24
Mai Proteje Ita-Nia An Rasik Programa Ba Abilidade Moris ABILIDADE IHA PARTISIPASAUN SIVIKA REFERENCIA IMDIATA

KoMuniKAsAun eFetiVidAde

  • Upload
    dangnga

  • View
    286

  • Download
    3

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

Mai Proteje Ita-Nia An RasikPrograma Ba Abilidade Moris

AbilidAde ihAPArtisiPAsAun siViKAreFerenCiA iMdiAtA

Page 2: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

Konteúdu

Komunikasaun Efetividade

Relasaun

Konxiénsia an-rasik: Valoriza

Klasifikasaun

Empatia

Tahan Emosaun no Stress

Foti Desizaun, Resolve Problema no

Hanoin Krítiku

Kualidade Sidadaun diak

Glosáriu no Definisoins

2

11

13

17

21

25

30

34

Page 3: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

2 3KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE

KoMuniKAsAun eFetiVidAde

rona Ativu

Hatudu interese liu husi rona ho konsentrasaun

ba iha ema oradór no la interrompe.

uza linguajen isin lolon ne’ebé enkoraza,

ezemplu: doko ulun, kontaktu matan.

uza resposta verbal hodi hatudu interese,

ezemplu. “Ah ha”, “Mmm”, “hau komprende”

sst.

Hatudu empatia* ba iha oradór mak hanesan

dala ruma halo rezumu/para fraze saida maka

ita komprende husi oradór nia ko’alia no husu

sé karik rezumu nebe ita halo nee klaru ona.

Husu oradór atu fó esplikasaun se karik nia uza

liafuan ou afirmasun ne’ebé mak la klaru.

Hein to’o wainhira ema nee ko’alia hotu ona

hodi hatán ba resposta ou husu pergunta.

* Empatia bele hatudu liu husi verifikasaun husi ita ninia mensajen

interpretasaun. Verifikasaun hatudu interese iha saida mak ema nee

hateten no dezeñu atu komprende ho didi’ak saida mak ema seluk

ko’alia no signifikadu hosi saida mak dehan tia ona.

Page 4: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

4 5KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE

husu opiniaun ba iha ema seluk

Esplika problema no situasaun ba iha ema

seluk.

Husu sé karik ema nee iha ideas ruma ou

sujestaun ruma kona ba ita nia situasaun.

Husu ba klarifiksaun sé karik ita la komprende

ema nia opiniaun. Labele haksesuk ou kritika fali

sujestaun ruma.

Fó obrigado ba ema nebe fahe ona nia opiniaun.

Depois deside karik ou lae atu halo troka bazea

ba ema née ninian opiniaun.

uza “hau nia Afirmasaun”

Identifika se resposta ba afirmasaun ou asaun

hosi seluk nee negativu, mak hanesan, akuza,

insulta, ameasa ou fó-sala ba ema seluk.

• Akuza:“tanbasaidamakitanunkafaheita

nia serbisu iha nee?”

• Insulta:“Beik-ten.Italabelehareoinsáhau

servisu barak los iha nee?”

• Ameasa:Itasemprehaloidanée.Haununka

mais bele atu te’in hahán kalan hotu sekarik

ita hein buat barak husi hau?

• Fó-sala:Ne’eitaniasala.Hauseibelehalo

buat hotu-hotu ona sé karik wainhira ita iha

nee hodi ajuda hau.”

Hanoin buat barak liu nebe alternativu ida nebe

pozitivu ba resposta nebe mak hatudu ita nia

hanoin ka sentimentu sein ataka ema seluk.

Hili ita nia liafuan ho kuidadu. Komesa ho “hau”

no onestu komunika ita nia sentimentu– “hau

sente …,” “hau hanoin…,” “halo hau sente …,”

“hau lasente kontente ho …” sst.

[Afirmasaun “ha’u” halo ita bele hato’o ita nia sentimentu ho

onestu no momos and ho nune’e tulun ita atu hadi’a ho mantén ita

nia relasaun ho ema seluk. Afirmasaun ha’u la ameasa ou hatún

ema seluk (laos konfrontasaun) no mós mantén komunikasaun mai

husi (liafuan) la kontrola. Afirmasaun ha’u mak susar atu nega ou

diskonkorda (labele atu refuta) nu’une’e instrumentu importante iha

komunikasaun asertiva.]

