O fundamentach pOlityki

red. pascal Gielen

Ko n i e c K u lt u ry   – Ko n i e c e u ro py

Ko n i e c K u lt u ry – Ko n i e c e u ro py

red. Pascal Gielen

o f u n da m e n tac h p o l i t y K i

S p i S t R e ś c i

przedmowa do wydania polskiegoJakub Szreder 7

wprowadzenie 11Pascal Gielen

część 1. kultura artystyczna i społeczna 19

Pascal Gielen, Thijs LijsterKultura – podbudowa dobra wspólnego w Europie 21

Kurt De BoodtAgora spotkań artystów i polityków unijnych. Przypadek Barosso 79

Anoek Nuyens2018: Upadek Europy 105

część 2. kultura europejska 111

Rosi BraidottiNomadyczna tożsamość europejska 113

György KonrádKraina kształcących się ludów 135

część 3. kultura edukacyjna 151

Barend van HeusdenKultura europejska. Między racjonalnością a rozumem 153

Jan Masschelein, Maarten SimonsUczyć się od Europy, uczyć Europę. Odzyskiwanie szkoły i uczelni 163

część 4. kultura polityczna 191

Naema Tahrir, Andreas KinnegingKoniec kultury wysokiej, koniec Europy 193

Isabell LoreyPoza-czasowa teraźniejszość w Europie 207

posłowia Katherine Watson, Paul Dujardin 221

7

Przedmowa do wydania Polskiego

Jakub Szreder

Rzadko się zdarza, żeby Czytelnicy i Czytelniczki mieli oka-zję zapoznać się z tłumaczeniem pozycji, która raptem w cią-gu roku od oryginalnego wydania stała się zarówno anachro-niczna, jak i zyskała na aktualności.

Wydarzenia związane z bezprecedensowym napływem migrantów, ksenofobiczna reakcja na tę falę, ostatnie akty is-lamskiego terroru oraz wyborcze zwycięstwa konserwatyw-nych nacjonalistów w całej Europie zdecydowanie zmieniają pole gry, po którym poruszają się redaktorzy, autorzy i autorki tekstów zawartych w niniejszym zbiorze. Anachroniczna wy-daje się przede wszystkim przyjęta formuła raportu pisanego z myślą o lobbingu na rzecz zwiększenia roli sektora kultury w politykach europejskich. Takie raporty, których setki pro-dukowane są przez ekspertów, fundacje, think tanki czy gru-py lobbystów, także w Polsce, mają za zadanie przekonać de-cydentów o istotności danej sprawy, w tym akurat wypadku progresywnej polityki kulturalnej. Taka maniera spełnia swo-ją domniemaną funkcję jedynie, jeżeli liberalni eksperci mogą liczyć na przychylność równie oświeconych decydentów. Jest ona zawsze nieco irytująca, a szczególnie nie na miejscu wy-daje się w sytuacji, kiedy u władzy znajdują się politycy, któ-rzy swój kapitał polityczny zbijają na negowaniu progresywnej kultury, jak to się dzieje obecnie, nie tylko w Polsce.

Z drugiej jednak strony, książkę czytać można i należy pod włos, ignorując jej lobbystyczny wymiar. Teksty zawarte

8

P rzedm o wa do w y dania p o l skieg o

w antologii są głosem w debacie, która nie tylko się nie prze-dawniła, ale jest bardziej aktualna niż kiedykolwiek. Doty-czy ona możliwości i form aktywizacji kultury na rzecz wpro-wadzenia bardziej samorządnego, tolerancyjnego i równego społeczeństwa.

W obliczu obecnego kryzysu warto szczególnie przyjrzeć się argumentom o podstawowej roli kultury, jako przestrze-ni budowania sensów, urządzania społecznej wyobraźni, bu-dowania indywidualnej i grupowej podmiotowości. Jak wy-kazują autorzy i autorki tego tomu, kultura jest niezbędna do podtrzymania demokracji oraz wprowadzania takich rozwią-zań społecznych i ekonomicznych, które byłyby korzystne dla wszystkich, a nie jedynie dla elit. Zignorowanie roli kul-tury prowadzi nie tyle do osłabienia pozycji wąskiej grupy in-teligentów, ale raczej ogólnego zubożenia debaty publicznej oraz możliwości pomyślenia i przeprowadzenia progresywnej zmiany społecznej. Szczególną rolę w tym procesie odgrywa-ją neoliberalne polityki kulturalne, które z kultury, mediów publicznych czy nauki tworzą kwantyfikowalny towar. Tym samym zmieniają kulturalną, dyskutującą czy uczącą się pub-liczność w grupę konsumentów. Innymi słowy, taki sposób za-rządzania, oparty na parametryzacji, ciągłym audycie, myśle-niu krótkoterminowym, promowaniu ilości kosztem jakości, doprowadza do upadku demokratycznych kultury i eduka-cji. Pustkę powstałą w efekcie dominacji neoliberalnych poli-tyk kulturalnych wypełniają konserwatyści i narodowcy, któ-rzy zdając sobie sprawę ze znaczenia kultury, wykorzystują ją do budowania zamkniętej, homogenicznej i wrogo nastawio-nej do innych wspólnoty narodowej. Dokładnie w tym sensie neoliberalne formy zarządzania kulturą i edukacją pośred-nio zagrażają samej demokracji. W polskim kontekście warto wspomnieć o nieudolnie prowadzonych mediach publicznych, braku jakiejkolwiek edukacji kulturalnej na poziomie podsta-wowym czy średnim, niedofinansowaniu instytucji kultury, ich praktycznej nieobecności na prowincji, demontażu edukacji

