KORIŠĆENJE LIŠAJA KAO BIOLOŠKIH INDIKATORA · PDF filebioindikatori jesu lišaji zbog svoje visoke ... bioindikacije aerozagađenja upotrebom lišaja ... Pruža egzaktne podatke

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET NIŠ

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

KORIŠĆENJE LIŠAJA KAO BIOLOŠKIH INDIKATORA

KVALITETA VAZDUHA URBANOG PODRUČJA SOKOBANJE

-MASTER RAD-

Kandidat: Mentor:

Olivera M. Stamenković 29 Prof. dr Slaviša Stamenković

Niš, oktobar 2013.

II

University of Niš

Faculty of sciences and mathematics

Department of biology and ecology

Olivera M. Stamenković

Using lichens as biological indicators of air quality in

the urban area of Sokobanja

Master thesis

Niš, October 2013.

III

Biografija

Olivera Stamenković rođena je 11. marta 1989. godine u Sokobanji, gde 2004.

godine završava osnovnu školu kao nosilac Vukove diplome. Srednju Medicinsku

školu završava u Kruševcu 2008. godine.

Po završetku srednje škole, 2008. godine, upisuje osnovne akademske studije

na Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Nišu, na Departmanu za

biologiju i ekologiju. Osnovne studije završava 2011. godine zvanjem “Biolog” i

prosečnom ocenom 9,50. Iste godine upisuje master akademske studije na

Departmanu za biologiju i ekologiju, Prirodno-matematičkog fakulteta u Nišu, smer

Ekologija i zaštita prirode. Završava sve nastavne predmete 2013. godine sa

prosečnom ocenom 10,00.

IV

Zahvalnica

Najsrdačnije se zahvaljujem svom mentoru, prof. dr Slaviši Stamenkoviću, na

razumevanju i nesebičnoj pomoći tokom izrade master rada, koji me je na pravi

način uputio i vodio kroz celi postupak istraživanja.

Zahvaljujem se i svojoj porodici na neizmernoj podršci koju su mi pružali tokom

studija.

V

Korišćenje lišaja kao bioloških indikatora kvaliteta

vazduha urbanog područja Sokobanje

Rezime

Master rad daje rezultate istraživanja kvaliteta vazduha urbanog područja

Sokobanje korišćenjem lišaja kao bioindikatora. Istraživanja aerozagađenja u

Sokobanji do sada nisu rađena.

Utvrđivanje prisustva i brojnosti epifitnih lišajskih vrsta rađeno je tokom

jeseni 2012. i proleća i leta 2013. godine na području Sokobanje sa ciljem da se

ukaže na zagađenost vazduha tog područja.

Analizom sakupljenih uzoraka sa 24 ispitivane tačke utvrđeno je prisustvo

21 vrste lišaja iz 15 rodova. Među utvrđenim taksonima najveću učestalost

imala je vrsta Xanthoria parietina (L.) Th. Fr. Izračunavanjem indeksa

atmosferske čistoće ((IAP) i kartiranjem lišaja utvrđeno je postojanje dve zone

lišajske indikacije aerozagađenja.

Zona “borbe”, okarakterisana umerenom stepenom zagađenja, obuhvata

ceo centralni deo Sokobanje.

“Normalna” zona obuhvata periferni deo urbanog područja Sokobanje.

VI

Using lichens as biological indicators of air quality in

the urban area of Sokobanja

Abstract

The Master thesis presents the results of air quality in the urban area of

Sokobanja by using lichens as biological indicators. Investigations of air pollution

in Sokobanja have not been done up to now.

Identifying the presence and number of different types of epiphytic lichens

was performed at autumn 2012. and spring and summer 2013. in the area of

Sokobanja in order to point to the air pollution of that area.

The analysis of samples from 24 investigated points indicates presence of 21

lichen taxa from 15 genera. Among all these, Xanthoria parietina (L.) Th. Fr.

was the most abundantly found. By calculating Index of Atmospheric Purity

(IAP) and mapping, two zones with different air pollution have been found.

“Struggle zone”, with moderate air pollution, comprises entire central part of

Sokobanja.

“Normal zone” includes the peripheral part of the urban area of Sokobanja.

VII

Sadržaj

1. Uvod …………………………………………………………………………………………………………...........1

1.1. Zagađenje vazduha ………………………………………………………………………........2

1.1.1. Izvor i vrste zagađujućih supstanci u vazduhu…………………………….........2

1.1.2. Kvalitet vazduha u Sokobanji……………………………………………………….........4

1.2. Monitoring i bioindikacija……………………………………………………………...........5

1.3. Karakteristike lišaja……………………………………………………………………….........6

1.3.1. Šta su lišaji?...............................................................................6

1.3.2. Morfološka građa lišaja………………………………………………………………........….7

1.3.3. Upotreba lišaja……………………………………………………………………………........…8

1.3.4. Lišaji kao biološki indikatori………………………………………………………….........9

1.4. Dosadašnja istraživanja lišajske flore u Republici Srbiji……………........11

2. Geoklimatske karakteristike opštine Sokobanja…………………...................12

3. Materijal i metode……………………………………………………………………………………........17

4. Rezultati ……………………………………………………………………………………………………........19

4.1. Pregled konstatovane lišajske flore………………………………………….......….19

4.2. Definisanje zona različitog stepena aerozagađenja………………….......….23

5. Diskusija………………………………………………………………………………………………….......……25

6. Zaključak …………………………………………………………………………………………………......….27

7. Literatura……………………………………………………………………………………………………........28

Korišćenje lišaja kao bioloških indikatora kvaliteta vazduha urbanog područja Sokobanje

1

1. Uvod

Životna sredina je skup svih prirodnih i radom stvorenih vrednosti, čiji

kompleksni međusobni odnosi čine okruženje, odnosno prostor i uslove za život

(Anonymous, 2004). Kvalitet životne sredine se na različite načine vrednuje. Prema

građanskim i konformističkim kriterijumima to su pogodnosti savremenog, urbanog

načina života kao što su: zadovoljavajući uslovi stanovanja, brz i udoban saobraćaj

i slično. U drugom planu su negativne posledice na prirodu. Prema drugim,

objektivnijim ekološkim kriterijumima, nenarušen kvalitet životne sredine znači

neoštećenu i nedegradiranu prirodu, život u skladu i ravnoteži sa okruženjem. To se

odnosi ne samo na ljudsku nego i na sve ostale prirodne populacije živih

organizama.

Jedan od glavnih faktora ugrožavanja životne sredine danas su različiti oblici

zagađenja. Zagađenje izaziva narušeno stanje koje karakterišu kvalitativne i

kvantitativne izmene fizičkih, hemijskih i bioloških osobina osnovnih komponenata

(vode, vazduha, zemljišta, hrane) životne sredine.

Savremeno zagađenje izaziva širok spektar štetnih efekata na različite mete:

vodu, vazduh, zemljište, hranu i populacije živih organizama, uključujući i ljudsku.

Evidentni su štetni efekti zagađenja na samu atmosferu. Promenu klime izaziva

porast temperature zbog nagomilavanja emisije gasova staklene bašte u troposferi.

Evidentna je destrukcija ozonskog omotača.

U cilju pravovremene detekcije i registracije povećanog nivoa zagađenja, radi

smanjenja negativnog uticaja, razvijene su brojne metode indikacije zagađenja.

Sve one mogu se podeliti u dve osnovne grupe: fizičko-hemijske i biološke. Fizičko-

hemijske metode se zasnivaju na fizičko-hemijskom merenju i izračunavanju

količine i koncentracije zagađujućih supstanci u jediničnom volumenu, u jedinici

vremena. Biološke metode podrazumevaju registraciju i praćenje reakcije i

promena koje se dešavaju pod uticajem polutanata na nekom od nivoa biološke (ili


2

ekološke) organizacije živih organizama. Za razliku od fizičko-hemijskih metoda

koje daju samo presek trenutnog stanja, biološke metode daju informaciju o

kumulativnom efektu dugotrajnog efekta polutanata.