Page 5: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

6 7KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE

Hateten “Ha’u komprende oinsá mak ita sente”

hodi hatudu ita nia empatia.

Hatete tanba sá mak ita sente oin-seluk liu,

uza afirmasaun “ha’u” (“ha’u sente …,” “ha’u

hanoin …,” sst.)

Fó razaun ba ita ninia diskonkordansaun.

Rona ema seluk hodi hatudu katak ita respeitu

saida make ma seluk atu dehan.

defensór ba an-rasik

Idéntika situasaun ida ne’ebé ita tenser defensór

ba ita an rasik (Direitus, nesesidade, ideas).

Hanoin atu kalma nafatin no uza lian agradavel

ou lian netral.

Deskreve ita nia hanoin ou rezultadu ita

hakarak, uza afirmasaun “ha’u”.

Fó justifikasaun hodi sai advogadu ba ita nia

an-rasik.

Fó obrigado ba ema seluk nebe rona ona.

Komunikasaun Asertiva

Hare ba iha ema (hanesan serve duni). Laran-

kmaan no dada i ‘is kle’an.

uza liafuan ne’ebé kalma no netral hodi klarika

ita nia opiniaun ou diskonkordansia.

uza afirmasaun”ha’u” no evita termu

emosionál sira.

uza komunikasaun non-verbal adekuadu

(linguajen isin lolon).

Rona ba iha ema seluk mos.

Rekoñese ema seluk sira nia hanoin ho opiniaun.

Fó obrigado ba ema ne’e rona ona (ita nia

ko’alia.

Apropiadumente diskonkorda

Haree ba iha ema hodi hatudu katak ita fó

atensaun.

uza lian agradavel atu nune’e atu ema seluk

rona mais liu ba ita.

Page 6: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

8 9KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE

terminasaun Argumentu

Identifika wainhira ita ou ema nebe mak ita

ko’alia ne’e hahú atu diskute.

Haree ba iha sinais ruma hanesan hakilar ho

hirus, bolu naran, interrompe, diskonkorda

ba malu.

Kuidadu ho ita nia sentimentu sai maka’as liu

no negative.

Deside sé karik ita presiza atu remata konversa

ou foti tempu sai.

Hateten ba ema seluk katak ita lakohi atu

diskute no hakarak atu diskusi kona ba asuntu

iha tempu seluk.

Sé karik make ma seluk hakarak atu diskusi

asuntu ne’e ikus mai, konkorda tempo depois

ema hotu iha oportunidade atu hanoin ho

kalma ona.

Hapara Ko’alia no, se karik nesesáriu, sai

husi fatin.

Preparasaun ba diskusaun ida

Hanoin kona ba saida ita atu hakarak dehan sai.

Hakerek sai informasaun importante ne’ebé ita

hakarak atu hanoin atu diskute.

Asegura katak asuntu ne’ebé ita hakarak atu

diskute sei dehan sai ho didi’ak.

Asestivamente pratika hateten saida mak ita

hakarak atu dehan sai.

Hanoin mós kona-ba oinsá make ma seluk iha

diskusaun sei resposta.

Deside oinsá mak ita sei responde ba ema seluk

sira nia objesaun ou preokupasaun.

Sé karik ita hahú nervozu, prátika téknika

hamamar an hanesan dada i ‘is naruk.

negosiasaun

Identifika problema saida la konkorda.

oferese atu diskusi kona ba problema hodi buka

hamutuk nia solusaun.

Page 7: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

11RELASAuN10 KoMuNIKASAuN EFETIVIDADE

Husu ema atu esplika nia hanoin kona ba

problema nee.

Ho kalma esplika ita nia hanoin ba iha ema

seluk.

Diskusi posibilidade kompromisu husi ida-idak

hakarak atu foti.

Hamutuk, hili solusaun kumpirsu nebe mak

diak liu.

Deside bainhira no oinsá mak sei implementa

kompromisu hira ne’e.

elementu hosi Motivasaun Ko’alia

Foti mensajen mai rasik husi esperiensia pesoál.

Hatene ita nia target audensia antes no halo

mensajen espesífiku no relevante.

Hili fatin ida ne’ebé mak loloos.

Rona saida mak ita nia audensia sei dehan.

relAsAun

Page 8: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

13KoNxIéNSIA AN-RASIK: VALoRIzA KLASIFIKASAuN12 RELASAuN

Koopera ho sira seluk

Diskusi objetivu ba malu ou tarefa ho seluk.