9

P rzedm o wa do w y dania p o l skieg o

wyższej a szczególnie studiów humanistycznych, oraz pato-logiach systemów grantowych. Obecnie obserwujemy skutki wieloletnich zaniedbań, w efekcie których społeczne procesy nadawania znaczeń i budowania tożsamości pozostawiono w rękach reklamy, przemysłów kultury oraz nacjonalistyczno -

-religijnej propagandy, tym samym osłabiając społeczną bazę dla demokracji.

Także na poziomie europejskim, gdzie poruszają się au-torzy i autorki tej książki, polityka kulturalna właściwie nie istniała, zostawiając domenę tę w gestii państw narodowych oraz wolnego rynku. Jest to tym bardziej niebezpieczne, że obecnie wspólnota europejska zmaga się z silnymi tenden-cjami odśrodkowymi i kryzysem wywołanym przez czynniki zewnętrzne. Jednak kultura w Europie wciąż jest sumą kultur poszczególnych państw, a projekt europejski zbyt często spro-wadza się do zarządzania wolnym rynkiem. Politycy europej-scy utożsamiają kulturę europejską, jak argumentują autorzy i autorki, z europejskimi przemysłami kreatywnymi, których zadaniem nie jest negocjowanie sensów i tożsamości, tylko ra-czej generowanie zysków. W efekcie wieloaspektowa i zbudo-wana na poszanowaniu różnic tożsamość europejska nigdy nie miała okazji się wyłonić, a społeczna wyobraźnia wciąż kształ-towana jest w granicach narzuconych przez państwa narodo-we, co nie pozwala na adekwatną reakcję na skomplikowaną sytuację, w której znalazła się Europa.

Na kryzys Unii Europejskiej nakładają się skutki demon-tażu państwa opiekuńczego oraz delegitymizacji demokracji reprezentatywnej. Obecna forma demokracji, w której udział obywateli we władzy ogranicza się do rytualnego oddania gło-su na funkcjonujących poza społeczną kontrolą i często sko-rumpowanych polityków, wykoleja się na własnych sprzecz-nościach wewnętrznych, z którymi nie może sobie poradzić za pomocą liberalnego instrumentarium. Demokracja zredu-kowana do politycznego zarządzania sposobami generowania i podtrzymywania społeczno-ekonomicznych nierówności jest

P rzedm o wa do w y dania p o l skieg o

skazana na utratę społecznego poparcia, niezbędnego do jej funkcjonowania. Biorąc pod uwagę korupcję systemu repre-zentatywnego, nie ma nic dziwnego w autorytarnych tęskno-tach artykułowanych przez prawicowy populizm. Z tej przy-czyny, jak sugerują autorzy i autorki niniejszego tomu, rolę kultury powinniśmy przemyśleć w kontekście nowych form budowania faktycznie samorządnej i równej wspólnoty, op-artej na dobrach wspólnych, które zapewniałyby godne życie dla wszystkich a nie tylko nielicznych. Dopiero w taki sposób jesteśmy w stanie zbudować przeciwwagę dla napędzanych neoliberalną dynamiką sił ksenofobicznych, które kulturę wy-korzystują w celu rozmontowania europejskiej konstrukcji i za-stąpienia jej przez parę tuzinów walczących ze sobą państewek. Konsekwencji takiego procesu, też dla polskiej racji stanu, nie trzeba omawiać. Mówiąc inaczej, mamy do czynienia z alter-natywą pomiędzy kulturą umocowaną w dobrach wspólnych a krachem europejskiego projektu. To jest faktyczny dylemat, przed którym stają ludzie kultury, także w Polsce.

11

wProwadzenie

Pascal Gielen

Od dziesięciu lat Unia Europejska pogrążona jest w kryzysie polityczno-gospodarczym. W wymiarze politycznym objawia się on zmniejszaniem społecznego poparcia dla Europy. Na-rody kilku krajów członkowskich odrzuciły projekt europej-skiej konstytucji. Europejska polityka postrzegana jest jako nie dość demokratyczna, a brukselski rząd uznaje się za zbiu-rokratyzowany i nieprzejrzysty. Od początku kryzysu, a więc od 2008 roku, rośnie nieufność między krajami członkow-skimi, stanowiąca jego gospodarczy symptom. Wielka Bryta-nia nie zamierza pokryć kosztów łagodzenia skutków zapaści. Zaufanie do euro nie jest już sprawą oczywistą, a solidarność państw członkowskich przestała był ewidentna. Lektura analiz i dyskusji na powyższe tematy prowadzi do wniosku, że deba-tę tę nierzadko sprowadza się do argumentów ekonomicznych i społecznych: tradycjonalistyczna prawica polityczna domaga się wprowadzenia bardziej stymulujących metod rozwoju go-spodarczego, natomiast lewica – Europy socjalnej. W debacie daje się też obecnie słyszeć trzeci, neonacjonalistyczny głos, który popiera protekcjonizm na szczeblu narodowym lub na-wet regionalnym.