U biomonitoringu kvaliteta vazduha najčešće upotrebljavani organizmi

bioindikatori jesu lišaji zbog svoje visoke osetljivosti na zagađenje vazduha. Ova

metoda se u Srbiji primenjuje od kraja prošlog veka. U Sokobanji metoda

bioindikacije aerozagađenja upotrebom lišaja kao bioindikatora do sada nije

korišćena, a takođe se ne obavljaju ni fizičko-hemijska merenja kvaliteta vazduha.

Rezultati ovog rada bi trebalo da daju informaciju o kvalitetu vazduha, korišćenjem

lišaja kao bioindikatora.

1.1. Zagađenje vazduha

Vazduh se definiše kao smesa gasova čiji je odnos konstantan i samo u manjoj

meri varijabilan i u kome kraće ili duže vreme mogu biti prisutne čvrste ili tečne

čestice. Četiri su glavne komponente vazduha: azot (78,084℅), kiseonik

(20,964℅), argon (0,934℅) i vodena para. Koncentracija vodene pare je

varijabilna, ali može dostići i do 4℅. Koncentracije ostalih gasova izražavaju se u

ppm i ppb jedinicama, a od njih je najzastupljeniji ugljen-dioksid (360 ppm) sa

tendencijom stalnog porasta (Besermenji, 2007).

Ako se u vazduh upuste specifične supstance koje inače nisu njegov sastavni

deo govorimo o zagađenju vazduha. Ono može biti prirodno i veštačko. Dok se na

prirodno (povremeno i lokalizovano) zagađivanje vazduha priroda milenijumima

prilagođavala, veštačko tj. antropogeno zagađivanje (trajno i globalno) nastalo je i

eskaliralo u kratkom vremenu Zemljine istorije i ima velike posledice po živi svet

uopšte (Stamenković, 2006).

1.1.1. Izvori i vrste zagađujućih supstanci u vazduhu

Izvori zagađujućih supstanci (gasova i čestica) predstavljaju početnu kariku u

procesu zagađivanja vazduha jer se iz njih direktno u vazduh oslobađaju otpadne

štetne emisije koje menjaju sastav, a ponekad i svojstva atmosfere. Najvažniji

izvori zagađujućih gasova su procesi sagorevanja, pre svega fosilnih goriva (nafta i


3

ugalj), u saobraćaju, industriji, termoelektranama, domaćinstvima, a kad su čestice

čađi i sl. u pitanju i drugi izvori (građevinarstvo, industrija građevinskih materijala

kao što je mlevenje i drobljenje kamena, cementa i drugo). Prema poreklu

zagađujuće supstance atmosfere možemo grupisati u dve velike kategorije:

prirodne i veštačke (antropogene).

U grupu prirodnih izvora zagađujućih supstanci ubrajaju se polutanti

biološkog porekla (biljni, životinjski, mikrobijalni), ali i polutanti nebiološkog porekla

(prirodne prašine, dimovi požara, vulkanski gasovi i dr.). Zagađujuće supstance

vazduha iz antropogenih izvora su rezulat različitih oblika ljudske aktivnosti u

idustriji, tehnologiji, saobraćaju i dr.

Prema fizičkim i prostornim karakteristikama izvori zagađujućih supstanci mogu

biti: tačkasti (dimnjaci) kod kojih emisije dostižu veće visine i iznad troposfere i

koji kontaminiraju širi prostor; površinski (automobili) gde otpadne emisije

pretežno ostaju u prizemnom sloju i koji izazivaju lokalno zagađenje i linijski kakve

su npr. saobraćajnice duž magistralnih puteva ili ulice, naročito sa visokim

zgradama. Polutanti atmosfere se javljaju u sva tri agregatna stanja.

Polutante antropogenog porekla prema nastanku, kvalitativnim svojstvima i

efektima možemo razvrstati u dve velike kategorije: primarni polutanti potiču iz

poznatih izvora, poznatih kvantitativnih i kvalitativnih osobina, a emituju se

direktno iz izvora zagađenja u atmosferu; sekundarni polutanti se formiraju u

atmosferi interakcijama primarnih polutanata ili njihovom interakcijom sa

sastojcima vazduha. Sekundarni polutanti nastaju uglavnom putem dva tipa

reakcija u atmosferi: termalnim reakcijama i fotohemijskim reakcijama.

Neke zagađujuće supstance vazduha izazivaju promene u ekosistemu, kao što

su kisele kiše i klimatske promene. Povećanjem koncentracije ugljen-dioksida

povećava se efekat staklene bašte, što utiče na povećanje globalne temperature.

Klimatske promene su ubrzane, a naša planeta se konstantno zagreva (Besermenji,

2007). Evidentno je i narušavanje ozonskog omotača usled oslobađanja jedinjenja

hlora u atmosferu.


4

Posledice zagađenja vazduha su dva do tri puta veće na zdravlje ljudi nego što

se to ranije smatralo. Za svako povećanje od 10 mikrograma sitnih čestica u

vazduhu rizik od prerane smrti raste sa 11% na 17%. Studije su pokazale da se

zbog zagađenja vazduha povećava broj infarkta, moždanih udara, raka pluća, a

deca koja žive u blizini autoputeva imaju veći rizik da obole od astme (Besermenji,

2007).

Radi smanjenja navedenih negativnih uticaja zagađenja vazduha na prirodne

ekosisteme i ljudsko zdravlje potrebna je pravovremena detekcija zagađenja.

1.1.2. Kvalitet vazduha u Sokobanji

Opština Sokobanja ubraja se u područja koja se odlikuju čistim vazduhom.

Naime i sam dvojni epitet termalna i vazdušna banja govori o reltivno dobrom

kvalitetu sokobanjskog vazduha. Tome doprinosi i povoljan odnos jonizacije u

atmosferi, odnosno prisustvo pozitivnih i negativnih jona u odgovarajućoj srazmeri,

koji deluju osvežavajuće i okrepljujuće na organizam čoveka. Međutim i pored

relativno dobrog kvaliteta vazduha u sokobanjskoj kotlini prisutni su i zagađivači

vazduha koji su naročito zastupljeni u zimskim mesecima. Najznačajniji zagađivači

su sledeći:

• Intenzivni transportni saobraćaj na relaciji RMU „Soko“ iz Čitluka-Sokobanja-

Aleksinac, jer saobraćajnica vodi kroz sam centar Sokobanje, gde veliki

kamion intenzivno prevoze ugalj, naročito u periodu septembar-mart i

obavljaju veliko zagađenje svojim izduvnim gasovima;

• Individualna domaćinstva i stambene zgrade sa teritorije cele opštine jer se u

95℅ slučajeva greju na čvrsto gorivo, ugalj i drvo;

• Gradska deponija koja se nalazi 3 km zapadno od Sokobanje i predstavlja

veliki izvor zagađenja vazduha i to naročito u zimskim mesecima, kada se

zbog dovoženja vrućeg pepela sa ostalim smećem često pali i zagađuje širu

okolinu (Anonymous, 2006).


5

1.2. Monitoring i bioindikacija

Monitoring predstavlja sistem sukcesivnih praćenja elemenata životne sredine u

prostoru i vremenu. Cilj je prikupljanje podataka kvalitativne i kvantitativne prirode

o prisustvu i distribuciji zagađujućih supstanci, praćenje emisija i imisija, izvora

zagađenja i njihovog rasporeda, transporta polutanata i određivanje njihovih

koncentracija na određenim mernim tačkama, kao i sanacija.

Fizičko hemijski monitoring zagađenja podrazumeva sukcesivno merenje i

izračunavanje koncentracije zagađujućih supstanci u jediničnom volumenu i jedinici

vremena. Pruža egzaktne podatke o prisustvu i distribuciji zagađivača i praćenju

emisija i imisija zagađivača.