Hatene saida mak tenser halo hodi ajuda

kompleta objetivu sira ne’e.

Fó no simu krítiku konstrutivu approriadamente

ho belun sira.

Tuir étika no moral ho fahe rekursu ho seluk

Hahi’i esforsu ho kooperasaun sira seluk.

Maintein relasaun

Frequentamente husu ba feedback husi seluk no

pronto atu simu.

Espresa preokupasaun no hahalok apropriadu

ba iha ema seluk.

Negósiu no kompromisu iha atividade.

Fahe atensaun ba seluk no evita hahalok

posesivu no eskluzivunariu.

KonxiénsiAAn-rAsiK: VAlorizA

KlAsiFiKAsAun

Page 9: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

14 15KoNxIéNSIA AN-RASIK: VALoRIzA KLASIFIKASAuN KoNxIéNSIA AN-RASIK: VALoRIzA KLASIFIKASAuN

Valoriza prinsípiu 4

Buat hirak ne’ebé mak ita hakarak ou kontra.

Buat hirak ne’ebé mak livremente hili—laiha

ema seluk ida mak obriga ita atu hili ita

valór, maski ita nia família, no mós sira seluk

konserteza influensia ita.

Buat hirak ne’ebé ita fiar ba no pronto atu

hamriik ba.

Buat hirak ne’ebé mak lori ita ninia hahalok no

ita nia moris.

Klarifia Valores

Deside saida mak buat hirak ne’ebé tanjivel

(bele kaer) no intanjivel.

Determina hahalok nebe mak sei permite ita atu

espresa ita nia valores hirak ne’e.

Hanoin ita nia valores wainhira foti desizaun no

wainhira konsidera se hahalok hirak apropriadu

ou inapproriadu.

Klarifika Valores no Fiar

Deside hahalok saida konsidera hanesan

apropriadu ou inapproriadu.

Aprende oinsá ita hahalok afeta ema seluk.

Deside karatéristíkusaida kona-ba ita ninia an,

ita fó valór no lakohi atu troka.

Deside sé karik ita iha karaterístika ida ne’ebé

mak ita la fó valór no hakarak troka.

Imajen tipu ema ida ne’ebé mak ita hakarak atu

sai ba no oinsá ida ne’e bele afeta ema seluk.

Valor diversidade

Examina similaridade entre ita no ema seluk.

Fó Enfaze fahe intereses, ideas, tamis (tastes),

no atividade entre ita no ema seluk.

Page 10: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

17EMPATIA16 KoNxIéNSIA AN-RASIK: VALoRIzA KLASIFIKASAuN

Hakerek diferensas. Konsidera ema seluk ninia

diferensa ba esperiensia moris, perspetiva no

opinioens.

Espresa apresiasaun no respeitu ba iha ema

seluk nu’udar individuál ida.

hau hamriik iha problema ida ne’ebé?

Identifika dezafiu saida propoin hela ona?

Saida mak diak propoin nebe troka ona? Saida

seidauk diak husi sira nee? Ida ne’ebé los mak

tuir ita valores pesoál?

Saida mak sei diak se karik mudasa nee la hola

fatin/troka? Saida mak se ladi’ak se karik la

mudansa la hola fatin/troka?

Sé karik ita lista saida mak diak husi mudansa

no saida mak ladi’ak sé karik mudansa la hola

fatin mak naruk liu fali lista rua seluk, purtantu

ita sei apoiu liu mais mudansa.

eMPAtiA

Page 11: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

18 19EMPATIA EMPATIA

Empatia mak bain-bain nee define hanesan abilidade

hodi identifika ho sentimentu, pensamentu, ou

attitude ou seluk. Nia hanesan hamaluk hamutuk

fraze mak hanesan “la’o iha ema seluk nia sapatu”

ou “Haree mundu liu husi ema seluk ninia matan”.

Maibé, empatia mais liu ida ne’e. Empatia ema mós

iha sensibilidade oinsá sá mak ema seluk haree

sira tanba sira iha abilidade atu tau sira ninian an

iha ema seluk nia sapatu. Sé karik sira fiar sira nia

hahalok ema nota lailais no lakohi atu ema haree,

sira sei nesesária duni muda sira asaun tuir sira nia

valores rasik.

espresa empatia no Komprendeba iha ema seluk

Rona ho didi’ak ema seluk nia sentimentu.