W książce tej interdyscyplinarna grupa teoretyków, arty-stów i naukowców dowodzi, że polemiczne analizy pomija-ją pewien istotny element: kulturę. Autorzy wskazują, że nie-przywiązywanie dostatecznej wagi do spraw kultury w Unii Europejskiej jest głównym powodem zarówno politycznych,

12

Wp ro wadzenie

jak i ekonomicznych kryzysów. Wiara w politykę, tak jak wia-ra we wspólną walutę, jest przede wszystkim zagadnieniem kulturowym. Kultura polityczna kształtuje demokrację, po-dobnie jak kultura ekonomiczna dobre stosunki gospodarcze. Innymi słowy, kultura rozumiana jako wspólny system odnie-sień oraz czynnik nadający sens ludzkiemu życiu nie jest żad-ną nadbudową, lecz fundamentem czy też podbudową każde-go społeczeństwa. Jeśli politykę ująć szeroko – jako „zespół działań kształtujących społeczeństwo” – nie można jej upra-wiać w oderwaniu od procesów interpretowania i nadawania znaczeń rzeczywistości społecznej. Polityka musi więc wspie-rać się na kulturze, jeśli w ogóle ma być polityką. Brak struktu-ralnego zainteresowania kulturą oraz prowadzenia przez Unię Europejską inwestycji, badań i edukacji w jej sferze jest jedną z głównych przyczyn bieżącej zapaści. Bez solidnego, struk-turalnego, wypracowanego na poziomie europejskim podej-ścia do spraw kultury, polegającego na przykład na powoła-niu europejskich instytutów kultury i sztuki lub prowadzeniu rzetelnej edukacji i badań w dziedzinie kultury ekonomicznej i politycznej, Europa nie będzie w stanie zmierzyć się z przy-czynami kryzysu.

Książka Koniec kultury – koniec Europy przedstawia wnikli-wą analizę bieżącej sytuacji w Europie. Wielu autorów propo-nuje różne alternatywy. Część pierwsza, Kultura artystyczna i społeczna, zaczyna się od zdefiniowania szeregu kluczowych pojęć. Czym właściwie jest kultura i w jaki sposób różni się od sztuki oraz kreatywności, a więc pojęć, z którymi jest często mylona? Filozof Thijs Lijster i ja zarysowujemy problematykę książki, skupiając się na związkach między sztuką, kreatywnoś-cią i kulturą oraz na tym, jak instytucje i rządy zarządzają nimi w zmieniającym się krajobrazie politycznym. W zeszłej deka-dzie różne kraje członkowskie odeszły od dobrze znanego mo-delu reńskiego na korzyść polityki neoliberalnej. Jak zmiana ta wpływa na kulturę w ogóle oraz na kulturę polityczną i gospo-darczą poszczególnych społeczności? Na koniec proponujemy

13

Wp ro wadzenie

utworzenie nowego, „metaideologicznego” modelu wycho-dzącego poza model reński i neoliberalizm, który nazywamy komonizmem. W przeciwieństwie do komunizmu minionej epoki i nieco odeń młodszego neoliberalizmu, komonizm za podstawę społeczeństwa uznaje nie gospodarkę, lecz kulturę.

W następnym artykule Kurt De Boodt, poeta i doradca do spraw artystycznych przy Palais des Beaux-Arts w Bruk seli – Bozar – opisuje, w jaki sposób artyści dzielili się swoimi po-mysłami na Europę za prezydentury José Manuela Barroso. De Boodt nie ogranicza się do studium przypadku – przed-stawia historyczny szkic relacji między Europą a sztuką. Po-dobnie jak we wcześniejszym eseju, De Boodt za podstawę dynamicznej Unii Europejskiej uważa możliwość wyrażania sprzeciwu i otwartej dyskusji. Opisywaną przez niego agorę tworzy zbiór indywidualnych głosów artystów, którzy z powo-du samego charakteru ich zapatrywań krytycznych i specyfiki pracy przywołują wizję Europy zaangażowanej. Jest to obraz zupełnie inny niż ten, który w minionej dekadzie satysfakcjo-nował polityków wyobrażających sobie Unię Europejską jako księgową. Czy politycy – choćby po to, by poprawić ten wize-runek – nie skorzystaliby na zainteresowaniu kulturą i sztuką? Choć kultura i sztuka zajmują w Europie ważne miejsce, poli-tycy nie czerpią z nich w dostatecznym stopniu. Barroso jako jedenasty prezydent Komisji Europejskiej, pomimo dobrych intencji, także zaniedbywał te dziedziny.

Artystka Anoek Nuyens pragnie sprawić, byśmy „po czuli” jak sztuka może wpływać na rzeczywistość. Jeśli można sobie coś wyobrazić, twierdzi, to jest to prawdziwe. W swoim tekście 2018: koniec Europy wykazuje, że kultura artystyczna może na-dać Europie autentyczny sens, robiąc to skuteczniej niż jaki-kolwiek dyskurs ekonomiczny lub polityczny, do czego udało się przekonać między innymi europosła Guya Verhofstad-ta. Sztuka pozwala także wyobrazić sobie i – co szczególnie istotne – faktycznie doświadczyć niedostępnych w inny spo-sób „antywzorców” obecnych w ramach „wzorców” kultury.

