KOSOVA DHE INTEGRIMI I SAJ N BASHKIMIN EVROPIAN:

Sfida e themelimit t shtetit funksional t bazuar n sundimin e

ligjit

Prgatitur nga Dr.jur. Robert Muharremi Universiteti Amerikan n Kosov (AUK) 13 April 2008

1

Prmbledhje ekzekutive

Funksionimi i sistemit t sundimit t ligjit sht m se i rndsishm pr zhvillimin ekonomik t Kosovs dhe integrimin e saj n Bashkimin Evropian. Ndonse ekziston nj prkushtim verbal nga autoritetet e Kosovs pr forcimin e sundimit t ligjit, problemet dhe sfidat me t cilat ballafaqohet Kosova n kt fush jan komplekse dhe t shumta, ndrsa duhet t investohet n shum burime pr t arritur deri te prmirsimet e nevojshme.

Sistemi juridik i Kosovs mund t prshkruhet si nj nga sistemet m komplekse dhe

m konfuze dhe i cili paraqet obstruksion pr sigurin dhe qartsin juridike. Proceset pr krijimin e legjislacionit parsor dhe dytsor krkojn m shum prqendrim n qasjen politikat-para-ligjit dhe duhet t jen m t hapura edhe m shum drejt transparencs dhe pjesmarrjes demokratike para miratimit t legjislacionit. Kosova ka nevoj pr siguri dhe qartsi juridike, veanrisht n fusha t ndieshme si, t drejtat pronsore, meq vetm nj siguri, qartsi dhe stabilitet i till juridik do t krijonte kornizn e domosdoshme pr investime dhe ndrmarrsi, e cila Kosovs do ti sillte zhvillimin m se t nevojshm ekonomik dhe stabilitetin social.

Nj sistem juridik i strukturuar mir mund ti shrbej qllimit t vet vetm nse

administrohet prej nj sistemi juridik t rregullt dhe funksional, i cili prkundr shum prpjekjeve ende mbetet njra prej shtyllave m t dobta t institucioneve publike t Kosovs. Investimet n burimet njerzore prmes arsimimit juridik m t mir n t dyja nivelet, at akademik dhe profesional paraqesin vetm nj prej elementeve m t rndsishme. Gjykatat kan nevoj pr m shum prkujdesje n form t financimit m t mir si dhe investimit n infrastruktur sepse n t kundrtn kapacitetet nuk do t mund t ballafaqohen n mnyr t suksesshme me numrin e madh t lndve t akumuluara nga vitet e kaluara. Funksionimi n mnyr t pavarur i Kshillit Gjyqsor t Kosovs ka rndsi parsore n sjelljen e rezultateve pozitive n sektorin e gjyqsorit, ndrsa sfida kryesore do t jet q t mos sigurohet thjesht nj pavarsi formale, por nj pavarsi substanciale e gjyqsorit nga ndrhyrjet e ekzekutivit, veanrisht n sfern e buxhetit dhe stafin e administrats.

Ndonse problemet dhe sfidat jan t shumfishta dhe t vshtira, shteti i ri i Kosovs

dhe prezenca e themeluar dhe e re e Bashkimit Evropian n fushn e sundimit t ligjit kan rastin q t ndrmarrin reforma t domosdoshme dhe t shmangin gabimet e bra gjat administrimit t prkohshm t UNMIK-ut. UNMIK-u mund t arsyetoj veprimet e veta duke prdorur argumentin se mandati i tij sipas Rezoluts 1244 (1999) i KSKB-a nuk lejonte q t shkohej m tutje n fushn e sundimit t ligjit. Nj shfajsim i till nuk mund t ekzistoj n shtetin e ri t Kosovs dhe me prezencs s re t BE-s n Kosov. Sundimi i ligjit do t jet fusha n t ciln Kosova dhe BE-ja do t vlersohen nse ishin n gjendje t prballen me prgjegjsit e prbashkta pr shtetin e ri t Kosovs.

