Konsekwencje emocjonalno-społeczne dla dziecka pozbawionego opieki

Dorota Dominik

Ośrodek Adopcyjno-OpiekuńczyRzeszów, 22 grudnia 2009 r.

Dziecko nie jest prywatną własnością rodziców.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje ingerencję sądu w

sprawowanie władzy rodzicielskiej.W przypadku maltretowania i

zaniedbywania dziecka, sąd może postanowić i ograniczeniu,

zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej

Smutna prawda…

Dziecko, które nie Dziecko, które nie liczy, nie liczy się.liczy, nie liczy się.

Francoise DoltoFrancoise Dolto„„Dziecko”Dziecko”

Być może, że sam termin medialny, ale przesadzony (na 59 systemów rodzinnych badanych

przez OAO w Rzeszowie w sprawach opiekuńczych tylko 4 dotyczyły

„eurosieroctwa”)– jednak nareszcie zwrócono uwagę

na samotność dziecka – także w rodzinie

EUROSIEROCTWO

Patologiczne zachowania u dzieci i młodzieży

To kumulowanie patologicznych wzorców interakcji.

Poszukujemy najczęściej jednego wydarzenia (np. choroby, upośledzenia), co jest złudne, ponieważ kapitalne znaczenie mają tu relacje pomiędzy osobami najbliższymi dziecku.

Samotność dziecka w rodzinie – przyczyny:

• Brak więzi emocjonalnej z rodzicami• Autokratyzm w wychowaniu• System kar i nagród• Narodziny młodszego dziecka w rodzinie• Brak czasu dla dziecka• Konflikty rodzinne• Zmiany w obrębie struktury rodziny (rozwód,

separacja, migracje zagraniczne rodziców, rodziny ”patchworkowe”

• Sytuacja zdrowotna dziecka• Patologie rodziny• Niski status społeczny rodziny

POTRZEBY PSYCHICZNE DZIECKA

• Potrzeba bezpieczeństwa (miłości i troski)

• Potrzeba afiliacji (prawidłowego kontaktu emocjonalnego, przynależności)

• Potrzeba aktywności• Potrzeba samodzielności i

osiągnięć• Potrzeba poznania• Potrzeba kontaktu i uznania

społecznego

Zaspokajaniu potrzeb psychicznych dziecka

Musi towarzyszyć właściwy klimat psychiczny środowiska;

- Stała i wyrównana atmosfera psychiczna- Zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa

(świadomość, ze zawsze znajdzie oparcie i jest przez członków rodziny akceptowane

- Okazywanie szacunku dziecku, jego godności- Przestrzeganie form grzecznościowych wobec

dziecka, dotrzymywanie obietnic i tajemnic- Życzliwość i miłośćDZIECKO MUSI WIEDZIEĆ, ZE JEST KOCHANE

DEPRYWACJA OPIEKI (brak opieki – wg. M. Przetacznik

Dawniej tzw. choroba sieroca, obecnie częściej używana nazwa to „syndrom placówkowy”.

Z obserwacji własnych; coraz częściej deprywację potrzeb obserwujemy u dzieci pozostających w domach.

FAZA I - PROTEST

• Przejawia się w sferze somatycznej i psychicznej

• Utrata łaknienia, niespokojny sen,

• Nadpobudliwość psychoruchowa, nagatywizm.

FAZA II - ROZPACZ

Ciągłe poszukiwanie matki i daremne oczekiwanie na jej powrót;

- Mechanizmy obronne; autystyczne formy zaspokajania głodu kontaktów społecznych (ssanie palca, kiwanie się, skubanie włosów, masturbowanie się)

- Ustawiczny płacz, lęk, niepokój, zaburzenia snu

- Podatność na zakaźne choroby

FAZA III – ZOBOJĘTNIENIE I WYOBCOWANIE

• Pozorne przystosowanie się do życia i stanu osierocenia;

• Nieharmonijny rozwój psychomotoryczny• Paradoksalne zachowania (np. protest w postaci

leżenia na podłodze bez ruchu lub wielogodzinne kiwanie się)

• Patologiczna potrzeba przywierania (przytulania się) do wszystkich

• Przywiązywanie się do rzeczy (”talizmanów”). Dziecko nie bawi się nimi, ale kurczowo trzyma, przytula się , zasypia z nimi

Utrata radości życia przez młodą osobę (E.Ringel)

Trzy główne czynniki niszcząca radość życia dziecka;