14

Wp ro wadzenie

Trudno byłoby o lepsze podsumowanie pierwszej części książ-ki poświęconej społecznym i artystycznym aspektom kultury.

W części drugiej – Kultura europejska – na forum wciąż słychać głosy sprzeciwu. Agorę otwiera prowokacyjny tekst filozofki feministycznej Rosi Braidotti. Jeśli ma powstać ja-kakolwiek tożsamość europejska, neokolonialna przeszłość i europocentryzm muszą zostać wyrugowane na dobre. Europa będzie w stanie zbudować kulturę wspólnotową dopiero wte-dy, gdy zmierzy się ze swoją przeszłością. Dawne uniwersali-styczne tezy należy zastąpić wizją Europy nomadycznej, któ-ra definiuje się jako związek mniejszości.

György Konrád, węgierski pisarz, który brał udział w opi-sywanych przez De Boodta dyskusjach z Barroso, wypowia-da się na agorze w nieco innym tonie. Proponuje rozumienie europejskiej tożsamości jako społeczności refleksyjnej. Swym głównym bohaterem czyni człowieka kształcącego się. Podob-nie jak Braidotti kreśląca wizję Europy, która nie tylko może, lecz wręcz musi nauczyć się żyć z własną problematyczną prze-szłością, Konrád stwierdza: „Człowiek kształcący się jest zdol-ny do skruchy i potrafi uczyć się na własnych błędach”. Być może w takim nastawieniu tkwią zalążki kultury europejskiej oraz recepta na wyjście z obecnego kryzysu.

Zdolność rozumowania jest tym, co spaja Europę, twier-dzi teoretyk kultury Barend van Heusden w trzeciej części tomu zatytułowanej Kultura edukacyjna. Van Heusden nie tyl-ko uważa „rozum” za esencję kultury europejskiej, lecz także sądzi, że można go wprowadzić do kultury edukacyjnej w nie-typowy sposób – poprzez sztukę. O ile Europa zbyt dużą wagę przywiązuje obecnie do racjonalności, o tyle edukacja zmierza dziś ku racjonalizacji rozumianej jako dążenie do skwantyfiko-wania każdego zjawiska kosztem uwagi poświęcanej wartoś-ciom oraz doświadczeniu. Sztuka w specyficzny sposób rozwi-ja świadomość kultury. Jak mówi Van Heusden: „Gdy działamy, opieramy się na naszym wyobrażeniu samych siebie oraz po-siadanym przez nas obrazie innych. Nie odbywa się to w jakiś

15

Wp ro wadzenie

abstrakcyjny, konceptualny czy teoretyczny sposób, lecz przez odtwarzanie doświadczeń w wyobraźni. W tej sytuacji sztuka jest jedną z najważniejszych dostępnych nam form świadomo-ści kulturowej. Dotyka nas bezpośrednio, ponieważ tworzy się ją poprzez i na podstawie doświadczenia”. Ci, którzy chcieliby eliminacji sztuki z programu szkolnego, ograniczają możliwości budowania świadomości kulturowej. Rozum zmaga się z napo-rem ze strony racjonalności, co grozi Europie zatraceniem ho-ryzontu oraz świadomości własnej różnorodności i złożoności.

Edukatorzy Jan Masschelein i Maarten Simons zgadza-ją się z tymi poglądami, uznając je za istotne dla całej sfery edukacyjnej. Nacisk kładziony na wytwarzanie odpowiednie-go środowiska do uczenia się przez całe życie oraz nabywania kompetencji w połączeniu z innymi racjonalizacjami wywiera presję na europejskie szkoły oraz uczelnie. Na pierwszy plan wysuwane jest „szybkie uczenie się”, które ma się bezpośred-nio przekładać na użyteczność kształcącej się osoby na ryn-ku pracy. Metody takie odbierają szkołom ich tradycyjny przy-wilej pozostawania z dala od biznesu i polityki. Szkoły budują dystans od świata na „powolnym nauczaniu”, którego celem jest to, by uczniowie nauczyli się rozumieć świat, kochać go i dbać o niego. Podejście takie różni się diametralnie od tego, które zaleca dbać wyłącznie o własną karierę. Szkołom i uczel-niom należy pozwolić na dystansowanie się od biznesu i poli-tyki, gdyż może to nam pomóc w przezwyciężeniu bieżącego kryzysu. Czy możemy się spodziewać, że ludzie, którzy uczą się dbać wyłącznie o siebie, w przyszłości zadbają o Europę? Z kryzysu można wyjść. By się to udało, należy przede wszyst-kim dopilnować, aby nie zanikła autonomiczna, zapewniają-ca swobodę przestrzeń, której istnienie tradycyjnie gwaran-towały szkoły i uczelnie. To w nich kształtuje się kultura i to w nich zaczyna się tworzenie wspólnych dóbr europejskich.

