pamiętać, że każdy człowiek jest inny, tak jak każda sytuacja kryzysowa jest inna. Każdy z nas inaczej reaguje na stres, ale też każdy ma granice swojej odporności. Do trzech miesię-cy osoby zwykle same potrafi ą „wyleczyć się” z traumy, większość nie ma w ogóle żadnych objawów posttraumatycznych. Jedynie kilka do kilkunastu procent (w zależności od rodzaju traumy) osób mających doświadczenie traumatyczne rozwija pełnoobjawowe PTSD czy też cierpi na zaburzenia stresu ostrego, natomiast u ok. 2% objawy PTSD utrzymują się przez całe życie (Dudek, 2003: 48).

Do czynników warunkujących rozwój PTSD należą: – czynniki związane ze zdarzeniem traumatycznym, – czynniki związane ze stanem, w jakim znajdowała się jednostka

w czasie trwania zdarzenia, – aktywność jednostki w czasie trwania zdarzeniach, – osobowość jednostki (Dudek, 2003: 51).

Objawy PTSD zwykle po pewnym czasie mijają same, natomiast należy pamiętać, że niewłaściwe postępowanie z osobami będącymi w kryzysie może powodować ponowne przeżywanie przez nie trau-matycznego zdarzenia (restymulacja traumy). I tak niezależnie od po-wyższych czynników istnieje kilka „sposobów”, aby spowodować lub zaostrzyć skutki traumy.

Należą do niech między innymi (za: Milena Karlińska – Nehre-becka, materiały szkoleniowe Polskiego Instytutu Psychoterapii In-tegratywnej w Krakowie, warsztat Psychoterapia zaburzeń lękowych):

– wywieranie nacisku na osobę, która właśnie doświadczyła traumy, aby przestała histeryzować, uspokoiła się, nie trzęsła, przestała wy-machiwać rękami – w ten sposób blokujemy biologiczne mechani-zmy uodparniające na powstawanie zaburzeń,


– nakłanianie osoby do detalicznego opowiadania o zdarzeniu, pro-wadzącego do ponownego jego przeżywania zaraz po traumatycz-nym zdarzeniu (opowiadanie o zdarzeniu nie leczy, jedynie resty-muluje traumę),

– przeprowadzenie przymusowego grupowego debriefi ngu wkrót-ce po wydarzeniu,

– stymulowanie gwałtownych katharsis, które nie mają charakteru leczącego, ponieważ odreagowywanie na poziomie poznawczym nie jest skuteczne,

– promowanie w rozmowach dążenia do zemsty, w ten sposób trau-matyczne przeżycia nigdy się nie kończą („sprzężenie zwrotne”), blokujemy również możliwość rozwoju osobistego,

– promowanie wybaczania sprawcy (w ten sposób przykrywając prawdziwe uczucia do sprawcy i uniemożliwiamy osobie zobacze-nie rzeczy takimi, jakie w istocie są),

– zmuszanie do bolesnego przypominania sobie traumy pomimo niechęci osoby – na wczesnym etapie może to utrudnić proces zdrowienia.Najwłaściwszym postępowaniem z osobami doświadczającymi trau-

my tuż po traumatycznym zdarzeniu jest nie hamować naturalnej eks-presji poprzez ciało, zadbać o ich komfort fi zyczny i podstawowe po-trzeby (ciepły koc, herbata), życzliwie towarzyszyć, nie wypytywać. Jeśli osoba wydaje się być nieobecna, jakby „zamrożona”, należy przywrócić jej kontakt z rzeczywistością poprzez poczucie własnego ciała. Oddzia-ływania psychoterapeutyczne są właściwe dopiero po kilku tygodniach.

Spośród wielu metod stosowanych w terapii osób z zaburzeniem po stresie traumatycznym jedną z najbardziej rozpowszechnionych jest debriefi ng. Pojęcie to zostało wprowadzone przez J. Mitchella w 1983 r. dla określenia częściowo ustrukturalizowanej procedury grupowej przeznaczonej do pomocy pracownikom służb ratowniczych w ra-dzeniu sobie z następstwami wydarzeń traumatycznych, w celu mi-nimalizacji ryzyka wystąpienia objawów pourazowych.

Grupa debrifi ngowa nie powinna liczyć więcej, jak 10 osób, a sama sesja, trwająca od kilkudziesięciu minut do kilku godzin, powinna na-stąpić do 7 dni od wystąpienia krytycznego zdarzenia. Sesję prowadzi osoba nie związana zawodowo z grupą (Łaciak, 2010). Na podstawie


koncepcji CISD (Critical Incident Stress Debriefi ng) prowadzono za-jęcia dla żołnierzy, strażaków, pracowników służb medycznych.

Po fali niczym nie uzasadnionego optymizmu przyszła kolej na rze-telne badania nad skutecznością tej metody. Najnowsze doniesienia wskazują na sprzeczne rezultaty. Część badań nie wykazuje skutecz-ności procedur debriefi ngu, część je potwierdza, a kolejna wskazu-je na jego kancerogenny charakter (Bryant, Harvey, 2003: 147). Oka-zuje sie bowiem, że u osób objętych sesją debriefi ngową stwierdzono po pewnym czasie występowanie objawów PTSD, co może wskazy-wać na nieskuteczność (o ile nie na szkodliwość – przyp. autora) tej metody (Łaciak, 2010).

Dlaczego metoda oddziaływania grupowego podejmowana wkrót-ce po zaistnieniu sytuacji traumatycznej, polegająca na edukacji (czy-li informowaniu, co się może dziać z pacjentem, jakie objawy PTSD mogą się u niego rozwinąć), na zachęcie do opowiadania o doświad-czeniu traumatycznym (i słuchania opowieści innych członków gru-py) oraz normalizowanie tych przeżyć nie znajdują mojego uznania, w kontekście powyższych rozważań, są oczywiste.

W świetle dostępnych obecnie wyników badań nie można stwier-dzić, aby jakakolwiek forma profesjonalnej pomocy terapeutycznej zastosowana wobec osób, które co prawda przeżyły traumę, ale albo nie wystąpiły u nich objawy zaburzeń potraumatycznych, albo obja-wy były nieliczne i nie pozwalały na sformułowanie diagnozy klinicz-nej, zapobiegała pojawianiu się PTSD w przyszłości.

W pierwszym okresie po traumie, rutynowym sposobem postępowania byłoby zapewnienie informacji i wsparcia społecznego tak szybko, jak to możliwe, a następnie „watchful waiting” – ostrożne wyczekiwanie i ob-serwacja osób, u których objawy są nasilone w nieznacznym lub umiar-kowanym stopniu. Nie należy stosować rutynowo debriefi ngu, a jeśli objawy występujące w ciągu pierwszego miesiąca po traumie osiągają znaczne nasilenie, należy włączyć zorientowaną na traumę terapię po-znawczo-behawioralną. Gdy objawy utrzymują się dłużej i spełnione jest kryterium PTSD – jako leczenie pierwszego wyboru należy stosować zo-rientowaną na traumę terapię poznawczo-behawioralną lub desensyty-zację za pomocą ruchu gałek ocznych (eye movement desensitization re-processing – EMDR), farmakoterapia powinna być leczeniem drugiego wyboru (Popiel, 2009).


Metodą, która nie powoduje wtórnej traumatyzacji, nie indukuje lęku, jest skupiona na relacji z pacjentem pozbawionej oceny, porad-nictwa i zachęt, z powodzeniem mogącą być stosowaną w terapii PTSD jest technika psychoterapeutyczna opracowana przez Franca Gerbo-de, zwana techniką ograniczania traumatyzacji TIR (Traumatic Inci-dent Reduction). Służy ona do zmniejszenia ładunku emocjonalne-go zgromadzonego w obszarach pamięci zdarzenia traumatycznego. Zaletą tej metody jest fakt, że precyzyjnie dąży zarówno do rozwikła-nia i łagodzenia lęku z przeżytej traumy, odnosząc się do pierwotnych bodźców będących źródłem lęku traumatycznego (np. huk broni), jak i do tzw. czynników spustowych, czyli bodźców błędnie kojarzonych ze zdarzeniem traumatycznym, wzmacniających intensywne reakcje fi zjologiczne i powodujących cierpienie psychiczne (Dudek, 2003: 84). Warunkiem stosowania tej metody jest dobra relacja terapeu-tyczna. Klient lokalizuje traumę jako określony ciąg zdarzeń w czasie i „puszcza” wspomnienie przed oczami, tak jakby oglądał fi lm. Gdy skończy, jest proszony o opisanie zdarzenia traumatycznego. Proce-durę tą powtarzamy do czasu, aż klient nie dokona wglądu w trau-matyczne zdarzenie, dozna wewnętrznego uspokojenia. Procedura ta trwa od jednej do czterech godzin, w zależności od pracy klien-ta. Jest to technika zapewniająca klientowi bezpieczeństwo, chronią-ca jego autonomię w tempie, treści i kolejności pracy. Jej skuteczność jest oceniana z perspektywy subiektywnej oceny pacjenta doznające-go obniżenia lęku, przerażenia, stresu (za: Milena Karlińska-Nehre-becka, materiały szkoleniowe Polskiego Instytutu Psychoterapii Inte-gratywnej w Krakowie).

Traumatyczne zdarzenia mogą prowadzić do rozwoju istotnych zaburzeń psychicznych u stosunkowo dużego odsetka doznających ich osób, co znajduje potwierdzenie w licznych publikacjach. Choć u wielu osób, które przeżyły traumę, objawy reakcji stresowych ustę-pują samoistnie, to u sporego ich odsetka mogą rozwinąć się poważ-niejsze zaburzenia, takie jak zespół stresu ostrego lub PTSD. Coraz częściej pojawiają się sugestie, że postępowanie z osobami po ura-zie psychicznym powinno polegać na zidentyfi kowaniu osób obar-czonych największym ryzykiem wystąpienia zaburzeń i zastosowa-niu interwencji terapeutycznych głównie w tej grupie (Popiel, 2009).


Mając na uwadze specyfi kę służby funkcjonariuszy Służby Wię-ziennej, wydaje się właściwym, aby w celu podniesienia skuteczno-ści oddziaływań służby medycyny pracy uwzględnić również wnio-ski płynące z najnowszych badań.

Bibliografi a

Dudek B., 2003: Zaburzenie po stresie traumatycznym. GWP.Dunaj B. (red.), 1998: Słownik współczesnego języka polskiego. Warszawa.Instrukcja nr 9/2003 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dn. 29.12.

2003 r. w sprawie informowania o wypadkach nadzwyczajnych (materia-ły wewnętrzne SW).

James R., Gilliland B., 2008: Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa.Łaciak M., 2010: CISD, czyli psychologiczny debriefi ng. www.kadry.nf.pl.Materiały szkoleniowe Polskiego Instytutu Psychoterapii Integratywnej w Kra-

kowie, w opracowaniu Mileny Karlińskiej-Nehrebeckiej.Popiel A., 2009: Komentarz do artykułu Magdaleny Miernik-Jaeschke: Sku-

teczność wczesnych interwencji terapeutycznych u osób po traumatycznych wydarzeniach – przegląd systematyczny z metaanalizą. “Medycyna Prak-tyczna Psychiatria”, nr 3, www.mp.pl.

Wciórka J. (red.), 2008: Kryteria Diagnostyczne według DSM – IV – TR. Urban &Partner.

Wytyczne nr 1/09 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dn. 9.06.2009 r. w sprawie ustalenia zasad organizacji i przeprowadzania interwencji przez służbę medycyny pracy Służby Więziennej po wystąpieniu zdarzeń stano-wiących źródło stresu (materiały wewnętrzne SW).

Kpt. mgr Justyna Bednarek-Wróbel – magister psychologii, Ofi cer Pra-sowy w Okręgowym Inspektoracie Służby Więziennej w Katowicach. Au-torka programów readaptacji społecznej dla więźniów. Obecnie w trakcie szkolenia kwalifi kacyjnego przygotowujacego do uzyskania Certyfi ka-tu Psychoterapeuty Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Integratywnej.

Jolanta KurzyńskaZakład Karny w Lublińcu

Komunikacja pomiędzy więzieniem

a światem zewnętrznym

jako jedna z form pomocy osadzonym

w sytuacji kryzysowej na przykładzie

Zakładu Karnego w Lublińcu

Celem niniejszego artykułu jest wskazanie wykorzystania możliwości ko-munikacji między więzieniem a światem zewnętrznym. Problem ten zo-stanie omówiony przy wykorzystaniu programów realizowanych w Zakła-dzie Karnym w Lublińcu przy współpracy z instytucjami, działającymi na terenie nie tylko tego miasta, ale i poza nim. Podkreślono, iż otwarcie się więzienia na świat zewnętrzny umożliwia osadzonym zdobycie nowych doświadczeń, niezbędnych do przewartościowania ich życia i znalezienia sposobów rozwiązywania trudności w sposób społecznie akceptowany.

Słowa kluczowe: komunikacja, zakład karny, sytuacja kryzysowa, skazany

W świadomości społecznej więzienie funkcjonuje jako zamknięte hermetycznie miejsce, do którego wstęp ma wąskie grono osób. Świat zewnętrzny wydaje się mieć mały kontakt z tym miejscem i dostęp do niego. Ludzie na ogół mało wiedzą o tym, co się w więzieniu dzieje

Komunikacja pomiędzy więzieniem a światem zewnętrznym… 103

i o jego mieszkańcach czy pracownikach. Komunikacja między tymi dwiema rzeczywistościami zdaje się być niewielka, a więzienie zdaje się funkcjonować na obrzeżach lokalnej społeczności. Wydaje się to znamienne, gdy weźmie się pod uwagę, że jedną z funkcji kary po-zbawienia wolności jest przywrócenie osadzonych do życia w społe-czeństwie w toku procesu resocjalizacji. Więzienie, w którym tę karę się wykonuje, i które w pierwszej kolejności izoluje człowieka od spo-łeczeństwa, ma jednocześnie za zadanie „zwrócić go” społeczeństwu po odbyciu kary z ukształtowanymi społecznie pożądanymi postawa-mi. Wiąże się z tym trudność, ponieważ pojawia się pytanie, jak wy-konać takie zadanie bez udziału społeczeństwa.

W związku z tym w Kodeksie Karnym Wykonawczym ujęty został cały rozdział, dotyczący uczestnictwa społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz pomocy w społecznej readaptacji skazanych. Prawo stwa-rza w ten sposób podstawę do komunikacji między społeczeństwem a więzieniem, dzięki której w wykonywaniu kary i w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, ale także społecznej, kulturalnej, oświa-towej, sportowej i religijnej mogą współdziałać stowarzyszenia, fun-dacje, organizacje oraz instytucje, jak również kościoły i inne związ-ki wyznaniowe oraz osoby godne zaufania.

W jaki sposób wygląda w praktyce wykorzystywanie tej możliwo-ści komunikacji między więzieniem a światem zewnętrznym – ten problem zostanie omówiony w niniejszym opracowaniu na przy-kładzie programów realizowanych w Zakładzie Karnym w Lubliń-cu, przy współpracy z instytucjami, działającymi na terenie nie tylko tego miasta, ale i poza nim. Doświadczenia zgromadzone w toku wielu lat współpracy na tym polu wskazują na to, że zakład karny jest zna-czącym członkiem społeczności lokalnej, a otwarcie się więzienia na świat zewnętrzny umożliwia osadzonym zdobycie nowych doświad-czeń, potrzebnych do tego, aby przewartościować swoje życie i zyskać lepsze sposoby rozwiązywania swoich trudności w sposób społecznie akceptowany. Pozwala to przezwyciężać własne, nierzadko wielolet-nie kryzysy, których niewłaściwe rozwiązywanie doprowadziło mię-dzy innymi do tego, że znaleźli się w więzieniu. Ponadto sprawia, że sam pobyt w więzieniu, który również można uznać za sytuację kry-zysową, mogą twórczo rozwiązać.

Jolanta Kurzyńska104

Więzienie jako szansa wyjścia z kryzysu

Biorąc pod uwagę teorię kryzysu, pobyt w więzieniu można było-by rozpatrywać dwojako. Po pierwsze – jako konsekwencję kryzy-su chronicznego, tj. pozostawanie w stanie stałego kryzysu (tzw. stan transkryzysowy) i nierozwiązywania go, co okresowo prowadzi do jego zaostrzania się (James, Gilliland, 2005: 29). Może wówczas do-chodzić do dekompensacji, np. w postaci zachowań agresywnych. Przykładowo kobieta pozostająca w związku, w którym obecna jest przemoc, podczas jednej z wielu kłótni kaleczy atakującego ją part-nera nożem. Bądź młoda dziewczyna, której rodzice nie poświęcają uwagi, gdyż są zbyt zajęci kłótniami między sobą, sięga po narkotyki nie mogąc znieść braku zainteresowania i troski z ich strony. Podob-ne przykłady można mnożyć, ponieważ w historii każdej z osób osa-dzonych w więzieniu można znaleźć sytuacje kryzysowe, które nie zostały konstruktywnie przez nie rozwiązane.

Po drugie – sam pobyt w więzieniu wiele osób może przeżywać jako kryzys. Obiektywnie patrząc, środowiskowo więzienne jest co najmniej nieprzyjazne człowiekowi (odcięcie od społeczeństwa i bli-skich, niski standard warunków życiowych, brak swobody, brak po-czucia bezpieczeństwa) i obfi tuje w liczne sytuacje trudne. Dodatkowo osadzonemu towarzyszy poczucie bycia odrzuconym i naznaczonym przez społeczeństwo. Ten zespół uwarunkowań wywołuje w osadzo-nych silny stres, z którym radzą sobie mniej lub bardziej konstruk-tywnie w zależności od posiadanych zasobów i wyuczonych strategii radzenia sobie. Potencjalnie zatem pobyt w więzieniu jest dla wielu osób sytuacją kryzysową, ponieważ może być przez nich postrzega-ny jako zagrożenie dla zaspokojenia ich istotnych potrzeb, zagroże-nie dla ich bezpieczeństwa, jako sytuacja będąca poza ich kontrolą, wyczerpująca lub przekraczająca dostępne im zasoby zewnętrzne, jak i wewnętrzne (James, Gilliland, 2005: 26). Wielu osadzonych w opi-sany sposób przeżywa fakt, że znaleźli się w więzieniu i muszą odbyć karę. Natomiast nie wszyscy korzystają z szansy, jaką jest ten kryzys, aby dokonać zmiany.


Populację osadzonych przebywającą w wiezieniu można w bardzo uproszczony sposób podzielić na dwie grupy, jeśli chodzi o ich sposób postrzegania siebie w sytuacji izolacji i sposobu radzenia sobie z nią. Pierwsza składałaby się z osób, które nie widzą w sobie winy czy odpo-wiedzialności za to, że odbywają karę pozbawienia wolności i traktują ją jako niesłuszną czy niesprawiedliwą. W związku z tym koncentrują się na tym, żeby jak najszybciej opuścić więzienie i nawet jeśli podda-ją się jakimś zabiegom wychowawczym, to wyłącznie z motywacji ze-wnętrznej, a nie faktycznej chęci zmiany siebie. Głównie zajmują się pisaniem skarg, składaniem odwołań od wyroków, walką z funkcjo-nariuszami o jak najlepsze warunki pobytu w zakładzie itp. Ich spo-sób wychodzenia z kryzysu polegałby zatem na tym, żeby próbować zmieniać sytuację, a nie siebie.

Druga grupa składałaby się z osadzonych, którzy rozpoznają, że spora część odpowiedzialności za to, że znaleźli się w więzieniu leży po ich stronie, bo różnych spraw w swoim życiu albo nie rozwiązali na czas, albo nie rozwiązali dobrze. W związku z tym podczas poby-tu w izolacji starają się przewartościować swoje życie i szukają odpo-wiedzi na pytanie, dlaczego znaleźli się w więzieniu. Z pomocą per-sonelu szukają też sposobów na zmianę życia.

Zgodnie z Kodeksem Karnym Wykonawczym wykonywanie kary po-zbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współ-działania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szcze-gólności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. Do osiągnięcia tego celu prowadzi się zindywidualizo-wane oddziaływanie na skazanych w ramach określonych systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych. W oddziaływaniach tych uwzględnia się pracę, nauczanie, zajęcia kul-turalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodzi-ną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne (art. 67 kkw). W ten sposób prawo wskazuje za pomocą jakich metod można wraz ze skazanym pracować nad zmianą, która zaowocowałaby poprawą jego funkcjonowania. Na tej podstawie w zakładach karnych two-rzy się różnego rodzaju programy (przeciwdziałania agresji i prze-mocy, przeciwdziałania uzależnieniom oraz nadużywaniu alkoholu


lub używaniu narkotyków, przeciwdziałania prokryminalnym posta-wom, aktywizacji zawodowej i promocji zatrudnienia, kształtowania umiejętności społecznych, kształtowania umiejętności poznawczych, integracji rodzin), dzięki którym skazani poznają i ćwiczą nowe zdol-ności, poszerzając w ten sposób swoją wiedzę oraz repertuar sposo-bów zachowania i radzenia sobie. Więzienie stwarza zatem szansę na to, aby w twórczy sposób rozwiązać kryzys.

Zainteresowanych odsyłam do lektury między innymi książek Reso-cjalizacyjne programy penitencjarne realizowane przez Służbę Więzienną w Polsce pod red. M. Marczaka (2009), Z problematyki resocjalizacyjnej (Bielicki, 2005), Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna (Ma-chel, 2003), Kara pozbawienia wolności a wychowanie (Szczepaniak, 2003), Resocjalizacja instytucjonalna. Perspektywy i zagrożenia (Koza-czuk, 2004), Oddziaływania psychokorekcyjne na skazanych agresyw-nych w warunkach penitencjarnych (Linowski, Wysocki, 2006). Także książka S. Przybylińskiego Podkultura więzienna. Wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej (2006) niewątpliwie przyczyni się do roz-woju myśli resocjalizacyjnej w wydaniu penitencjarnym.

Odrębnym zagadnieniem, które nie zostanie tutaj omówione, jest pomoc osadzonym, którzy trafi ają do zakładu w stanie wstrząsu emo-cjonalnego spowodowanego ostrym kryzysem bądź doświadczają go już w czasie odbywania kary, gdy dramatycznie zmienia się ich sytu-acja życiowa (ktoś bliski umiera, tracą mieszkanie itp.).

Komunikacja więzienia ze światem zewnętrznym jako możliwość pomocy skazanym

Jak już nadmieniono wcześniej, w prawie polskim podtrzymywa-nie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym zostało ujęte jako jedna z możliwych metod oddziaływania na skazanych. W rozdziale VII Kodeksu Karnego Wykonawczego uszczegółowiono zapis z art. 67, wskazując na to, kto i w jakim zakresie może współdziałać w wy-


konywaniu kary pozbawienia wolności. Wymieniono tu stowarzysze-nia, fundacje, organizacje, instytucje oraz kościoły i inne związki wy-znaniowe, a także osoby godne zaufania. Mogą one współprowadzić działalność resocjalizacyjną, społeczną, kulturalną, oświatową, sporto-wą i religijną. Stanowi to podstawę komunikacji więzienia ze światem zewnętrznym, który nie tylko ma dostęp do tego miejsca i jego miesz-kańców, ale także może czynnie brać udział w pomaganiu skazanym.

W praktyce zakłady karne stale korzystają z tej możliwości, otwie-rając swe bramy dla rodzin i osób bliskich osadzonych, księży, pa-storów, kuratorów zawodowych i społecznych, członków wspólnot Anonimowych Alkoholików i Anonimowych Narkomanów i wielu innych. Generalnie możliwość komunikowania się z osobami spoza murów zmniejsza u skazanych dolegliwość kary związaną z odizolo-waniem od bliskich oraz redukuje poczucie bycia wyrzutkiem spo-łecznym, funkcjonującym na marginesie społeczeństwa.

Ponadto w ramach specjalnych programów oddziaływań, zakłada-jących udział instytucji zewnętrznych, skazani mogą nabywać różnych umiejętności i ćwiczyć nowe formy zachowań, zdobywając szereg no-wych doświadczeń i budując zasoby, umożliwiające im rekonstruk-cję życia w oparciu o bardziej konstruktywne i dostosowane społecz-nie schematy.

Poniżej zaprezentowane zostaną przykłady takich programów re-alizowane w Zakładzie Karnym w Lublińcu. Najpierw jednak kilka słów o samym zakładzie. Jest to zakład karny przeznaczony dla ko-biet (od 1966 r.) tymczasowo aresztowanych i skazanych (młodocia-nych, pierwszy raz odbywających karę dorosłych oraz recydywistów penitencjarnych). Znajdują się w nim dwa oddziały terapeutyczne: dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo (działający od 1967 r.) oraz dla skazanych uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych (od 1987 r.), który jest jedynym takim oddziałem w Polsce. Ponadto w za-kładzie przebywają kobiety odbywające karę w systemie programowa-nego oddziaływania, w zakładzie typu zamkniętego i półotwartego oraz otwartego. Jak wynika zatem z tej krótkiej charakterystyki, w zakła-dzie tym przebywają wszystkie możliwe kategorie osadzonych kobiet.