2

I. Hyrje

N Komunikatn e vet t fundit pr Parlamentin dhe Kshillin Evropian, Komisioni i Komuniteteve Evropiane n mnyr eksplicite ka deklaruar se Kosova, sikurse pjesa tjetr e Ballkanit Perndimor ka nj perspektiv t qart dhe t prekshme t BE-s.1 Objektivi i fundit i nj perspektive t till t BE-s, me siguri do t ishte antarsimi i Kosovs n Bashkimin Evropian. Pr nj antarsim t till duhet t kalohet pragu i prcaktuar n nenin 49 dhe 6 t Traktatit t Bashkimit Evropian, prkatsisht, Kosova duhet t jet shtet evropian i cili respekton parimet e prcaktuara n nenin 6(1). N baz t nenit 6(1) t Traktatit t Bashkimit Evropian, parimet fundamentale mbi t cilat sht themeluar Bashkimi Evropian dhe t cilat duhet ti respektoj do antar i ri, prfshijn n mes tjerash edhe parimin e sundimit t ligjit.

Parimi i sundimit t ligjit rideklarohet edhe n t ashtuquajturat Kritere t Kopenhags t vitit 1993, t cilat duhet ti plotsoj do shtet kandidat, si kusht pr antarsim n Bashkimin Evropian. 2 Mirpo, Traktati i Bashkimit Evropian nuk prkufizon se far nnkuptohet me parimin e sundimit t ligjit. N t vrtet, ky parim, si nj prej parimeve fundamentale t s Drejts publike evropiane, ka nj numr kuptimesh dhe prfundimesh t ndryshme. Megjithat, prmbajtja e ktij parimi mund t nxirret prmes nj analize krahasuese t kushtetutave t shteteve antare t Bashkimit Evropian dhe jurisprudencs s Gjykats Evropiane t Drejtsis. II. Sundimi i Ligjit

Sundimi i ligjit, ose Rechtsstaat ose Etat de Droit si ekuivalent nga e Drejta kushtetuese gjermane dhe franceze, kan kuptimin e prgjithshm se, duhet t ekzistoj nj qeveri e ligjit dhe jo e njerzve.3 Pik s pari, kjo do t thot se gjithka duhet t bhet sipas ligjit, prkatsisht, do autoritet publik, i cili kryen ndonj veprim, q prndryshe do t ishte i gabuar ose q do t shkelte t drejtat e dikujt, duhet t jet n gjendje q t arsyetoj veprimet e veta si t autorizuara sipas ligjit (parimi i ligjshmris) 4. Konstatimi i dyt i parimit t sundimit t ligjit sht se autoriteti publik duhet t udhhiqet brenda kornizs s rregullave dhe parimeve, t cilat kufizojn pushtetin e liris s veprimit (diskrecionit), me qllim t parandalimit t shprdorimit t nj pushteti t till.5

1 Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Komunikat e komisionit pr Parlamentin Evropian dhe Kshillin Ballkani Perndimor: Prmirsimi i Perspektivs Evropiane, dat 5 mars 2008 (COM(2008) 127 final), f. 7. 2 Shtetet kandidate duhet t ken institucione stabile t cilat garantojn demokraci, sundim t ligjit , t drejta t njeriut dhe respektim dhe mbrojtje t pakicave. 3 Karl Doehring: Allgemeine Staatslehre, Heidelberg: 2000, p. 170, with reference to US Supreme Court, Marbury v. Madison, 1 Cranch 137, 2 L.Ed. 60 (1803). 4 William Wade/ Christopher Forsyth: Administrative Law, Oxford: 2004, p. 20. 5 William Wade/ Christopher Forsyth, pp. 20-21.

3

Asnj autoritet publik nuk mund t funksionoj pa ndonj shkall t liris s pushtetit t veprimit, mirpo nj pushtet i till duhet t ushtrohet brenda kufijve t ligjit dhe duhet ti nnshtrohet shqyrtimit t pavarur gjyqsor.