W czwartej, ostatniej części tomu, Kultura polityczna, pochy-lamy się nad kulturą rozumianą jako podstawa polityki. O ile

16

Wp ro wadzenie

pierwsze artykuły w tej książce podkreślały rolę buntowniczej kultury opartej na pojęciach niezgody, dóbr wspólnych i ago-ry, o tyle w części czwartej znajdują się drobiazgowe ilustra-cje tego, jak takie dobra mogłyby wyglądać. Trudno o bardziej rozbieżne wizje Europy politycznej niż te, które zawarto w ar-tykułach w ostatniej części tomu. Pisarka i zajmująca się pra-wami człowieka prawniczka Naema Tahir oraz filozof prawa Andreas Kinneging uznają Europę o ustroju oligarchicznym za zło konieczne, na które można się zgodzić tylko pod warun-kiem, że ludzie u władzy kierować się będą prawdami przeka-zywanymi przez kulturę wysoką. Dla odmiany filozofka poli-tyczna Isabell Lorey otwiera nam oczy na całkiem inną postać demokracji politycznej, która nabiera kształtu w Europie. W tej właśnie chwili w wielu miejscach na kontynencie prowadzo-ne są eksperymenty z nową formą demokracji, która znacznie odbiega od znanego modelu liberalno-przedstawicielskiego. W ramach tych demokratycznych praktyk stosowanych przez rosnącą, choć prekarną wielość, porzucono teleologiczną per-spektywę naszych liberalnych przodków, którzy obiecywali jeszcze więcej demokracji w przyszłości albo nadejście lep-szej czy prawdziwszej demokracji. Praktyki, o których mowa w artykule, mają miejsce już teraz. Wprowadzający je w życie ludzie przestali czekać, aż politycy europejscy czy jacykolwiek inni spełnią swe puste obietnice. Z tekstu Lorey wyłania się zupełnie inna Europa – wewnętrznie zróżnicowana unia no-madów, jak by ich nazwała Braidotti, przygotowujących swój własny komonizm, w którym jest miejsce i na rozum opisywa-ny przez Van Heusdena, i na konrádowskiego człowieka kształ-cącego się. Ponieważ tradycyjna polityka Brukseli nie zwra-ca dostatecznej uwagi na kulturę, istnieje ryzyko, że politycy nie zauważą tego różnorodnego, kolorowego tłumu zgroma-dzonego na ich własnym podwórku, przez co przeoczą szan-sę wyjścia z trwającego kryzysu gospodarczego i politycznego. Chyba tylko z magicznej kuli można by wyczytać, czy w nieda-lekiej przyszłości dojdzie do konfrontacji racjonalnej oligarchii

Wp ro wadzenie

z nową demokracją rozumu. Jedno stwierdzić można z całą pewnością: historia uczy nas, że wielkie niepokoje ekono-miczne i/lub polityczne zaczynają się tam, gdzie się ich naj-mniej spodziewamy. To, co dotąd było niezauważane, a więc postrzegane jako niemożliwe, raptem wkracza na arenę dzie-jów. Być może taki jest właśnie status kultury w dzisiejszej Eu-ropie – jest ukrytym laboratorium wytwarzania nowych form życia, wszechobecnym inkubatorem, którego się nie zauwa-ża, ponieważ jest wszędzie. A gdyby zwyciężyła w dyscypli-nie, w której jest absolutną mistrzynią? Co by się stało, gdyby udało jej się nadać europejskiemu projektowi zupełnie nowe znaczenie i sens?

Tomu Koniec kultury – koniec Europy nie udałoby się wydać bez wsparcia – zarówno merytorycznego, jak i finansowego – ze strony European Cultural Foundation (Amsterdam), Bo-zar (Bruksela), Fontys School for Fine and Performing Arts (Tilburg) oraz centrum badawczego Arts in Society w Gronin-gen University. Jestem tym instytucjom głęboko wdzięczny. Artykuł Kultura – podbudowa wspólnego dobra w Europie opar-ty jest na badaniach The Value of Culture przeprowadzonych w 2014 roku na zlecenie konsorcjum ośrodków kultury i rzą-du Flandrii. Jestem im wdzięczny za udostępnienie mi rapor-tu z badań i zezwolenie na przedruk jego zredagowanej wer-sji w tym tomie. Doceniam cierpliwość, którą okazały mi Pia Pol i Astrid Vorstermans z wydawnictwa Valiz, gdy przygoto-wywałem tę książkę. Ponadto bardzo dziękuję autorom teks-tów za inspirujące, niekiedy kontrowersyjne artykuły. Mogę tylko mieć nadzieję, że pomogą poruszyć Europę i wstrząsnąć toczącym się wokół niej dyskursem, co ostatecznie umożliwi jej kulturowe zjednoczenie.

221

Posłowia

Katherine WatsonPaul Dujardin

Posłowie euroPejskiej Fundacji kultury

Gielen i Lijster w artykule wprowadzającym napisali: „Pro-jekt europejski może tylko zyskać na wadze i poparciu, jeśli obywatele sami będą mogli nadawać mu znaczenie”. Później dodają: „Nie ma wolności osobistej bez zbiorowych struktur solidarności, instytucji i praw, na których można się oprzeć”.