Za początek większego niż do tej pory otwarcia się zakładu na świat zewnętrzny można uznać zorganizowanie pierwszego spotkania ro-dzinnego – „Widzenia matki z dzieckiem” z okazji Świąt Bożego Na-rodzenia. Miało to miejsce w 1995 r. i zapoczątkowało tradycję takich spotkań w grudniu, a potem także w czerwcu (z okazji Dnia Dziec-ka) każdego roku. Formuła tego spotkania polega na tym, że skazane przygotowują dla swoich dzieci inscenizację (np. Jasełka lub bajkę), które prezentują swoim dzieciom, a potem mają możliwość przeby-wania z nimi przez kilka godzin, dłużej niż podczas standardowego widzenia. Pierwsze takie spotkanie zgromadziło w sumie około 100 osób (wliczając skazane, dzieci i osoby towarzyszące). Następne rów-nież cieszyły się i cieszą niesłabnącym zainteresowaniem. Pozwalają one skazanym i ich dzieciom być ze sobą w zdecydowanie mniej wię-ziennej atmosferze, co osłabia skutki izolacji.

Trzy lata później w 1998 r. dyrektor Domu Pomocy Społecznej „Za-meczek” w Lublińcu stworzyła pomysł zatrudnienia grupy osadzonych kobiet jako wolontariuszek do opieki nad niepełnosprawnymi dzieć-mi, co zapoczątkowało istnienie programu „Bona”. Przed przystąpie-niem do jego realizacji uzyskano akceptację Wojewódzkiego Zespołu Pomocy Społecznej w Częstochowie dla działalności wolontariuszek. Następnie została podpisana umowa o nieodpłatnym zatrudnieniu ska-zanych, określająca zasady formalne ich pracy. Ich opiece powierzo-no dzieci z głębokimi defektami psychicznymi i fi zycznymi. Do pod-stawowych zadań wolontariuszek, oprócz stałego kontaktu z dziećmi ,należą takie czynności, jak: karmienie, kąpiel, utrzymywanie czysto-ści, spacery, zabawy, nauka podstawowych czynności samoobsługo-wych, udział w zajęciach rehabilitacyjnych.

Dwunastoletnie doświadczenie zdobyte w trakcie działalności tego programu wskazuje, że skazane zakwalifi kowane do pracy w charakte-rze wolontariuszek, dzięki pracy na rzecz niepełnosprawnych dzieci, która ma miejsce poza murami więzienia i w ścisłej współpracy z per-sonelem Domu Pomocy Społecznej, zyskują więcej niż tylko możli-wość wyjścia na sześć godzin poza więzienie. Wykonywanie trudnych zadań i obserwowanie tego efektów w postaci lepszego niż do tej pory rozwoju dzieci, daje skazanym poczucie, że ich praca ma sens, że od-powiadają za coś ważnego i wiele od nich zależy. Wzmacnia i buduje


to poczucie kontroli. Ponadto skazane te łatwiej nawiązują kontakty społeczne, nie obawiają się nowych zadań, ponieważ przechodzą stały trening w dostosowywaniu się do wymogów w zakresie potrzeb dzie-ci i oczekiwań personelu placówki. Zyskują pozytywne doświadczenia w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych i doświadczają, że mimo po-bytu w izolacji więziennej, nie są jednak poza społeczeństwem, tylko aktywnie uczestniczą w jego życiu, co zmniejsza lęk przed samodziel-nym radzeniem sobie po opuszczeniu zakładu karnego. Wymienić też należy jeszcze jeden aspekt udziału w tym programie, tj. zadośćuczy-nienie społeczeństwu za popełniony czyn przestępczy.

Kolejnymi programami opartymi na wolontariackiej pracy skaza-nych kobiet, których realizacja została rozpoczęta w 2005 r. są: pro-gram „Miłosierna Samarytanka” oraz „Schola Vitae”. Pierwszy program został wdrożony na podstawie porozumienia z Domem Pomocy Spo-łecznej „Dom Kombatanta” w Lublińcu i polega na codziennej pracy skazanych na rzecz osób w podeszłym wieku. Drugi program reali-zowany jest na terenie Domu Pomocy Społecznej Dla Osób Przewle-kle Chorych ze Schorzeniami Układu Nerwowego w Lublińcu. Ska-zane wolontariuszki zajmują się mężczyznami upośledzonymi oraz chorymi na schizofrenię w okresie remisji tej choroby.

W 2005 r. Zakład Karny w Lublińcu jako jeden z partnerów Cen-trum Praw Kobiet w Warszawie rozpoczął realizację programu EQUAL „Praca i godne życie dla kobiet ofi ar przemocy domowej”. Jego celem było ułatwienie kobietom – ofi arom przemocy nabywania i podwyż-szania kwalifi kacji zawodowych, znajdowania zatrudnienia i utrzy-mania się na rynku pracy oraz godzenia życia rodzinnego i zawodo-wego. Był to szeroko zakrojony projekt oddziaływań, trwający przez trzy lata i obejmujący szereg szkoleń i kursów dla kobiet doświad-czonych przemocą (oprócz warsztatów aktywizacji zawodowej, tak-że warsztaty psychologiczne nt. mechanizmów przemocy oraz uczą-ce komunikacji interpersonalnej, zachowań asertywnych).

Dodatkowo uczestniczki miały okazję pracować nad sobą metodą BUS (skrót od pierwszych liter nazwisk twórczyń tej metody). Pole-ga ona na połączeniu warsztatu teatralnego z pracą opartą na biogra-fi i. Uczestniczki warsztatów spisują swoje życiorysy, na podstawie których powstaje później scenariusz inscenizacji. Opisanie własnych


doświadczeń pozwala na ich uporządkowanie i spojrzenie na siebie z dystansu. Odegranie zaś specjalnie napisanej roli (która wydobywa zasoby aktorki) umożliwia wyrażenie emocji. Gra w teatrze pogłębia świadomość uczestniczek warsztatów. Spektakle są tak tworzone, aby postacie odgrywane przez aktorki odzwierciedlały ich własne przeży-cia, co daje im możliwość zdobycia wiedzy o sobie samych, uzmysła-wia, w jakich nawykowych schematach tkwiły. Jednocześnie na sce-nie ćwiczą wyrażanie siebie i swoich przeżyć oraz doświadczają tego, że są dostrzegane. Zmniejsza to poczucie alienacji oraz otwiera dro-gę do korzystania z zasobów tkwiących w otoczeniu. Z kolei pełne akceptacji przyjęcie przez widownię zmniejsza poczucie wstydu, do-daje wiarę w siebie i zwiększa poczucie wartości, dodatkowo wzmac-niane również poprzez sukces przedstawienia, którego są autorkami.

Pierwsza sztuka „Zapach dzikiej róży” została odegrana 22 razy dla widzów z różnych kręgów społecznych: pracowników MOPS, kurato-rów sądowych, funkcjonariuszy policji, prawników, studentów, księży, jak również mogli ją zobaczyć sprawcy przemocy, odbywający karę pozbawienia wolności. Osadzone występowały nie tylko w kraju (np. na Uniwersytecie Śląskim, Uniwersytecie Wrocławskim, na rekolek-cjach dla młodzieży w Zamościu, na konferencjach dla pracowników więziennictwa, dla sędziów i prokuratorów czy w zakładach karnych), ale również dwukrotnie przedstawiały ją za granicą, tj. w teatrze Na-rodowym w Lubljanie podczas konferencji LOSOL (międzynarodowy projekt współpracy, mający na celu powszechne i wzajemne uczenie się) oraz w Teatrze Narodowym w Bratysławie. W ramach projektu EQUAL powstały jeszcze dwie inne sztuki, których autorką była jed-na z osadzonych. One również zostały odegrane przez kolejne uczest-niczki warsztatów zarówno na terenie zakładu, jak i poza nim.

W 2010 r. zostało zrealizowane podobne przedsięwzięcie, tym ra-zem z udziałem skazanych uzależnionych od narkotyków. Bazując na swoich przeżyciach, stworzyły one scenariusz Drogi Krzyżowej, któ-rą następnie zaprezentowały na terenie zakładu, a potem młodzieży na terenie liceum w Lublińcu. Doświadczenia związane z tworzeniem tej pracy miały dla tej grupy osadzonych szczególne znaczenie, po-nieważ dla wielu z nich było to pierwsze zetknięcie z koniecznością systematycznej pracy, której efekt nie był natychmiastowy (do czego


są przyzwyczajone, ponieważ taki efekt dają narkotyki), ale odroczo-ny w czasie i osiągany wspólnym wysiłkiem, co dodatkowo uczyło współpracy w grupie. Ponadto zyskały nowe doświadczenie, polega-jące na tym, że pozytywne emocje można przeżywać dzięki własne-mu wysiłkowi. Może to stać się bazą do budowania trzeźwego życia i konstruktywnym doznaniem mogącym wypełnić pustkę, która po-jawia się po zaprzestaniu zażywania narkotyków, kiedy nie istnieją wspomnienia niezwiązane z nałogiem.

W 2007 r. Zakład Karny w Lublińcu we współpracy z Katedrą Pra-wa Uniwersytetu Śląskiego podjął próbę mediacji pomiędzy skaza-nymi a osobami dla nich ważnymi, głównie rodzinami. Na 27 zapro-szeń połowa doszła do skutku w postaci przyjazdu osób do zakładu i podjęcia wspólnych rozmów. Z tego również około połowa zakoń-czyła się podpisaniem przez obie strony umowy, zobowiązującej je do różnych działań na rzecz wspólnego celu, w tym udało się pojed-nać parę małżeńską. Podkreślić jednak należy, że mediacje na tym etapie rozpadu relacji są zadaniem trudnym, gdyż obie strony nie łą-czy wspólna płaszczyzna przeżywania. Dla obu było to emocjonalnie obciążające spotkanie. Trudno też oczekiwać po jednorazowym spo-tkaniu, że poprawie ulegną kontakty, które od wielu lat są rozluźnio-ne lub nacechowane negatywnymi emocjami. Dla skazanych miało to jednak wydźwięk szansy na odbudowanie relacji, a forma media-cji skłoniła je do uznania, że były i są odpowiedzialne za jej kształt.

W Zakładzie Karnym w Lublińcu realizowane są inne jeszcze pro-gramy oddziaływań, jednak wymienienie ich wszystkich znacznie wykraczałoby poza ramy tego opracowania. Przedstawione powyżej przykłady projektów realizowanych we współpracy z instytucjami ze-wnętrznymi wskazują na to, jak wiele wnosi świat zewnętrzny w do-syć jednostajny i monotonny świat więzienia. Stwarza możliwości na-bywania nowych doświadczeń i umiejętności oraz pozwala je ćwiczyć w środowisku otwartym, gdzie odzew ze strony otoczenia jest natych-miastowy i koryguje na bieżąco postawę skazanych.

Odrębnym tematem, o którym należy jednak wspomnieć, jest ten, czy skazani chcą i korzystają z możliwości tworzonych przez personel zakładu karnego, który stara się motywować i mobilizować ich do tego. Doświadczenie pokazuje, że spora część osób jednak się na to decyduje.


Podsumowanie

Zakład Karny nie jest miejscem, do którego mają wstęp tylko funk-cjonariusze i osadzeni. W rzeczywistości od pewnego czasu jest miej-scem coraz bardziej otwartym na potencjał tkwiący poza nim, w świe-cie ludzi wolnych. Współrealizowanie przez zakład karny i instytucje zewnętrzne różnych, wyspecjalizowanych programów może być dla skazanych szansą skorzystania z możliwości, których do tej pory w swo-im życiu nie mieli (możliwości nauki, pracy, innego rodzaju kontaktu z otoczeniem). Stwarza w ten sposób okazję do zdobywania nowych doświadczeń, przeżyć, wzbogacania wiedzy, kształtowania umiejęt-ności, budowania relacji w oparciu o inne schematy. Może to w przy-szłości zaowocować tym, że były osadzony lepiej i bardziej konstruk-tywnie poradzi sobie z sytuacją, która w przeszłości przyczyniła się do tego, że znalazł się w więzieniu. Innymi słowy, że jeśli znajdzie się ponownie w sytuacji kryzysu, to przezwycięży go i wykorzysta tkwią-ce w nim możliwości rozwoju, ponieważ dzięki pracy nad sobą bę-dzie dysponował adekwatnymi zasobami w postaci lepszych sposo-bów radzenia sobie, odpowiednią wiedzą i umiejętnością korzystania ze społecznych systemów wsparcia.

Bibliografi a

Bielicki E., 2005: Z problematyki resocjalizacyjnej. Bydgoszcz.James R. K., Gilliland B. E., 2005: Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa.Kodeks Karny Wykonawczy – Dz. U. z 1997 r., Nr 90, poz. 557.Kozaczuk F. (red.), 2004: Resocjalizacja instytucjonalna. Perspektywy i za-

grożenia. Rzeszów. Linowski K., 2005: Kontakty skazanych na karę pozbawienia wolności ze świa-

tem zewnętrznym. Ostrowiec Świętokrzyski.Linowski K., Wysocki I., 2006: Oddziaływania psychokorekcyjne na skaza-

nych agresywnych w warunkach penitencjarnych. Ostrowiec Świętokrzyski.Machel H., 2003: Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk.


Marczak M. (red.), 2009: Resocjalizacyjne programy penitencjarne realizowa-ne przez Służbę Więzienną w Polsce. Wrocław.

Materiały wewnętrzne Zakładu Karnego w Lublińcu.Przybyliński S., 2010: Podkultura więzienna. Wielowymiarowość rzeczywistościpenitencjarnej. Warszawa.Szczepaniak P., 2003: Kara pozbawienia wolności a wychowanie. Kalisz–

Warszawa.Szlagura W., Rzeczywistość kryzysu – pojęcie, defi nicje, teorie, dynamika, http://

www.interwencjakryzysowa.pl/rzeczywistosc-kryzysu-pojecie-defi nicje-teorie-dynamika (10.08.2010 r.).

Por. mgr Jolanta Kurzyńska – starszy psycholog, oddział terapeutyczny dla skazanych kobiet z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo w Zakładzie Karnym w Lublińcu.

Przemysław StęczniewskiAreszt Śledczy w Katowicach

Rola sprawnej komunikacji

w praktyce penitencjarnej

Celem opracowania jest przedstawienie wybranych aspektów procesu ko-munikacji oraz pozyskiwania i wymiany informacji w specyfi cznych wa-runkach, którymi bez wątpienia są warunki izolacji penitencjarnej. Ze względu na wielowątkowy charakter poruszanej problematyki zwróco-no uwagę na komunikację w kontekście profi laktyki i wyjaśniania zacho-wań autoagresywnych, pojawiających się w okresie uwięzienia. W artykule scharakteryzowano środowisko izolacji więziennej w ramach defi nicyjnych sytuacji trudnej i przedstawiono wybrane przepisy warun-kujące postępowanie z osobami ujawniającymi nasilone skłonności au-toagresywne. Następnie przedstawiono dwa przypadki zachowań skaza-nych: samouszkodzenia dokonanego oraz udaremnionych przygotowań do podjęcia próby samobójczej.

Słowa kluczowe: komunikacja werbalna, komunikacja niewerbalna, izo-lacja penitencjarna, autoagresja

Rola sprawnej komunikacji w praktyce penitencjarnej 115

1. Wprowadzenie

Wykonanie kary pozbawienia wolności zgodnie z art. 67 Kodek-su Karnego Wykonawczego ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrze-gania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powro-tu do przestępstwa. Zespół stosowanych w zakładzie karnym środków i metod zmierzających do realizacji celów wykonania kary pozbawie-nia wolności nazywamy oddziaływaniami penitencjarnymi (Rozporzą-dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14.08.2003 r. w sprawie sposo-bów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych). Zgodnie z § 7 ust. 1 pkt 3 i 4 wspomnianego Rozporządzenia prowadząc oddziaływania penitencjarne, należy po-dejmować działania zapobiegające w szczególności występowaniu za-chowań agresywnych i samoagresji wśród skazanych. U podstaw efek-tywności prowadzonych oddziaływań leży ich właściwe zaplanowanie i realizowanie. To z kolei nie jest możliwe między innymi bez posia-dania odpowiedniej wiedzy i właściwej wymiany informacji.

Aby bardziej uzmysłowić i unaocznić czytelnikowi rangę zagad-nienia, odwołałem się do kazuistyki i wybrałem dwa przypadki od-zwierciedlające różne uwarunkowania zachowań autodestrukcyjnych, a także wybrane elementy procesu pozyskiwania i wymiany informa-cji w odniesieniu do realizacji oddziaływań profi laktycznych.

W kolejnych akapitach postaram się w sposób zwięzły przedsta-wić ramy defi nicyjne kluczowych zagadnień poruszanych w artykule, a także scharakteryzować środowisko izolacji więziennej w kontek-ście sytuacji trudnej oraz opisać wiodące przepisy ukierunkowujące działania funkcjonariuszy w zakresie profi laktyki i przeciwdziałania zachowaniom autoagresywnym. Końcowe fragmenty opracowania zostaną poświęcone kazuistyce.

Przemysław Stęczniewski116

2. Podstawowe zagadnienia

2.1. Izolacja więzienna jako sytuacja trudna

Deprywacyjny model instytucji więziennej został scharakteryzo-wany w opracowaniu M. Cioska (2001: 306–310). Ten sam autor de-fi niuje sytuacje trudne jako okoliczności, w których występuje nie-dopasowanie zadań, warunków ich realizacji i możliwości podmiotu (Ciosek, 2001: 274). W warunkach tych osiągnięcie zamierzonego celu jest zazwyczaj albo niemożliwe, albo nader skomplikowane. Konse-kwencje sytuacji trudnych nie są jednolite i zależą m.in. od cech oso-bowościowych człowieka, jego umiejętności i zdolności, stopnia zło-żoności sytuacji, jej natężenia i czasu trwania. W złożonych (ostrych) sytuacjach trudnych może dochodzić do dezorganizacji zachowa-nia człowieka: agresji i samouszkodzeń, a także regresji zachowania czy fi ksacji (Ciosek, 2001: 276). Agresja to „zachowanie fi zyczne lub słowne z zamiarem wyrządzenia krzywdy lub ziszczenia” (Zimbar-do, 1999: 719). H. Chmielewska (2004: 171–172) zauważa, że w izo-lacji więziennej agresja przejawia się najczęściej w formie werbalnej, przemieszczonej (np. niszczenie sprzętu kwaterunkowego), pośred-niej (np. pomawianie innej osoby, rozpuszczanie plotek) oraz fi zycz-nej w postaci pobić, bójek, napaści czy nawet gwałtów. Specyfi czną formą agresji są samouszkodzenia (Chmielewska, 2004: 172). W tych przypadkach wyrządzenie krzywdy dotyczy własnego organizmu (np. pocięcia, połyki, próby samobójcze).

Regresja to „trwałe lub przejściowe przyjęcie postaw i zachowań charakterystycznych dla jednej z wcześniejszych faz rozwojowych” (Sillamy, 1994: 247). Jednostka zachowuje się wówczas w sposób cha-rakterystyczny dla kogoś młodszego od siebie. Fiksacja to „nadmierne przywiązanie do osoby, przedmiotu lub nieświadomego wyobrażenia” (Sillamy, 1994: 247). Może przejawiać się poprzez powtarzanie pew-nych schematów zachowania, pomimo ich nieskuteczności i nieade-kwatności do sytuacji, kurczowego trzymania się sztywnego sposo-bu zachowania. Przewlekłe konsekwencje sytuacji trudnych dotyczą zazwyczaj zmiany w sferze psychologicznego funkcjonowania czło-


wieka (nadwrażliwość, bezsenność, bezradność, spadek samooceny, lęk, depresja itp.).

M. Ciosek (2001: 274–276), zwracając uwagę na aspekt psycholo-giczny sytuacji trudnych, przytacza propozycję T. Tomaszewskiego, który podzielił je na pięć grup. Są to: deprywacje, przeciążenia, utrud-nienia, zagrożenia i konfl ikty. Izolacja penitencjarna, z racji na swój charakter i uwarunkowania (np. przymusowe pozbawienie wolności, konieczność funkcjonowania w środowisku skazanych oraz podpo-rządkowania się obowiązującym regulaminom, zagrożona potrzeba bezpieczeństwa) jest środowiskiem, w którym występują obok siebie wszystkie przytoczone wyżej grupy.

Deprywacja to brak możliwości zaspokajania silnej potrzeby bio-logicznej, społecznej czy kulturowej (Żywicka, 1999: 29). Tak więc w izolacji penitencjarnej będziemy mówić między innymi o deprywa-cji sensorycznej interpretowanej jako niedostatek bodźców zmysło-wych wynikający z uwięzienia i radykalnego zmniejszenia przestrzeni życiowej czy deprywacji informacyjnej rozumianej jako niezaspoko-jenie potrzeb związanych z uzyskaniem informacji np. na temat naj-bliższych dla osadzonego (Chmielewska, 2004: 165).

O przeciążeniach mówimy wówczas, kiedy jednostka ze względu na swoje możliwości fi zyczne i psychiczne albo ze względu na warunki działania nie jest w stanie zrealizować stawianego przed nią zadania (Ciosek, 2001: 275). I tak np. perspektywa wieloletniego pozbawienia wolności niweczy dotychczasowe plany osadzonego, generuje potrze-bę przeorganizowania życia i przystosowania się do funkcjonowania w izolacji od swojego dotychczasowego środowiska. Nie wszystkie oso-by radzą sobie z taką perspektywą: popadają w stany depresyjne, usiłują odebrać sobie życie, samookaleczają się, czy też tracąc zupełnie inicja-tywę, poddają się monotonii izolacji i zapominają o życiu na wolności.

Utrudnienia to okoliczności, w których występują różnego rodzaju zewnętrzne i wewnętrzne przeszkody w zaspokojeniu potrzeby (Ko-larczyk, 1982: 17). Przeszkoda uniemożliwiająca osiągnięcie celu ro-dzi frustrację, a ta z kolei toruje agresywne i wyładowcze zachowa-nia. W areszcie nawet z pozoru najprostsze czynności i zadania stają się skomplikowane albo wręcz niemożliwe do realizacji: np. osadzo-ny nie może otworzyć drzwi celi kiedy chce, nie może wyjść na spa-


cer, nie może jeść tego, na co ma ochotę, na posiadanie wielu rzeczy musi mieć zgodę dyrektora.

Zagrożeniami określono warunki w których występuje większe niż zazwyczaj prawdopodobieństwo pozbawienia człowieka cenionych wartości, np. utraty zdrowia, dóbr materialny, doznania bólu, fru-stracji. Sytuacje te często wywołują lęk lub gniew. (Ciosek, 2001: 275; Żywicka, 1999: 29). W izolacji zagrożenia te mogą być konsekwen-cją zachowania osadzonych w stosunku do siebie nawzajem bądź też funkcjonariuszy w stosunku do osadzonych (Chmielewska, 2004: 167). Przykłady tego typu zachowań to przede wszystkim przyjmująca róż-ne formy agresja (np. słowna, fi zyczna, psychiczna), kierowana przez zdemoralizowane i dominujące osoby w stronę osób słabo dostoso-wanych i napiętnowanych w strukturach skazanych.

Ostatnią omawianą formą sytuacji trudnej są konfl ikty. Podając za Cioskiem (2001: 275): „Powstają one wówczas, gdy znajduje się w polu działania przeciwstawnych sił fi zycznych lub sprzecznych na-cisków o charakterze społecznym lub moralnym”. Skazany od same-go początku uwięzienia może stanąć przed konfl iktem decyzyjnym, stawiającym go przed koniecznością dokonania wyboru pomiędzy np. współpracą w procesie resocjalizacji albo identyfi kacją ze środo-wiskiem podkultury, współpracą z organami wymiaru sprawiedliwo-ści a lojalnością wobec wspólnika.

2.2. Komunikacja, profi laktyka i pragmatyka penitencjarna

Komunikowanie to nic innego, jak proces przekazywania informa-cji, a mianem komunikowania się określamy wzajemną wymianę in-formacji (Domachowski, 1998: 128). Określa się, że komunikowanie się jest podstawą interakcji, polega na wzajemnej wymianie informa-cji przez partnerów komunikacji i jest procesem, „… co oznacza, iż trwa on w czasie i ma określoną ciągłość” (Domachowski, 1998: 128). Komunikacja jest procesem, „w którym osoba-nadawca komunikatu sprawia, że jej myśli, pragnienia i wiedza stają się znane i zrozumiałe dla innej osoby (odbiorcy).” (Bieniok, 2005: 11). Według Z. Nęckiego


Komunikowanie interpersonalne to podejmowana w określonym kontek-ście wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów (symbo-li) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania (Nęcki, 2000: 98).