Biološki monitoring podrazumeva primenu živih organizama kao indikatora

promena u životnoj sredini u prostoru i vremenu. Biološki monitoring je iz

metodoloških razloga podeljen u odnosu na to u kojoj od oblika životne sredine se

prate promene na:

� biološki monitoring zagađenosti vazduha (pri čemu se kao bioindikatori

koriste lišaji i mahovine)

� biološki monitoring zagađenosti vodene sredine (bioindikatori promene stanja

su alge, fauna bentosa, bakterije, ribe itd.)

� biološki monitoring zagađenosti zemljišta

Bioindikaciju je moguće izvoditi na svim nivoima organizacije živih sistema,

počevši od molekularnog, preko biohemijsko-fiziološkog, celularnog, individualnog,

populacionog, specijskog, biocenološkog (ekosistemskog), biomskog završno sa

biosfernim.

Jedan od široko prihvaćenih i vrlo često upotrebljavanih instrumenata u

otkrivanju zagađenja, metodom bioindikacije jeste organizam indikator. U ovom

slučaju uticaj polutanata na organizam reflektuje se na morfološkom, anatomskom,

fiziološkom i genetskom planu, pa dolazi do smanjivanja broja jedinki jedne

populacije, a u krajnjoj liniji i njenog propadanja i nestajanja sa određenog


6

zagađenog prostora. Za razliku od fizičko-hemijskih metoda koje daju samo presek

trenutnog stanja i koje nisu u mogućnosti da predvide realni efekat komleksnog

uticaja različitih faktora na živa bića na mestu na kojem ona žive, metode

bioindikacije sagledavaju vremensku dimenziju negativnog delovanja polutanta u

ekosisitemu, sa jedne, odnosno zasnivaju se baš na realnom odgovoru živih bića na

istovremeni zbir svih uticaja različitih faktora, sa druge strane. Kada su u pitanju

fizičko-hemijske metode postoji konstantan rizik da se u trenutku merenja pogodi

baš period kada je koncentracija zagađujućeg agensa neuobičajeno smanjena ili

uvećana, pa se sledstveno tome izvode pogrešni zaključci i dolazi u zabludu. U

slučaju metoda bioindikacije do ovakve greške ne može da dođe. Takođe važno je

istaći da rezultati i zaključci do kojih se dolazi metodom bioindikacije govore i o

kumulativnom efektu dugotrajnog efekta malih, ali i rastućih koncentracija nekih

zagađujućih supstanci, što se ne može detektovati danas poznatim metodama

fiziko-hemijske indikacije (Stamenković, 2006).

Metode bioindikacije aerozagađenja korišćenjem organizama indikatora veoma

su značajne i zato što se na relativno jednostavan, brz i jeftin način može sprovesti

monitoring kvaliteta životne sredine. Dobar primer za prethodno rečeno su lišaji koji

godinama naseljavaju koru drveta, svakodnevno žive u realnim, promenljivim

uslovima životne sredine i reaguju na iste u dugom vremenskom periodu. Stoga

svojim prisustvom lišaji pokazuju stvarno stanje zagađenosti vazduha na mestu na

kojem žive, a na taj način ukazuju i na stvarni, dugotrajni proces negativnog uticaja

na ljude i ostale žive organizme datog područja (Stamenković, 2006).

1.3. Karakteristike lišaja

1.3.1. Šta su lišaji?

Lišaji su jedinstvena grupa živih organizama, sastavljena od predstavnika

različitih carstava živog sveta- algi i gljiva. Gljive koje ulaze u ovakvu simbiozu

pripadaju askomicetama (Ascomycotina) ili bazidiomicetama (Basidiomycotina), dok

alge pripadaju razdelima Chlorophyta i Cyanophyta. Upravo njihova dualistička

priroda omogućila im je tako uspešan opstanak, razvoj i distribuciju na


najrazličitijim staništima širom sveta. Ova izuzetno uspešna kombinacija rezultirala

je u oko 20.000 poznatih vrsta lišaja danas

Lišaji nastanjuju najrazličitije podloge,

biljaka, stena i zemljanih supstrata do podloga koje su nastale kao proizvod ljudske

aktivnosti. Jedan od važnih uslova za razvoj lišaj

dugom vremenskom period

umerenih i tropskih zona.

1.3.2. Morfološka građa lišaja

U morfološkom pogledu razlikuju se tri osnovan tipa talusa:

žbunasti. Korasti tip (slika 1)

obliku tanje ili deblje kore pokriva površinu različitih podloga.

najmnogobrojniji i od ukupnog broja

koji se javljaju između koratih lišaja i podloge koju naseljavaju razlikuju se epigeni i

endogeni korasti lišaji. Epigeni naseljavaju površinu podloge, a en

više zalaze u nju. Prvih ima znatno više nego drugih.

obliku listastih lobula različitih oblika i veličine pričvršćuje za različite supstrate

pomoću hifa grupisanih u snopiće, takozvanih rizina, poj

ili ponekad specijalnog, ventralno postavljenog organa tzv. gomfe. Žbunasti tip

(slika 3), u morfološkom pogledu najkompleksniji, predstavljen je manje ili više

razgranatim talusom. Može biti ž

kod nekih vrsta dostiže i znatne dimenzije, a veoma često je pričvršćen gomfom

(Savić, 1995).

Slika 1: Amandinea

punctata



je u oko 20.000 poznatih vrsta lišaja danas (Savić, 1995).

Lišaji nastanjuju najrazličitije podloge, od kore različitih vrsta drvena

zemljanih supstrata do podloga koje su nastale kao proizvod ljudske

aktivnosti. Jedan od važnih uslova za razvoj lišaja je stabilnost podloge u dovolj

periodu. Lišaji su rasprostranjeni od arktičkih područja do

Morfološka građa lišaja

U morfološkom pogledu razlikuju se tri osnovan tipa talusa:

(slika 1) karakteriše manje ili više izdiferenciran talus

obliku tanje ili deblje kore pokriva površinu različitih podloga.

najmnogobrojniji i od ukupnog broja vrsta oko 80% takvog su oblika.


sti lišaji. Epigeni naseljavaju površinu podloge, a en

Prvih ima znatno više nego drugih. Listasti tip talusa


grupisanih u snopiće, takozvanih rizina, pojedinačnih hifa zvanih

ponekad specijalnog, ventralno postavljenog organa tzv. gomfe. Žbunasti tip

, u morfološkom pogledu najkompleksniji, predstavljen je manje ili više

Može biti žbunastog, vlaknastog, bradatog i


Slika 2: Parmelia

sulcata

Slika 3:


7


od kore različitih vrsta drvenastih

zemljanih supstrata do podloga koje su nastale kao proizvod ljudske

a je stabilnost podloge u dovoljno

od arktičkih područja do

U morfološkom pogledu razlikuju se tri osnovan tipa talusa: korasti, listasti i

više izdiferenciran talus koji u

obliku tanje ili deblje kore pokriva površinu različitih podloga. Oni su

vrsta oko 80% takvog su oblika. Od odnosa


sti lišaji. Epigeni naseljavaju površinu podloge, a endogeni manje-

Listasti tip talusa (slika 2) se u


edinačnih hifa zvanih rizoidi

ponekad specijalnog, ventralno postavljenog organa tzv. gomfe. Žbunasti tip

, u morfološkom pogledu najkompleksniji, predstavljen je manje ili više

bunastog, vlaknastog, bradatog i sličnog oblika koji


Slika 3: Ramalina

farinacea


8

1.3.3. Upotreba lišaja

Lišaji se koriste za razne namene: jelo ljudi, ishranu stoke, kao lek i za

dobijanje parfema i boja.

Za jelo može da posluži Cetraria islandica. Zbog sadržaja cetrarne kiseline, koja

pripada lišajskim kiselinama, gorkog je ukusa. Kiselina se lako otklanja i tada, zbog

sadržaja skroba, na nekim mestima kao što je Island upotrebljava se za ishranu.