Espresa empatia hodi dehan, “ha’u

komprende....”

Hatudu preokupasaun liu husi liafuan no asaun.

Refleta fali ema seluk nia liafuan hodi dehan,

“atu hanesan ita dehan....”

oferese ajuda ou ita bele fo asistensia ruma.

Afirmasaun Pozitivu kona seluk

Koko atu nota ou buka buat ruma pozitivu ou

sé bele mós kona ba seluk mézmuke ita iha

konflitu hoe ma seluk.

uza lian nebé klaru, entuziastiku.

Hahi’i kualidade espesífiku ou ablidade ema

seluk, ou kongratula nia ba iha nia realizasaun.

Labele dehan buat ruma mak sei hatún ita ninia

kumprimentu (compliment), hanesan “to’o ona

tempu/oras....”

Page 12: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

21TAHAN EMoSAuN No STRESS20 EMPATIA

hatán ba Krítiku

Haree ba ema.

Kalma nafatin.

Rona didi’ak ba ema nia keixa.

Espresa empatia no koñesimentu problema.

Sé karik apropriadu, husu deskulpa no esforsu

hodi halo’os problema.

Dada oras dezakordu too ikus liu.

tAhAn eMosAunno stress

Page 13: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

22 23TAHAN EMoSAuN No STRESS TAHAN EMoSAuN No STRESS

uza hanoin Positivu hodi ko’aliaba an-rasik

Identifika ho loloos saida mak ita hanoin.

Lista pensamentu hirak nebe mak daudaun nee

dehan ba ita nia an nebe aumenta sentiment

stress, ou la ajuda hasoru problema. Hirak nee

bele inklui, “ha’u labele halo ida ne’e,” ou “ida

ne’e a ‘at los.”

Sadik pensamentu hirak ne’e nia rasional too

iha ne’ebé.

Troka pensamentu negative ba iha pozitivu.

Hirak ne’e bele Inklui “ha’u bele resolve

problema ne’e,” ou “ida ne’e la a ‘at liu ida.”

Sé karik ita hetan ita nia an ho hanoin sira la

ajuda ita, troka hanoin sira nee ho afirmasaun

pozitivu.

sadik hanoin negative ba iha an-rasik

Evidénsia saida? (Evidénsia saida mak ita iha

hodi apoiu ita nia hanoin sira nee? Evidénsia

saida mak ita kontra?)

Hanoin alternative saida iha? (oinsá se ema

seluk mak haree situasaun nee? oinsá mak hau

bele haree situasaun ida nune’e iha pasadu?)

Saida mak afeta hau nia hanoin se wainhira hau

halo nune’e? (Karik ajuda hau, or impede hau

husi saida mak ha’u hakarak atu hetan/oinsá?)

Erro saida mak hau halo ona? (Am I thinking

in all or nothing terms, ignoring the middle

ground? Karik hanoin mak a at liu—Am I

thinking the worst—ezajera mudansa disaster?

Karik hau foka liu negativu, haree iha parte

nakukun nian; hau hetan benefísiu? Ha’u foti

konkluzaun, predeksi futuru? Karik hau uza liu

liafuan tenkeser, no labele?)

Asaun saida mak ha’u foti (saida mak ha’u

bele halo hodi muda situasaun née? Karik hau

la hare liu solusaun problema hodi asumi sira

la servisu)

Page 14: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

25FoTI DESIzAuN, RESoLVE PRoBLEMA, No HANoIN KRíTIKu 24 TAHAN EMoSAuN No STRESS

Posibilidade hosi rezultadu sai mak aát liu?

(Saida mak aát liu sei akontese no sei sai aát

ida oinsá?)

tahan hirus no Agresaun husi ema seluk

Haree ba ema.

Kalma nafatin no dada i ‘is naruk.

uza lian netral no espresaun oin no hamnasa

ou smirking.

Evita komentáriu krítika ou sarkástiku.

Rona hodi rekoñese saida mak ema seluk

dehan.

Sé karik ema seluk sai agresivu ou abusive,

kalma nafatin no sai husi situasaun née.

Foti desizAun, resolVe ProbleMA,

no hAnoin KrítiKu

Page 15: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

26 27FoTI DESIzAuN, RESoLVE PRoBLEMA, No HANoIN KRíTIKu FoTI DESIzAuN, RESoLVE PRoBLEMA, No HANoIN KRíTIKu

Foti desizaun no resolve Problema

Lailais identifika problema no loloos ou foti

desizaun saida tenke halo.