Jadwiga Stawnicka (p. artykuł w niniejszym tomie) wskazuje na wie-lokodowość i wielokanałowość zjawiska komunikowania się, a sytu-acja komunikacyjna ujmowana jest w ramach szerokiej perspektywy badawczej, przy czym zjawisko zachodzi nie tylko w planie werbal-nym, ale i parawerbalnym i niewerbalnym. Takie ujęcie procesu ko-munikacyjnego zostaje przyjęte w niniejszym artykule.

Profi laktyka to działania o charakterze zapobiegawczym. Terminy pokrewne określające powyższe działania to min. psychoprofi lakty-ka czy prewencja (Sęk, 1999: 475).

Odwołując się do założeń kodeksowych – art. 108 Kodeksu Karnego Wykonawczego nakłada się na administrację zakładu karnego obowią-zek podejmowania odpowiednich działań celem zapewnienia bezpie-czeństwa osobistego w czasie odbywania kary. Zatem w myśl powyż-szego sformułowania, rolą funkcjonariuszy i pracowników aresztów śledczych jest m.in. zapobieganie i przeciwdziałanie autoagresywnym zachowaniom osadzonych.

W kontekście pragmatyki służbowej (penitencjarnej) czynności profi laktyczne są defi niowane jako obserwowanie zachowań i relacji w środowisku osadzonych, rozpoznawanie struktur podkultury wię-ziennej i udziału w niej osadzonych oraz rozpoznawanie atmosfery i nastrojów wśród osadzonych oraz ich zamiarów godzących w bezpie-czeństwo jednostki (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31.10.2003 r. w sprawie sposobów ochrony jednostek organizacyj-nych Służby Więziennej).

Realizacja czynności profi laktycznych ma między innymi za za-danie zapobieganie zdarzeniom nadzwyczajnym, czyli zdarzeniom, które powodują zagrożenie lub naruszenie bezpieczeństwa jednost-ki organizacyjnej czy też zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowni-ka, osadzonego albo innej osoby. W tym aspekcie zdarzeniami nad-zwyczajnymi są między innymi samobójstwa dokonane, usiłowania samobójcze oraz samouszkodzenia powodujące poważny rozstrój zdrowia.


Okoliczności, przyczyny oraz przebieg zdarzenia nadzwyczajnego są ustalane w wyniku przeprowadzonych czynności wyjaśniających (Zarządzenie nr 18/2010 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dn. 19.05.2010 r. w sprawie określenia wykazu zdarzeń nadzwyczaj-nych, sposobu postępowania w przypadku ich wystąpienia oraz trybu działania stanowisk dowodzenia). Zgromadzone informacje są wy-korzystywane w toku dalszej pracy osobopoznawczej ze skazanymi, a także w celach profi laktycznych.

Skazanych, przejawiających skłonności do dokonywania aktów au-toagresji, obejmuje się oddziaływaniami polegającymi na: izolowaniu ich od siebie nawzajem, udzieleniu pomocy psychologicznej i opraco-waniu zaleceń, co do prowadzonych wobec nich oddziaływań, a także wyjaśnianiu szkodliwości oraz uświadamianiu nieracjonalności zacho-wań autodestrukcyjnych i wskazywaniu społecznie akceptowanych, skutecznych sposobów osiągania zamierzonych celów.

Przepisy uszczegóławiające powyższe sformułowania znajdują się w Zarządzeniu nr 2/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24.02.2004 roku w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjo-nariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych.

W praktyce oddziaływania wobec skazanych wykazujących skłon-ności autoagresywne są ujęte w opracowanych na potrzeby konkret-nej jednostki i z uwzględnieniem jej specyfi ki programach (np. inne będą założenia i zadania możliwe do realizacji w warunkach areszto-wych, a inne w zakładzie karnym typu półotwartego). Jednakże nie-zależnie od jednostki, cechą wspólną wspomnianych oddziaływań jest wyłonienie z populacji osadzonych osób wymagających nasilonych oddziaływań profi laktycznych ze względu na wzmożone ryzyko sa-moagresji. Do tej grupy zaliczamy w szczególności skazanych, którzy: uprzednio dokonywali samouszkodzeń lub prób samobójczych, wy-kazują objawy zespołu odstawiennego, wykazują szczególne trudno-ści w adaptacji do warunków izolacji penitencjarnej, są pozbawieni wsparcia społecznego i izolowani w grupie skazanych.

W celu wyłonienia w/w grupy należy wykorzystać przede wszyst-kim: informacje o wcześniejszych skłonnościach do podejmowania zachowań autodestrukcyjnych i o wcześniejszych nieudanych pró-


bach samobójczych; informacje dotyczące ewentualnych zaburzeń psychicznych i osobowościowych, a także uzależnień, które w efek-cie predysponują do podejmowania prób samobójczych; obserwację zachowania osadzonych pod kątem ujawnianych przez nich tenden-cji autoagresywnych i suicydalnych (wynikających np. z charakteru przestępstwa, pogorszenia sytuacji życiowej, utraty osób bliskich).

Już na pierwszym etapie pobytu w izolacji dochodzi do kontak-tu skazanego z wieloma funkcjonariuszami i pracownikami aresztu. Każdy z nich jest zobowiązany zwrócić uwagę na ewentualne sygnały świadczące o jego złym stanie psychicznym i ewentualnych zamiarach autoagresywnych. Informacje te powinny trafi ć niezwłocznie do wy-chowawcy i psychologa. Ten ostatni decyduje o zaliczeniu danej osoby w poczet wspomnianej wyżej grupy ryzyka. W tym celu, oprócz danych z obserwacji i wzajemnej komunikacji z osadzonym, powinien również wykorzystać alternatywne źródła. Tu należy wspomnieć o dokumen-tacji sądowej, opinii środowiskowej, jeżeli to możliwe opinii z ośrodka wychowawczego czy zakładu poprawczego, informacjach pozyskanych z materiałów archiwalnych, czy też z rozmów z najbliższymi osobie skazanej. W miarę kolejnych dni spędzonych w areszcie, doskonałym źródłem informacji o skazanym są również inni współosadzeni. Wielu z nich to niekoniecznie osoby manipulujące i skrajnie zdemoralizowa-ne, ale takie, które w sytuacji kryzysowej są gotowe pomóc i przekazać istotne spostrzeżenia, np. na temat planów samobójczych współwięźnia.

Jak dotąd nie znaleziono skutecznej metody całkowitej eliminacji zjawiska autoagresji z jednostek penitencjarnych, a dodatkowo ele-ment ten stał się tematem przewodnim niektórych reportaży i opra-cowań medialnych. Niejednokrotnie też zachowanie autoagresywne więźnia usiłuje się tłumaczyć zaniedbaniami ze strony personelu wię-ziennego, pomijając zupełnie charakterystykę osobowościową spraw-cy samouszkodzenia i jego sytuację życiową.

Niezależnie od powyższego, przypadku dokonania próby samobój-czej lub samouszkodzenia, po udzieleniu osadzonemu pierwszej po-mocy, zawsze poddaje się go badaniu lekarskiemu, a następnie psy-chologicznemu w celu ustalenia okoliczności i motywów autoagresji, potrzeby objęcia skazanego pomocą psychologiczną, zaleceń odnośnie sposobu dalszego postępowania wychowawczego w związku z pod-


jętą próbą samobójczą lub dokonanym samouszkodzeniem; sporzą-dza się wniosek o wymierzenie kary dyscyplinarnej. W przypadku stwierdzenia, że powodem samoagresji było wymuszenie określonej decyzji lub uchylanie od ciążącego na nim obowiązku, należy zgodnie z art. 119 § 1 i 2 Kodeksu Karnego Wykonawczego, skierować wniosek do sądu penitencjarnego o obciążenie kosztami związanymi z lecze-niem. W przypadku stwierdzenia, że podłożem samoagresji był stan emocjonalny, należy objąć skazanego pomocą psychologiczną i od-powiednimi oddziaływaniami wychowawczymi w celu zapobiegania powtarzaniu się samoagresji.

W świetle przedstawionych ustaleń, samouszkodzenia i próby sa-mobójcze dzielimy na próby o podłożu instrumentalnym i próby o podłożu emocjonalnym (Zarządzenie nr 2/04 Dyrektora Generalne-go Służby Więziennej z dnia 24.02.2004 roku w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych).

Skutki jednych i drugich mogą być drastyczne. Inne są na pewno motywy osoby decydującej się na takie zachowanie w chwili załama-nia, a inne osoby usiłującej manipulować.

W obu przypadkach skuteczna profi laktyka zachowań autoagresyw-nych, efektywne przeciwdziałanie autoagresji, jak i realistyczna próba wyjaśnienia motywów zachowania jest w dużym stopniu uzależniona od posiadanych informacji na temat danego przypadku, a co z tym związane, właściwej komunikacji na wielu poziomach – tzn. na linii funkcjonariusz – osadzony; osadzony – osadzony; funkcjonariusz – funkcjonariusz; areszt – instytucje zewnętrzne (np. sąd, kurator, ro-dzina i inne osoby bliskie, policja). Wiarygodne informacje na temat konkretnej osoby i jej zachowania oraz prawidłowe ich przekazywanie leżą u podstaw prawidłowego zaprojektowania skutecznych oddzia-ływań profi laktyczncych, jak i przeciwdziałania kolejnym zachowa-niom agresywnym oraz umożliwiają ustalenie faktycznych okolicz-ności i motywów destrukcyjnych zachowań. Skuteczne prowadzenie działań profi laktycznych czy też przeciwdziałanie negatywnym prze-jawom zachowań nie może przebiegać prawidłowo bez gromadzenia informacji i ich wymiany, a więc bez właściwej komunikacji.


3. Kazuistyka

W kontekście poruszanej problematyki przedstawiam w następ-nych akapitach dwa przypadki zachowań skazanych – samouszko-dzenia dokonanego oraz udaremnionych przygotowań do podjęcia próby samobójczej (dane osobowe zostały zmienione, a fragmenty tekstu umożliwiające identyfi kację zostały wykreślone z przedstawio-nych materiałów poglądowych).

3.1. Samouszkodzenie

Tomasz – lat 30, skazany na karę 25 lat pozbawienia wolności za dokonanie zabójstwa. W izolacji penitencjarnej przebywa od roku 1998. Wywodzi się z kryminogennego, patologicznego środowiska – większa część rodziny odbywała karę pozbawienia wolności. Ojciec popełnił samobójstwo, matka nie zajmowała się wychowaniem syna (z wywiadu kuratorskiego oraz dostępnej dokumentacji wynika, że rodzice żyli w separacji, matka nadużywała alkoholu, a wychowaniem Tomasza zajmowała się babka). Tomasz od najmłodszych lat sprawiał problemy natury wychowawczej – uczył się słabo, wagarował, kradł, nadużywał alkoholu. W wieku 15 lat trafi ł do ośrodka wychowawcze-go, potem prosto do aresztu w związku z dokonanym zabójstwem.

W izolacji prezentuje się jako osoba dominująca, lubiąca mieć po-słuch w środowisku osadzonych. Niestety wiele swoich konfl iktów i problemów rozwiązuje w sposób nieakceptowany społecznie – łamie regulamin, dwukrotnie uczestniczy w pobiciu współwięźnia, a gdy ad-ministracja podejmuje decyzje niezgodne z jego planami, dokonuje samouszkodzeń albo oskarża funkcjonariuszy o znęcanie się nad jego osobą. Miewa też okresy poprawnego funkcjonowania. W wielu jed-nostkach dawano mu szansę np. na pracę czy perspektywę kontynu-acji nauki, proponowano udział w zajęciach terapeutycznych. Niestety, jak dotąd Tomasz powraca do dysfunkcjonalnego stylu funkcjonowa-nia. W opiniach psychologicznych i psychiatrycznych jest charaktery-zowany w kategorii osoby zaburzonej osobowościowo i jednocześnie znacznie zdemoralizowanej. W izolacji jest zaliczony do osób wymaga-


jących nasilonych oddziaływań profi laktycznych ze względu na wzmo-żone ryzyko samoagresji i objęty stosownym programem oddziaływań.

Wydarzenia, o których mowa, rozegrały się dzień po tym, jak To-masz został wycofany z zatrudnienia. Wcześniej, szukając szansy na poprawę zachowania skazanego i sposobu konstruktywnego zagospo-darowania wolnego czasu, administracja aresztu zdecydowała się na zatrudnienie Tomasza w charakterze porządkowego oddziału. Nie-stety, Tomasz oprócz wykonywania swoich obowiązków, zaczął do-minować nad współosadzonymi, tolerując jedynie własny światopo-gląd i pomysły. Sytuacja ta doprowadziła do konfl iktu, w którym pobił współwięźnia. Jedną z konsekwencji tego zachowania była utrata pra-cy. W rozmowach z przełożonymi Tomasz starał zaprezentować się jako ofi ara – tłumaczył swoje zachowanie w kategoriach reakcji i obro-ny. Fakt wycofania z zatrudnienia odebrał jako znęcanie się nad jego osobą. Czuł się pokrzywdzony i był bardzo zdenerwowany zaistnia-łą sytuacją. W tych okolicznościach dokonał pocięcia obu nóg. Ko-nieczna była interwencja chirurgiczna.

Gdyby przyjąć za wiarygodną wersję opisaną przez osadzonego, trzeba by dojść do następujących konkluzji:

– jego agresja była formą obrony wobec zachowania innego współ-więźnia,

– samouszkodzenie miało podłoże emocjonalne – osadzony doko-nał pocięcia w stanie wzburzenia, czując się pokrzywdzony decy-zją administracji aresztu.Ustalenia z czynności wyjaśniających pozwoliły jednak wyciągnąć

odmienne wnioski. A wszystko to dzięki sprawnej komunikacji po-między funkcjonariuszami i osadzonymi oraz dzięki wykorzystaniu alternatywnych źródeł informacji. Wykorzystano więc między inny-mi relację świadków zdarzenia, dane z obserwacji skazanego w izola-cji oraz informacje uzyskane w toku realizacji czynności służbowych przez funkcjonariuszy działu ochrony, którzy przechwycili tzw. „gryp-sy” (forma nielegalnie przekazywanej korespondencji, rys. nr 1 i 2). W korespondencji tej osadzony przyznaje się do ataku i agresji wo-bec współosadzonego oraz tłumaczy swoje samouszkodzenie wojną prowadzoną wobec funkcjonariuszy służby więziennej, zapowiadając kolejne nieobliczalne zachowania.


Ostatecznie ustalono, że to Tomasz był sprawcą pobicia i inicjato-rem bójki, a samouszkodzenie miało podłoże instrumentalne, a nie – jak początkowo można było zakładać – emocjonalne. Okoliczności zdarzenia wyjaśniono dzięki analizie zgromadzonych z różnych źró-deł informacji. Było to możliwe dzięki wzajemnej komunikacji i – co z tym związane – sprawnemu przekazywaniu danych pomiędzy po-szczególnymi pionami służb. Dużą wartość miała także komunikacja z osadzonymi będącymi świadkami zdarzenia.

Rysunek 1. Fragment nielegalnej korespondencji cz. 1

Rysunek 2. Fragment nielegalnej korespondencji cz. 2


3.2. Przygotowania do próby samobójczej

Krzysztof l. 19 – skazany za dokonywanie włamań, rozbojów i kra-dzieży na karę pozbawienia wolności w łącznym wymiarze 9 lat. Ko-niec kary przypada na rok 2018. Pierwotnie wyroki orzekano w za-wieszeniu. Osadzony nie wykorzystał danej mu szansy i kolejny raz złamał prawo. Trafi ł do aresztu i początkowo był skazany na 12 mie-sięcy pozbawienia wolności. Pierwsze dni pobytu w izolacji sugero-wały, że będzie właściwe radził sobie z adaptacją do panujących tu wa-runków. Nie zdradzał oznak załamania, odnajdywał się w środowisku skazanych. Wcześniej miał już za sobą pobyt w ośrodku wychowaw-czym. Był odwiedzany przez rodziców oraz siostrę, z którymi łączy-ły go przed aresztowaniem złe relacje – rodzina nie akceptowała pro-wadzonego przez Krzysztofa trybu życia.

Początkowo Krzysztof był pewny, że spędzi w więzieniu nie dłu-żej niż rok. W żadnym przypadku nie dopuszczał do siebie możliwo-ści odwieszenia kolejnych wyroków. Charakterystyka psychologicz-na Krzysztofa nie wskazywała na ewentualne zaburzenia osobowości. Nie był również uzależniony od środków i substancji psychoaktyw-nych. W wywiadzie – bez samookaleczeń oraz prób samobójczych. Leczony psychiatrycznie nie był. Można natomiast było wnioskować o obniżonej sprawności intelektualnej oraz znacznych zaniedbaniach w edukacji.

W czasie kolejnych tygodni sytuacja prawna Krzysztofa uległa kom-plikacji: z sądu wpływały kolejne wyroki skutkujące podwyższeniem wymiaru kary do 9 lat. Fakt ten znajdował odzwierciedlenie w kon-dycji psychicznej skazanego. Oddziałowi informowali, że niechęt-nie wstaje z łóżka, mało mówi. Coraz częściej łamał regulamin, bę-dąc obojętnym wobec ostrzeżeń i tłumaczeń. Kontakt z wychowawcą i psychologiem nawiązywał niechętnie. Osadzeni z celi informowali, że nie widzi możliwości przetrwania tak wielu lat w izolacji. Na pod-stawie tych danych zaliczono go do grupy osób wymagających nasi-lonych oddziaływań profi laktycznych ze względu na wzmożone ryzy-ko samoagresji – trudno było bowiem przewidzieć dalsze zachowanie Krzysztofa. Nawiązano również kontakt z rodziną skazanego, ustala-jąc, że w rozmowach z rodzicami deklaruje myśli rezygnacyjne.


W korespondencji skazanego ujawniono treści sugerujące, że może targnąć się na własne życie – przepraszał swoich rodziców i siostrę oraz żegnał się z nimi (rys. nr 3 i 4).

Rysunek 3. Fragment korespondencji cz. 1

Rysunek 4. Fragment korespondencji cz. 2

Sytuacja i zachowanie skazanego zostały omówione w ramach wspólnej odprawy funkcjonariuszy. Obok wzmożonych kontaktów z psychologiem i wychowawcą został skierowany na konsultację psy-chiatryczną. Zadaniem działu ochrony była przede wszystkim częst-


sza kontrola jego zachowania w celi. Ze względu na prezentowany stan psychiczny dobrano takie osoby do celi, o których wiadomo, że mogą służyć wsparciem i pomocą.

Prawdopodobnie dzięki tym działaniom udaremniono przygotowa-nia skazanego do podjęcia próby samobójczej – zamierzał powiesić się w nocy na więziennym prześcieradle. Interwencja współosadzonych oraz funkcjonariuszy działu ochrony zapobiegła tragedii. Abstrahując od motywów postępowania Krzysztofa, istniało realne zagrożenie, że podejmie próbę samobójczą. Dzięki współpracy i wzajemnej komu-nikacji funkcjonariuszy oraz przy pomocy innych współosadzonych zdołano zapobiec nieszczęściu. Należy wspomnieć, że Krzysztof prze-zwyciężył okres załamania i dalej odbywa karę pozbawienia wolności.

4. Podsumowanie

Sytuacja uwięzienia i utraty wolności nie jest sytuacją naturalną w życiu człowieka i należy ją rozpatrywać w kontekście złożonej sytu-acji trudnej. Konstruktywne rozwiązywanie konfl iktów i innych pro-blemów nie jest w tych warunkach rzeczą łatwą. Wiele osób ucieka się do powszechnie uważanych za irracjonalne zachowań, dokonu-jąc np. samookaleczeń, prób samobójczych czy podejmując protesty głodowe albo np. manifestując nadmiernie swoją złość, agresję i nie-zadowolenie. Jedną z ról funkcjonariuszy i pracowników służby wię-ziennej jest zapobieganie powyższym zachowaniom.

W opracowaniu starałem się odzwierciedlić rolę sprawnej komu-nikacji w kontekście profi laktyki i wyjaśniania zachowań autoagre-sywnych pojawiających się w izolacji więziennej. Prezentując wybrane aspekty powyższych zagadnień, przedstawiłem dwa przypadki zacho-wań skazanych: samouszkodzenia dokonanego oraz udaremnionych przygotowań do podjęcia próby samobójczej.

W pierwszym przypadku dzięki sprawnej komunikacji i pozyski-waniu informacji można było obiektywnie określić autentyczne mo-tywy zachowania osadzonego i zaplanować odpowiednie oddziaływa-nia. Ustalone fakty w formie odpowiednich notatek zostały zawarte


w aktach osobopoznawczych skazanego. Tym samym będą mogły być wykorzystane jako źródło informacji o osadzonym po przetranspor-towaniu go do zakładu karnego i być może pozwolą zapobiec wystą-pieniu podobnego rodzaju zdarzeń.

W drugim przypadku uzyskane informacje oraz wzajemna współ-praca funkcjonariuszy i osadzonych najprawdopodobniej pozwoliły ocalić życie skazanego.

Reasumując, pozyskiwanie i wymiana informacji są jednymi z czyn-ników warunkujących sprawne funkcjonowanie instytucji peniten-cjarnej. Jednym z zadań stawianych przed administracją aresztu jest obowiązek podejmowania odpowiednich działań celem zapewnienia bezpieczeństwa osobistego w czasie odbywania kary. W repertuar tych działań wpisują się oddziaływania w zakresie profi laktyki i przeciw-działania autoagresji. Bez właściwej komunikacji pomiędzy funkcjo-nariuszami, osadzonymi oraz instytucjami zewnętrznymi, efektywne zaprojektowanie tych działań jest niemożliwe. Ma to o tyle znaczenie, że chodzi tu o najwyższą wartość w życiu człowieka – o jego życie.

Bibliografi a

Bieniok H., 2005: Sztuka komunikowania się, negocjacji i rozwiązywania kon-fl iktów. Katowice.

Chmielewska H., 2004: Psychologiczne aspekty izolacji. W: Chmielewska H., Jędrzejczak K., Karczewski T., Łapiński P., Nowak B., Stodolska L., Szym-czak E. (red.): Zagadnienia penitencjarne. Kalisz, 165–221.

Ciosek M., 2001: Psychologia sądowa i penitencjarna. Warszawa. Domachowski W., 1998: Interakcyjny model funkcjonowania społecznego. W:

Sęk H. (red.): Społeczna Psychologia Kliniczna. Warszawa, 99–161.Kolarczyk T.,1982: Psychiczne mechanizmy regulacji zachowania. W: Górski

J., Kolarczyk T. (red.): Wybrane problemy psychokorekcji w resocjalizacji skazanych. Warszawa, 9–38.

Machel H., 2003: Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk. Nęcki Z., 2000: Komunikacja międzyludzka. Kraków. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14.08.2003 roku w sprawie

sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach kar-


nych i aresztach śledczych, (Dz. U. z dnia 14 sierpnia 2003 roku. Nr 151, poz. 1469).

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 października 2003 roku w sprawie sposobów ochrony jednostek organizacyjnych Służby Więzien-nej, (Dz. U. z dnia 19 listopada 2003 roku, Nr 194, poz. 1902).

Sęk H., 1998: Wybrane zagadnienia psychoprofi laktyki. W: Sęk H. (red.): Spo-łeczna Psychologia Kliniczna. Warszawa, 472–503.

Sillamy N., 1994: Słownik psychologiczny. Katowice.Stewart J., 2005: Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interperso-

nalnej. Warszawa. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku. Kodeks Karny Wykonawczy (Dz. U. z dnia

5 sierpnia 1997; Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 roku o Służbie Więziennej (Dz. U. z 2010 r.,

Nr 79, poz. 523).Zarządzenie Nr 2/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lute-

go 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pra-cy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowni-ków działów penitencjarnych i terapeutycznych, (Dz. Urz. CZSW z dnia 5 października 2004 r., Nr 1, poz. 2 z późn. zm.).

Zarządzenie nr 18/2010 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie określenia wykazu zdarzeń nadzwyczajnych, spo-sobu postępowania w przypadku ich wystąpienia oraz trybu działania sta-nowisk dowodzenia, (Dz. Urz. CZSW z 2010 r.).

Zimbardo P. G., 1999: Psychologia i Życie. Warszawa.Żywicka D., 1999: Wybrane elementy psychologii i psychopatologii. Kalisz.