Od skroba se spravlja hleb i druga jela. Lecanora esculenta i Gyrophora esculenta

mogu se upotrebiti za spravljanje hleba. Foliozni lišaj Umbilicaria sp. u Japanu se

jede pripremljen uglavnom kao salata i smatra se delikatesom (Savić, 1995).

Lišajima se hrane životinje, divlje i domaće, i to u hladnim predelima gde

predstavljaju glavni deo biljnog sveta. Od osobitog je značaja Cladonia rangiferina

kao hrana irvasima i drugim životinjama kao što su svinje, ovce, krave. Kao izvor

hrane irvasima u značajnom procentu učestvuju i vrste rodova Cetraria, Alectora i

Usnea. U pustinjama Libije ovce se prehranjuju lišajem Lecanora esculenta, koji se

nalazi u znatnim količinama u vidu debljih naslaga na zemlji i na stenama (Savić,

1995).

U narodnoj medicini primena lišaja ima dugu istoriju. Već je u starom Egiptu

(17.ili 18. vek p. n. e.) najverovatnije korišćena vrsta Pseudoevernia furfuracea. I

sam Hipokrit je preporučivao korišćenje vrste Usnea barbata za lečenje izvesnih

bolesti. U srednjem veku neke vrste lišaja bile su cenjene od strane tadašnjih

medicinara i predstavljale su značajan artikal u Evropi, kao npr. Lobaria

pulmonaria, Parmelia sulcata ili Peltigera canina. Korišćenje lišaja u narodnoj

medicini očuvalo se do današnjih dana u maloj meri. Neki lišaji, kao Cetraria

islandica, danas se koriste u naučnoj medicini. Cetraria cucullata zbog sadžaja

vitamina C služi za suzbijanje avitaminoza, a u izvesnim lišajima otkrivene su

materije sa antibiotičkim dejstvom. Jedna od njih je žuti pigment tzv. usninska

kiselina, širokospektralni antibiotik koji je danas našao široku primenu u mnogim

komercijalnim proizvodima i efikasan je u tretiranju spoljašnjih upalnih procesa i

površinskih rana (Savić, 1995).


9

Evernia prunastri je zbog aromatičnih sastojaka ranije predstavljala dragocenu

sirovinu u parfimeriji. Različita esencijalna ulja i derivati depsida su ekstrahovani iz

vrsta roda Evernia, Parmelia i Ramalina. Komercijalno sakupljanje ovih lišaja za

potrebe industrije parfema je i dalje aktivno u južnoj Francuskoj i kod nas.

Lišaji se pominju kao izvor veoma cenjene purpurne boje već kod starih Grka i

široko su korišćeni u Mediteranskom području. U severnoj Evropi su česte vrste

roda Parmelia, Evernia i Ochrolechia sakupljane za bojenja vune. Do današnjih

dana se koriste za dobijanje različitih nijansi purpurne, crvene, oker i braon boje

(Savić, 1995). Poznata boja lakmus upotrebljena u hemiji kao indikator za

određivanje pH vrednosti dobija se iz lišaja roda Rocella. Postoji industrijsko

prerađivanje lišaja za dobijanje alkoholnih pića, alkohola i tanina.

Specifičnosti lišaja kao njihova dugovečnost, fiziološka aktivnost u povoljnim

uslovima i nezavisno od godišnjeg doba itd. čini ih pogodnim bioindikatorima.

1.3.4. Lišaji kao biološki indikatori

Osetljivost lišaja na zagađen vazduh poznata je odavno. Već je sredinom 19.

veka nestanak lišaja iz Luksemburškog parka u Parizu doveden u vezu sa

aerozagađenjem. Od tada pa do danas obavljena su mnoga lihenološka istraživanja

u urbanim sredinama i industrijskim područjima širom sveta, koja su potvrdila

izuzetnu selektivnu osetljivost lihenoflore prema različitom stepenu kvaliteta

vazduha. Naročito su osetljivi na povišenu koncentraciju SO2, najvećeg gradskog

zagađivača, tako da se na osnovu kvalitativnog i kavntitativnog registrovanja

prisutnih epifitnih vrsta lišaja mogu izraditi tzv. “lišajske karte aerozagađenja”

(Savić, 1995).

Specifičnosti lišaja koje ih čine veoma osetljivim na smanjenje kvaliteta

vazduha:


10

� Lišaji nemaju nikakav površinski zaštitni sloj (kutikuka, parafin i sl.) na svom

talusu tako da polutanti nesmetano prodiru unutar talusa lišaja i negativno

utiču na ćelije algi i gljiva.

� Lišaji se hrane usvajajući hranljive supstance isključivo iz vazduha i iz

padavina tako da uz hranljive supstance usvajaju i one škodljive.

� U hidratisanom stanju lišaji su osetljiviji nego kada su suvi jer je onda

povišen nivo njihovog metabolizma. Hidratisano stanje se javlja upravo u

vreme kada padavine “ispiraju” iz vazduha različite supstance, od kojih i one

koje su štetne, donoseći ih do talusa lišaja.

� Za razliku od vaskularnih biljaka, lišaji nemaju mogućnost da odbace

pojedine delove tela (listove npr.) i da se na taj način oslobode štetnih

supstanci akumuliranih u tim delovima. Isto tako, akumulacija štetnih

supstanci u telu lišaja je pospešena činjenicom da lišaji nemaju mogućnost

izlučivanja. Praktično, ono što jednom usvoje ostaje trajno u njihovom telu.

� Lišaji metabolišu u toku cele godine.

� Lišaji imaju spor rast. Stoga negativni uticaji ne mogu da budu brzo sanirani,

odnosno negativne uticaje je moguće pratiti u dugom vremenskom periodu.

� Simbioza između alge i gljive vrlo je delikatna i aerozagađenje je lako

destabilizuje (Stamenković, 2006).

Nisu sve vrste lišaja podjednako osetljive na različite nivoe aerozagađenja.

Tolerantnije vrste odlikuje mala površina talusa i relativno izraženija brzina rasta.

Što je površina talusa lišaja veća u odnosu na njegovu zapreminu lišaj je osetljiviji

na zagađenje. Lišajske vrste žbunastog tipa talusa koje imaju veliku površinu

izloženu spoljnim uticajima po pravilu prve nestaju iz zagađene sredine, potom

lišajske vrste listastog tipa talusa, dok su lišaji korastog tipa talusa najotporniji

(Stamenković, 2006).

Nakon akcidenta u Černobilju maja 1986. Godine, mnogim istraživanjima je

potvrđeno da lišaji preko radioaktivnih padavina akumuliraju i radionuklide i da

mogu predstavljati dobre bioindikatore nivoa radiozagađenja (Savić, 1995).

Lišaji zbog svojih specifičnih morfofizioloških osobina akumuliraju usvom

talusu i teške metale (Savić, 1995).


11

1.4. Dosadašnja istraživanja lišajske flore u Republici

Srbiji

Sa područja Srbije lišaji se prvi put pominju sredinom 19. veka u radu Josifa

Pančića (Pančić, 1859), gde je navedeno nekoliko taksona sa neodređenog područja

srednje Srbije. Od 1888. do 1890. godine Simić započinje prikupljanje lišaja na

području Srbije i navodi 88 taksona, što ujedno predstavlja i prvi prilog za floru

lišaja u Srbiji. Kompilacija najvećeg dela lihenoloških radova koji su objavljeni 40-

tih godina prošlog veka predstavljena je u “Podromusu lišajeva Jugoslavije” (Kušan,

1953). Rad Kušana je ujedno poslužio kao osnova za rad Gajića i Koraća “Pregled

lišaja u Srbiji” (1991). Tokom sedamdesetih i osamdesetih godina 20. veka niz

značajnih priloga daje Murat Murati. U delu “Flora lišajeva Jugoslavije” Murati

(1992, 1993) daje ujedno i najpotpuniji doprinos lihenoflori za područje bivše

Jugoslavije (Savić, 1995).