1. Zbyt mało miłości (świadome lub nawet nieświadome odrzucenie dziecka)

2. Rozgrywki między rodzicami

3. Zaborcza miłość (dziecko jako element istnienia rodziców, kontynuacja ich życia a nie odrębna jednostka)

Specyfika rozwoju tożsamości dziecka osieroconego

• Problem „tabu” rodziny (obawa aby nie zranić opiekunów)• Poczucie tymczasowości, zagrożenia (przed kolejnym

porzuceniem)• Poczucie niskiej wartości, bycie gorszym, etykieta

„sieroty”(uwaga na szkołę !)• Rozważania, rozmyślania na temat swojego statusu• Poczucie zagubienia• rywalizacja, wściekłość, agresja, egocentryzm, brak identyfikacji

lub negatywna identyfikacja• Żal po starcie• Poszukiwanie autorytetu, bunt, stałe pytania „Kim jestem,

Dlaczego tak się stało”• Konflikty (eskalacja)• Zazdrość (inne dzieci są z rodzicami)• „Emocjonalne zamrożenie”

Rozwój dziecka w rodzinie „zubożonej” emocjonalnie.

Środowisko wzbogaconeoznacza poziom stymulacji i złożoności wspomagający uczenie się i rozwój (poznawczy,emocjonalny, behawioralny).

Środowisko „zubożone” nie zapewnia dostatecznej stymulacji, nowości lub wyzwania.

Najważniejszy cel rodzicielstwaWyposażenie dziecka w zdolność

do samoukojenia i nawiązywania

pozytywnych relacji

Sprostanie życiowym wyzwaniomi korzystanie z doświad-czeń życiowych.

Pokonywanie wyzwań w

różnych okresach życia podejmowanie się jeszcze trudniejszych zadań.

Osiąganie wyższego poziomu rozwoju i integracji.

Z badań nad przywiązaniem:Każde z rodziców nieświadomie przyczynia się do tworzenia dziecięcego mózgu i tożsamości.

Interakcje społeczne we wczesnym okresie życia stymulują działanie neuroprzekaźników i hormonów regulujących wzrost neuronów, które czynnie uczestniczą w budowaniu mózgu.

Przywiązanie – 2. połowa 1 r.ż.

Przywiązanie – długotrwały, emocjonalny

związek z konkretną osobą:• Selektywność;• Poszukiwanie fizycznej bliskości,• Komfort i bezpieczeństwo,• Lęk separacyjny – pojawiający się, gdy więź zostaje

zerwana i niemożliwe jest uzyskanie bliskości.

Zwiększenie szansy na przeżycie

Zapewnienie bezpieczeństwa

Cele przywiązania

Typy przywiązania

• bezpieczne: np. umiarkowana skłonność do szukania bliskości z matką;

• przywiązanie pozabezpieczne – unikanie: dziecko unika kontaktu z matką, zwłaszcza po jej powrocie;

• przywiązanie pozabezpieczne – opór: dziecko silnie zaniepokojone nieobecnością matki, po jej powrocie trudno odzyskuje spokój;

• przywiązanie zdezorganizowane – dziecko prezentuje sprzeczne zachowania względem matki.

Czynniki dezorganizujące formowanie przywiązania między dzieckiem a opiekunem:

• Niski status socjoekonomiczny rodziny – 24%• Krzywdzenie dzieci – 82%• Alkoholizm rodziców • Zaburzenia psychiczne rodziców - 62%

Badania na ptakach

Zdolność uczenia się „śpiewu” w kontakcie z żywymi śpiewającymi ptakami jest wyższa niż przy wykorzystaniu nagrania magnetofonowego tego samego śpiewu.

Niektóre ptaki w ogóle nie potrafiły się uczyć z taśmy,

do nauki potrzebowały pozytywnych interakcji społecznych i opieki (przywiązania).

KolizjeZaniechanie dostosowania do potrzeb

dziecka np.:- niewłaściwe odczytywanie potrzeb dziecka,- nierespektowanie potrzeby ciszy i spokoju,- przecenianie lub niedocenienie jego zdolności,

KOLIZJE

DROBNE KOLIZJE – sytuacje umiarkowanego stresu, które dziecko opanowuje. Równowaga między wyzwa-niem i bezpieczeństwem - pobudzenie wzrostu i integracji układu nerwowego.

CIĘŻKIE KOLIZJE – niszczą u dziecka zdolność do radzenia sobie i integrowania doświadczeń w spójną całość.