Por. mgr Przemysław Stęczniewski – Kierownik Działu Penitencjarne-go Aresztu Śledczego w Katowicach. Zainteresowania: psychologia kli-niczna, sądowa oraz penitencjarna, seksuologia, resocjalizacja; proble-matyka penitencjarna.

Zbigniew MichalecMiędzynarodowy Port Lotniczy „Katowice” w Pyrzowicach

Rola i zadania sztabu kryzysowego

na przykładzie Międzynarodowego

Portu Lotniczego „Katowice”

w Pyrzowicach

Celem artykułu jest ukazanie roli i zadań sztabu kryzysowego powoły-wanego w sytuacjach kryzysowych występujących w lotnictwie cywil-nym i na lotniskach. Zrozumienie jego istotnej roli w procesie zażegnania kryzysu i jego skutków, pozwala na właściwe wcześniejsze przygotowa-nie osób w nim pracujących oraz ich dobór w oparciu o wiedzę meryto-ryczną i kompetencje.

Słowa kluczowe: sztab kryzysowy, sytuacje kryzysowe, kierowanie, do-wodzenie

Lotniska cywilne są jak mrowiska, w których niemal prze całą dobę ludzie, niczym mrówki krzątają się po terminalach, płytach lotnisk, wsiadają, wysiadają z samolotów, obsługują maszyny i urządzenia. Zor-ganizowanie pracy lotniska i zapanowanie nad tym tłumem w okre-sie normalnego funkcjonowania już stanowi duże wyzwanie. Nato-miast zaplanowanie, przygotowanie i zapanowanie nad tym wszystkim w sytuacji kryzysowej, to już prawdziwe sudoku.

Rozdział IV

Służby lotniskowe

w sytuacji kryzysowej

∙

Zbigniew Michalec132

Czym jest sytuacja kryzysowa? Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu kryzysowym w artykule 3 podaje defi nicję: „należy przez to [sytuację kryzysową – Z.M.] rozumieć sytuację będącą następstwem zagrożenia i prowadzącą w konsekwencji do zerwania lub znacznego naruszenia więzów społecznych przy równoczesnym poważnym zakłó-ceniu w funkcjonowaniu instytucji publicznych”. Z jakimi sytuacjami kryzysowymi możemy się spotkać na lotniskach? Praktycznie może-my liczyć się z wszystkimi rodzajami zagrożeń:

– naturalnymi: obfi te opady śniegu, deszczu, mgły, skażenia radio-aktywne, chemiczne, biologiczne itp.;

– technicznymi: katastrofy lotnicze lub awarie samolotów i sprzę-tu lotniczego;

– działaniami człowieka: sabotaż, dywersja, terroryzm.Szczególna uwaga, zwłaszcza w ostatnich latach, skierowana jest na

te ostatnie. Ochronie lotnictwa cywilnego przed aktami bezprawnej ingerencji poświęcone jest wiele aktów prawa międzynarodowego, ta-kich jak: Aneks 17 Konwencji Chicagowskiej, Konwencja Tokijska, Kon-wencja Haska, Konwencja Montrealska, Protokół uzupełniający Kon-wencję Montrealską. Bardzo duże zmiany nastąpiły w prawodawstwie unijnym w bieżącym roku. Wejście w życie Rozporządzenia Parlamen-tu Europejskiego i Rady (WE) Nr 300 z 2008 roku wraz z przepisami uzupełniającymi pozwoliło częściowo uporządkować europejskie re-gulacje w zakresie ochrony lotnictwa cywilnego. Krajowe uregulowa-nia w tym temacie zawarte w ustawie Prawo Lotnicze oraz „elemen-tarzu” kontroli bezpieczeństwa, czyli Krajowym Programie Ochrony Lotnictwa Cywilnego (KPOLC) regulują również działania w sytu-acjach kryzysowych. W myśl KPOLC poprzez sytuację kryzysową w lotnictwie cywilnym – rozumie się „… zagrożenie bezpieczeństwa wystąpieniem lub możliwością wystąpienia aktu bezprawnej ingeren-cji w lotnictwie cywilnym”. Władza lotnicza, zarządzający lotniskiem, jak również instytucje i fi rmy funkcjonujące na lotnisku są zobligo-wane do pełnej gotowości na wystąpienie powyższego. Zarządzający Portem Lotniczym odpowiada miedzy innymi za:

– opracowanie w porozumieniu ze Strażą Graniczną, Policją oraz Służbą Celną, jeśli funkcjonuje na lotnisku, programu ochrony;

Rola i zadania sztabu kryzysowego na przykładzie Międzynarodowego Portu… 133

– zorganizowanie działań mających na celu ochronę lotniska przed aktami bezprawnej ingerencji i nadzoru nad tymi działaniami;

– kierowanie działalnością zespołu ochrony lotniska, określoną w jego regulaminie;

– prowadzenie bieżącej oceny stanu zagrożenia podmiotu oraz jej dokumentowania, w oparciu o wytyczne Prezesa Urzędu, i przy-gotowywania oraz wdrożenia działań zmierzających do likwidacji lub ograniczenia skutków tych zagrożeń.Zarządzający jako koordynator tych działań pracuje we współ-

działaniu z innymi służbami funkcjonującymi w Porcie Lotniczym, a w szczególności w oparciu o Zespół Ochrony Lotniska, w skład któ-rego wchodzą:

– Straż Ochrony Lotniska; – Straż Graniczna; – Policja; – przedstawiciele linii lotniczych działających na lotnisku; – przedstawiciele innych podmiotów prowadzących lotniczą działal-

ność gospodarczą na lotnisku; – służby ochrony przeciwpożarowej.

W praktyce jest to zawsze zdecydowanie większa ilość osób. Lot-nisko, jako zespół naczyń połączonych, nie może funkcjonować cał-kiem samodzielnie i nie można podejmować decyzji mających wpływ na funkcjonowanie Portu bez udziału choćby przedstawicieli Służ-by Dyżurnej, Służby Ruchu Lotniczego, jednostki ratownictwa me-dycznego czy innych. Ponieważ lotnisko funkcjonuje na określonym terenie, nie bez znaczenia jest też udział w takim zespole przedsta-wiciela właściwego wojewody. Często do zespołu zapraszane są oso-by, których wiedza i kompetencje mogą być wielce przydatne, jak na przykład przedstawiciele służb technicznych zapewniających bezpie-czeństwo energetyczne, przedstawiciele samorządu terytorialnego, z którymi lotnisko ma podpisane umowy pomocy, na wypadek ewa-kuacji lotniska czy inne.

Do zadań takiego zespołu należy w szczególności:1) wyrażanie opinii i zgłaszanie wniosków do przygotowanych przez

zarządzającego lotniskiem projektów zarządzeń i poleceń porząd-


kowych w zakresie ochrony lotniska przed aktami bezprawnej in-gerencji;

2) wyrażanie opinii i zgłaszanie wniosków do projektu programu ochrony lotniska;

3) ocena stopnia zagrożenia lotniska aktami bezprawnej ingerencji oraz podejmowanie działań mających na celu przeciwdziałanie tym aktom;

4) wyrażanie opinii na temat rozwiązań dotyczących funkcjonowania terminali zgodnie z regulacjami z dziedziny ochrony lotnictwa cy-wilnego;

5) inicjowanie wprowadzania nowych rozwiązań i procedur dotyczą-cych odpraw i kontroli pasażerów i bagażu, ładunków, przesyłek kurierskich i ekspresowych oraz poczty, z uwzględnieniem prze-pisów dotyczących ochrony lotnictwa cywilnego;

6) dokonywanie oceny stanu współpracy zarządzającego lotniskiem z przewoźnikami, innymi podmiotami prowadzącymi lotniczą dzia-łalność gospodarczą, służbami ochrony oraz Służbą Celną funkcjo-nującymi na danym lotnisku, w zakresie realizowanych przedsię-wzięć z dziedziny ochrony lotnictwa cywilnego.Zarządzający lotniskiem wraz z Policją i Strażą Graniczną oraz

w porozumieniu z wszystkimi innymi współużytkownikami lotni-ska opracowuje plan przeciwdziałania sytuacji kryzysowej w lotnic-twie cywilnym. Plan ten jest nieodzowną częścią programu ochrony lotniska i stanowi jego piąty rozdział. Omówione w nim są takie za-gadnienia jak:

– Zorganizowanie Centrum Koordynacji Antykryzysowej i powoła-nie sztabu kryzysowego na wypadek zaistnienia sytuacji kryzysowej.

– Plan postępowania na wypadek porwania. – Plan postępowania na wypadek sabotażu. – Plan postępowania na wypadek zagrożenia środkami masowego

rażenia. – Procedury alarmowe w przypadku niespodziewanych sytuacji wy-

sokiego ryzyka. – Działania i procedury w sytuacji zagrożenia bombowego. – Ewakuacja i przeszukanie statku powietrznego będącego obiek-

tem ataku lub groźby.


– Informowanie o incydentach.Za jego aktualizację odpowiada Zarządzający Lotniskiem. Zarzą-

dzający poprzez podległe mu służby, jak również członków Zespołu Ochrony Lotniska realizuje to zadanie w oparciu o 4 fazy zarządza-nia kryzysowego:

– ZAPOBIEGANIE – analiza i ocena zagrożeń, szkolenia służb ochro-ny oraz całego personelu pracującego na lotnisku,

– PRZYGOTOWANIE – opracowanie i wdrożenie planów reagowa-nia kryzysowego, opracowanie odpowiednich procedur bezpieczeń-stwa, zapewnienie specjalistycznego systemu łączności kryzysowej, systemu alarmowania, stanowiska kierowania,

– REAGOWANIE – po wystąpieniu realnego zagrożenia uruchomie-nie systemu alarmowania, zapewnienie obiegu informacji, podję-cie działań prewencyjnych i akacji ratowniczych;

– ODBUDOWA – końcowa faza zarządzania kryzysowego, mająca na celu przywrócenie normalnego funkcjonowania lotniska.

REAGOWANIEODBUDOWA

PRZYGOTOWANIEZAPOBIEGANIE

Rysunek 1. Fazy zarządzania kryzysowego

Ponieważ jest to proces permanentny, każdorazowo po przywró-ceniu normalnego działania lotniska po zdarzeniu (ćwiczeniu) jego przebieg poddawany jest dokładnej analizie i ocenie przez wszyst-kich uczestników. Ocenie poddawane są wszystkie elementy przebie-gu zdarzenia i podejmowanych działań. Proces odbudowy nie kończy się wraz z uruchomieniem odprawy i startów samolotów. Odbudowa może być krótkoterminowa i długoterminowa.

W fazie REAGOWANIA po wystąpieniu realnego zagrożenia lub zdarzenia na podstawie planów przeciwdziałania takim sytuacjom, Zarządzający lotniskiem zwołuje sztab kryzysowy, który prowadzi


działania w CENTRUM KOORDYNACJI ANTYKRYZYSOWEJ. Aby takie działania mogły się odbywać w „centrum”, musi być ono odpo-wiednio przygotowane. Wymogi, jakie powinno spełniać „centrum” przeznaczone do kierowania działaniami mającymi na celu rozwią-zanie sytuacji kryzysowej zawarte są w rozdziale 18 Rozporządze-nia Rady Ministrów z dnia 19 czerwca 2007roku w sprawie Krajowego Programu Ochrony Lotnictwa Cywilnego realizującego zasady ochro-ny lotnictwa. Zarządzający lotniskiem przygotowuje pomieszczenia:

– do pracy sztabu, – socjalne, – do pracy negocjatora, – dla tłumaczy.

oraz niezbędne wyposażenie: – środki łączności przewodowej i bezprzewodowej wyposażone w sys-

tem identyfi kacji rozmówców; – mapy i plany lotniska oraz otaczającego terenu, projekty budowlane

obiektów znajdujących się na terenie lotniska wraz z przebiegiem linii energetycznych i elektrycznych, gazowych, telekomunikacyj-nych, teleinformatycznych, wodno-kanalizacyjnych oraz cieplnych;

– sprzęt radiowo-telewizyjny; – plany wnętrz wszystkich typów statków powietrznych operujących

z danego lotniska; – kopie programu ochrony lotniska oraz programów ochrony prze-

woźników lotniczych; – spis telefonów wewnętrznych i zewnętrznych.

W Międzynarodowy Porcie Lotniczym „Katowice” w Pyrzowicach pomieszczenie Centrum Koordynacji Antykryzysowej jest przygoto-wane w funkcjonującym Centrum Monitoringu.

Rozwiązanie to pozwala na maksymalne wykorzystanie zasobów infrastruktury Portu Lotniczego i jego wyposażenia. Pomieszczenie to spełnia wszystkie zapisy wymagane prawem oraz dodatkowo zbie-gają się tutaj łącza CCTV, podgląd radarów ruchu naziemnego, któ-re w sytuacji kryzysowej są oczami dla członków sztabu oraz wszel-kie systemy łączności przewodowej i bezprzewodowej (w tym służb państwowych – Policji) wraz z systemem nagłaśniającym, który staje się niezbędny w komunikacji z pasażerami i personelem w przypad-


ku ewakuacji terminala pasażerskiego, w którym znajduje się Cen-trum Informacji Akustycznej.

Zdjęcie 1. Centrum Monitoringu w MPL „Katowice”

Sztab Kryzysowy to nie tylko pomieszczenia i ich wyposażenie, ale przede wszystkim ludzie. W skład sztabu wchodzą z urzędu:

– zarządzający lotniskiem lub wyznaczona przez niego osoba odpo-wiedzialna za ochronę lotniska;

oraz przedstawiciele: – Kierownik Działu Bezpieczeństwa, – przedstawiciele Policji, – przedstawiciel Straży Granicznej, – przedstawiciel Służby Celnej, – przedstawiciel Wewnętrznej Służby Ochrony – Straży Ochrony

Lotniska, – przedstawiciel Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej, – Dyżurny Operacyjny Portu, – przedstawiciel Lotniskowej Służby Ratowniczo – Gaśniczej, – przedstawiciel portowej służby ratownictwa medycznego, – przedstawiciel przewoźników lotniczych operujących z lotniska.

Jeśli lotnisko jest współużytkowane z jednostką wojskową, to jej przedstawiciel również wchodzi w skład sztabu.

Członkowie sztabu są zobowiązani posiadać odpowiednie poświad-czenie bezpieczeństwa dopuszczające do informacji niejawnej o klau-zuli co najmniej ZASTRZEŻONE.


Zdjęcie 2. Członkowie sztabu kryzysowego – ćwiczenia w MPL „Katowice”

Najważniejsze zadanie do wykonania ma kierujący sztabem. Z „urzę-du” jest to Dyrektor Portu lub osoba przez Niego wyznaczona. Wie-dza, kompetencje oraz cechy osobowe powinny wyróżniać taką osobę. Kierujący Sztabem Kryzysowym, w zależności od rodzaju zagrożenia :

– uzgadnia z właściwą służbą wchodzącą w skład sztabu sposób po-stępowania,

– decyduje o rodzaju środków i metod działania niezbędnych do roz-wiązania sytuacji,

– upoważnia przedstawiciela Policji dowodzącego siłami antyterro-rystycznym do użycia tych sił,

– występuje do wojewódzkich organów administracji rządowej o uży-cie sił podporządkowanych tym organom (PSP, służba zdrowia, służba sanitarna, służby transportowych),

– informuje krajowe władze lotnictwa cywilnego o zaistnieniu sytu-acji kryzysowej w polskiej przestrzeni powietrznej,

– informuje właściwe przedstawicielstwa zagraniczne, których oby-watele, środki transportu lub inne podmioty są zagrożone, w wy-niku aktu bezprawnej ingerencji,

– udziela informacji dla przedstawicieli massmediów.


Nie bez znaczenia jest również dobór wszystkich pozostałych człon-ków sztabu. Ze względu na właściwą organizację pracy Sztabu Kryzy-sowego należy zachować daleko idącą dyscyplinę i powinny się w nim znaleźć tylko uprawnieni przedstawiciele powyższych służb. Osoby do niego delegowane powinny posiadać nie tylko wiedzę o zakresie działania własnej służby (fi rmy), ale również plenipotencje do wyda-wania poleceń i kierowania podległymi zasobami ludzkimi.

Tendencją większości podmiotów jest traktowanie Sztabu Kry-zysowego jako miejsca, w którym można mieć najlepszy dostęp do wszelkich informacji. Powoduje to, że zamiast jednego uprawnione-go przedstawiciela służby (fi rmy), do sztabu deleguje się wszystkich przełożonych wyższych szczebli, począwszy od kierowników, zastęp-ców, komendantów, dyrektorów itp.

Należy tu przedstawić umiejscowienie Sztabu Kryzysowego w pro-cesie dowodzenia:

BRĄZOWEOPERACYJNE

ODNALEŹĆ I OCALIĆ

PIERWSZA POMOC

SPECJALISTYCZNA REAKCJA

ZARZĄDZANIE

SREBRNETAKTYCZNE

KOORDYNACJA

DOCHODZENIE

ZASOBY

MEDIA

INFORMACJE O OFIARACH

SŁUŻBA ZDROWIA

ODBUDOWA KRÓTKOOKRESOWA

ZŁOTESTRATEGICZNE

ODBUDOWA DŁUGOOKRESOWA

FINANSE

DOCHODZENIE PUBLICZNE

BRIEFINGI

MINISTERIALNE

KOORDYNACJA WYSOKIEGO

SZCZEBLA

Rysunek 2. Model dowodzenia w sytuacji kryzysowej


Dowodzenie BRĄZOWE – OPERACYJNE jest dowodzeniem naj-niższego szczebla. Ma ono na celu kierowanie podjętymi działania-mi w miejscu bezpośredniej interwencji. Takim przykładem może być kierowanie zespołem pirotechników podejmujących interwen-cję w stosunku do niebezpiecznego materiału (niezidentyfi kowane-go). Równolegle w tym samym czasie dowodzenie BRĄZOWE bę-dzie dotyczyło pracowników służb ochrony zabezpieczających rejon działania, przeprowadzających ewakuację, kierujących ruchem dro-gowym i wszystkich innych służb uczestniczących w rozwiązaniu sy-tuacji kryzysowej.

Zdjęcie 3. Zespół pirotechników Straży Granicznej – ćwiczenia

Dowodzenie SREBRNE – TAKTYCZNE jest właśnie dowodzeniem przypisanym dla Sztabu Kryzysowego. Podstawowym jego celem jest skoordynowanie działań wszystkich podległych służb poprzez zebra-nie informacji (raportów) z poziomu dowodzenia BRĄZOWEGO oraz wypracowanie i wdrożenie decyzji dążących do rozwiązania sy-tuacji kryzysowej i odbudowy krótkookresowej.


Zdjęcie 4. Uszkodzony samolot Air Europa

Dowodzenie ZŁOTE – STRATEGICZNE realizowane jest przez przełożonych wyższego szczebla. Może ono być na poziomie wo-jewództwa przy sytuacjach kryzysowych „drobniejszych” lub na poziomie krajowym przy „poważnych” zagrożeniach. Przełożeni nadzorują działania Sztabu Kryzysowego, podejmują decyzje wspo-magające działania podległych służb oraz umożliwiające odbudo-wę długoterminową, której istotnym elementem są na pewno decy-zje fi nansowe.

Poprawne i sumienne podejście do tematu dowodzenia i kiero-wania sytuacjami kryzysowymi poprzez właściwą realizację zadań na każdym etapie zarządzania kryzysowego (zapobieganie – przy-gotowanie – reagowanie – odbudowa), a w szczególności w fazie za-pobiegania i przygotowania, pozwala nie tylko na sprawne działanie w fazie reagowania, ale również na zdecydowane ograniczenie skut-ków kryzysu i maksymalne skrócenie czasu jego trwania, jak i od-budowy.


Akt bezprawnej ingerencji zaistniały na lotnisku

Minister Infrastruktury

Prezes Urzędu

Centrum zarządzania kryzysowego

wojewody

Sztab kryzysowy Portu Lotniczego

Organ Zarządzania lub

Zarządzający lotniskiem

Realizacja działańwynikających z planu

ochrony lotniska

Rysunek 3. Tryb informowania o zaistnieniu sytuacji kryzysowej w lotnictwie cywilnym (§ 109 KPOLC)

Bibliografi a

Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu kryzysowym Ustawa Pra-wo Lotnicze.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 czerwca 2007roku w sprawie Kra-jowego Programu Ochrony.

Lotnictwa Cywilnego realizującego zasady ochrony lotnictwa.

Mgr inż. Zbigniew Michalec – Absolwent Wyższej Szkoły Ofi cerskiej Wojsk Zmechanizowanych we Wrocławiu oraz Uniwersytetu Opolskiego. Były zastępca komendanta ds. bezpieczeństwa Placówki Straży Granicz-nej Katowice–Pyrzowice, obecnie specjalista ds. szkoleń i analiz w Mię-dzynarodowym Porcie Lotniczym „Katowice” w Pyrzowicach.

Piotr UchrońskiGTL S.A.

Komunikacja służb lotniskowych

w sytuacji kryzysowej

W artykule omówiono zasady komunikowania się służb lotniskowych w sytuacji określanej jako kryzysowa. Zagrożenia, na jakie są narażone osoby pracujące na lotnisku oraz korzystający z niego pasażerowie, po-wodują konieczność uregulowania w postaci aktów prawnych, wszyst-kich aspektów działalności lotniczej, w tym (a może przede wszystkim) bezpieczeństwa. Artykuł ma na celu ukazać jedynie zarys problematyki związanej z zapewnieniem bezpieczeństwa m.in. pasażerom oraz pozwo-lić czytelnikowi, który również występuje w roli pasażera, na zrozumienie, że pozorne „utrudnienia” ze strony lotniskowych służb ochrony,występu-jące w komunikacji lotniczej, mają swoje odzwierciedlenie w obowiązu-jących aktach prawnych, a ich celem jest zapewnienie nam, pasażerom, bezpiecznej podróży.

Słowa kluczowe: Komunikacja, kryzys sytuacja kryzysowa, akt bezpraw-nej ingerencji,zarządzający, zagrożenie, służby

Lotnisko jako „obszar na lądzie, wodzie lub innej powierzchni w ca-łości lub w części przeznaczony do wykonywania startów, lądowań i naziemnego lub nawodnego ruchu statków powietrznych, wraz ze znajdującymi się w jego granicach obiektami i urządzeniami budow-lanymi o charakterze trwałym, wpisany do rejestru lotnisk” („Prawo

Piotr Uchroński144

Lotnicze” art. 2 pkt 4) jest miejscem szczególnie podatnym na wystę-powanie sytuacji o charakterze nadzwyczajnym, wręcz kryzysowym. Ogromna liczba osób różnych narodowości przemieszczających się w tym samym czasie w różne części świata, generuje potrzebę trak-towania takich miejsc w sposób wyjątkowy. Nie bez powodu komu-nikacja drogą lotniczą obwarowana została szeregiem uregulowań prawnych, do których realizacji Prawo Lotnicze zobowiązuje przede wszystkim zarządzającego lotniskiem. Aby zrozumieć rolę zarządza-jącego lotniskiem w funkcjonowaniu całego lotniska, należałoby prze-śledzić szereg krajowych i międzynarodowych aktów prawnych, od ustawy Prawo Lotnicze począwszy a na szczegółowych aktach wyko-nawczych (takich, jak choćby jeden z podstawowych dokumentów w zakresie ochrony lotnictwa – Krajowy Program Ochrony Lotnic-twa Cywilnego) kończąc.

W zakresie poruszanego tematu skupimy się tutaj jedynie na roli zarządzającego w przypadku wystąpienia na lotnisku szeroko rozu-mianej sytuacji kryzysowej.

Podstawowym elementem, od którego należy wyjść, jest zdefi nio-wanie sytuacji kryzysowej. Ustawodawca podjął próby zdefi niowania wyżej wymienionego pojęcia. I tak w Krajowym Programie Ochrony Lotnictwa Cywilnego (KPOLC) czytamy, że sytuacja kryzysowa jest to zagrożenie bezpieczeństwa wystąpieniem lub możliwością wystąpie-nia aktu bezprawnej ingerencji w lotnictwie cywilnym (§ 1 pkt 26).