Tokom 1999/2000. godine realizovano je istraživanje epifitske lihenoflore Vranja

i uže okoline (Pejčinović et al. 2000).

U novije vreme Cvijan i Stamenković započinju korišćenje lišaja kao

bioindikatora aerozagađenja na prostoru Srbije, a naročito u njenom jugoistočnom

delu. Ovom metodom određivanje kvaliteta vazduha sprovedeno je u Pirotu, Nišu,

Vranju, Knjaževcu, Beogradu (Stamenković 2002; Stamenković & Cvijan 2003,

2004, 2010; Cvijan 2008).


2. Geoklimatske karakteristike opštine Sokobanja

Sokobanjska kotlina predstavlja jednu od unutrašnjih kotlina Karpatsko

balkanskog palninskog venca. To je manja

(1098 m) i grebena Krstatac (1069 m). Strmi krečnjački odseci Device, Ozrena i

Leskovika čine južni obod k

Zapadni obod čine Oštrikovac, Beljevina i Rožanj koji je odvajaju od Moravske

doline na zapadu. Ovako ograničena Sokobanjska kotlina zahvata površinu od

515,5 km² i izdužena je u pravcu istok

hidrografskom pogledu je or

predstavlja zasebnu, dobro izdvojenu gegrafsku celinu

Slika 5: Položaj opštine Sokobanja


Geoklimatske karakteristike opštine Sokobanja

Sokobanjska kotlina predstavlja jednu od unutrašnjih kotlina Karpatsko

balkanskog palninskog venca. To je manja oblast u centralnom delu istočne Srbije

(slika 5), ograničena sa svih strana planinama

srednjih visina (ispod 1600m). Ona leži između

planine Rtanj na severu, Ozrena, Leskovika i

Device na jugu i između moravske doline na

zapadu i timočke na istoku. Granice Sokobanjske

kotline veoma se jasno ističu. Od obl

na severu je odvaja visok i dugačak greben Rtnja

sa vrhom Šiljak (1560 m). Na istoku, prema

Timočkom basenu, granica ide preko Slemena


Leskovika čine južni obod kotline i odvajaju je od Golaka i moravske doline na jugu.



515,5 km² i izdužena je u pravcu istok-zapad. Nagnuta je prema zapadu i u

hidrografskom pogledu je orijentisana u istom pravcu. Oblast po svom položaju

bro izdvojenu gegrafsku celinu koja, ipak, zahvaljujući

Slika 4: Panorama Sokobanje


12

Geoklimatske karakteristike opštine Sokobanja

Sokobanjska kotlina predstavlja jednu od unutrašnjih kotlina Karpatsko-

centralnom delu istočne Srbije

ograničena sa svih strana planinama

srednjih visina (ispod 1600m). Ona leži između

planine Rtanj na severu, Ozrena, Leskovika i

Device na jugu i između moravske doline na

Granice Sokobanjske

jasno ističu. Od oblasti Crne reke

na severu je odvaja visok i dugačak greben Rtnja

sa vrhom Šiljak (1560 m). Na istoku, prema

Timočkom basenu, granica ide preko Slemena


otline i odvajaju je od Golaka i moravske doline na jugu.



Nagnuta je prema zapadu i u

Oblast po svom položaju

koja, ipak, zahvaljujući


13

izvesnim geomorfološkim elementima nije sasvim izolovana. Preko Bovanske klisure

na zapadu i Skrobničke na jugu ova oblast povezuje Moravsku i Timočku dolinu

(Dakić, 1967).

Sokobanja je najveće naseljeno mesto u kotlini (oko 8000 stanovnika) koje se

nalazi na nadmorskoj visini od oko 400 m (Dakić, 1967). Relativna udaljenost

kotline od glavnih magistralnih puteva onemogučili su razvoj industrije, tako da su

se kao osnovne privredne grane nametnuli turizam, poljoprivreda i rudarstvo.

Teritorija optštine Sokobanja karakteriše se složenim strukturnim i tektonskim

sklopom koji se ogleda u prisustvu brojnih raseda i rasednih zona koji u različitim

pravcima presecaju složene geološke tvorevine. U regionalnom smislu sokobanjska

kotlina predstavlja strukturnu potolinu poznatu kao Sokobanjski tercijarni basen.

Formiranje ovog basena omogućeno je dubokim rasedima duž kojih su se spuštali

mezozojski sediment što je dovelo do stvaranja duboke depresije koja je kasnije u

geološkoj evoluciji bila ispunjena vodom (Radivojević et al. 2012).

Složena tektonska evolucija Sokobanjskog basena uslovila je da se u njegovom

sastavu nalaze stene različitih geoloških formacija i sastava. Najviše su zastupljene

sedimentne tvorevine, zatim kristalasti škriljci i vulkanske stene čija se starost

procenjuje na više od milijardu godina (Dakić, 1967).

Reljef opštine Sokobanja je izrazito složen. Morfološka raznolikost je izražena u

vidu tri veće celine:

1. zona kotlinskog dna- obuhvata aluvijalnu ravan Moravice

2. zona pobrđa ili zona prelaznog pojasa

3. zona planinskog pojasa koja predstavlja obod kotline (Anonymous, 2007)

U ovoj oblasti hidrografski se razlikuju dva predela. Prvom pripada viša

krečnjačka zona karsne hidrografije, a drugom niži delovi oblasti satavljeni od

debelih jezerskih naslaga i zapadni obod sastavljen od kristalastih škriljaca. Glavni

rečni tok ove oblasti je Moravica. Njene veće pritoke su Sesalska reka, Vošačka

reka, Železovac i Jošanička reka (Dakić, 1967; Marković, 1977). Pored Moravice,

termalni izvori predstavljaju značajna hidrološka obeležja ovog prostora. Na


14

prostoru opštine postoji šest termalnih izvora (Radivojević et al. 2012). Poseban

hidrografski objekat predstavlja i Bovansko jezero. Nastalo je podizanjem brane na

ulazu Moravice u Bovansku klisuru.

Pedološki sastav u ovoj oblasti je raznovrstan: oko Moravice i Sesalske reke

predstavljen je aluvijumom, na pobrđu je smonica, gajnjača i podzol, u planinskom

pojasu preovlađuje krečnjačko zemljište- skeletno i skeletoidno opodzoljeno (Dakić,

1967).

Klima Sokobanjske kotline je umereno kontinentalna, ali s obzirom na položaj

kotline i reljef, ona se odlikuje izvesnom specifičnošću. Na osnovu izvršene

klimatske rejonizacije Srbije Sokobanjska kotlina je svrstana u Sokobanjsko

knjaževački klimatski rejon u kome je zastupljena umereno-kontinentalna klima sa

toplim letima i blagim zimama i godišnjim amplitudama temperature do 23ºC i u

kome se u pluviometrijskom režimu mestimično osećaju mediteranski uticaji

(Pavlović et al. 2011).

Na osnovu klimadijagrama Sokobanje po Walter-u (slika 6) vidi se da je

srednja mesečna temperatura

vazduha 10,4°C i da srednja

godišnja količina padavina

iznosi 537 mm. U toku leta

zapaža se kratak sušni period i

nešto duži polusušni period, a

najviše padavina izluči se

tokom zime i proleća.

U toku godine ima sedam meseci sa mrazem, od kojih su tri sa

srednjim temperaturnim minimumom ispod 0°C (januar, februar i decembar).

Srednji minimum najhladnijeg meseca iznosi -6,3°C, a apsolutni minimum je -

23,5°C.

Slika 6: Klimadijagram Sokobanje po Walter-u (izvor: www.vet.bg.ac.rs )


15

Na osnovu ruže vetrova (slika 7)

uočava se da dominantan vetar

duva iz pravca zapada, a vrlo je čest

i jugoistočni vetar.