Myśli te dobrze współbrzmią z wartościami wyznawany-mi przez Europejską Fundację Kultury, a szczególnie z za-łożeniami naszego aktualnego projektu Connecting Culture, Communities and Democracy. U podstaw naszej pracy leży zrozumienie, jak ważne jest jednostkowe i wspólne inwesto-wanie energii w tworzenie nowych idei i redefiniowanie po-jęć. Nie chodzi o wytwarzanie towarów, lecz o nadawanie sensu inicjatywom i pomysłom. Nie o podtrzymywanie sek-tora kultury, ale o stwarzanie warunków, które zapewnią mu samowystarczalność.

EFK nie wspiera kultury ani Europy dla samej idei. Dla nas kultura jest fundamentem współczesnego społeczeństwa. Za jej pomocą wartościujemy, kształtujemy przekonania, odnaj-dujemy podobieństwa i różnice, i wreszcie nadajemy sens na-szemu życiu. Dobrobyt jednostki jest ściśle powiązany z do-brobytem całej wspólnoty – czy będzie to lokalna inicjatywa, czy też projekt europejski (i wszystko pomiędzy). W tym celu potrzebne są ramy działania, spotkania z ludźmi, możliwość

222

Po s ł o wia

wyrażania własnych odrębnych poglądów i jednoczenia się wokół wspólnej wizji.

Europejska Fundacja Kultury wspiera opisywane działa-nia poprzez granty, programy dotacyjne i patronat. Niezwy-kle ważne jest też łączenie tych wysiłków z krytyką naukową. Jesteśmy dumni z naszego udziału w powstaniu zbioru tych wyjątkowych, wyczerpujących esejów.

Katherine WatsonDyrektorka Europejskiej Fundacji Kultury

Posłowie BoZar

„Centrum Sztuk Pięknych, najstarszy i największy ośrodek ar-tystyczny w Belgii, zabiega o status modelowego europejskie-go centrum kulturowego dwudziestego pierwszego wieku” – oto pierwsze zdanie naszej misji w zakresie kultury. Stoi za nim historia ambitnych i wytrwałych działań – wystaw, roz-mów, debat i badań.

W naszym mniemaniu projekt kulturowy jest również projektem społecznym, społecznościowym. Kultura stanowi podstawowy filar spójności społecznej. Instytucje kulturalne, zwłaszcza w wielokulturowej metropolii jaką jest Bruksela, przyczyniają się do stworzenia warunków, w których obywa-tele i decydenci mogą zaznać różnorodności. Wzrost wiedzy na temat kulturowych różnic i pokrewieństw zmienia spojrze-nie na odmienność. Od wystaw i koncertów po wielowątko-we festiwale, BOZAR przez pryzmat wieków prezentuje wzbo-gacającą – lecz też konfliktową – siłę relacji między kulturami.

„Jedność w różnorodności” kultury europejskiej jest wynikiem sięgających daleko w przeszłość wymian, indywidualnych kontaktów oraz fal migracji. Współcześni artyści są skłonni do przekraczania granic – fizycznie i mentalnie. Zobaczyć to

Po s ł o wia

można na naszych koncertach, wystawach i innych wydarze-niach artystycznych.

Jako projekt kulturowy, BOZAR pragnie nie tylko pokazy-wać, ale również „opowiadać” przez zachęcanie artystów do udziału w debatach społecznych z naukowcami, decydenta-mi i specjalistami od gospodarki. W jaki sposób wizje arty-styczne i socjologiczne spekulacje oddziałują na ideę Europy rozumianej nie tylko jako ekonomiczno-polityczny podmiot, ale także kulturowy projekt społeczno-twórczy? BOZAR inwe-stuje czas i środki w wielosektorowe debaty, badania i twór-czość artystyczną, złączone wspólnym celem kształtowania europejskiej kultury.

Tom Koniec kultury, koniec Europy wpisuje się w całokształt tych przedsięwzięć.

Paul DujardinDyrektor Generalny i Artystyczny

Centrum Sztuk Pięknych w Brukseli

Pascal Gielen

dyrektor centrum badawczego Arts in Society na Uniwersyte-cie w Groningen, gdzie wykłada socjologię sztuki i prowadzi grupę badawczą, redaktor serii wydawniczej Arts in Society (Fontys School of Fine and Performing Arts, Tilburg). Autor książek o sztuce współczesnej, dziedzictwie kulturowym oraz polityce kulturalnej. Jego badania koncentrują się na polity-kach kulturalnych i instytucjonalnym kontekście sztuki. Książ-ki Gielena zostały przełożone na wiele języków, m.in. angiel-ski, koreański, rosyjski, hiszpański i turecki.