A czym w takim razie jest akt bezprawnej ingerencji? I tutaj rów-nież ustawodawca nam odpowiada na to pytanie w § 1 pkt 7 KPOLC:

aktem bezprawnej ingerencji w lotnictwie cywilnym, jest bezprawny i ce-lowy akt polegający na:a) użyciu w czasie lotu statku powietrznego przemocy przeciwko osobie znajdującej się na jego pokładzie, jeżeli akt ten może zagrozić bezpieczeń-stwu tego statku,b) zniszczeniu statku powietrznego albo spowodowaniu jego uszkodzeń, które uniemożliwiają lot lub mogą stanowić zagrożenie dla bezpieczeń-stwa tego statku,c) umieszczeniu na pokładzie statku powietrznego przedmiotu, urządze-nia lub substancji, które mogą zagrozić zdrowiu lub życiu pasażerów, lub załogi lub zniszczyć statek powietrzny albo spowodować jego uszkodzenia,

Komunikacja służb lotniskowych w sytuacji kryzysowej 145

mogące uniemożliwić jego lot lub stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa tego statku powietrznego w czasie lotu,d) porwaniu statku powietrznego z załogą i pasażerami na pokładzie lub bez nich, również w celu użycia statku powietrznego jako narzędzia ataku terrorystycznego z powietrza,e) zniszczeniu lub uszkodzeniu urządzeń naziemnych lub pokładowych, za-kłóceniu ich działania, w przypadku gdy powoduje to znaczne zakłócenie ruchu lotniczego lub zagrożenie dla bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego,f) przekazaniu nieprawdziwej informacji, która powoduje zagrożenie osób i mienia w komunikacji lotniczej, g) zniszczeniu albo poważnym uszkodzeniu urządzeń na lotnisku, powo-dującym znaczne zakłócenia ruchu lotniczego lub funkcjonowania lotni-ska lub zagrożenie bezpieczeństwa w lotnictwie cywilnym.

Podczas bieżącej pracy na lotnisku spotykamy się niemalże codzien-nie z sytuacją, którą wedle obowiązujących przepisów prawnych moż-na kwalifi kować jako kryzysową. Pozostawiony bagaż bez opieki, nie-właściwie zaparkowany pojazd, podejrzane (zakłócające pracę służb) zachowanie pasażera, czy też anonimowy telefon, informujący o za-grożeniu (np. o bombie), należą niewątpliwie do najczęściej występu-jących incydentów, z którymi mają do czynienia służby lotniskowe.

Dlatego też, aby zminimalizować liczbę sytuacji zaliczanych do kry-zysowych, zarządzający lotniskiem podejmuje ciągłe starania polega-jące na szerzeniu wśród pasażerów tzw. świadomości ochrony. Komu-nikaty głosowe, rozwieszone w wielu miejscach na lotnisku plakaty informacyjne mają za zadanie poinstruowanie pasażerów w zakresie zachowania podstawowych zasad bezpieczeństwa na lotnisku.

Abstrahując od świadomie popełnianych aktów bezprawnej inge-rencji, prawie codziennością są przypadki wywołane przy całkowitej nieświadomości sprawcy czynu.

Przechodząc do tytułowego tematu komunikacji w sytuacji kryzyso-wej na lotnisku, nie sposób nie wspomnieć o okolicznościach, w jakich najczęściej dochodzi do takich nieświadomych sytuacji kryzysowych.

Dla pasażera, nawet jeśli nazwiemy go „doświadczonym” z uwagi na częste korzystanie z komunikacji drogą lotniczą, wyprawa w po-dróż statkiem powietrznym stanowi nie lada przeżycie emocjonalne, które, co często daje się zauważyć z obserwacji, niekorzystnie wpły-wa na proces racjonalnego postrzegania i kojarzenia faktów. Z regu-

Piotr Uchroński146

ły dopiero na lotnisku pasażer dowiaduje się o pewnych ogranicze-niach ze strony przewoźnika (np. maksymalny ciężar bagażu) czy też ograniczeniach wynikających z realizowanej kontroli bezpieczeństwa, co z kolei powoduje u niego dodatkowy stres. To wszystko powodu-je, że pasażer zaczyna widzieć tylko jeden cel: „ jak najszybciej dostać się na pokład samolotu”.

Jakże często mamy do czynienia na lotnisku z ewakuacją pasażerów z terminala pasażerskiego z powodu pozostawionej bez opieki waliz-ki, torby czy też zwykłej, foliowej reklamówki. Dla służb ochrony pra-cujących na lotnisku taki pozostawiony przedmiot oznacza jedno: za-grożenie bombowe, powodujące konieczność wdrożenia specjalnych procedur postępowania, a więc jednym słowem sytuację kryzysową.

Należy podkreślić, że świadomość ochrony wszystkich pracow-ników lotniska nie pozwala na przyjęcie domniemania, że taka po-zostawiona bez opieki rzecz może stanowić fałszywy alarm. Zawsze przyjmuje się tutaj domniemanie realnego, prawdziwego zagrożenia.

Każda osoba zatrudniona na lotnisku musi przejść jeszcze, przed otrzymaniem uprawnień do poruszania się po lotnisku, tzw. szkole-nie „świadomości ochrony”, podczas którego dowiaduje się, że obo-wiązkiem każdego z nas jest brać czynny udział w żmudnej, ale ko-niecznej pracy związanej z zapewnieniem bezpieczeństwa swojego oraz m.in. pasażerów.

Zagrożenia wypatrują więc nie tylko służby ochrony, ale również każdy pracownik lotniska, który ma obowiązek w przypadku podej-rzenia nieprawidłowości, natychmiast powiadomić służby ochrony. W zależności od rodzaju zagrożenia, po zawiadomieniu służb najczę-ściej kończą się czynności tej „postronnej” osoby, pozostawiając dal-sze działania służbom mundurowym.

Omawiając sytuację kryzysową, należy zaznaczyć, że w takim przy-padku każdorazowo zawiązywany jest tzw. „sztab kryzysowy” skupia-jący w sobie zgodnie z §105 ust. 2 KPOLC:1) zarządzającego lotniskiem lub wyznaczoną przez niego osobę od-

powiedzialną za ochronę lotniska;2) przedstawicieli:

– służb ochrony, – Służby Celnej,


– lotniskowego organu służb ruchu lotniczego, – jednostek ochrony przeciwpożarowej, określonych w programie

ochrony lotniska, – służb medycznych i sanitarnych, określonych w programie ochro-

ny lotniska, – właściwego przewoźnika lotniczego lub innego podmiotu prowa-

dzącego lotniczą działalność gospodarczą, – jednostki wojskowej na lotnisku współużytkowanym.

Sytuacja kryzysowa ma najczęściej nagły charakter, więc zarządza-jący zwołuje Sztab przy wykorzystaniu drogi telefonicznej i radiowej.

Z uwagi na liczbę podmiotów uczestniczących w Sztabie, koniecz-ne jest zachowanie dyscypliny komunikacyjnej, aby decyzje wypraco-wane przez Sztab szybko i sprawnie docierały do służb operacyjnych zażegnujących daną sytuację kryzysową, zwłaszcza że Sztab dodatko-wo współdziała w zakresie przeciwdziałania aktom bezprawnej inge-rencji oraz ich skutkom z organami administracji rządowej oraz or-ganem zarządzania ruchem lotniczym. W tym też celu zarządzający lotniskiem opracowuje, w uzgodnieniu z Policją i Strażą Graniczną oraz w porozumieniu ze współużytkownikami lotniska, plan prze-ciwdziałania sytuacji kryzysowej w lotnictwie cywilnym. Uwzględ-nia on warunki i tryb współpracy oraz koordynacji działań poszcze-gólnych podmiotów wchodzących w skład systemu ochrony lotniska, sposób reagowania na zagrożenia, sposoby postępowania w sytuacji zagrożenia oraz informowania o zagrożeniu osób odpowiedzialnych za system ochrony lotniska.

Podczas sytuacji kryzysowej, bardzo istotną kwestią jest rzetelna i precyzyjna komunikacja pomiędzy wszystkimi szczeblami zarządza-nia kryzysowego. Zaznaczyć należy, że chociaż opisujemy tutaj sytu-ację kryzysową na lotnisku, to jednak konsekwencje takiego aktu bez-prawnej ingerencji sięgają do szczytu organów rządowych.

Po uzyskaniu informacji o akcie bezprawnej ingerencji zaistnia-łym na lotnisku lub pokładzie statku powietrznego, następuje po so-bie niemal automatycznie szereg działań wzajemnie ze sobą powiąza-nych i na siebie oddziaływujących (art. 109 KPOLC): 1) Organ zarządzania powiadamia niezwłocznie Prezesa Urzędu Lot-

nictwa Cywilnego;

Piotr Uchroński148

2) zarządzający lotniskiem powiadamia niezwłocznie Prezesa Urzę-du oraz centrum zarządzania kryzysowego właściwego terytorial-nie wojewody, oraz zwołuje sztab;

3) Prezes Urzędu powiadamia ministra właściwego do spraw trans-portu;

4) służba ochrony podejmuje działania określone w programie ochro-ny lotniska.Dla każdego ze wspomnianych wyżej organów, przekazana infor-

macja powoduje konieczność wszczęcia określonych dla danej sytu-acji procedur. Tak więc Centrum Zarządzania Kryzysowego Wojewo-dy wysyła w tzw. rejon koncentracji służb zabezpieczenie medyczne w postaci karetek pogotowia, Państwowa Straż Pożarna wysyła służ-by ratowniczo-gaśnicze, a Policja i Straż Graniczna ściągają dodatko-we siły niezbędne do zabezpieczenia zdarzenia.

Obowiązek natychmiastowego informowania dotyczy również sa-mego przewoźnika, gdzie dowódca statku powietrznego w przypad-ku zagrożenia aktem bezprawnej ingerencji przekazuje wszelkimi dostępnymi środkami łączności informacje o zagrożeniu organowi zarządzania ruchem lotniczym, z którym w tym momencie utrzymu-je kontakt. To z kolei wywołuje dalsze działania po stronie organu za-rządzania, który zgodnie z art. 111 KPOLC:1) przekazuje informację zarządzającemu lotniskiem, do którego sta-

tek powietrzny kieruje się, po uprzednim przekazaniu informacji do Prezesa Urzędu;

2) przekazuje informację właściwym organom państw, nad teryto-rium których odbywa się lub będzie się odbywał ten lot;

3) przekazuje informację służbom systemu obrony powietrznej;4) podejmuje działania mające na celu bezpieczne zakończenie tego

lotu.Jeżeli natomiast organ zarządzania, który otrzymał informację o ak-

cie bezprawnej ingerencji, działa na lotnisku, na które kieruje się za-grożony statek powietrzny, informację tę organ ten przekazuje bez-pośrednio zarządzającemu lotniskiem.

Urząd Lotnictwa Cywilnego o sytuacji kryzysowej z kolei na pod-stawie art. 114 KPOLC niezwłocznie informuje:1) właściwy organ państwa rejestracji statku powietrznego;


2) właściwy organ państwa przewoźnika lotniczego;3) właściwy organ państwa, którego obywatele zostali poszkodowani

lub zatrzymani w wyniku zdarzenia;4) właściwy organ państw, których obywatele znajdują się na pokła-

dzie statku powietrznego;5) Organizację Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO).

I wreszcie, po zażegnaniu już sytuacji kryzysowej, przewoźnik lot-niczy i zarządzający lotniskiem przekazują Prezesowi Urzędu infor-mację o sytuacji kryzysowej, zawierającą pełny opis zdarzenia i pod-jętych działań, w terminie 15 dni od zaistnienia zdarzenia na ogólnie dostępnych formularzach (załącznik), a Prezes Urzędu natomiast prze-syła do ICAO w jednym z ofi cjalnych języków tej organizacji:1) raport wstępny – w terminie 30 dni od dnia wystąpienia aktu bez-

prawnej ingerencji;2) raport końcowy – w terminie 60 dni od dnia wystąpienia aktu bez-

prawnej ingerencji.Nie można też, przy opisywaniu zasad obiegu informacji pomię-

dzy służbami w trakcie sytuacji kryzysowej pominąć jeszcze jedne-go, ale jakże bardzo istotnego elementu komunikacji. Mamy tutaj na myśli komunikację pomiędzy zarządzającym a środkami masowego przekazu. Zgodnie z § 117 KPOLC, osoba kierująca sztabem lub oso-ba przez nią upoważniona udziela informacji o akcie bezprawnej in-gerencji środkom masowego przekazu.

Biorąc pod uwagę okoliczności trwającego aktualnie aktu bezpraw-nej ingerencji oraz realizowane w tym czasie działania służb, jest to bardzo ważne, aby informację przekazywała kompetentna osoba.

Praktyka pokazuje, że w sytuację kryzysową zaangażowani są nie tylko pasażerowie czy też pracownicy znajdujący się na lotnisku, ale także pośrednio rodziny ofi ar zdarzenia, zainteresowani losem naj-bliższych i żądający wręcz informacji o swoich bliskich oraz szero-ko rozumiane media (TV, radio, prasa), które z kolei, walcząc o oglą-dalność, prześcigają się w podawaniu najnowszych wieści z miejsca kryzysu.

Piotr Uchroński150

SCHEMAT KIEROWANIA REAGOWANIEM KRYZYSOWYM W URZ DZIE LOTNICTWA CYWILNEGO

Inne Porty Lotnicze

Polskie Linie Lotnicze LOT S.A.

Przedsi biorstwo Pa stwowe

„Porty Lotnicze”

Polska Agencja eglugi

Powietrznej

URZ D LOTNICTWA CYWILNEGO

ZESPÓ KIEROWANIA REAGOWANIEM KRYZYSOWYM

Zespó ca odobowego dy uru

ZESPÓ KIEROWANIA REAGOWANIEM KRYZYSOWYM

MINISTERSTWO INFRASTRUKTURY

Delegatury Urz du Lotnictwa Cywilnego

Kraków Gda sk Katowice Wroc aw Pozna

Inni przewo nicy

W-wa

Rysunek 1. Schemat kierowania reagowaniem kryzysowym w Urzędzie Lotnictwa Cywilnego

Źródło: www.ulc.gov.pl

Przekazywane przez osobę kierującą sztabem informacje muszą być starannie przygotowane, precyzyjne i wiarygodne, aby zaspaka-jając ciekawość ww. osób, jednocześnie nie wprowadzić dodatkowe-go zamieszania, podając niesprawdzone wiadomości oraz nie wyja-wiać informacji, które są zastrzeżone dla służb państwowych do czasu wyjaśnienia okoliczności zdarzenia.

Na koniec naszych rozważań pragnę podkreślić, że sytuację kryzy-sową, wpływającą na bezpieczeństwo osób znajdujących się czy to na lotnisku, czy też na pokładzie samolotu, wygenerować mogą nie tylko człowiek poprzez swoje umyślne lub nieumyślne działanie, ale także sytuację kryzysową wywołują siły natury, które poprzez czynniki at-mosferyczne (np. deszcz, grad, śnieżyce), dzikie zwierzęta (np. ptac-two) doprowadzić mogą do tragicznych w skutkach konsekwencji. Ogólna frekwencja takich zdarzeń jak pokazuje statystyka na rys. nr 2 i 3, jest stale, z roku na rok, rosnąca.


Rysunek 2. Liczba zarejestrowanych zdarzeń lotniczych w Polsce Źródło: www.ulc.gov.pl

Rysunek 3. Liczba poszkodowanych w zdarzeniach lotniczych w latach 2003–2009 w Polsce

Podsumowując powyższe, należy stwierdzić, że głównym celem właściwie zorganizowanego systemu komunikacji jest przygotowa-nie wszystkich służb do działania w sytuacji kryzysowej, aby w spo-sób skuteczny i efektywny powstrzymać zasięg, jak i skutki kryzysu poprzez izolację miejsca wystąpienia kryzysu.

Piotr Uchroński152

Poprawnie zaplanowana strategia działania pozwala na uniknię-cie jakże popularnej w takim przypadku paniki, zarówno w działa-niu służb, jak i ze strony osób postronnych, zaangażowanych w sy-tuację kryzysową.

Bibliografi a

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie Krajo-wego Programu Ochrony Lotnictwa Cywilnego realizującego zasady ochro-ny lotnictwa.

Ustawa z dnia 3 lipiec 2002 r. Prawo Lotnicze.www.ulc.gov.pl

Mgr Piotr Uchroński, absolwent Uniwersytetu Śląskiego, doktorant na wydziale Prawa Karnego UŚ, Kierownik Pionu Bezpieczeństwa Między-narodowego Portu Lotniczego „Katowice” w Pyrzowicach.

Załącznik

FORMULARZ ZGŁOSZENIA AKTU BEZPRAWNEJ INGERENCJI(Należy wypełnić i przekazać do Urzędu Lotnictwa Cywilnego w ciągu 15 dni

od dnia zaistnienia aktu bezprawnej ingerencji)Numer dokumentu: …………………………

Data złożenia formularza: …………………………Rodzaj aktu bezprawnej ingerencji1. użycie w czasie lotu statku powietrznego przemocy przeciwko osobie

znajdującej się na jego pokładzie 2. zniszczenie statku powietrznego albo spowodowanie jego uszkodzeń,

uniemożliwiające lot lub stanowiące zagrożenie dla bezpieczeństwa tego statku

3. umieszczenie na pokładzie statku powietrznego przedmiotu, urządze-nia lub substancji zagrażających zdrowiu lub życiu pasażerów lub za-łogi lub mogących zniszczyć statek powietrzny albo spowodować jego uszkodzenia mogące uniemożliwić jego lot lub stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa tego statku powietrznego w czasie lotu


4. porwanie statku powietrznego z załogą i pasażerami na pokładzie lub bez nich, również w celu użycia statku powietrznego jako narzędzia ataku terrorystycznego z powietrza

5. zniszczenie lub uszkodzenie urządzeń naziemnych lub pokładowych, zakłócenie ich działania, w przypadku gdy powoduje to znaczne za-kłócenie ruchu lotniczego lub zagrożenie dla bezpieczeństwa lotnic-twa cywilnego

6. przekazanie nieprawdziwej informacji, która powoduje zagrożenie osób i mienia w komunikacji lotniczej

7. zniszczenie albo poważne uszkodzenie urządzeń na lotnisku, powodu-jące znaczne zakłócenia ruchu lotniczego lub funkcjonowania lotniska lub zagrożenie bezpieczeństwa w lotnictwie cywilnym

A. Informacje ogólne:1. Nazwa podmiotu składającego formularz do Urzędu Lotnictwa Cywilnego:

…………………………………………………………………………………2. Data dokonania / próby dokonania aktu bezprawnej ingerencji (rok, mie-

siąc, dzień, godzina, minuta): …………………………………………………………………………………

3. Czas trwania aktu bezprawnej ingerencji: …………………………………………………………………………………

B. Informacje szczegółowe dotyczące aktu bezprawnej ingerencji:1. Informacje dotyczące lotu:Data wylotu: ………………………… Czas wylotu: …………………………Numer rejsu: …………………….…… Typ statku powietrznego: ……………Nazwa Przewoźnika: ………………… Liczba pasażerów: ……………………Liczba członków załogi: ……………… Liczba sprawców: ……………………Rodzaj wykony-wanej operacji lotniczej

Przewóz regular-ny

Portlotniczy wylotu

Nazwa:…………………

Przewóz nieregu-larny Charter Lotnictwo ogól-ne

Kraj:…………………

Planowany portlotniczy doce-lowy

Nazwa:…………………

Miejsce lądowa-nia

Nazwa:…………………

Kraj:…………………

Kraj:…………………

Piotr Uchroński154

Port lotniczy, w którym doko-nano załadun-ku urządzenia/przedmiotu/substancji stano-wiących narzę-dzie sabotażu

Nazwa:…………………

Obecność warty ochronnej na po-kładzie

Służba:…………………

Kraj:…………………

Kraj:…………………

2. Budynki i urządzenia portu lotniczego lub lotniska uszkodzone lub na-rażone na uszkodzenie:

3. Opis przebiegu zdarzenia:

4. Szczegółowy opis w jaki sposób sprawcy ominęli/pokonali środki ochrony stosowane w miejscu zajścia zdarzenia:

5. Wykaz powiadomionych osób funkcyjnych podmiotu prowadzącego lotniczą działalność gospodarczą składającego formularz zgłoszenia aktu bezprawnej ingerencji oraz powiadomionych właściwych służb państwo-wych:Kierownictwo/osoby funk-

cyjne podmiotu Przedstawiciele służb państwowych

Imię i nazwisko Stanowisko Imię

i nazwisko Stanowisko Rodzaj służby

…………………………

…………………………

…………………………

…………………………

……………………………………

6. Działania podjęte w celu uwolnienia pasażerów i załogi oraz środki podjęte w celu kontynuowania lotu:……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………


7. Działania podjęte w celu zwrócenia własności lub wyrównania poniesio-nych strat osobom poszkodowanym w trakcie aktu bezprawnej ingerencji:………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………8. Ustalone przyczyny zajścia zdarzenia / słabe elementy systemu ochrony: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………9. Doraźne działania podjęte w celu zapobieżenia powtórzenia się w przy-szłości podobnego zdarzenia. Wprowadzone nowe środki i procedury ochrony:………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………10. Dane personalne sprawcy/ów oraz czy został on ujęty, przez kogo oraz komu został przekazany:

11. Wszelkie inne informacje dotyczące zdarzenia:………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Właściwe zaznaczyć znakiem „X” lub uzupełnić informacje

Imię i nazwisko osoby wypełniającej formularz:…………………………………………………

Stanowisko osoby wypełniającej formularz:…………………………………………………

Magdalena BaerUniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Zachowania osób niepełnosprawnych


Osoby niepełnosprawne napotykają w świecie osób sprawnych na różne bariery z uwagi na ograniczenia, którym podlegają z powodu dysfunkcji swojego ciała czy umysłu. Przeszkody stawiane przez niepełnosprawność czy środowisko są częstą przyczyną występowania w życiu ludzi nią do-tkniętych różnego rodzaju sytuacji kryzysowych. Celem artykułu jest za-prezentowanie występujących w życiu osób niepełnosprawnych, a dokład-niej niewidomych, sytuacji uznawanych przez nich samych za kryzysowe oraz wskazanie zachowań tych osób podczas przeżytych zdarzeń. Mate-riał został zebrany na podstawie ankiety przeprowadzonej wśród człon-ków Polskiego Związku Niewidomych z różnych regionów Polski. Efek-tem końcowym jest także próba stworzenia defi nicji sytuacji kryzysowej z punktu widzenia osoby niewidomej.

Słowa kluczowe: niepełnosprawność, niewidomi, relacje osób niewido-mych z widzącymi, zachowania osób niewidomych, defi nicja sytuacji kryzysowej

Rozdział V

Komunikacja w sytuacjach

kryzysowych. Miscellanea

∙

Zachowania osób niepełnosprawnych w sytuacjach kryzysowych 157

Wprowadzenie

Niepełnosprawność to zespól ograniczeń fi zycznych czy psychicz-nych wynikających z uszkodzeń ciała lub psychiki, których przyczy-ną jest często choroba czy wypadek. Powoduje to, że osoba dotknięta niepełnosprawnością nie może w sposób normalny, typowy w oczach danej społeczności, wykonywać określonych czynności (Kirenko, 2002: 25). Zwłaszcza ostatnia część przytoczonej wyżej defi nicji uwidacznia przyczynę, dla której osoby niepełnosprawne mogą napotykać róż-nego rodzaju problemy, wkraczając w środowisko osób sprawnych. Inny sposób wykonania pewnych czynności lub zupełny brak możli-wości ich wykonywania powodują, że osoby niepełnosprawne są po-strzegane jako odmienne i napotykają na swej drodze bariery, które wielokrotnie stają się przyczyną kryzysu.

Kryzysy mogą być różnego rodzaju – od ekonomicznych, społecz-nych, politycznych o zasięgu globalnym po kryzysy dotykające poje-dyncze osoby. Wielokrotnie właśnie drugi rodzaj kryzysu jest wskazy-wany przez osoby niepełnosprawne jako ten, który ich dotyczy. Moje stwierdzenie jest tylko przytoczeniem wyników ankiet przeprowa-dzonych w środowisku osób niepełnosprawnych wzrokowo. Wśród zebranych wypowiedzi znajdowały się także takie, które wskazywa-ły kryzysy o zasięgu globalnym jako charakterystyczne dla życia an-kietowanego, jednak stanowiły one bardzo mały procent uzyskanych wyników (5%).

Cele artykułu

Bezpośrednimi celami niniejszego artykułu są: zaprezentowanie sytuacji kryzysowych, jakie dotykają osoby niepełnosprawne wzro-kowo – wskazanie poszczególnych przykładów sytuacji kryzysowych i związanych z nimi zachowań niewidomych oraz próba stworzenia defi nicji sytuacji kryzysowej z punktu widzenia osoby niewidomej. Natomiast celem pośrednim jest uzmysłowienie osobom sprawnym,

Magdalena Baer158

iż sytuacje, które z ich punktu widzenia nie mają znamion kryzysu, a stanowią jedynie drobne utrudnienie, dla osób niepełnosprawnych są sytuacjami wybitnie kryzysowymi.