Tabela 1 : Srednje mesečne temperature Sokobanje (u°C) (izvor: Dimitrijević et al. 2010)

Per. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Amp. 1901-

30. -

2,5 0,3 5,1 10,3 16,5 19,5 20,5 20,5 16,2 11,0 4,8 0,5 10,2 23,0

1931-60.

-1,2

0,2 4,6 10,6 15,8 19,2 21,4 20,7 16,5 10,9 5,6 1,9 10,5 22,6

1961-90.

-1,4

0,8 5,1 11,1 16,0 19,2 20,9 20,4 16,4 10,4 5,2 0,8 10,4 22,3

1991-00.

-0,3

1,1 5,4 11,2 15,8 19,0 20,8 20,6 16,2 11,0 4,8 1,4 10,6 22,3

XXvek -1,6

0,6 5,0 10,8 16,0 19,2 20,9 20,6 16,3 10,8 5,1 1,2 10,4 22,5

Slika 7: Ruža vetrova u Sokobanjskoj kotlini

(izvor: Pavlović et al., 2011)


16

Tabela 2: Režim padavina u Sokobanjskoj kotlini u navedenim periodima (mm) (izvor: Dimitrijević et al., 2010)

Periodi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

1901-1930.

40 33 36 59 67 68 48 36 32 62 53 44 578

1931-1960.

36 39 31 51 67 62 54 42 42 63 60 52 599

1961-1990.

48 50 53 73 85 76 52 56 49 52 67 60 711

1991-2000.

47 48 49 54 65 66 58 49 48 46 65 67 663

XX vek 44 42 42 59 71 68 53 45 43 55 61 55 637

U Sokobanji je prisutna reliktna šumska vegetacija mečje leske, koja je pre

svega karakteristična za klisuru Moravice. Klimatogena zajednica šire okoline

Sokobanje je šuma sladuna i cera sa grabićem (Mišić & Dinić, 2000). Flora se

odlikuje brojnim endemičnim i reliktnim biljnim vrstama (Nepeta rtanjensis,

Ramonda serbica, Edraianthus serbicus, Centaurea atropurpurea) koje ovom

području daju neprocenjivu florističku vrednost (Ranđelović & Avramović, 2004).


17

3. Materijal i metode

U radu je korišćen metod lišajske indikacije kvaliteta vazduha putem

prepoznavanja, sakupljanja, detekcije i kartiranja lišaja kao i izračunavanja indeksa

atmosferske čistoće IAP (index of atmospheric purity) i na osnovu toga obrazovanje

zona indikacije različitog stepena kvaliteta vazduha u Sokobanji.

Lišajski materijal je prikupljan tokom jeseni 2012. i proleća i leta 2013. godine

na urbanom području Sokobanje.

Pre terenskog rada obezbeđena je karta istraživane oblasti, radi obeležavanja

tačaka na kojima se posmatraju i sakupljaju uzorci sa drvenastih vrsta (ukoliko se

pronađeni lišaj ne može identifikovati na licu mesta uklanja se sa kore drveta i

pakuje u odgovarajuću ambalažu-kovertu pri čemu se na ambalaži piše broj drveta

sa kojeg je uzet lišaj na datoj istraživanoj tački). Identifikacija je obavljena

korišćenjem ključeva za determinaciju (Kušan, 1953; Murati, 1992; Partl, 2009).

Osim pribora za posmatranje (lupa), za određivanje pokrovnosti (mreža) i za

uzimanje uzoraka (skalpel, nož) neophodna je i beležnica u kojoj se pored svake

vrste lišaja beleži i vrsta drveta na kojoj lišaji nađeni kao i njihova pokrovnost.

Nakon svih ovih koraka izračunava se indeks atmosferke čistoće prema formuli:

�� = 110�

�� × ��

Gde je: IAP – indeks atmosferske čistoće, Q – ekološki indeks svake vrste, f –

koeficijent koji predstavlja pokrovnost svake konstatovane vrste na svakom

istraživanom mestu (izražava se vrednostima 1-5).


18

Dobijene IAP vrednosti za svaku istraživanu tačku nanose se na kartu

ispitivane oblasti, a onda se sve vrednosti koje su u izvesnim intervalskim

granicama spajaju izometrijskim linijama pri čemu se razdvajaju zone

različitog stepena aerozagađenja.

Zone različitog stepena aerozagađenja:

• “normalna zona” – obuhvata područja u kojima je vazduh čist ili sa vrlo

niskom koncentracijom SO2 od 0,0 do 30-40 µg/m3, IAP>19

• “zona borbe” – u ovoj zoni nalaze se lišajske vrste koje indikuju

koncentraciju SO2 od 30 do 150 µg/m3, IAP≈9-19

• “lišajska pustinja” – u ovoj zoni koncentracija SO2 je u velikom delu

godine viša od 170 µg/m3, IAP≈3-8


19

4. Rezultati

4.1. Pregled konstatovane lišajske flore

Na osnovu sprovedenog istraživanja kvaliteta vazduha korišćenjem lišaja kao

bioindikatora i izračunavanjem indeksa atmosferske čistoće dobijeni su sledeći

rezultati:

Analizom sakupljenih uzoraka konstatovano je da se područje Sokobanje

odlikuje relativno siromašnom lišajskom florom u odnosu na svoje bio-geo-

klimatske osobenosti. Na istraživanom području konstatovana je 21 vrsta lišaja iz

15 rodova (Tabela 3). Najzastupljeniji rod je Melanelia, zastupljen sa četiri vrste (M.

acetabulum, M. exasperata, M. exasperatula i M. subaurifera). Za njom slede rodovi

Parmelia, Physcia i Physconia, koji su zastupljeni sa po dve vrste (Parmelia sulcata,

P. tiliacea; Physcia adscendens, Physcia aipolia; Physconia enteroxantha, Physconia

grisea). Ostali rodovi su zastupljeni sa po jednom vrstom.

Najučestalije vrste lišaja i sa najvećom pokrovnošću jesu: Xanthoria parietina

(100%), Parmelia sulcata (79,17%), Physcia adscendens (75%) i Phaeophyscia

orbicularis (70,83%). Nešto manju učestalost imaju vrste: Candelariella

xanthostigma (37,15%), Hypogymnia physodes (37,15%), Parmelia tiliacea

(29,17%), Melanelia subaurifera (25%), Physcia aipolia (25%), Physconia

enteroxantha (25%), Physconia grisea (25%). Vrste sa najmanjom učestalošću su:

Buelia punctata (16,67%), Melanelia acetabulum (12,5%), Evernia prunastri

(8,33%), Lepraria incana (8,33%), Pertusaria amara (8,33%), Lecanora carpinea

(4,17%), Melanelia exasperata (4,17%), Melanelia exasperatula (4,17%),

Parmelina pastillifera (4,17%), Pseudoevernia furfuracea (4,17%).


20

Tabela 3: Vrste lišaja konstatovane na istraživanom području

Lišaji Autor

Buellia punctata (Hoffm.) A. Massal.

Candelariella xanthostigma (Ach.) Lettau

Evernia prunastri (L.) Ach.

Hypogymnya physodes (L.) Nyl.

Lecanora carpinea (L.) Vain.

Lepraria incana (L.) Ach.

Melanelia acetabulum (Neck.) Essl.

Melanelia exasperate (De Not) Essl.

Melanelia exasperatula (Nyl.) Essl.

Melanelia subaurifera (Nyl.) Essl.

Parmelia sulcata Taylor

Parmelia tiliacea (Hoffm.) Hale

Parmelina pastillifera (Harm.) Hale

Pertusaria amara (Ach.) Nyl.

Phaeophyscia orbicularis (Neck.) Moberg

Physcia adscendens (Fr.) Oliv.