Hanoin asaun alternativu no solusaun ba iha

problema née.

Hanoin vantajen no dezvantajen husi kada

opsaun ida-idak.

Hili opsaun ne’ebé diak liu ba ita.

Determina asistensia saida karik ita presiza no

oinsá ita sei buka/hetan asistensia nee.

Halo planu ida no tau iha asaun.

Karik problema sei mosu nafatin, ezamina fila-

fali opsaun sira nebe ita hili ona ho wainhira

nesesáriu duni, hili fila-fali estratéjia seluk.

Avalia Kandidatu ba iha Kargu Públiku

Saida mak ita hanoin kona-ba asuntu atuál?

Kualifikasaun saida mak presiza atu rezolve

asuntu hirak nee?

Peskiza ba posizasaun kandidata nee kona ba

problema sira née.

Aprende kona-ba kandidatu ninia abilidade

lideransa no kualifikasaun ba servisu ne’ebé

mak nia atu hala’o.

Buka hatene saida ema seluk ninia hanoin.

Valór kandidata no deside se’e mak ita hanoin

ema ida diak tebes ba iha kargu-públiku.

Kompromisu

Hau afirma ita nia pozisaun, uza afirmasaun

‘’hau’’, dehan saida mak ita hakarak no presiza.

Rona ema seluk nia posizasun. Buka hatene

saida mak ema seluk ninia hakarak no presiza.

Aprezenta fali ema ninia posizaun hodi konfirma

katak ita komprende ona.

Page 16: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

28 29FoTI DESIzAuN, RESoLVE PRoBLEMA, No HANoIN KRíTIKu FoTI DESIzAuN, RESoLVE PRoBLEMA, No HANoIN KRíTIKu

Brainstorm Solusaun manán/manán. Halo née,

parte rua nee tenke konsidera ita nia nesesidade

no ema seluk ninia nesesidade. Propoin

alternativa kreativu nebe sei servisu ba parte

rua nee.

Konkorda ho solusaun. Koko, karik ladi’ak, hahú

ho prosesu fila-fali.

setting Goals

Deside kona-ba ita nia valores tomak no mós

meta pesoál.

Lista rekursu nebe ita presiza atu hodi prenxe

meta sira nee.

Examina etapa intermediaru hodi kompleta

rezultadu hotu.

Estabelese meta ba kotu pratu no tempu naruk

ne’ebé mak bele ajuda ita hodi kompleta etapa

nesesáriu ba iha rezultadu nebe ita hakarak.

Formulasaun estratéjia

Deside kona ba alvu.

Análize etapa krítika hodi kompleta alvu sira.

Lista estratéjia alternative ruma.

Implementa planu diak sira no liu tuir

realizasaun.

Foti desizaun

Presizamente identifika desizaun said mak

tenser halo.

Examina ita ninia eskola nebe iha.

Kria eskola rasik, se karik iha posibilidade.

Haree ba iha potensialiade konsekuénsia

(pozitivu no negativu) husi eskola sira nee.

Hili eskola ida ou rua ne’ebé mak diak bazea ba

rezultadu potensialidade.

Page 17: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

30 31KuALIDADE SIDADAuN DIAK KuALIDADE SIDADAuN DIAK

KuAlidAdesidAdAun diAK

hanoin Krítiku

Haree ninia ba

ideas rasik inklui nia

perspetiva barak hodi

hadi’a liu tan.

hanoin sivíl

Ho konsiensiamente

konsidera no toma

medidas saida mak

diak ba interese

komum.

neon nakloke

Prontu atu rona ema

seluk no konsidera

opinioens oin-oin.

Page 18: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

32 33KuALIDADE SIDADAuN DIAK KuALIDADE SIDADAuN DIAK

sivíl

Se komparta hodi

mostra no hatudu

respeitu liu hosi

hanoin no asaun.

negosiasaun &

Kumprimisu

Troka ideas ho

hanoin komún.

Korajen

Prontu atu ko’alia/

no hamriik ba saida

mak nia.

Persistente

Foka ba iha esforsu

mézmuke iha

diversidade.

Page 19: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

34 35GLoSáRIu No DEFINISoINS GLoSáRIu No DEFINISoINS

Glosáriu no deFinisoins

Advokasia: Prosesu atu organiza ema kagrupu sira

hodi suporta ba kauza ida.