Kjo shpie deri te konstatimi i parimit t sundimit t ligjit, q domethn se, pr mospajtimet lidhur me ligjshmrin e veprimeve t autoriteteve publike duhet t vendosin gjykatsit, t cilt jan t pavarur nga ekzekutivi.6 Pr m tepr, parimi i sundimit t ligjit krkon q autoritetet publike t mos ken privilegje t panevojshme ose q pr ta n ligjin e zakonshm t ket prjashtime, por q t gjitha autoritetet publike duhet ti nnshtrohen t gjitha obligimeve dhe prgjegjsive ligjore normale, t cilat nuk jan n mosprputhje me funksionet e tyre qeveritare.7 N fushn e s drejts penale, sundimi i ligjit krkon q askush t mos ndshkohet, prve rasteve t krimeve q jan t prcaktuara me ligj, t drejtat nuk duhet t shkelen prmes legjislacionit t s kaluars dhe qasja n drejtsi nuk duhet t jet tepr e ngadalshme ose tepr e shtrenjt.8

Nj sistem i kontrollimeve dhe i balancimeve prmes ndarjes s kompetencave ndrmjet legjislativit, ekzekutivit dhe gjyqsorit, si nj mekanizm pr parandalimin e keqprdorimit t autoritetit publik, gjithashtu prbn nj pjes esenciale t sundimit t ligjit. Siguria juridike, respekti pr pritjet legjitime, t drejtat fundamentale dhe parimi i proporcionalitetit, mos diskriminimi dhe transparenca jan elemente t tjera t parimit t sundimit t ligjit, t njohura n mnyr t qart nga Gjykata Evropiane e Drejtsis, si pjes e parimeve t prgjithshme t s Drejts s Komuniteteve Evropiane.9

T gjitha kto elemente t sundimit t ligjit duhet t manifestohen n ndonj mnyr n legjislacionin kombtar dhe kornizn institucionale, si nj ligj n veprim dhe jo thjesht si nj ligj q ekziston vetm n letr.

Pr shkak t natyrs s prgjithshme dhe prkundr disa rafinimeve t paraqitura m lart, t cilat lejojn interpretime t ndryshme lidhur me fushn dhe shkalln e veprimit, parimi i sundimit t ligjit deri n nj mas ende mbetet i paqart. I prket Gjykats Kushtetuese n nivel kombtar q t prcaktoj nse dhe deri n far mase ky parim merret parasysh dhe realizohet sa duhet. N rastin e pranimit n Bashkimin Evropian, u prket edhe institucioneve relevante t BE-s q t prcaktojn nse nj shtet kandidat i plotson t gjitha krkesat lidhur me sundimin e ligjit, si sht e prcaktuar n nenin 49 dhe 6(1) t Traktatit t Bashkimit Evropian. III. Sundimi i Ligjit pr Integrim n BE dhe Zhvillim Ekonomik

Pr sa i prket rrugs s Kosovs drejt integrimit n BE, Partneriteti Evropian ndrmjet Bashkimit Evropian dhe Kosovs i themeluar n baz t Rregullores s Kshillit 6 Ibidem. 7 Ibidem, p. 23. 8 Ibidem, p. 24. 9 Paul Craig/ Grainne de Burca: EU Law, Oxford: 2003, pp. 371 395.

4

(EC) No. 533/2004, dat 22 mars 2004 dhe Vendimi pasues i Kshillit i dats 30 janar 2006 (2006/56/EC) siguron orientimet dhe veprimin q duhet t ndrmerret nga Kosova lidhur me sundimin ne ligjit, n mnyr q t ndihmohet integrimi i Kosovs n BE brenda kornizs s Procesit t Stabilizim-Asocimit. Si prioritet ky, Kosova duhet t respektoj plotsisht sundimin e ligjit dhe t ndjek nj politik t zero tolerancs kundr korrupsionit, krimit t organizuar dhe krimit financiar. Prioritetet kye sipas Partneritetit Evropian prkitazi me sundimin e ligjit jan obligim i Kosovs q

T siguroj gjykata efektive dhe t paanshme, t lira nga ndikimet politike; T zvogloj numrin e lndve t grumbulluara t seancave gjyqsore dhe t

siguroj zbatimin e vendimeve t gjykatave civile; T zhvilloj m tej arsimimin dhe trajnimin ligjor; T luftoj zaptimin e jashtligjshm, prdorimin dhe ndrtimin e objekteve; T fuqizoj Prokurorin publike.