Physcia aipolia (Ehrh. ex Humb.) Fürnr.

Physconia enteroxantha (Nyl.) Poelt.

Physconia grisea (Lam.) Poelt.

Pseudoevernia furfuracea (L.) Zopf.

Xanthoria parietina (L.) Th. Fr.


21

Tabela 4: Vrste lišaja konstatovane na istraživanom području i tačke na kojima su

pronađene

Lišaji Istraživane tačke

Buellia punctata 2, 5, 18, 19

Candelariella xanthostigma 1, 2, 3, 5, 6, 9, 10, 13, 23

Evernia prunastri 9, 22

Hypogymnya physodes 1, 4, 8, 9, 13, 14, 19, 21, 24

Lecanora carpinea 6

Lepraria incana 4, 5

Melanelia acetabulum 12, 13, 19

Melanelia exasperate 6

Melanelia exasperatula 12

Melanelia subaurifera 2, 9, 11, 12, 22, 24

Parmelia sulcata 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15,

16, 17, 20, 22, 23, 24

Parmelia tiliacea 2, 3, 4, 6, 9, 14, 15

Parmelina pastillifera 9

Pertusaria amara 6, 13

Phaeophyscia orbicularis 1, 2, 4, 5, 7, 8 ,9, 10, 11, 12, 13, 14,

15, 17, 18, 23, 24

Physcia adscendens 1, 2, 3, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14,

18, 19, 22, 23, 24

Physcia aipolia 5, 12, 14, 19, 20, 21

Physconia enteroxantha 1, 3, 8, 10, 12, 13

Physconia grisea 12, 14, 18, 20, 21, 22

Pseudoevernia furfuracea 4

Xanthoria parietina 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13,

14 ,15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23,

24


22

Tabela 5 : Istraživane tačke, vrednost ekološkog indeksa svake vrste (Q), koeficijent pokrovnosti, procenat nalaženja svake vrste i vrednosti indeksa atmosferske čitoće (IAP)

Q Istraživana tačka /vrste

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 %

6.5 Buelia punctata 4 3

3 2 16.67

6.33 Candelariella xanthostigma

5 2 5 3 1 1 5 2 2 37.5

7.5 Evernia prunastri 1 1 8.33

6.33 Hypogymnia physodes 5 2 1 3 4 4 4 5 4 37.5

6 Lecanora carpinea 1 4.17

7 Lepraria incana 5 1 8.33

7.66 Mellanelia acetabulum

1 1 1 12.5

6 Melanelia exasperata

5 4.17

9 Melanelia exasperatula 1 4.17

6.16 Melanellia subaurifera 1 1 1 1 4 1 25

5.42 Parmelia sulcata 5 3 3 5 2 2 2 4 1 2 4 5 4 5 3 4 3 4 2 79.17

6.85 Parmelia tiliacea

2 5 3 3 1 1 2 29.17

9 Parmelina pastillifera

1 4.17

7.5 Pertusaria amara

1 1 8.33

5.64 Phaeophyscia

orbicularis 5 5 5 5 4 5 5 4 1 5 4 4 4 5 5 4 4 70.83

5.88 Physcia adscedens 5 5 2 4 5 5 5 1 1 4 2 3 2 5 4 4 1 4 75

6 Physcia aipolia 5 1 1 4 3 4 25

6.33 Physconia

enteroxantha 3 5 5 4 5 1 25

5.5 Physconia grisea 3 4 5 5 2 5 25

6 Pseudoevernia furfuracea

1 4.17

5.25 Xanthoria parietina 2 1 2 5 4 2 4 4 1 3 1 3 5 1 4 5 4 3 5 5 3 2 4 4 100

IAP

18 14 12 14 18 9 8 13 11 12 3 17 15 11 7 5 8 12 12 9 8 11 8 11


23

Podloga sa koje su lišaji sakupljani je kora različitih drvenastih vrsta (tabela 6),

a najčešće su vrste iz rodova: Tilia, Juglans i Prunus.

Tabela 6: Lista drvenastih biljaka i istraživanih tačaka sa kojih su sakupljani lišaji

Biljka Istraživana tačka

Acer sp. 9

Aesculus hippocastanum 5

Catalpa speciosa 9, 14

Fraxinus ornus 1, 4, 13, 18

Juglans regia 2, 3, 4, 7, 9, 10, 17, 21, 22, 24

Malus domestica 10

Populus sp. 16, 17

Prunus armeniaca 11

Prunus avium 11, 18, 24

Prunus domestica 4, 12, 14, 15, 17, 20, 23, 24

Pyrus communis 8

Robinia pseudoacacia 3, 7, 13

Tilia sp. 1, 2, 3, 5, 6, 9, 12, 14, 18, 19, 20, 23

4.2. Definisanje zona različitog stepena

aerozagađenja

Za svaku istraživanu tačku izračunat je indeks atmosferske čistoće (IAP), na

osnovu koeficijenta pokrovnosti (f) i ekološkog ndeksa (Q) svake vrste. Na osnovu

toga definisane su zone lišajske indikacije kvaliteta vazduha na urbanom području

Sokobanje (slika 8).

Izračunate vrednosti IAP kreću se od 3 do 18. Veće vrednosti indeksa ukazuju

na bolji kvalitet vazduha.


Slika 8: Zone lišajske indikacije kvaliteta vazduha u Sokobanji

Na dobijenoj karti uočavaju se dve zone lišajske indikacije aerozagađenja. Prva

je zona “borbe” koja obuhvata

16, 17, 20, 21 i 23. Ovu zonu okružuje “normalna” zona, koju karakterišu visoke

vrednosti IAP i u kojoj je vazduh boljeg kvaliteta nego u prvoj zoni. Ona obuhvata

relativnu periferiju grada sa tačkama: 2, 5, 8, 11, 12, 13, 14, 15,




je zona “borbe” koja obuhvata širi centar grada sa tačkama: 1, 3, 4, 6, 7, 9, 10,



periferiju grada sa tačkama: 2, 5, 8, 11, 12, 13, 14, 15,


24



a: 1, 3, 4, 6, 7, 9, 10,



periferiju grada sa tačkama: 2, 5, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 18, 19, 22 i 24.


25

5. Diskusija

U urbanom području Sokobanje prisutne su dve zone lišajske indikacije kvaliteta

vazduha: zona “borbe” i “normalna” zona. Ono što je karakteristično za ovo

područje je odsustvo zone “lišajske pustinje” koja se karakteriše niskim

vrednostima IAP, što govori o relatovno dobrom kvalitetu sokobanjskog vazduha.

Zona “borbe” obuhvata širi centar grada. U njoj je vazduh nešto lošijeg kvaliteta u

odnosu na periferiju jer je opterećen zagađujućim materijama koje potiču iz

motornog saobraćaja koji prolazi kroz centar grada.

Periferija grada pripada “normalnoj” zoni koju odlikuje vazduh relativno

neizmenjenog kvaliteta. Ovakvi rezultati su očekivani s obzirom da u Sokobanji ne

postoji značajniji izvor zagađenja vazduha (industrija i sl.). Pored toga vegetacija,

prisutna u Sokobanji, u velikoj meri ublažava zagađenje. Siromašniji diverzitet

lišaja u centru Sokobanje može se objasniti i dominacijom četinarskih vrsta u

pojedinim delovima, koje ne pogoduju rastu lišaja.

Kako ne postoje podaci o istraživanju vazduha ovakvog tipa na području

Sokobanje, za poređenje rezultata mogu se upotrebiti podaci lihenoloških

istraživanja dobijeni za okolne gradove: Niš (Stamenković & Cvijan, 2003),

Knjaževac (Stamenković & Cvijan, 2010) i Svrljig (Marković, 2008).