Akuntabilidade: Toma responsabilidade; relasiona

ho boa governasaun, halo saida mak ita dehan ita

atu halo no halo relatóriu ba públiku.

direitu natural: Direitu ne’ebé ema hotu iha tamba

de’it katak sira ne’e ema humanu. Ema hotu moris

ho direitu ida ne’e no laiha ema seluk mak bele foti

ema ida nia direitu ne’e sein ema ne’e nia lisensa ka

konsentimentu. Direitu naturalmós dalaruma ema

bolu dehan direitu báziku ka fundamental.

direitu: Buat hotu ne’ebé permiti ba ita atu halo

tamba razaun natural ka tamba lei. Direitus ne’e

prinsípius sosial, prinsípius étika husi liberdade ka

buat ne’ebé ita nian. Hanesan ezemplu, liberdade

hirak ne’ebé governuinklui iha sira-nia lei hanesan

liberdade imprensa, liberdade atu ko’alia, relijiaun,

julgamentu tribunal ne’ebé justu, ka liberdade husi

diskriminasaun.

direitus umanus: Liberdade báziku ne’ebé ema hotu iha

wainhira moris, ne’ebé ema seluk sei labele foti husi nia

ka fó ba ema seluk. Governu balu viola tiha liberdade

ida ne’e ka nega maibé sira labele foti husi ema ne’e.

edukasaun sívika: prosesu atu eduka sidadaun sira

kona-ba sira-nia direitu, papél, no responsabilidade atu

haforsa no fó motivasaun ba sira hodi bele identifika

área saida husi prosesus polítika no governasaun

ne’ebé sira bele partisipa ba; saida mak sira bele halo

hodi bele fó influénsia ba rezultadu polítika no nune’e

bele hadia ona kualidade governasaun tantu iha nível

lokal, no mós iha nível nasional.

Page 20: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

36 37GLoSáRIu No DEFINISoINS GLoSáRIu No DEFINISoINS

estadu natureza: Kondisaun hipotétiku ida ne’ebé

iha molok governu iha, katak laiha lei ruma atu

proteje ita-nia direitu.

estadu: Estadu mak komunidade ida organizadu

moris iha sistema polítika ida unifikadu, naran

governu. Laiha ema ida mak iha lei nia leten, nem

ofisiais governu sira.

Gabinete: Gabinete kolektivamente desidi governu

nia polítikano diresaun táktiku, liu-liu relasiona ho

lejislasaun ne’ebé pasa iha parlamentu. Gabinete

Ministru hetan nomeasaun husi membru hotu ne’ebé

tuur iha lejislatura no kada sira ne’e kaer serbisu (papél)

portfolio governu nian, hanesan ezemplu,Sekretariadu

Estadu ba Joventude no Desportu, no sai nafatin

hanesan membru gabinete wainhira sei serví iha

gabinete nia laran. (Haree Konsellu Estadu)

harii Koligasaun: Halibur organizasoinsno grupus

hamutuk atu planu, halo desizaun sira, ka suporta ba

kauza ruma.

Judisiáriu: Judisiáriu (dalaruma mós ema temi

sistema judisial) sistema tribunal atu interpretano

aplika lei hodi estadu nia naran.

Konflitu: Dezakordu ida ne’ebé forti ka luta hasoru

kontra buat ruma, sasán, ideias, nsst. Konflitus

dalabarak liu verbal (ho lia-fuan) maibé dalaruma

mósviolentu, hanesan iha luta fíziku ka funu.

Konsensus: To’o ba akordu ida ka halo desizoins

ne’ebé ema hotu kontente no simu, liuhusi diskusaun

no rezolve problema, duké votus.

Konstituisaun: Konstituisaun mak prinsípiu

fundamental sira ne’ebé hakerek ka haktuir

presedentes (buat ne’ebé uluk akontese no sai

hanesan sasukat ba akontesimentu tuir-mai) ne’ebé

governu ka organizasaun ida tenki haktuir.

Konsellu Ministru: Primeiru ministru, vice Primeiru

Ministru, se karik iha no ministru.

Page 21: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

38 39GLoSáRIu No DEFINISoINS GLoSáRIu No DEFINISoINS

Konsellu estadu: Konsellu Estadu mak konselleiru

Polítika husi Prezidente Repúblika.