Metody badawcze

Jak już wspomniałam, materiał badawczy został pozyskany na pod-stawie przeprowadzonych ankiet wśród osób niepełnosprawnych wzorkowo. Ankieta liczyła 10 pytań, w których ankietowani podawa-li przykłady: sytuacji kryzysowych z ich punktu widzenia, potencjal-nych zachowań w czasie trwania wskazanych zdarzeń, jak przeciwdzia-łali napotkanym sytuacjom, czy niepełnosprawność była przyczyną zaistniałej sytuacji kryzysowej, jaki wpływ na rozwiązanie sytuacji miała niepełnosprawność, czy ankietowani otrzymali stosowną po-moc itp. Formuła pytań otwartych zastosowana w badaniu miała na celu zdobycie jak najbardziej obiektywnych informacji, pokazujących sytuacje kryzysowe dla osób niepełnosprawnych na kilku płaszczy-znach. Pytania nie narzucały odpowiedzi, a pozwalały na wyrażenie subiektywnych myśli ankietowanych. Istotną więc rolę odegrała me-toda zindywidualizowanego podejścia do każdego z ankietowanych i jego problemów, gdyż niepełnosprawni traktują swoje życie i sytu-acje w nim zachodzące jako doświadczenia niepowtarzalne (Rzeźnic-ka-Krupa, Kraków 2009: 73).

Grupa badawcza

W ankiecie wzięło udział 20 osób niepełnosprawnych wzorkowo w stopniu znacznym (13 osób) i umiarkowanym (7 osób) (dawna I i II grupa inwalidzka). Ankietowani stanowili grupę osób w wieku od 20 do 35 lat, członków Polskiego Związku Niewidomych z różnych re-gionów Polski (wyklucza to udział w ankiecie osób z lekkim stopniem niepełnosprawności, gdyż nie mogą one być członkami PZN z uwagi


na zapis w statucie tej organizacji) (Statut Polskiego Związku Niewi-domych, Rozdz. III, § 11). Wśród nich było 11 kobiet i 9 mężczyzn. U większości ankietowanych niepełnosprawność występuje od uro-dzenia – 16 osób, u 3 osób od wieku dziecięcego, natomiast tylko jedna osoba stała się osobą niepełnosprawną w wieku dorosłym. Wszystkie badane osoby są trwale niepełnosprawne 1, z zaistniałą sytuacją boryka-ją się już od wielu lat i nie mają szans na wyzdrowienie. Trwanie niepeł-nosprawności i przystosowanie się w pewnym stopniu do ograniczeń, jakie ze sobą niesie, nie wyklucza pojawiania się sytuacji kryzyso-wych, których przyczyną byłaby niepełnosprawność (Dzik, 2007: 194).

Sytuacje kryzysowe osób niepełnosprawnych

Pierwsze pytanie ankiety dotyczyło wskazania przez badanych sy-tuacji, które uznają za kryzysowe. Jak już wspomniałam, prawie wszy-scy w swoich wypowiedziach wskazywali jako sytuacje kryzysowe wy-darzenia z życia osobistego, które nie miały charakteru kryzysu na szeroką skalę. W zebranych wypowiedziach można zauważyć jednak pewną powtarzalność wskazywanych sytuacji kryzysowych wynika-jącą z ograniczeń i barier związanych z dysfunkcją narządu wzroku. Najczęściej jako sytuację kryzysową wymieniano:

– utratę resztek wzroku przez osobę słabo widzącą (25%) – hipote-tyczna sytuacja, która jest bardzo prawdopodobna dla większości ankietowanych z uwagi na posiadane schorzenia, wywołuje czę-sto strach;

– poszukiwanie i utrata pracy (20%) – brak dostosowanych dla po-trzeb osób niewidomych stanowisk pracy z uwagi na koszty zwią-zane z zakupem odpowiedniego sprzętu, wielokrotnie osoby nie-pełnosprawne są oszukiwane przez pracodawców z chęci zysku;

– problemy z poruszaniem się w nieznanych miejscach (20%) – awa-ria środków komunikacji miejskiej i nieprzewidziane przesiadki między przystankami, zmiana trasy;

1 Termin niepełnosprawność trwała por. Kowalik, 1993.

Magdalena Baer160

– konieczność zwracania się o pomoc (15%) – obawy przed reakcją, jeśli jest to osoba przypadkowo napotkana, brak komfortu i od-czucie niemocy, zwłaszcza jeśli nie występują zewnętrzne oznaki niepełnosprawności;

– przebywanie w miejscach publicznych (10%) – wypełnianie doku-mentów w urzędach, różnego rodzaju sytuacje przeżyte w szkołach masowych, ludzie bywają często nietolerancyjni;

– przyznanie się do niepełnosprawności (5%) – osoby niewidome lub słabo widzące czują niechęć do przyznawania się do swojej niepeł-nosprawności nowopoznanym osobom, jeśli nie jest ona widoczna;

– sytuacje, w których osoba niepełnosprawna nie jest akceptowana przez osoby sprawne (5%).

25%

20%20%

15%

10%5% 5%

utrata resztek wzroku

poszukiwanie lub utrata pracy

problemy z poruszaniem si w miejscu nieznanym

konieczno zwracania si o pomoc

przebywanie w miejscach publicznych

przyznanie si do niepe nosprawno ci

brak akceptacji osób widz cych

Rycina 1. Sytuacje uznawane przez osoby niepełnosprawne jako kryzysowe

Zachowania w sytuacjach kryzysowych

W tej części artykułu zostanie omówionych kilka pytań, które po-jawiły się w przeprowadzonej ankiecie. Uzyskane odpowiedzi pozwo-lą na zobrazowanie zachowań osób niepełnosprawnych w wymienio-nych przez nich samych sytuacjach kryzysowych. Natomiast w dalszej części zostanie stworzona defi nicja sytuacji kryzysowej z punktu wi-dzenia osoby niewidomej.

Jedno z pytań dotyczyło uczestnictwa w sytuacji uznawanej za kry-zysową. Na 20 ankietowanych, 2 osoby odpowiedziały, że nigdy w ich życiu taka sytuacja nie miała miejsca i na dalsze pytania nie udzieli-


ły żadnej odpowiedzi. Pozostali ankietowani wskazywali wymienio-ne wcześniej sytuacje jako te, w których znaleźli się osobiście – po-dawano kilka przykładów przeżytych sytuacji. Na pytanie dotyczące postępowania w sytuacjach kryzysowych, udzielane były odpowiedzi przyporządkowane do opisywanego wcześniej zdarzenia, nie pojawia-ły się odpowiedzi hipotetyczne. Poniżej wskazuję kilka przykładów sytuacji i postępowania w nich ankietowanych osób niepełnospraw-nych (w tabeli zostały umieszczone cytaty z ankiety).

Tabela 1. Postępowanie osób niepełnosprawnych w sytuacjach kryzysowych

Sytuacja kryzysowa Postępowanie

pracodawca mnie oszukiwał zwolniłem się z pracy, potem pozwa-łem go do sądu” lub „podziękowałam za współpracę

niezaliczony sprawdzian w szkole, gdyż nie widziałam zapisanych na ta-blicy zadań, a wstydziłem się do tego przyznać

próbowałem przepisać zadania od ko-legi, ale nauczyciel odebrał mi kartkę i wstawił ocenę niedostateczną, gdyż uznał, że ściągam

brak pracy przez dłuższy okres czasu, zgodnej z moimi kwalifikacjami

szukałem możliwości dodatkowego kształcenia. Zdobyłem nowe kwalifi-kacje, ukończyłem dodatkowe kursy i studia podyplomowe

zdarza się nieraz, że tramwaje zatrzy-mują się między przystankami i sama nie radzę sobie z dojściem do przystanku

proszę o pomoc ludzi, których spotkam na drodze

utrata z pola widzenia bawiącego się na plaży swojego dziecka

prosiłam o pomoc osoby dobrze (le-piej) widzące ode mnie

W tabeli zostało przytoczonych tylko kilka przykładów sytuacji z uwagi na powtarzalność zarówno sytuacji kryzysowej, w jakiej zna-leźli się ankietowani, jak i rozwiązań przez nich stosowanych. Jak już wcześniej wspomniałam, przyczyną takiego stanu są podobne ogra-niczenia występujące u osób niepełnosprawnych wzrokowo. W wie-lu przypadkach ankietowani podawali, że przyczyną zaistniałych sy-tuacji była ich niepełnosprawność (12 osób z 20). W tabeli poniżej natomiast przedstawiam przykłady wskazanych przyczyn bezpośred-

Magdalena Baer162

nich powstania sytuacji kryzysowej, w których przyczyną pośrednią była niepełnosprawność.

Tabela 2. Przyczyny sytuacji kryzysowych wynikające z niepełnosprawności

Przykład sytuacji kryzysowej Przyczyna wynikająca z niepełnosprawności

wypełnienie formularza w urzędzie nieczytelny zupełnie dla osoby niewi-domej, gdyż nie jest napisany pismem dotykowym, dla osoby słabo widzą-cej zbyt mały druk, za mało miejsca na podpis

pozostawanie bez pracy przez długi okres czasu

pracodawcy nie chcą ponosić kosz-tów związanych z dostosowaniem miejsca pracy dla osoby niewidomej – zakup specjalistycznego sprzętu, np. oprogramowania udźwiękawiającego

przemieszczanie się w nieznanych miejscach

z powodu ograniczeń wzorkowych nie są dostrzegalne potrzebne infor-macje, które pozwoliłyby na swobod-ne poruszanie się w miejscu, w któ-rym przebywa się po raz pierwszy

częste pomyłki przy wyborze trasy w komunikacji publicznej

zbyt małe napisy informacyjne

Ankietowani podawali niepełnosprawność jako przyczynę poja-wiania się sytuacji kryzysowych w ich życiu i jednocześnie stwier-dzali, że utrudniała ona rozwiązanie poszczególnych zdarzeń. Taki wynik badania nie zaskakuje, a potwierdza jedynie wcześniejsze tezy badaczy, którzy wskazują, iż wszelkie ograniczenia ciała i umy-słu sprzyjają pojawianiu się kryzysów w życiu osoby nimi dotknię-tej i powodują liczne utrudnienia przy ich rozwiązywaniu. (Dzik, 2007: 194).


Wsparcie dla osób niepełnosprawnych

Wielokrotnie niepełnosprawni wskazują, że przy rozwiązywaniu licznych napotykanych w życiu sytuacji kryzysowych potrzebne jest różnego rodzaju wsparcie innych osób. (Dzik, 2007: 194). W prze-prowadzonej ankiecie aż 16 ankietowanych stwierdziło, że przy roz-wiązywaniu sytuacji kryzysowych potrzebuje wsparcia. Najczęściej wymieniano ludzi z najbliższego otoczenia – członków rodziny, przy-jaciół czy znajomych. Często wspomina się także, że niepełnosprawni wspierają siebie nawzajem, gdyż jest to wynikiem relacji interperso-nalnych zachodzących w homogenicznej grupie ludzi, jaką stanowią osoby niepełnosprawne (Dzik, 2007: 198). W odpowiedziach ankie-towanych osób nie znalazło się prawie w ogóle wsparcie innych osób niepełnosprawnych wzrokowo, którego udzielaliby sami ankietowa-ni lub, które zostałoby im udzielone (1 osoba stwierdziła, że wsparła niewidomego poprzez wytłumaczenie mu drogi do miejsca przezna-czenia). Można tylko przypuszczać, iż wskazywane sytuacje kryzy-sowe wymagały wsparcia osób sprawnych lub, choć to mało prawdo-podobne, ankietowani nie mają styczności z innymi osobami, które mają podobne problemy.

Tylko nieliczni wskazywali, że do rozwiązania zaistniałej sytuacji kryzysowej potrzebowali wsparcia specjalistycznego w postaci roz-mowy z psychologiem, badania lekarskiego czy porady prawnej. Swo-je postępowanie motywowali niechęcią do zwracania się o pomoc do instytucji w swoich sprawach prywatnych. Często także stwierdzali, że specjaliści nie potrafi ą im pomóc, gdyż nie znają danych sytuacji z własnego doświadczenia.

Niekoniecznie osoba niepełnosprawna, niezależnie od tego, czego dotyczy niepełnosprawność, musi być tylko stroną wspieraną w sy-tuacji kryzysowej. Bardzo często zdarza się, że pełnią oni rolę stro-ny wspierającej. Ankietowani, jak już wspomniałam, rzadko wskazy-wali na wsparcie innych osób niepełnosprawnych. Znacznie częściej jest to pomoc najbliższym poprzez rozmowę czy przytoczenie wła-snych doświadczeń.

Magdalena Baer164

Defi nicja sytuacji kryzysowej z punktu widzenia osoby niewidomej

Sytuacja kryzysowa dla osoby niewidomej to zdarzenie, w którym z powodu ograniczeń związanych z dysfunkcją narządu wzroku, nie może ona bez przeszkód jej rozwiązać. W wielu przypadkach po-trzebna jest pomoc innych osób, najczęściej ludzi wzrokowo spraw-nych, niekoniecznie specjalistów. Często mianem sytuacji kryzysowej są przez osoby niewidome określanie zdarzenia, które swoim zasię-giem obejmują najbliższe im otoczenie i dotykają ich bezpośrednio. 2

Podsumowanie

Ograniczenia, jakie dotykają osoby niewidome (zupełna ślepota, poczucie światła, widzenie tylko zarysu postaci czy przedmiotów, małe pole widzenia itp.) mają ogromny wpływ na pojawiające się w ich ży-ciu sytuacje kryzysowe. Ze względu na podobieństwo ograniczeń wy-stępujących u osób ze wspomnianym rodzajem niepełnosprawności, pojawiające się sytuacje kryzysowe cechują się pewną powtarzalnością. Niekiedy sytuacje uznawane przez osoby niewidome za kryzysowe, przez ludzi widzących nie są postrzegane jako wymagające specjalnego postępowania. Na podstawie przeprowadzonych ankiet zobrazowane zostały poszczególne zdarzenia kryzysowe – problemy z poszukiwa-niem pracy, poruszaniem się w miejscach nieznanych, przebywaniem w miejscach publicznych, przyznania się do niepełnosprawności czy nieakceptowanie osób niewidomych przez osoby widzące.

2 Zaprezentowana defi nicja została utworzona na podstawie ankiet przeprowadzonych wśród osób niewidomych.


Bibliografi a

Dzik A., 2007: Niepełnosprawność jako sytuacja potencjalnie kryzysowa. Wspar-cie społeczne drogą wyjścia. W: Popiołek K., Bańka A. (red.): Kryzysy, kata-strofy, kataklizmy w kontekście narastających zagrożeń. Katowice, 194–205.

Kirenko J., 1993: Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością. Ryki. Kowalik S., 1991: Wybrane psychospołeczne problemy niepełnosprawności

i rehabilitacji. W: Sęk H. (red.): Społeczna psychologia kliniczna. Warsza-wa, 446–471.

Rzeźnicka-Krupa J., 2009: Niepełnosprawność i świat społeczny. Szkice me-todologiczne. Kraków.

Statut Polskiego Związku Niewidomych http://www.pzn.org.pl/statut-pzn/860-rozdzia-iii-czonkowie-ich-prawa-i-

obowizki.html

Mgr Magdalena Baer – doktorantka w Instytucie Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, stypendystka Ministar-stva Znanosti, Obrazovanja i Športa Republike Hrvatske w roku akade-mickim 2009/2010 na Uniwersytecie w Splicie, członek i wolontariusz Polskiego Związku Niewidomych, członek Klubu Młodych Osób Niewi-domych „Do Przodu”, instruktor arteterapii na Warsztatach Aktywizacji Społecznej Osób Niewidomych i Słabowidzących organizowanych corocz-nie przez Okręg Wielkopolski Polskiego Związku Niewidomych. Zainte-resowania: historia języka i kultury chorwackiej, rehabilitacja osób nie-widomych i słabowidzących.

Robert BońkowskiUniwersytet Śląski

Ofi cjalna nazwa jednego

z trzech urzędowych języków

w Bośni i Hercegowinie

– konfl ikt nazwotwórczy

W niniejszym artykule omówiono współczesną sytuację językową w Bo-śni i Hercegowinie – państwie, w którym niełatwo współżyją trzy narody konstytucyjne – Muzułmanie, bośniaccy Chorwaci oraz bośniaccy Ser-bowie. Każdy z nich posługuje się innym językiem: Serbowie – serbskim, Chorwaci – chorwackim, natomiast Muzułmanie zaczęli nazywać język, jaki kodyfi kują, nie nazwą swojego narodu (Boszniacy), a historyczną na-zwą (bosanski), odnoszącą się do całości terytorium Bośni i obejmującej swym znaczeniem wszystkich jej mieszkańców. Rodzi to konfl ikt z popu-lacją niemuzułmańską, stwarzając sytuacje kryzysowe.

Słowa kluczowe: slawistyka, język bośniacki, problem nazwotwórczy

Bośnia i Hercegowina, jako ostatnia z republik byłej Jugosławii 1, ogłosiła niepodległość w marcu 1992 roku. Niepodległość ta została uznana przez Stany Zjednoczone w kwietniu, a przez Narody Zjed-

1 Oprócz Czarnogóry, która niepodległość ogłosiła w 2006 roku.

Oficjalna nazwa jednego z trzech urzędowych języków w Bośni i Hercegowinie… 167

noczone w maju 1992 roku. Wojna z udziałem wszystkich narodowo-ści rozpoczęła się wraz z oblężeniem Sarajewa w kwietniu 1992 roku. Porozumienie z Dayton z 1995 roku i ratyfi kowane miesiąc później w Paryżu, zakończyło konfl ikt – de facto jednak układ podzielił Bo-śnię tak w sferze politycznej, jak i w sferze językowej.

Dzisiejsze państwo dzieli się na dwie jednostki administracyjne / federacyjne – entiteti: Federację Bośni i Hercegowiny (Federacija Bosne i Hercegovine) – 26,17 tys. km² (51% powierzchni państwa) i 2 mln 328 tys. mieszkańców (w 2005 roku) z ośrodkiem administra-cyjnym w Sarajewie oraz Republikę Serbską (Република Српска – Republika Srpska) – 24,8 tys. km² (49% powierzchni państwa) i 1 mln 411 tys. mieszkańców (w 2005 roku) z ośrodkiem administracyjnym we Wschodnim Sarajewie (Источно Сарајево – Istočno Sarajevo) 2. Bośnia i Hercegowina jest państwem multietnicznym, z wyszczegól-nionymi konstytucyjnie trzema narodami – Muzułmanów bośniac-kich, serbskim i chorwackim. Na ogólną liczbę 4 mln obywateli Bo-śni i Hercegowiny składają się: najliczniejsi, stanowiący obecnie 44% mieszkańców, Muzułmanie. Prawosławni Serbowie, zamieszkujący przede wszystkim Republikę Serbską, stanowią odsetek 33% obywa-teli, a tworzący wraz z Muzułmanami federację bośniacko-muzuł-mańską katoliccy Chorwaci – 17%.

W czasach Jugosławii w ofi cjalnym użyciu w Bośni 3 był język serb-sko-chorwacki. Rozpad federacji wymusił odwrót od ponadnaro-dowego języka i powrót do języków narodowych w Chorwacji oraz w Serbii 4. Z uwagi jednak na strukturę narodową w Bośni i Hercego-winie oraz oparcie się bośniackich Serbów na języku serbskim oraz bośniackich Chorwatów na języku chorwackim, sytuacja językowa w tym państwie jest niezmiernie skomplikowana. Bośniaccy muzuł-manie są niejako skazani na kodyfi kację języka w Bośni samotnie.

Tuż po proklamowaniu niepodległego państwa bośniackiego, jesz-cze w tekście Konstytucji Bośni i Hercegowiny z marca 1993 roku widniał zapis o języku urzędowym serbsko-chorwackim: U Republi-

2 De facto większą rolę administracyjną odgrywa jednak Banja Luka. 3 Podobnie jak i w Chorwacji, Czarnogórze oraz Serbii. 4 Obecnie także jesteśmy świadkami kodyfi kacji języka czarnogórskiego.

Robert Bońkowski168

ci Bosni i Hercegovini u službenoj upotrebi je srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski jezik ijekavskog izgovora. Zmiany prawne, utwierdza-jące nazwę języka bośniackiego, nastąpiły już we wrześniu tego same-go roku, wraz z wydaną uchwałą, w której obok języka chorwackiego i serbskiego potwierdzano również język bośniacki:

U Republici Bosni i Hercegovini u službenoj upotrebi je standardni knjiže-vni jezik ijekavskog izgovora njenih konstitutivnih naroda koji se imenuje jednim od tri naziva: bosanski, srpski, hrvatski. (Izetbegović, 1993: 247).

Znaczący wpływ na kształtowanie tożsamości bośniackich Mu-zułmanów miało nadanie przez Kongres Intelektualistów Bośniac-ko-Muzułmańskich (Kongres bosansko-muslimanskih intelektuala-ca – KBMI) swojej grupie etnicznej nazwy Bošnjaci. Dnia 22 grudnia 1992 roku, podczas odbywającego się w Sarajewie kongresu, jeszcze w trakcie działań wojennych na terenie Bośni i Hercegowiny, wyda-no deklarację dotyczącą historycznych związków ludności muzuł-mańskiej z Bośnią i jej tradycją państwowo-prawną. Dokument pod nazwą Deklaracija bošnjačkog sabora został przyjęty przez Bošnjački sabor 27 września 1993 roku. Dla Bośniaków Deklaracija historycz-nie ważnym dokumentem państwowym.

Od momentu uchwalenia Deklaraciji zarówno władze bośniackie, jak i działacze KBMI prowadzili szeroką akcję propagującą nową na-rodową nazwę Muzułmanów bośniackich oraz języka bośniackiego. W 1994 roku Ministerstwo Oświaty, Nauki, Kultury i Sportu Bośni i Hercegowiny przygotowało dokument Izvodi iz nastavnih planova programa osnovnih škola, gimnazija i srednjih stručnih škola, w któ-rych stwierdzano:

[…] cilj je nastave bosanskog jezika i književnosti da učini usvoje elemen-te pismenosti i osnovne strukturne i izražajne vrijednosti književnog jezi-ka kao specifi čnog informativnog i komunikativnog sredstva, te da učeni-ke upozna sa značajnim književnoumjetničkim djelima nastalim na našem jeziku i sa najznačajnijim djelima svjetske književnosti 5.

5 Tekst ten dotyczył celowości wprowadzania języka bośniackiego do szkół (Šipka, 2001, 249.


Z kolei z inicjatywy KBMI w latach 1993–1995 w Sarajewie opubli-kowano gramatykę języka bośniackiego dla szkół średnich (Vajzović, 1994) oraz Aliji Isakovicia Rječnik karakteristične leksike u bosansko-me jeziku (Isaković, 1993) i Rječnik bosanskoga jezika (karakteristi-čka leksika) (Isaković, 1995).

Istotną rolę w popularyzacji języka bośniackiego odegrała rów-nież Wspólnota Islamska w Bośni i Hercegowinie (Islamska Zajed-nica u Bosni i Hercegovini), otwierając w 1995 roku w tym państwie pierwsze gimnazjum bośniackie, w którym głównym przedmiotem nauczania stał się język bośniacki.

Pomimo tych działań, po wojnie zakończonej w 1995 roku język bo-śniacki znajdował się w bardzo niekorzystnej sytuacji. Istotnym pro-blemem okazała się zmieniona struktura etniczna państwa. Działa-nia wojenne spowodowały, iż miejsce swojego zamieszkania zmieniło około 80% mieszkańców tego kraju. Inną sporną kwestią do rozwią-zania przez muzułmańskich językoznawców była nazwa języka. Część z nich uważała bowiem, iż język – obejmujący wszystkich mieszkań-ców Bośni i Hercegowiny – jako taki powinien być określany jako „bosanski jezik” (język bośniacki). Inni zaś twierdzili, że nazwa języ-ka musi posiadać charakter stricte narodowy, odnoszący się wyłącznie do Boszniaków, tj. powinien być nazywany „językiem boszniackim” (bošnjački jezik). Nieunormowanie tego zagadnienia doprowadziło do zamieszania w środkach masowego przekazu oraz w administracji publicznej, np. w żupaniach, w których zdecydowaną większość sta-nowiła ludność chorwacka (Posavska, Zapadnohercegovačka i Her-ceg-Bosanska), w aktach prawnych język bośniacki nazywano bosz-niackim, uważając go za sekundarny w stosunku do chorwackiego 6. Ostatecznie muzułmańscy językoznawcy zdecydowali się na nazwę „język bośniacki”. Dževad Jahić dowodził, że:

naziv bošnjački jezik se, istina, povremeno javljao među Bošnjacima, više kao knjiški naziv, ali nije bio ,,dorastao” da bude konkurencija a kamoli da potisne iz upotreba znatno starije i frekventnije ime bosanski jezik. Stoga bošnjački jezik nije niti može biti sinoniman bosanskom. Tim prije što su

6 Por. M. Šipka: Standardni jezik i nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini (1850–2000). Dokumenti. Sarajevo 2001, 44.


se Bošnjaci zvanično i nedvosmisleno izjasnili o tome na Bošnjačkom sa-boru ratne 1993. godine (Hebib-Valjevac, 1998: 15; Jahić, 2001: 74–75).