Publikacje Fundacji bęc Zmiana

Seria kieSZOnkOWaMarkus Miessen, Koszmar partycypacji, Warszawa 2013McKenzie Wark, Spektakl dezintegracji. Sytuacjonistyczne

drogi wyjścia z XX wieku, Warszawa 2014Kuba Snopek, Bielajewo. Zabytek przyszłości, Warszawa 2014Karolina Ziębińska-Lewandowska, Między dokumentalnością

a eksperymentem. Krytyka fotograficzna w Polsce w latach 1946–1989, Warszawa 2014

Deindywiduacja. Socjologia zachowań zbiorowych, red. Marek Krajewski, Warszawa 2014

Błażej Prośniewski, Gust nasz pospolity, Warszawa 2014Paweł Mościcki My też mamy już przeszłość. Guy Debord

i historia jako pole bitwy, współwydawca: Instytut Badań Literackich, Warszawa 2015

Andrzej Marzec, Widmontologia jako teoria filozoficzna i praktyka artystyczna ponowoczesności, Warszawa 2015

Przewodnik dla dryfujących. Antologia sytuacjonistycznych tekstów o mieście, red. Mateusz Kwaterko, Paweł Krzaczkowski, Warszawa 2015

Koniec kultury – koniec Europy. O fundamentach polityki, red. Pascal Gielen, Warszawa 2015

Jakub Szreder, ABC Projektariatu. O nędzy projektowego życia, Warszawa 2016

Seria deSiGn / PROjekTOWanieNerwowa drzemka. O poszerzaniu pola w projektowaniu, red.

Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2009Jakub Szczęsny, Wyspa. Synchronizacja, red. Kaja Pawełek,

Warszawa 2009Handmade. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości,

red. Marek Krajewski, Warszawa 2010Monika Rosińska, Przemyśleć u/życie. Projektanci.

Przedmioty. Życie społeczne, Warszawa 2010Redukcja / Mikroprzestrzenie. Synchronizacja,

red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2010Artur Frankowski, Typespotting. Warszawa, Warszawa 2010

Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2011

Piotr Bujas, Alicja Gzowska, Aleksandra Kędziorek, Łukasz Stanek, Postmodernizm jest prawie w porządku. Polska architektura po socjalistycznej globalizacji, partner: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2012

Natalia Fiedorczuk, Wynajęcie, Warszawa 2012Maciej Rawluk, Przystanki polskie. Element infrastruktury

punktowej systemu transportu zbiorowego, współwydawca: Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012

Chwała miasta, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2012Piotr Korduba, Ludowość na sprzedaż, Warszawa 2013TR Laszuk. Dizajn i rewolucja w teatrze, współwydawca:

TR Warszawa, Warszawa 2013Marek Krajewski, Są w życiu rzeczy… Szkice z socjologii

przedmiotów, Warszawa 2013Miasto-Zdrój. Architektura i programowanie zmysłów,

red. Bogna Świątkowska, Joanna Kusiak, Warszawa 2013TypoPolo. Album typograficzno-fotograficzny,

red. Rene Wawrzkiewicz, Warszawa 2014My i oni. Przestrzenie wspólne / projektowanie dla wspólnoty,

red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2014Justin McGuirk, Radykalne miasta: przez Amerykę Łacińską

w poszukiwaniu nowej architektury, współwydawca Respublica, Warszawa 2015

Clair Bishop, Sztuczne piekła. Sztuka partycypacyjna i polityka widowni, Warszawa 2015

Seria ORienTuj SięPiotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Podręcznik kolekcjonera

sztuki najnowszej, Warszawa–Kraków 2008Stadion X: miejsce, którego nie było, red. Joanna Warsza,

Warszawa–Kraków 2008 (książka dostępna również w wersji angielskiej)

Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, 77 dzieł sztuki z historią. Opowiadania zebrane, Warszawa 2010

Mikołaj Długosz, 1994, Warszawa 2010Rafał Drozdowski, Marek Krajewski, Za fotografię! W stronę

radykalnego programu socjologii wizualnej, Warszawa 2010

Cecylia Malik, 365 drzew, Warszawa 2010Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów,

red. Maciej Frąckowiak, Krzysztof Olechnicki, współpraca wydawnicza: Instytut Socjologii UAM, Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011

Konrad Pustoła, Widoki władzy, Warszawa 2011David Harvey, Bunt miast. Prawo do miasta i miejska

rewolucja, Warszawa 2012Niewidzialne miasto, red. Marek Krajewski, współpraca:

Instytut Socjologii UAM, Warszawa 2012Rafał Drozdowski, Maciej Frąckowiak, Marek Krajewski,

Łukasz Rogowski, Narzędziownia, czyli jak badaliśmy (Niewidzialne) miasto, Warszawa 2012

Fanny Vaucher, Polskie pigułki / Polish pills / Pilules polonaises, wydane dzięki wsparciu Szwajcarskiej Fundacji dla Kultury Pro Helvetia oraz Instytutu Polskiego w Paryżu, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2013

Janusz Minkiewicz (tekst), Eryk Lipiński (ilustracje), O piesku dziwaku, Warszawa 2014

Andrzej Tobis, A-Z Słownik ilustrowany języka niemieckiego i polskiego, współwydawca Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2014

Ha ha Ha-Ga, red. Anna Niesterowicz, Zuzanna Lipińska, Warszawa 2015

Gilles Deleuze, Félix Guattari Kapitalizm i schizofrenia II, Tysiąc plateau, Warszawa 2015

Seria kulTuRa nie dla ZYSkuCzytanki dla robotników sztuki. Zeszyt 1, red. zbiorowa,

Warszawa 2009Ivan Illich, Odszkolnić społeczeństwo, Warszawa 2010Dragan Klaić, Mobilność wyobraźni. Międzynarodowa

współpraca kulturalna. Przewodnik, współwydawca: Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011

Wieczna radość. Ekonomia polityczna społecznej kreatywności, red. zbiorowa, Warszawa 2011

Fabryka Sztuki. Podział pracy oraz dystrybucja kapitałów w polu sztuk wizualnych we współczesnej Polsce,

raport Wolnego Uniwersytetu Warszawy, Warszawa 2014 (wersja polska i angielska)

Seria ekSPeRYmenTZnikanie. Instrukcja obsługi, red. zbiorowa, Warszawa 2009Katarzyna Krakowiak, Andrzej Kłosak, Słuchawy.