Obszary konsekwencji wzorów przywiązania

(wiek przedszkolny)

Prężność ego(elastyczność,

wytrwałość, zaradność, pomysłowość)

Poczucie własnej wartości

Relacje rówieśnicze(kompetencje

społeczne) Zależność od dorosłych

Empatia

Rodzice potrafią wyrządzić krzywdę dziecku nie wychowując go

Obiecując dzieciom i innym osobom to, że zmienią swoje życie, ale ich obietnice pozostają na poziomie intencji;

Może to być manipulacja lub skutek rozwiniętego mechanizmu iluzji i zaprzeczeń osób uzależnionych;

Negują prawo dziecka do wychowania w rodzinie zastępczej, równocześnie nie mają nic przeciwko temu, aby dziecko pozostało w placówce;

Zaprzeczają swoim problemom obwiniając inne osoby o złe intencje.

Nie myślą o tym, że dziecko nie jest ich własnością,

że zasługuje na podmiotowe traktowanie - poszanowanie autonomii,

niezależności

i godności drugiego człowieka

Zachowania trudne w okresie adaptacji do zmiany

• Agresja (wobec rówieśników, przedmiotów i wobec siebie);• Nieposłuszeństwo, bunt;• Wulgaryzm;• Nadpobudliwość, nerwowość;• Nieumiejętność nawiązania kontaktu;• Bierność, apatia;• Unikanie kontaktu z rówieśnikami;• Lepkość i zmienność uczuciowa;• Nieumiejętność zrozumienia ograniczeń;• Ucieczki ze szkoły;• Kradzieże.

Czynniki chroniące (dom)

- Bliskie stosunki z przynajmniej jednym z rodziców lub jednym, ważnym dorosłym- Stała, uważna opieka- Bycie kochanym przez matkę- Jasny i stały system wychowawczy- Włącznie się rodziny w społeczność- Stała praca rodziców- Co najmniej średnie wykształcenie rodziców- Bycie najstarszym dzieckiem w rodzinie- Istnienie innych poza rodzicami opiekunów w rodzinie

Czynniki chroniące (szkoła)- Rutter

Nacisk na zdobywanie wiedzyEfektywny czas na lekcjiPozytywne wzmocnieniaIndywidualizacja pracy na lekcjiIndywidualizacja nagród i karDobre warunki naukiZainteresowanie i pomoc uczniom w rozwiązywaniu ich problemówKonsekwencja w egzekwowaniu oczekiwań

Zadania Bliskiej Osoby (nauczyciela, pracownika

socjalnego, krewnych, psychologa, pedagoga)

• Być do dyspozycji rodziny – jeśli zostałeś poproszony o pomoc- utrzymuj z nimi kontakt;

• Słuchaj i pozwól dzieciom wyrazić żal, gniew i inne uczucia;

• Zachęcaj do rozmowy o poczuciu beznadziejności i straty;

• Powiedz, że takie uczucie są naturalne, wyjaśniaj, dlaczego czują to, co czują;

• Szczerze odpowiadaj na pytania;• Zapytaj dziecka, czy chce pomocy• Zachęcaj rodzica/opiekuna do częstego

komunikowania dziecku, że jest kochane i nie grozi mu porzucenie

(źródło; Martin Herbert)

Świat się zmienia!

Trzeba się przyjrzeć pewnym utartym schematom w nowy sposób,zrewidować swoje poglądy i stare wzory społeczne,

przyjrzeć się krytycznie tak zwanej tradycji.

Do jakiego świata przygotowujemy dzieci...?

Tylko od jednostki zależy jej klasa i przed nikim nie da się usprawiedliwić omyłki zaniechania bycia tym, kim można być.

Prof. Kazimierz Obuchowski

Polecana literatura;

- Francoise Dolto „Dziecko”Francoise Dolto „Dziecko”- Heather Smith „Nieszczęśliwe dzieci – Heather Smith „Nieszczęśliwe dzieci –

dlaczego cierpią i jak im pomóc”dlaczego cierpią i jak im pomóc”- Martin Herbert „Rozwód w rodzinie. Jak Martin Herbert „Rozwód w rodzinie. Jak

wesprzeć dzieci”wesprzeć dzieci”- Erika Meyer-Glitza „Wiadomość od taty”Erika Meyer-Glitza „Wiadomość od taty”- Virginia Satir „Rodzina. Tu powstaje Virginia Satir „Rodzina. Tu powstaje

człowiek”człowiek”

Dziękuję za uwagę