Po proklamowaniu języka bośniackiego, jako jednego z trzech języ-ków urzędowych w Bośni i Hercegowinie, uwidocznił się w tym pań-stwie (ale też i w językoznawstwie w ogóle) konfl ikt zasadniczo zwią-zany z koncepcją języka bośniackiego, jego funkcjonowania, a przede wszystkim samej nazwy języka w Bośni i Hercegowinie oraz stosun-ku do bośniackiej tradycji literackiej. Obecna nazwa – język bośniac-ki (bosanski jezik) – zaakceptowana została przez muzułmańskich obywateli Bośni i Hercegowiny jako urzędowa. Defi nicję języka bo-śniackiego zaproponował autor Pravopisu bosanskoga jezika – Sena-hid Halilović. Według niego językiem bośniackim jest macierzysty ję-zyk Muzułmanów i innych narodów Bośni i Hercegowiny, jak i tych, którzy mieszkają poza terytorium państwa, jeśli traktują go jako swój (Halilović, 1996: 6).

Znamienne jest przy tym, iż sami bośniaccy wyznawcy Allaha nie wysuwają postulatów, aby język bośniacki stał się wyłącznie językiem ich narodu, a ich intencją jest, aby mówić i pisać językiem wspólnym z pozostałymi narodami państwa bośniackiego 7.

Takiemu jednak podejściu sprzeciwiają się niemuzułmańscy in-telektualiści. Uważają oni bowiem, że Muzułmanie nie mają prawa kodyfi kowany przez nich język nazywać bosanski, a wyłącznie bo-šnjački – będący przymiotnikiem pochodzącym od nazwy narodu – Bošnjak 8. Uważają oni bowiem, że forma bosanski zarezerwowana jest dla wszystkich mieszkańców Bośni i Hercegowiny. Branko To-

7 Oczywiście pragnienie to ma szansę na urzeczywistnienie jedynie wówczas, jeśli bo-śniaccy Serbowie i Chorwaci będą gotowi zaakceptować wysuniętą propozycję oraz po-tencjalnie może być uwarunkowane kierunkiem, w którym podąży norma, a także kształ-tem uzusu języka bośniackiego. 8 Muzułmanie uzyskali potwierdzenie pełnoprawnego, niezależnego narodu wewnątrz Jugosławii w konstytucji federalnego państwa z 1974 roku. Akt ten zwiększał niezależność republik i okręgów autonomicznych. Okręgi autonomiczne Kosowo i Wojwodina w wielu kwestiach uzyskały status podobny republikom, pozostały jednak dalej w ramach Socjali-stycznej Republiki Serbii (SR Srbija). Jedną z najistotniejszych decyzji tej konstytucji było utworzenie równowagi sześciu republik i sześciu narodów, w tym również bośniackich Muzułmanów (Muslimani), którzy po rozpadzie SFRJ, od 1993 roku nazywali się Musli-mani-Bošnjaci, a następnie Bošnjaci.


šović w swojej książce Способы глагольного действия в сербском, хорватском и бошняцком языках 9 (2009) przedstawia problem na-stępująco:

Для наименования языка бошняков (славянского населения ислам-ского вероисповедания, проживающего большей частью в Боснии и Герцеговине, меньшей в Сербии, Черногории и Хорватии) исполь-зуются в настоящее время два названия – „bosanski jezik” ‘боснийс-кий язык’ и „bošnjački jezik” ‘бошняцкий язык’. На первом настаива-ют боснийские мусульмане Bošnjaci (бошняки), в то время как с хор-ватской и сербской сторон оно оспаривается и указывается на то, что более оправданным является глоттоним, образованный не по территории („Bosna” ‘Босния’ → „bosanski jezik” ‘боснийский язык’), на которой проживают не только бошняки (но и сербы и хорваты), а по национальности („Bošnjaci” ‘бошняки’ → „bošnjački jezik” ‘бош-няцкий язык’). Боснийским языком или языком Боснии (языком, ко-торым говорят все жители Боснии и Герцеговины) можно считать и язык бошняков, и язык сербов, и язык хорватов, поэтому нам ка-жется более целесообразным язык бошняков называть бошняц-ком (Tošović, 2009: 7).

Niemuzułmanie twierdzą, że uchwalona przez bośniackich wy-znawców Allaha nazwa języka odnosi się do wszystkich mieszkańców państwa, również bośniackich Serbów i bośniackich Chorwatów (czy-li związana jest z terytorium), choć zdają sobie sprawę, że dzisiaj za-równo jedni, jak i drudzy określają język, jakim się posługują nazwą narodową (czyli język serbski i język chorwacki), por. np. głos w tej kwestii Jagody Jurić-Kappel:

bez obzira kako Bošnjaci nominirali (svoj) jezik, moraju pristati na to da i ostali stanovnici Bosne i Hercegovine jezik koji im se (Jurić-Kappel, 2003: 99).

Problem szerzej tłumaczy Branislav Brborić:

9 B. Tošović, Способы глагольного действия в сербском, хорватском и бошняцком языках, Katowice 2009. Książka została napisana w ramach projektu badawczego Uni-wersytetu Śląskiego – Uniwersytetu w Graz, Studium porównawcze nad kategorią seman-tyczno-słowotwórczą Aktionsarten w jezykach słowiańskich, sfi nansowanego przez Mini-sterstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Kierownikiem projektu była prof. dr hab. Jadwiga Stawnicka.


Језика с атрибутом ‘босански’ нема, нити га може бити, а не би смео улазизи ни у међународне кодове ако се не преобликује у ‘бошњачки језик’, лишен претензије да угрожава српски и хрватски те да нару-шава уставни поредак у БиХ заснован на Дејтонско-париском спо-разуму. Босна и Херцеговина остаје међународно призната држа-ва, али само у конфедералистичком обзорју. Босанксог језика нема у реалном животу три политички, културно и духовно разлучена народа, из којег би се ишчитавала „претпоставка” да тако имено-вани језик покрива целу БиХ, у којој су српски и хрватски језик не-жељени и незвани гости (Брборић, 2001: 239).

Jeszcze dalej w przedstawianiu racji i w wyjaśnieniu problemu idzie Milan Šipka, który w nazwie bosanski, oprócz kwestii lingwistycznej widzi też zagadnienie natury politycznej:

Sami Bošnjaci, polazeći prije svega, od istorijske ukorijenjenosti toga naziva [bosanski – R.B.] (bez obzira na njegov različit semantički sadržaj u različitim vremenima i kontekstima), a djelomično, možda, računajući i s mogućnošću da će ga tako lakše prihvatiti pripadnici ostala dva naroda u BiH, te da će se broj „onih koji ga pod tom imenom osjećaju svojim” povećavati, uporno insistiraju na nazivu ‘bosanski jezik’. Na srpskoj, pa i hrvatskoj strani, međutim, taj se naziv ne prihvata: prvo iz čisto lingvističkih (tvorbeno-semantičkih) razloga, zato što se od etnonima ‘Bošnjaci’ ni na koji način ne može izvesti pridjev ‘bosanski’ i što se time unose zabune zbog poništavanja (korisne) semantičke razlike između pridjeva ‘bosanski’ – koji se odnosi na sve Bosance, tj. stanovnike Bosne i Hercegovine, dakle i Srbe, i Hrvate, i ostale (kojima taj jezik ne pripada) i ‘bošnjački’ – koji se odnosi isključivo na Bošnjake, tj. pripadnike bošnjačke nacije, ne samo u BiH nego i u Srbiji, Hrvatskoj i drugdje (čiji jezik to stvarno jeste) i, drugo, zato što je taj naziv, kako bi rekao Brozović, za ‘srpskohrvatski’, „nepovratno i nepopravljivo kompropmitiran” kalajevskom politikom nasilnog stvaranja bosanske nacije (prije svega preko zajedničkog jezika pod tim imenom) za vrijeme austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, te što neki u tom opredjeljenju samih Bošnjaka prepoznaju „њихову тежњу ка унитар-ној БиХ, у којој би владали и они и њихов језик” (Šipka, 2003: 267).

Podobny konfl ikt dotyczy dziedzictwa kulturowego. Muzułmań-scy badacze włączają do opisu własnego dziedzictwa całą twórczość powstałą na terenie dzisiejszej Bośni i Hercegowiny do końca XIX wieku, wraz ze średniowieczną i późniejszą literaturę chrześcijańską (Idrizbegović, 2003; Halilović, Palić, 2000).


W związku z tym np. J. Jurić-Kappel zadaje pytanie:

[…] dakle, priznaje li se postojanje ‘bosanske’ književnosti kao fenome-na iz (naj)starijih perioda pismenosti na domaćem jeziku? Ima li tekstova koji pripadaju bosanskhercegovačkome kulturnom prostoru a da nisu, ili nisu isključivo, nacionalno/konfesionalno obilježeni? Kako njih korektno nazivati? Ovo je umjesno upitati se ako se pozabavimo (naj)starijim spo-menicima s ovog terena, koji neosporno izmiču svim nacionalnim i konfe-sionalnim shemama (Jurić-Kappel, 2003: 98).

Po czym badaczka konstatuje:

[…] koncept nadnacionalne, pokrajinske (zavičajne) bosanske, kulture, književnojezične, pripadnosti ima u Bosni i Hercegovini dugu tradiciju, dužu od „serbokroatističke”, kao i od državnog zajedništva Južnih Slave-na. On je stoljećima bio okvir i princip djelovanja bosanskih franjevaca (Jurić-Kappel, 2003: 98).

Zagadnienie nazewnictwa języka bośniackiego oraz stosunku sa-mych bośniackich Muzułmanów do bośniacko-hercegowińskiej trady-cji literackiej jest bardzo problematyczne i posiada dziś niewątpliwie charakter natury politycznej, ponieważ – jak pisze Barbara Oczkowa –

w etnicznym tyglu bałkańskim, z często zmieniającymi się granicami we własnych lub obcych państwach, z bezprecedensową narodowością opar-tą wyłącznie o kryterium wyznaniowe – chodzi o Muzułmanów – trudno w sposób jednoznaczny rozwiązać problem przynależności etnicznej, kształ-tującej się w tak różnych warunkach i wokół tak różnych wartości. J. Ra-packa stwierdza, że „kryterium narodowe na Bałkanach w XIX w. dalekie było od jednoznaczności” […]. W wielu przypadkach pozostało i do dziś niedostatecznie wykrystalizowane […] (Oczkowa, 1999: 21).

Wspomniany problem dotyka także polskojęzycznych badaczy czy publicystów opisujących zagadnienia związane z Bośnią i Hercegowi-ną. W języku polskim mianowicie nie istnieje, a przez to nie funkcjo-nuje w szerszym użyciu, rozróżnienie Bosanac ‘mieszkaniec Bośni’ – bez wskazania narodowościowego i Bošnjak ‘Muzułmanin bośniacki’ – zarówno jeden, jak i drugi termin tłumaczony jest na nasz język jako Bośniak. Analogicznie przekładane są pochodzące od nich przymiot-niki bosanski i bošnjački, które w szerszym odbiorze polskim funk-


cjonują jako bośniacki. Co prawda istnieje wąskie grono specjalistów, które posługuje się spolonizowanymi, nieznanymi ogółowi, formami Boszniak i boszniacki. Jednak z punktu widzenia fonetyki polskiej takie mianownictwo związane najliczniejszą grupą narodową Bośni i Hercegowiny wydaje się niezbyt fortunne – nawet, jeśli zapropono-wane przez fachowców formy przyjęłyby się, szybko mogą one ulec przekształceniu – spółgłoska szczelinowa zadziąsłowa „š” pod wpły-wem podniebiennej spółgłoski „ń” prędzej czy później ulegnie zmięk-czeniu do szczelinowej dziąsłowo-podniebiennej „ś” (upodobnienie wsteczne). Formami końcowymi i tak w polszczyźnie w tym wypad-ku najprawdopodobniej zostałyby konstrukcje ‘Bośniak’ i ‘bośniacki’.

Bibliografi a

Halilović S., 1996: Pravopis bosanskoga jezika. Sarajevo.Hebib-Valjevac N., 1998: Simpozij o bosanskome jeziku. Ekstralingvistički fakto-

ri u jeziku. ,,Behar”. Časopis za kulturu i društvena pitanja, broj 38. Zagreb. Idrizbegović A., 2003: Bosanski jezik i Bošnjaci. Kulturnohistorijski okviri.

Sarajevo.Isaković A., 1993: Rječnik karakteristične leksike u bosanskome jeziku. Sarajevo.Isaković A., 1995: Rječnik bosanskoga jezika (karakteristična leksika). Sarajevo. Izetbegović A., 1993: Uredba sa zakonskom snagom o nazivu jezika u službe-

noj upotrebi u republici Bosni i Hercegovini za vrijeme ratnog stanja, Sara-jevo 1. septembar/rujan 1993. In: M. Šipka: Standardni jezik i nacional-ni odnosi u Bosni i Hercegovini (1850–2000). Dokumenti. Sarajevo 2001.

Jahić Dž. 2001: Bosanski jezik u 100 pitanja i 100 odgovora. Sarajevo. Jahić Dž., Halilović S., Palić I., 2000: Gramatika bosanskog jezika. Zenica.Jurić-Kappel J., 2003: Bosanski ili bošnjački. In: Bosanski – hrvatski – srpski.

Aktuelna pitanja jezika Bošnjaka, Hrvata, Srba i Crnogoraca, ur. G. Ne-weklowsky. Wien.

Oczkowa B., 1999: Zagadnienia sporne w językoznawstwie chorwackim i serb-skim po rozpadzie języka serbsko chorwackiego. W: Przemiany w świado-mości i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991 roku. Red. E. Szcze-śniak-Kajzar. Kraków. Wyd. internetowe: http://postjugo.fi lg.uj.edu.pl/sporne.pdf.


Šipka M., 2003: Jezik Bošnjaka, Hrvata i Crnogoraca. In: Bosanski – hrvatski – srpski. Aktuelna pitanja jezika Bošnjaka, Hrvata, Srba i Crnogoraca, ur. G. Neweklowsky. Wien.

Tošović B., 2009: Способы глагольного действия в сербском, хорватском и бошняцком языках. Katowice.

Vajzović H., 1994: Gramatika bosanskoga jezika za srednje škole. Sarajevo.Брборић Б., 2001: С језика на језик, Социолингвистички огледи II.

Београд–Нови.

Dr Robert Bońkowski – adiunkt w Instytucie Filologii Słowiańskiej Uni-wersytetu Śląskiego. Autor dwóch monografi i i około 30 artykułów na-ukowych opublikowanych w Polsce i w krajach bałkańskich, w tym mo-nografi i dotyczącej współczesnej sytuacji językowej, religijnej i ustrojowej Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry i Serbii. Prowadzi zajęcia językoznawcze i kulturoznawcze na serbistyce i kroatystyce.

Joanna RękasUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Zarządzanie konfl iktem w serbskiej

epice bohaterskiej, czyli jak negocjują

najwięksi bohaterowie?

Podstawowym celem niniejszych rozważań jest próba zdefi niowania oraz analiza miejsca i roli negocjacji rozumianych jako zarządzanie konfl iktem w serbskiej tradycyjnej epice bohaterskiej, z punktu widzenia i poziomu bohatera, który za pomocą konfl iktu jest kreowany na junaka. Materiał źródłowy pochodzi z II i III tomu Serbskich pieśni ludowych zebranych, opracowanych i opublikowanych w Wiedniu w 1845 i 1846 roku przez Vuka Stefanovicia Karadžicia. Podczas realizacji tak wytyczonego zakresu problemowego za priorytetową uznano defi nicyjną zgodność poszczegól-nych procesów komunikacji interpersonalnej, będącej udziałem najważ-niejszych bohaterów serbskiej pieśni epickiej z determinantami negocja-cji. Rodzaje strategii negocjacyjnych, które pieśniarz włącza w tok fabuły, określono zgodnie z podziałem, którego podstawą są odpowiedzi na dwa pytania: 1. Jak dużą dbałość wykazuje uczestnik o osiągnięcie zasadni-czych efektów (zasadniczych celów) w negocjacjach? 2. Jak dużą dbałość wykazuje o bieżące i przyszłe relacje z drugą stroną (cele relacji)? Sche-mat kompozycyjny pracy obejmuje deskrypcję najczęściej spotykanych i najbardziej reprezentacyjnych – w mniemaniu autorki – w serbskiej tra-dycyjnej epice bohaterskiej sytuacji negocjacyjnych oraz strategii zarzą-dzania konfl iktem.

Zarządzanie konfl iktem w serbskiej epice bohaterskiej, czyli jak negocjują… 177

Słowa kluczowe: konfl ikt, negocjacje, strategie zarządzania konfl iktem, serbska pieśń epicka, folklor słowny

Wprowadzenie

Utopijny świat bez konfl iktów, defi niowany przez Ronalda B. Adle-ra, Lawrence’a B. Rosenfelda i Russella F. Proctora II jako bajka (Ad-ler, Rosenfeld, Proctor II, 2006: 370), w serbskiej tradycyjnej epice bohaterskiej nie tylko nie istnieje, ale jest także mocno niepożąda-ny. Jego obecność oznaczałaby podważenie jej fundamentów geno-logicznych, w które wpisane są schematy fabularne zawierające de-skrypcje walk „pomiędzy co najmniej dwiema wzajemnie zależnymi stronami, które spostrzegają niezgodność celów, brak wspólnych ko-rzyści i uznają, że druga strona stwarza przeszkody w osiągnięciu celu” (Hocker, Wilmot, 2001; cyt. za: Adler, Rosenfeld, Proctor II, 2006: 371). Pierwszym i koniecznym warunkiem do zaistnienia pieśni bo-haterskiej jest zatem obecność zasługującego na włączenie do korpu-su tematycznego gęślarza wydarzenia (serb. događaj) (Bakotić, 1937: 1–66; Detelić, 2000: 399–414; Samardžija, 2008: 165), rozumianego jako „walka” (serb. borba), która kreuje bohatera, często dzięki jego samotności w boju przeciw licznemu lub wyjątkowo silnemu i sław-nemu przeciwnikowi. Szczególną uwagę słuchaczy (a dziś czytelni-ków) przykuwa zwłaszcza walka prawdziwych mocarzy, dla których jest ona świętą powinnością, a zabicie nieprzyjaciela czynem doko-nanym w imię sprawiedliwej obrony. Jaša Prodanović konstatuje na-wet, że gdyby serbski naród nie miał swych bohaterów, to stworzyłby ich w swej wyobraźni (Prodanović, 1932: 8). Niezależnie od przyczy-ny oraz atrybutów samych junaków, wydarzenie, zgodnie z zasadami, zawsze przebiega na zasadzie starcia się nas z nimi i staje się drama-tem mającym swój początek w konfl ikcie (Detelić, 2000: 399). Losy bohaterów układają się więc według schematów fabularnych charak-terystycznych dla epiki, z właściwą jej fi lozofi ą, typem racjonalności i intencją narracyjną (Ługowska, 1999: 22). Podział epickiego świa-ta na nasze i cudze ma oczywiście wpływ na sam sposób zarządzania

Joanna Rękas178

konfl iktem, a zatem wybór metody jego rozwiązywania. W zależności bowiem od określenia tego, co jest dla bohatera i samego wydarzenia bliskie i swoje, a co dalekie, obce, niebezpieczne i niepotrzebne (bo również taki wymiar tu otrzymuje), różna jest realizacja i intensyfi -kacja elementów walki o zrealizowanie swojego zamiaru.

W zbiorze serbskich tradycyjnych pieśni ludowych Vuka Stefano-vicia Karadžicia, który dostarcza materiału źródłowego dla rozwa-żań podjętych w niniejszej pracy (Karadžić, 1845; Karadžić, 1846), druga strona konfl iktu jest przedstawiana jako przeciwnik. Efektem tego jest położenie akcentu na niezgodność celów, która skutkuje ro-zumieniem zysku jednej strony w kategoriach straty drugiej. Żądza posiadania towaru defi cytowego przez obu bohaterów, np. tej samej kobiety w charakterze żony, nieuchronnie prowadzi do poddania się konfl iktowi, jego eskalacji i czynnej agresji.

Konfl ikt kontrolowany

Obierając za cel pracy próbę zdefi niowania oraz analizę miejsca i roli negocjacji rozumianych jako zarządzanie konfl iktem w serb-skiej tradycyjnej epice bohaterskiej, przyjęto punkt widzenia i poziom bohatera, który za pomocą konfl iktu jest kreowany na junaka. Takie podejście umożliwia włączenie w tok rozważań defi nicyjnej zgodno-ści poszczególnych procesów komunikacji interpersonalnej, będącej udziałem najważniejszych bohaterów serbskiej pieśni epickiej z de-terminantami negocjacji. Pierwszą z nich jest istnienie celów wspól-nych dla obu stron negocjacji, a drugą fakt występowania interesów przeciwstawnych. Ułatwia to uporządkowanie materiału, uzyskanie modelowości oraz formułowanie wniosków. Krytyczne, a zatem in-terpretacyjne, a nie jedynie deskryptywne, podejście do problemu możliwe jest także dzięki odwołaniom do najważniejszych prac po-święconych komunikacji interpersonalnej oraz negocjacjom (Aron-son, Wilson, Akert, 1997; Cialdini, 2010; Fischer, Ury, Patton, 2000; Ikle, 1964; Kopczewski, Kościelniak, Prus, 2008; Lewicki, Litterer, 1985; Lewicki, Saunders, Barry, Minton 2008; Rządca, 2003), które


choć nie odwołują się do materii literatury ludowej, oferują świetną podstawę teoretyczną do przeniesienia tej problematyki na analizę li-teraturoznawczą i folklorystyczną. Należy jednak wyraźnie podkre-ślić, że folklor słowny jest zjawiskiem ustnym, co oznacza, że zapis, a zatem to, co otrzymujemy jako czytelnicy analizowanego zbioru, zmienia nie tylko substancję znaku, ale modyfi kuje także jego (dzie-ła literatury ludowej) istotne cechy oraz wytwarza nową świadomość kulturową (Bartmiński, 1990: 136). Poza tym, faktem jest, że jedyną realnością, z jaką stykamy się jako nieludowi odbiorcy folkloru słow-nego jest „tekst postrzegany jako uporządkowana sekwencja znaków, ujęty w kontekście szeroko, antropologicznie pojmowanej kultury lu-dowej i przy uwzględnieniu realiów składających się na sytuację jego wykonania wobec określonego audytorium” (Ługowska, 2002: 13). Są to więc specyfi czne ograniczenia, które pokazują, że każde, nawet najbardziej szczegółowe i wydawać by się mogło wyczerpujące bada-nie danego aspektu literatury ludowej czy też jej „całości”, jest i pozo-stanie jedynie usiłowaniem takiego badania, którego wartość zależy od stopnia uświadomienia sobie wspomnianych ograniczeń oraz de-terminantów literatury ludowej w ogóle (nie tylko serbskiej czy po-łudniowosłowiańskiej), takich jak: kolektywność, ustność, estetyzm, synkretyzm, tradycjonalizm, wariantowość, utrwalony i stały zespół motywów i fabuł oraz ustalone i specyfi cznie rozumiane środki po-etyckie. Poniższe rozważania, skupione wokół zarządzania konfl ik-tem w serbskiej tradycyjnej epice bohaterskiej, są możliwe w oparciu o założenie, że schematy konstrukcyjne typowych gatunków folklo-rystycznych (w tym przypadku pieśni epickiej) odznaczają się wyso-kim stopniem ogólności i swoistą „niedookreślonością”. Dzięki temu ich odbiorcy oraz twórcy/wykonawcy potrafi ą rozpoznać w ustalo-nym kanonie fabuł własne marzenia, emocje, a także wyobrażenia o świecie dobrze urządzonym (Ługowska, 1999: 22).