U Nišu je utvrđeno 42 taksona lišaja iz 18 rodova (Stamenković & Cvijan,

2003). Definisane su tri zone lišajske indikacije: zona “lišajske pustinje”, koja

obuhvata gotovo ceo urbani deo Niša, “prelazna zona” obuhvata južnu i severnu

periferiju Niša i “normalna zona“ definisana je sa 9 tačaka na brdu Bubanj i

autokampu Medijana.

U Knjaževcu je utvrđeno 22 taksona lišaja iz 12 rodova (Stamenković & Cvijan,

2010). Izračunavanjem IAP definisane su dve zone lišajske indikacije: “lišajska

pustinja” i “prelazna zona”.


26

U Svrljigu je utvrđeno 25 vrsta lišaja iz 14 rodova (Marković, 2008). Definisane

su sve tri zone lišajske indikacije: zona “lišajske pustinje”, “zona borbe” i “normalna

zona”.

Najsličnija situacija u pogledu raznovrsnosti lišaja je u Knjaževcu. Od 22

utvrđene vrste lišaja najfrekventnije su: Phaeophyscia orbicularis, Xanthoria

parietina, Physcia adscendens i Parmelia sulcata, isto kao u Sokobanji. Slični rodovi

su zastupljeni u oba područja. U Sokobanji nedostaju rodovi Flavoparmelia i

Lecidella, koji su prisutni u Knjaževcu, dok su u Knjaževcu odsutni rodovi:

Hypogymnia, Lepraria i Parmelina. Međutim, bez obzira na sve ove sličnosti, postoji

razlika u podeli područja na zone lišajske indikacije. Dok u Sokobanji izostaje zona

“lišajske pusinje, u Knjaževcu obuhvata veliki deo gradskog centra, a izostaje

“normalna” zona.


27

6. Zaključak

Sokobanja je mala opština u centralnom delu istočne Srbije. Broji oko 8000

stanovnika. Bioindikacija kvaliteta vazduha, kao ni fizičko-hemijska merenja

aerozagađenja nisu rađena na ovom području.

Metoda korišćena u radu je metoda izračunavanja IAP, na osnovu diverziteta i

brojnosti lišaja.

Lišaji su sakupljani sa kore više drvenastih vrsta, od kojih su najčešći rodovi:

Tilia, Juglans i Prunus.

Analizom sakupljenih uzoraka sa 24 tačke konstatovana je 21 vrsta lišaja u

okviru 15 rodova. Najzastupljeniji rod je Melanelia, zastupljen sa četiri vrste (M.

acetabulum, M. exasperata, M. exasperatula i M. subaurifera). Za njom slede rodovi

Parmelia, Physcia i Physconia, koji su zastupljeni sa po dve vrste (Parmelia sulcata,

P. tiliacea; Physcia adscendens, Physcia aipolia; Physconia enteroxantha, Physconia

grisea). Ostali rodovi su zastupljeni sa po jednom vrstom. Najučestalije vrste lišaja

su: Xanthoria parietina, Parmelia sulcata, Physcia adscendens i Phaeophyscia

orbicularis.

Izračunate vrednosti IAP kreću se od 3 do 18. Povezivanjem tačaka sa istim ili

sličnim vrednostima IAP utvrđeno je postojanje dve osnovne zone na urbanom

području Sokobanje koje indikuju različit stepen kvaliteta vazduha: zona “borbe”

obuhvata širi centar grada i “normalna” zona, koja obuhvata periferni deo

istraživanog područja.

Uvidom u dobijene rezultate može se zaključiti da je vazduh u urbanom

području Sokobanje relativno dobrog kvalieta.


28

7. Literatura

Anonymous, 2004: Zakon o zaštiti životne sredine. Službeni glasnik Republike

Srbije br.135

Anonymous, 2006: Lokalni ekološki akcioni plan opštine Sokobanja. Opština

Sokobanja, CHF International, Zaječar & United States Agency

International Development

Anonymous, 2007: Sokobanja- Master plan turističke organizacije. Ministarstvo

trgovine, turizma i usluga

Besermenji, S., 2007: Zagađenje vazduha u Srbiji. Geographical institute “Jovan

Cvijic” SASA, Collections of papers 57: 495-501

Dakić, B., 1967: Sokobanjska kotlina ekonomsko-geografska studija. Posebna

izdanja gegrafskog instituta “Jovan Cvijić”, Beograd

Dimitrijević, Lj., Radivojević, A., Filipović, I., 2010: Termički režim Sokobanjske

kotline. Glasnik Srpskog geografskog društva 1: 145-157

Kušan, F., 1953: Podromus flore lišaja Jugoslavije. Posebna izdanja Odjela za

prirodne nauke JAZU 2, Zagreb

Marković, J., 1977: Reljef sliva Sokobanjske Moravice. Zbornik radova geografskog

instituta “Jovan Cvijić” 29: 35-68

Marković, A., 2008: Lišajska indikacija kvaliteta vazduha u Svrljigu, Diplomski rad,

Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Nišu, Niš

Mišić, V., Dinić, A., 2000: Reliktna šumska zajednica u kllisuri Moravice kod

Sokobanje. Zbornik radova 6. Simpozijuma o flori jugoistočne Srbije i

susednih područja: 103-110

Murati, M., 1992: Flora lišajeva Slovenije, Hrvatske, Vojvodine, Bosne i


29

Hercegovine, Srbije, Kosova i Makedonije I. Univerzitet u Prištini, Priština

Pavlović, M., Radivojević, A., Dimitrijević, Lj., 2011: Climate of Sokobanja basin

and its influence on the development of agriculture. Journal of the

Geographical institute “Jovan Cvijic” 61(6): 13-30

Partl, A., 2009: Priručnik za invertizaciju i praćenje stanja. Državni zavod za zaštitu

prirode, Zagreb

Pejčinović, D., Bogdanović-Dušanović, G., Dušanović, D., 2000: Lichens flora in

Vranje and its vicinity. Proceeding 6th Symposium on Flora of southeastern

Serbia: 39-43

Radivojević, A., Filipović, I., Pavlović, M., 2012: Socio-geografska obeležja opštine

Sokobanja. TM 3: 1421-1437

Ranđelović, V., Avramović, D., 2004: Protected nature areas, flora and vegetation

in vicinity of Sokobanja. Natura Montenegrina 3: 379-386

Savić, S., 1995: Diverzitet lišaja (Lichens) Jugoslavije sa pregledom vrsta od

međunarodnog značaja. In: Stevanović, V., Vasić, V., (eds.): Biodiverzitet

Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. ECOLOBRI i

Biološki fakultet, Beograd, 151-157.

Stamenković, S., 2006: Bioindikacija stepena zagađenosti vazduha urbanih sredina

korišćenjem lišaja kao bioindikatora, Seminar Zagađenje vode i vazduha;

bioindikacija i biomonitoring- praktični aspekti, Biološki fakultet

Univerziteta u Beogradu, Institut za botaniku i Botanička bašta

“Jevremovac”

Stamenković, S., 2002: Bioindication of airpollution in Pirot by use of lichens.

Ekologija 37 (1-2): 33-40

Stamenković, S., Cvijan, M., 2003: Bioindication of airpollution in Niš by using

epiphytic lichens. Archives of Biological Science 56 (3-4): 133-140


30

Stamenković, S., Cvijan, M., 2004: Using epiphytic lichens for bioindication of air

pollution in Vranje. Archives of Biological Science 55 (3-4): 139-143

Stamenković, S., Cvijan, M., 2010: Determination of airpollution zones in Knjaževac

(South Eastern Serbia) by using epiphytic lichens. Biotehnology &

Biotehnologocal equipment 24: 278-283

http://www.vet.bg.ac.rs Klimadijagram

http://www.sokobanja.mobi Mapa Sokobanje

Documents

KORIŠĆENJE LIŠAJA KAO BIOLOŠKIH INDIKATORA · PDF filebioindikatori jesu lišaji zbog svoje visoke ... bioindikacije aerozagađenja upotrebom lišaja ... Pruža egzaktne podatke