Projektowanie dla ucha, Warszawa 2009Magdalena Starska, Dawid Wiener, Komunikacja. Pogłębianie

poczucia przestrzeni, Warszawa 2009Aleksandra Wasilkowska, Andrzej Nowak, Warszawa jako

struktura emergentna, Warszawa 2009Janek Simon, Szymon Wichary, Zmaganie umysłu ze

światem. Gry losowe, Warszawa 2009Grzegorz Piątek, Marek Pieniążek, Jan Dziaczkowski,

Góry dla Warszawy!, Warszawa 2009Kasia Fudakowski, David Álvarez Castillo, Pokonać obiekt.

W wypadku rzeźby, Warszawa 2009Eksperyment. Leksykon. Zbiór tekstów, red. zbiorowa,

Warszawa 2012Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego,

red. Karolina Breguła, Warszawa 2012

kwartalnik FORmaT P# 1 Piekło rzeczy, Warszawa 2009# 2 Bóle fantomowe, Warszawa 2009# 3 Manifesty, Precz z neutralnością!, Warszawa 2009# 4 The Future of Art Criticism as Pure Fiction, Warszawa 2011 # 5 Wystawy mówione / Spoken Exhibitions, Warszawa 2011# 6 Publiczna kolekcja sztuki XXI wieku m.st. Warszawy,

Warszawa 2012# 7 Ziemia pracuje! Wystawa o mauzoleach, ruinach i szlamie,

Warszawa 2013# 8 Nieposłuszeństwo. Teoria i praktyka, Warszawa 2013# 9 W stronę leksykonu użytkowania, Warszawa 2014# 10 Subterranea, Warszawa 2014

www.sklep.beczmiana.pl zamówienia: sklep@beczmiana.pl

Wydanie polskie: Dariusz Żukowski, Autorzy, Fundacja Bęc Zmiana

Warszawa 2015

This book is a Polish translation of No Culture, No Europe: On the Foundation of Politics, edited by Pascal Gielen. Authors: Rosi Braidotti, Kurt De Boodt, Pascal Gielen, Barend van Heusden, Andreas Kinngeging, György Konrád, Thijs Lijster, Isabell Lorey, Jan Masschelein, Anoek Nuyens, Maarten Simons, Naema Tahir. Published by Valiz (Amsterdam: 2015, www.valiz.nl), generously supported by the European Cultural Foundation (www.ecf.eu), Fontys School of Fine and Performing Arts, Tilburg (www.fontys.nl) and BOZAR, Brussels (www.bozar.com). ISBN 978-904-92095-03-9

Projekt dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Koniec kultury – koniec Europy. O fundamentach politykiRedakcja Pascal Gielen

Tłumaczenie:

Dariusz ŻukowskiEsej 2018: Upadek Europy przełożyła Zuzanna Głowacka

TeksT wsTępu:

Kuba Szreder

Redakcja meRyToRyczna:

Kuba Szreder

Redakcja językowa i koRekTa:

Kacha Szaniawska

pRojekT gRaficzny i skład:

Grzegorz LaszukK+S, Anna HegmanK+S

kooRdynacja:

Ela Petruk

wydawca:

Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmianaul. Mokotowska 65/700-533 Warszawawww.beczmiana.plbec@beczmiana.plzamówienia: www.sklep.beczmiana.pl, sklep@beczmina.pl

dRuk:

Drukarnia Stabilul. Nabielaka 1641-310 Kraków

isBn 978-83-62418-57-2

W ciągu ostatniego dziesięciolecia Unia Europejska popadła w prze-wlek ły kryzys polityczny i ekonomiczny. Na planie politycznym Europa traci publiczne poparcie. Konstytucja europejska została odrzucona przez mieszkańców kilku państw członkowskich wspólnoty. Politykę europejską postrzega się jako nie dość demokratyczną, a Bruksela ko-jarzy się z biuro kracją i brakiem transparentności. Na planie gospodar-czym, od czasów kryzysu finansowego w 2008 roku, spada poziom wza-jemnego zaufania między państwami członkowskimi. Wiara we wspólną walutę euro nie jest już czymś oczywistym, podobnie jak poczucie solidarności pomiędzy poszczególnymi krajami. W książce interdyscy-plinarny zespół teoretyków, artystów i naukowców wysuwa pogląd, że prowadzone polemiki pomijają pewien istotny element — kulturę. Auto-rzy uważają brak zainteresowania Unii Europejskiej kulturą za główną

przyczynę kryzysu politycznego i gospodarczego.

cena 33 zł

9 788362 418572

ISBN 978-83-62418-57-2