Konsellu superior Judisiariu: Konsellu Superior

Judisiariu hanesan órgaun Jestaun no displina ba

Juiz sira iha Tribunal no nia mós podér atu nomeada,

designa no transfer no promove juizes sira.

Kontratu sosiál: Kontratu Sosiál, akordu ka paktu

ne’ebé dehan katak ema abandona ona “estadu

natureza” hodi forma sosiedade ida ne’ebé ita hela

ba. Ho kontratu sosial, ema entrega hotu ona sira-nia

liberdade natural atu nuune’e sira bele sente ka goza

(enjoy) estadu ne’ebé organizadu.

Kultura: Ideias, tradisaun, kustumes, prátikas, istória,

no artes husi ema ne’ebé mai husi nasaun ida,

rejiaun, suku, grupu relijioza, ka grupu étniku.

negosiasaun: Ko’alia hamutuk atu atinji solusaun

ida ne’ebé justu ba ema hotu liuhusi rezolve

problema, rona, no koperasaun.

obrigasaun: Papél ka responsabilidade ne’ebé ita

tenki halo tuir lei ne’ebé vigora.

Papél: obrigasaun ida ka responsabilidade ida

ne’ebé ita tenki halo tuir lei.

Parlementu nasional: Lejislatura unicameral

Nasional ihaTimor-Leste.

Partisipasaun Públiku: Sidadaun hola parte ativu iha

desizoins ne’ebé afeta sira-nia moris liuhusi enkontru

públiku no komunikasaun ho ofisiais eleitu no ema

sira ne’ebé foti desizaun.

Prejuízu: opiniaun ida forma kona-ba ema ida ka

ideia ida antez ita hatene kona-ba faktus ka antez

kumpriende loos ema ne’e sé loos, bai-bain sempre

negativu.

estadu direitu: Aplika hanesan ba ema hotu-hotu

and asegura katak karik ema viola lei, sira sei

responsavel ba sira nia asaun rasik.

Page 22: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

40 41GLoSáRIu No DEFINISoINS GLoSáRIu No DEFINISoINS

rekonsiliasaun: Prosesu rai sees tiha konflitu ka

hahalok aat ne’ebé halo hodi restaura fali relasaun,

liuliu liuhusi diálogu, kumpriensaun, perdaun, no

dalaruma fó sasán ba malu hanesan kompensasaun.

respeitu: Trata ema seluk ho kuidadu, laran di’akno

dignidade.

responsabilidades: Responsabilidadesmak

expetativas katak ita sei kuidadu haree ka halo buat

ruma ka halo papél ruma ba ema seluk, governu, ka

sosiedade.

sanak lejislativu: Parlamentu Nasionál hanesan

órgaun soberenaia no kolete superviziona lejizlativu

no desizaun polítiku fó poderes.

sidadania: Sidadaniamak realizasaun husi

dimensaun sívika, sosial no polítika iha ema

individu ida nia moris liuhusi partisipasaun ativu iha

sosiedade; Sidadania refere ba ita nia-an hanesan

membru, iha responsabilidade ba, ka kontribuisaun

ba ita-nia komunidade, no ita-nia hahalok iha

komunidade nia leet ka iha nasaun nia laran.

sidadaun: Ema nativu ida ka naturalmente husi rai

ida ne’ebé iha obediénsia ba governu no iha direitu

protesaun husi governu ne’e; ema ida ne’ebé hela

iha villa ka sidade ida.

tribunal supremu: Tribunal Supremu Justisa

hanesan tribunal a’as liu no garantedor ba iha

unformidade fortalesimentu lei no iha juridikasaun

iha Timor-Leste tomak. Tribunal Supremu Justisa

administra problema legal, Konstituisaun no

natureza eleitoral.

Page 23: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

42 GLoSáRIu No DEFINISoINS

unicameral: Iha Kâmara ida ka iha parlementu ida

de’it. Lejislatura unicameral baibain ezisti iha estadu

unitáriu ne’ebé kiik no omojéniu, ne’ebékâmara

daruak konsidera la nesesariu.

xefi estadu: Konsidera la nesesariu.

xefi estadu: Prezidente Repúblika mak hanesan

xefe estadu no símbolu no garantedor ba iha

independénsia nasionál no unidade estadu no mós

habeer funsaun instituisaun demokrátiku.

xefi Governu: Premeiru Ministru.

Page 24: KoMuniKAsAun eFetiVidAde

Ho apoiu husi