Kluczem do zrozumienia negocjacji prowadzonych przez bohate-rów serbskiej poezji epickiej – jak i zresztą ludzi w realnym życiu co-dziennym (Lewicki, Saunders, Barry, Minton, 2008: 18) – jest wpisa-nie ich w proces komunikacji interpersonalnej, w którym najczęściej główną rolę spełnia mowa, ale duże znaczenie ma także aspekt poza-werbalny, czyli porozumiewanie się i wywieranie założonego przez

Joanna Rękas180

nadawcę wrażenia na odbiorcy za pomocą środków parajęzykowych. Podczas bezpośredniej konfrontacji z przeciwnikiem, bohater serb-skiej epiki ludowej wykorzystuje zatem nie tylko semantykę werba-lizowanych przez siebie słów, lecz także wysokość swego głosu, jego natężenie, tempo mówienia oraz „mowę ciała”, rozumianą jako mi-mika, gesty czy ubiór. W ten sposób pieśniarz zwraca uwagę na dziś nawet często marginalizowaną komunikację niewerbalną, a przecież, jak wyraźnie akcentują Elliot Aronson, Timothy D. Wilson i Robin M. Akert, człowiek, który nie uświadamia sobie własnych sygnałów mowy ciała, nigdy nie będzie w stanie precyzyjnie rejestrować sygna-łów innych ludzi (Aronson, Wilson, Akert, 1997: 173).

Bohater serbskiej poezji epickiej konstruowany przez pieśniarza lu-dowego, podobnie jak on sam i każdy także współczesny człowiek – korzystając z terminologii Ervinga Goff mana i jego modelu drama-turgicznego – rodzi się i żyje na scenie, na której przedstawia drugiej osobie pewne aspekty własnego Ja (Aronson, Wilson, Akert, 1997: 254). Zdając sobie sprawę z faktu, że jego zachowanie ma bezpośred-ni wpływ na to, jakie przeciwnik ma o nim wyobrażenie, tj. pamięta-jąc o tym, że słowa, gesty i czyny świadczą o nim, bohater/człowiek znajduje się w stanie dramaturgicznej świadomości. Kontakt twarzą w twarz staje się rodzajem przedstawienia teatralnego kiedy, publicz-nie ukazuje jedynie jedną ze swoich stworzonych na potrzeby okre-ślonych celów „jaźni”, podczas gdy za nią znajdują się „kulisy”, czyli to, co jest pieczołowicie skrywane i dostępne jedynie jemu samemu. Powołując się dalej na socjologa, psychologa społecznego i antropolo-ga E. Goff mana, który przeprowadził analizę dóbr płynących dla spo-łeczeństwa z procesów autoprezentacji, jasne staje się, że społeczne in-terakcje obu stron konfl iktu w serbskiej epice bohaterskiej nie mogą przebiegać prawidłowo w sytuacji zaprzestania przez nawet jednego z bohaterów konstruowania tożsamości na użytek publiczny. Bez cho-ciaż podstawowych informacji o drugiej osobie, nie można bowiem nawiązać z nią skutecznej i satysfakcjonującej obie strony komunikacji interpersonalnej. Protagonista pieśni epickiej nie posiada zatem toż-samości jednostki, lecz tożsamość aktora społecznego, która jest za-leżna od kontekstu sytuacyjnego. Obie strony konfl iktu, co jest szcze-gólnie widoczne w sytuacji kryzysowej, czyli takiej, w której człowiek


najmniej panuje nad kreowanym wizerunkiem, we wzajemnych inte-rakcjach przekazują sobie werbalne i niewerbalne komunikaty, które mają wpłynąć na określone, z góry założone przez nadawcę zachowa-nie odbiorców. „Kiedy jednostka znajdzie się w towarzystwie innych ludzi, zwykle ma motywację do wywierania na nich takiego wrażenia, które jej się opłaca” (Leary, 2005: 19). Junak, za pomocą kontrolowa-nej autoprezentacji, zwłaszcza wybiórczej i wymijającej, może zatem sprawować swoiście rozumianą władzę nad drugą stroną konfl iktu, bowiem jego odpowiednie działanie może spowodować, że przeciw-nik będzie się zachowywał tak, jak heros tego chce.

Czasami jednak protagonista/człowiek zapomina o wizerunku, który prezentuje i przestaje zdawać sobie sprawę z faktu, że jest ob-serwowany przez innych. Jest wówczas dramaturgicznie nieświado-my (Leary, 2005: 62–64), przekazuje innym to, co na co dzień ukrywa za „kulisami”, już nie wybiera spośród swych wizerunków, nie selek-cjonuje informacji. Dzieje się tak wówczas, gdy wydarzenie, w któ-rym uczestniczymy zajmuje całą jego uwagę i gdy dbałość o wizeru-nek własny nie tyle schodzi na dalszy plan, ile jest na określony czas wyrzucana ze świadomości. Do takich momentów w życiu codzien-nym zaliczamy na przykład silne doznania, stymulujące, przerażają-ce lub ciekawe, które sprawiają, że człowiek przestaje analizować, co myślą o nim inni. Pieśniarz ludowy dopuszcza taką możliwość, któ-ra przyjęta będzie także przez kolektywną cenzurę, w odniesieniu do tych sytuacji kryzysowych, które zagrażają fundamentom semantyki bohatera. Królewicz Marko wzburzony niezwykle zuchwałym odrzu-ceniem jego oświadczyn przez Rosę – siostrę Kapitana Leki – i nazwa-niem go „tureckim pochlebcą”, w jednej chwili niszczy swój wizeru-nek prawego herosa. Jednocześnie taki sposób zarządzania konfl iktem pokazuje na pragnienie przekazania treści najbardziej zbliżonych do prawdy, lecz zakazanych, a jednocześnie możliwych do przyjęcia przez kolektywną cenzurę:

jel je Marko turska pridvorica, / sa Turcima bije i siječe, / ni će imat gro-ba ni ukopa, / ni će s’ Marku groba opojati (Karadžić, 1845: Siostra Kapi-tana Leki, pieśń 39).

Joanna Rękas182

W stronę negocjacji

Pojawia się jednak kluczowe pytanie: czy opisane powyżej sytuacje zarządzania konfl iktem możemy określić mianem negocjacji? Roz-wiązanie tej kwestii wymaga kilku uwag porządkujących. Po pierw-sze, negocjacje są defi niowane przede wszystkim jako: 1. podstawowy sposób uzyskania od innych tego, czego chcemy; proces komunikowa-nia się w celu osiągnięcia porozumienia w sytuacji, gdy jedna i druga strona związane są pewnymi interesami, z których jedne są wspólne, a drugie przeciwstawne (Fischer, Ury, Patton 2000: 27–28); 2. „proces, w jaki próbujemy wpływać na innych, aby pomogli nam zaspokoić na-sze potrzeby, biorąc jednocześnie pod uwagę ich potrzeby” (Rządca, 2003: 23); 3. „proces przechodzenia dwóch ludzi od punktu, w któ-rym dzieli ich problem lub konfl ikt, do punktu, w którym osiągają roz-wiązanie lub porozumienie. […] proces składania ofert i kontrofert, ustępstw i kompromisów, dzięki którym strony osiągają punkt, któ-ry obie uważają za najlepszy, jaki można osiągnąć” (Lewicki, Litterer, 1985: 43–44, cyt. za Rządca, 2003: 23–24). Po drugie, ich fundamen-tem jest dążenie do zlikwidowania różnicy interesów między strona-mi, a zatem do podjęcia wspólnej decyzji przez osoby reprezentujące przeciwstawne stanowiska. Oznacza to, że aby móc mówić o negocja-cjach, musi wystąpić współzależność negocjujących stron, gdyż bez obopólnych korzyści, a zatem gdy rozmowy miałyby przynieść zysk tylko jednej stronie, a nie wszystkim, nie możemy mówić o negocja-cjach. Wyraźnie podkreślają to słowa: „strony biorące udział w ne-gocjacjach wzajemnie się potrzebują. [Relacje między stronami ne-gocjacji] charakteryzują się sprzęgnięciem celów. Żaden z członków zespołu zarządzającego projektem nie mógłby sam realizować zało-żonego celu w ramach czasowych zakreślonych przez daną instytucję. Każdy z członków musi, w interesie grupy, ufać innym. W tym sensie cele poszczególnych członków są sprzężone, co nie oznacza, że każdy z nich chce czy potrzebuje tego samego. Muszą działać razem, chociaż mają różne potrzeby” (Lewicki, Saunders, Barry, Minton, 2008: 19).

Pozornie – jeśli wziąć pod uwagę wyznaczniki genologiczne oraz specyfi czne defi niowanie stron w konfl ikcie w kategoriach przeciwni-


ków, z których tylko jeden może wygrać – w serbskiej epice bohater-skiej nie ma miejsca na negocjacje, a jedynie na uparte trwanie przy swoich stanowiskach, postrzeganie siebie i swoich celów w katego-riach przeciwności, eskalację stanowiska i zaangażowanie się w wal-kę, czyli odejście od negocjacji. Potwierdza to zwłaszcza typologia epickich przeciwników, którym przypisano główną rolę w inicjowa-niu i rozwoju akcji utworu. Snežana Samardžija wyraźnie zaznacza: „Predstavnici tuđeg i svog sveta remete ravnotežu društvenih odno-sa i porodičnih zakona, čime se motivišu postupci prividno glavnih i glavnih junaka. Pobude epskih negativaca uvek izražavaju mračnu stranu čovekovog bića, ali je zanimljivo da epika stilizuje i starije slo-jeve kulture, u kojima se antagonizam ispoljava između čoveka i više sile ili ljudske zajednice i prirode” (Samardžija, 2008: 165). Pojmowa-nie przeciwnika w kategoriach istoty nadprzyrodzonej i walka rozu-miana jako możliwość demonstrowania mrocznej strony ludzkiego „ja”, uniemożliwiają wpisanie wielu procesów zarządzania konfl iktem w analizowanych utworach w proces negocjacji. Gdy Król Vukaszyn staje naprzeciwko Wojewody Momczyła, cel mają wspólny: spędze-nie życia z tą samą kobietą, ale tylko jeden z nich może z tego spo-ru wyjść zwycięsko (Karadžić, 1845: Ożenek Króla Vukaszyna, pieśń 24). Każda ze stron w tym konfl ikcie może funkcjonować samodziel-nie. Nie są one od siebie zależne, nie potrzebują się, nie mają potrzeb wspólnych, a jedynie takie same. Konfl ikt jest zatem w serbskiej epi-ce bohaterskiej rozumiany przede wszystkim w kategoriach negatyw-nych, jako niezgodność interesów, poglądów itd., których nie można realizować jednocześnie. Ważną rolę spełniają w nim: opozycja rozu-miana jako sprzeczność interesów, rzadkość, czyli ograniczony dostęp do cenionych dóbr oraz blokada – świadome działanie jednej strony, które utrudnia realizację celów drugiej stronie (Kopczewski, Kościel-niak, 2008: 199). W większości przypadków mamy zatem do czynie-nia nie z wyborem strategii negocjacyjnej, a jedynie decyzją o czasie, miejscu i formie walki, czyli czynnej agresji. Jest to oczywiście zgod-ne z determinantami epiki bohaterskiej i samego folkloru słownego, który nie tylko musi przejść przez kolektywną cenzurę, ale wymaga także zapamiętania i powtarzania, co zapewnić mu może jedynie za-interesowanie audytorium.

Joanna Rękas184

Powyższe twierdzenia nie oznaczają jednak, że najwięksi bohate-rowie serbskiej epiki ludowej (dzięki pieśniarzom, którzy kreowali ich wizerunki) nie wykorzystywali procesu negocjacji. Odwoływa-li się do niego przede wszystkim w obliczu centralnego obrzędu cy-klu życiowego jednostki, jakim jest zawarcie związku małżeńskie-go. Dalecy jesteśmy jednak od konstatacji, że pieśniarz decydując się na ślub bohatera, rezygnuje z kreacji junaka. „To walka i odnoszo-ne w niej zwycięstwa tworzą bohatera, a jednym z pojedynków, jakie junak napotyka na swej drodze życiowej, jest zawarcie małżeństwa” (Rękas, 2005: 73–74). Gęślarz, chcąc zainteresować publiczność, sku-pia się często na nieadekwatności w wymianie darów między rodzi-nami, konieczności oddania członka wspólnoty (panny młodej) oraz drodze między dwoma domami, której przebycie jest związane z cią-głym wyczekiwaniem walki, poczuciem niebezpieczeństwa i częsty-mi przejawami agresji (Rękas, 2005: 75). Jednak wiele pieśni zawiera także opis prośby o rękę dziewczyny oraz umowy dotyczącej ilości go-ści weselnych. Takie deskrypcje możemy już włączyć w proces nego-cjacji (nie rozstrzygając o ich wyniku) i analizować zgodnie z mode-lem podwójnej dbałości (Lewicki, Saunders, Barry, Minton, 2008: 39) oraz znanym schematem jednostronnej strategii negocjacji z możli-wością jej zmiany w przypadku komplikacji (Lewicki, Saunders, Bar-ry, Minton, 2008: 50). Decydując się na „tak” lub „nie” w odniesieniu do czynnika ważności relacji i czynnika ważności wyniku, a zatem odpowiadając na pytania dwa pytania: 1. Jak dużą dbałość wykazuje uczestnik o osiągnięcie zasadniczych efektów (zasadniczych celów) w negocjacjach? 2. Jak dużą dbałość wykazuje o bieżące i przyszłe re-lacje z drugą stroną (cele relacji)?, otrzymujemy cztery strategie ne-gocjacji, które choć rzadko wykorzystywane, nie są obce bohaterom serbskiej epiki ludowej.

Z pozytywną odpowiedzią przy obu czynnikach ważności, a za-tem z sytuacją wyboru strategii współpracy, mamy do czynienia we wspomnianej już pieśni Ożenek Króla Vukaszyna (Karadžić, 1845: pieśń 24). Na „łożu” śmierci (umiera „na mačeve i na koplja bojna, / na nadžake i na buzdovane”) Momczył zwraca się do swego mordercy z apelem, by wziął za żonę jego siostrę, gdyż, analogicznie jak w pieśni lirycznej, przekaże ich potomstwu swe najlepsze cechy. W obliczu za-


grożenia rodu protagonista i antagonista decydują się na współpracę i obaj odnoszą zwycięstwo: ród Momczyła nie wygaśnie, wbrew serb-skim tradycyjnym zasadom dziedziczenia, dzięki potomstwu siostry, a Vukaszyn będzie ojcem najbardziej znanego junaka nie tylko serb-skiej, ale południowosłowiańskiej epiki ludowej, Królewicza Marka. W tak wyjątkowej kryzysowej sytuacji pieśniarz może zdecydować się na włączenie w tok fabuły strategii zwycięzca-zwycięzca, nie oba-wiając się niechęci audytorium i zapewniając utworowi przetrwanie aż do momentu jego zapisu.

Odmiennego wyboru dokonuje już jednak w przypadku negocja-cji planowanych, gdy czynnik ważności relacji przeważa nad czyn-nikiem ważności wyniku. Pomimo świadomości strat materialnych związanych z zaręczynami oraz zapraszanymi gośćmi i weselem, oj-ciec pana młodego, lub sam narzeczony, nie zastanawia się nad wy-datkami i prosząc o rękę przyszłej żony dla swego syna oraz ustalając szczegóły odebrania jej z rodzinnego domu, stosuje strategię ustępstw, a nawet, jak w przypadku Ożenku Maksyma Czarnojevicia (Karadžić, 1845: pieśń 88), zapobiegawczo podwyższa stawkę (co w konsekwen-cji nieuchronnie prowadzi do katastrofy). Najważniejsze jest bowiem uzyskanie zgody opiekunów przyszłej panny młodej oraz bezpieczne wyprowadzenie jej z rodzinnego domu. Jednak w klasycznym sche-macie, proszący o rękę po prostu wyraża zgodę na cenę proponowaną lub wymaganą przez drugą stronę. Należy jednak podkreślić, że pie-śniarz unika słów, które bezpośrednio wskazywałyby na ustępstwo. Zamiast nich stosuje np.: „Dok postavi prsten i jabuku, / i poreza ruho na đevojku, / i dariva svasti i punice, / dade Marko tri tovara blaga” (Karadžić, 1845, Ożenek Królewicza Marka, pieśń 55). Ustępstwo nie przystoi bowiem prawdziwemu junakowi, dla którego, jeśli zostanie ono wprost zwerbalizowane, ma przykre konsekwencje. Król Vukaszyn ginie, ponieważ przedkładając przyszłe stosunki z żoną nad wyzna-wane tradycyjne wartości i własne bezpieczeństwo, ulega jej prośbie: „Mudar bješe vojvoda Momčilo, / mudar bješe, al’ se prevario” (Kara-džić, 1845: pieśń 24). Efektem strategii ustępstw jest w tym przypadku zdrada żony i śmierć zarówno junaka, jak i jego niewiernej małżonki.

Odwrotnie do sytuacji, gdy rodzina pana młodego zgadza się na warunki dyktowane przez drugą stronę, rodzice przyszłej panny mło-

Joanna Rękas186

dej, których nie dotyczy obawa o bezpieczne przybycie, wyprowa-dzenie i przewiezienie nowego członka wspólnoty, w serbskiej epice bohaterskiej często postępują wbrew prawu obyczajowemu. Niezwa-żając na czynnik przyszłych relacji, a skupiając się na wadze celu, od-stępują od pierwszych zaręczyn i zaręczają córkę ponownie (Karadžić, 1845: Ożenek Jovy Budimlije, pieśń 100). Obrana w tym utworze stra-tegia rywalizacji, nie przynosi jednak spodziewanych efektów. Zwy-cięża protaginista pieśni, a rolę pokonanych gra rodzina panny mło-dej. Na uwagę zasługuje fakt, że wybór strategii gęślarz przekazał nie junakowi, a jego antagonistom, skazując ich jednocześnie na poraż-kę. Podobnego zabiegu dokonał w pieśni Siostra Kapitana Leki (Ka-radžić 1845: pieśń 39), w której decydująca się na strategię rywaliza-cji Rosa zostaje okaleczona przez Królewicza Marka. Obcinając jej prawą rękę i wyłupując oczy, bohater bez ogródek wskazuje na jedy-ną osobę, której przysługuje w epice bohaterskiej prawo decyzji stra-tegicznej i jednocześnie staje się uczestnikiem deskrybcji tej metody negocjacji, która „nie przynosi satysfakcji żadnej ze stron konfl iktu” (Adler, Rosenfeld, Proctor II, 2006: 396). Strategię „pokonany-po-konany” obrazują także utwory, w których chęć wygranej za wszel-ką cenę skutkuje obopólną klęską, jak np. tragedia w utworach Ćirjak i Grčić Manojlo (Karadžić, 1846: pieśń 76), Ożenek Grujicy Novakovi-cia (Karadžić, 1846: pieśń 6), czy Rišnjanin Hadžija i Limun Trgovac (Karadžić, 1846: pieśń 68).

Podsumowanie

Na sposób zarządzania konfl iktem oraz często na sam fakt zaist-nienia zjawiska negocjacji w serbskiej epice bohaterskiej bezpośred-ni wpływ mają jej genologiczne determinanty. Konfl ikt, który może i powinien być zjawiskiem budującym i ubogacającym relacje inter-personalne, wpisany w fabułę pieśni epickich jest przede wszystkim motorem akcji opierającej się o walkę dwóch bohaterów (indywidu-alnych lub zbiorowych) kreowanych na przeciwników. Jeden z dwóch elementów postulowanych przez Freda Charlsa Ikle’a jest więc obec-


ny, tj. kwestie konfl iktowe. Problemem okazują się być wspólne inte-resy, a przecież „bez wspólnych interesów nie ma po co negocjować, bez kwestii konfl iktowych nie ma dla czego negocjować” (Ikle, 1964: 2, cyt. za Rządca, 2008: 35). Negocjacje nie są jednak obce zarówno protagonistom pieśni, jak i ich wrogom, a także pozostałym bohate-rom utworów. Zawsze wybór strategii uzależniony jest od natężenia postawy troski o kreację junaka – która jest kluczowa – a w mniej-szym stopniu troski o efekt innych postaci. Oczywiście przebieg pro-cesu negocjowania w dużym stopniu zależy od samej przyczyny i celu, dla którego heros się go podejmuje. Prezentowany tekst nie wyczerpu-je oczywiście projektowanego w tytule problemu, a jedynie go sygna-lizuje, będąc jednocześnie próbą konfrontacji tradycyjnego folkloru słownego z klasycznymi oraz najnowszymi ustaleniami psychologii społecznej.

Bibliografi a

Adler R. B., Rosenfeld R. B., Proctor II R. F., 2006: Relacje interpersonalne. Proces porozumiewania się. Przekł. G. Skoczylas. Poznań.

Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., 1997: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Przeł. A. Bezwińska, W. Domachowski, M. Draheim, E. Hornow-ska, M. Kowalczyk, Z. Kowalik, M. Zakrzweska. Poznań.

Bakotić P., 1937: Pojav čuda i zakon reda u narodnoj književnosti. „Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena” 31, 1. Zagreb.

Bartmiński J., 1990: Folklor – język – poetyka. Wrocław.Cialdini R. B., 2010: Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Przeł.

B. Wojciszke. Gdańsk.Detelić M., 2000: Mesto erotike u srpskoj usmenoj epici. W: Erotsko u folklo-

ru Slovena. Red. D. Ajdačić. Beograd.Fischer R., Ury W., Patton B., 2000: Dochodząc do TAK. Warszawa.Goff man E., 2000: Człowiek w teatrze życia codziennego. Przeł. P. Śpiewak,

H. Datner-Śpiewak. Wydawnictwo KR. Warszawa.Ikle F. C., 1964: How Nations Negotiate. New York.Karadžić V. St., 1845: Srpske narodne pjesme. Knjiga druga, u kojoj su pjesme

junačke najstarije. Beč 1845 [reprint: Beograd 1975].

Joanna Rękas188

Karadžić V. St., 1846: Srpske narodne pjesme. Knjiga treća, u kojoj su pjesme junačke srednjijeh vremena. Beč 1846 [reprint: Beograd 1975].

Kopczewski M., Kościelniak R., Prus E., 2008: Negocjacje jako element roz-wiązywania sytuacji konfl iktowych w procesie dydaktycznym. W: Eduka-cja bez granic – mimo barier. Przestrzeń tworzenia. Red. T. Smal, A. Zdu-niak. Poznań.

Leary M., 2005: Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji. Przeł. A. Kacmajor, M. Kacmajor. Gdańsk.

Lewicki R. J., Litterer J. A., 1985: Negotiation. Irwin, Homewood, Ill.Lewicki R. J., Saunders D. M., Barry B., Minton J. W., 2008: Zasady negocja-

cji. Przeł. M. Baranowski. Poznań. Ługowska J., 1999: Folklor – tradycje i inscenizacje. Szkice literacko-folklory-

styczne. Wrocław.Ługowska J., 2002: Tekst a gatunek. W: Maniecki A., Wróblewska V. (red.):

Genologia literatury ludowej. Studia folklorystyczne. Toruń.Prodanović J. M., 1932: Naša narodna književnost. Beograd.Samardžija S., 2008: Biografi je epskih junaka. Beograd.Rękas J., 2005: Obrzędowo-obyczajowy kompleks serbskiego tradycyjnego we-

sela i jego werbalne manifestacje. Poznań.Rządca R. A., 2003: Negocjacje w interesach. Jak negocjują organizacje. War-

szawa.

Dr Joanna Rękas – adiunkt w Instytucie Filologii Słowiańskiej Uniwer-sytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Magister fi lologii serbskiej i chorwackiej, doktor w zakresie literaturoznawstwa, absolwentka Stu-diów Podyplomowych z Teologii Prawosławnej, słuchaczka Podyplomo-wych Studiów Menedżer Projektów Badawczych. Zajmuje się tradycyj-nym i współczesnym folklorem Słowian Południowych oraz słowiańskich i niesłowiańskich narodów zamieszkujących Półwysep Bałkański. Orga-nizatorka cyklicznej interdyscyplinarnej międzynarodowej konferencji Bałkański folklor jako kod interkulturowy. Inicjatorka i redaktorka serii wydawniczej Laographica Slavica et Balcanensia. W jej bibliografi i znaj-dują się: Obrzędowo-obyczajowy kompleks serbskiego tradycyjnego wesela i jego werbalne manifestacje (Wydawnictwo Naukowe UAM 2005) oraz Narodziny. Rzecz o serbskiej obrzędowości i literaturze ludowej (Wydaw-nictwo Naukowe UAM 2010).

190 Notatki

191Notatki

Sprzedaż wysyłkową publikacji prowadzi:

Dział MarketinguOficyny Wydawniczej Wacław Walasek40-877 Katowice, ul. Mieszka I 15/199e-mail: [email protected].: 601311157

* Do ceny książki należy doliczyć koszty przesyłki.

Documents

KOMUNIKACJA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH - sbc.org.pl · szącej te słowa „Kiedy słowo jest bronią…” – wybrane aspekty komu-nikacji w sytuacjach kryzysowych omówiono kwestię