Kto prioritete tashm tregojn se ku qndrojn problemet kye n rrafshin e sundimit

t ligjit. Mirpo, sundimi i ligjit nuk kufizohet vetm n sektorin e gjyqsorit. Ai shtrihet edhe n ligjvnie dhe n administrat publike, n veanti kur sht e domosdoshme t sigurohet respektim i plot i parimeve t ligjshmris, transparencs dhe prgjegjsis. Fakti se Propozimi pr nj Zgjidhje Gjithprfshirse t Statusit Politik t Kosovs dhe Veprimi i Prbashkt 2008/124/CFSP mbi themelimin e EULEX-it, parashohin nj prezenc t fuqishme evropiane n fushn e drejtsis, polici dhe dogana (i ashtuquajturi sundim i zgjeruar i ligjit, meq prfshin edhe doganat) tregon se Kosova perceptohet t jet ende shum larg nga nj standard i pranueshm i sundimit t ligjit.

Prcaktimi pr sundim t ligjit nuk sht me relevanc vetm pr t ardhmen e Kosovs n Bashkimin Evropian. Sipas Banks Botrore:

sundimi i ligjit n Kosov dmtohet nga dobsit serioze, duke prfshir ktu edhe shumllojshmrin e burimeve t ligjit, t cilat kan ndikim jo t favorshm n mbrojtjen e t drejtave pronsore Sistemi gjyqsor ka burime t mangta, sht nn presion pr tu marr me lndt ekzistuese dhe prandaj nuk sht n gjendje q t administroj me drejtsin n mnyr efikase.10

Pasiguria lidhur me ligjin n fuqi, mungesa e zbatimit t kontratave, titujt e paqart t

pronave dhe sistemi i dobt gjyqsor, sigurisht q nuk jan aq t qndrueshme sa pr t trhequr kapitalin privat dhe mbshtetjen e ndrmarrsis, q jan instrumente t domosdoshme t zhvillimit ekonomik. Nj regjistr jo i prshtatshm pr t drejtat pronsore i kombinuar me nj sistem t pazhvilluar t t drejtave pronsore private nuk mundson zhvillimin e letrave me vler. Pa nj adresim adekuat t letrave me vler, asnj bank nuk do t dshironte q t vazhdoj kredin me nj kamat t arsyeshme dhe kurs t maturimit, ndrsa nj kredi e till do t ishte e nevojshme pr nxitje t zhvillimit ekonomik.

10 International Development Association: Interim Strategy Note for Kosovo for the Period FY08, dated 8 October 2007, p. 5.

5

Pa nj sistem efektiv t gjykatave, i cili zbaton obligime kontraktuale, nse sht e nevojshme edhe me prkrahjen e policis, Korporata Energjetike e Kosovs kurr nuk do t jet n gjendje q t rris shkalln e inkasimit, n mnyr q t ket mjete financiare pr ndrmarrjen e investimeve pr mirmbajtjen dhe prmirsimin e infrastrukturs s veprimtaris s vet. Problemet e KEK-ut jan simptomatik e problemeve t bizneseve t Kosovs dhe t komunitetit investues.

Mungesa e nj sistemi juridik efektiv paraqet pengesn kryesore pr investim dhe zhvillim ekonomik. Ndrsa, pa nj zhvillim ekonomik, jo vetm q paraqitet rreziku i shtuar pr jostabilitet social e politik, por ai sht edhe nj nga Kriteret kye t Kopenhags pr pranim n Bashkimin Evropian, i cili nuk mund t prmbushet (prkatsisht, ekonomia e tregut funksional, si dhe mundsia pr tu prballur me presionin e konkurrencs dhe veprimin e forcave t tregut brenda BE-s). Qeveria sht zotuar pr nj prkushtim t pakushtzuar t sigurimit dhe t respektimit t plot t sundimit t ligjit.11 Mirpo, t arriturat e Qeveris s Kosovs do t mund t maten me vepra t saj, e jo me fjal. IV. Problemet dhe Sfidat

Pothuajse nuk ekziston ndonj sfer e jets e cila nuk preket nga parimi i sundimit t ligjit. Prandaj, sht e pamundur q t bhet adresimi i t gjitha shtjeve q lidhen me sundimin e ligjit, meq nj gj e till do t tejkalonte edhe madhsin e ksaj analize. Problemet e przgjedhura ne vijim do t vlersohen me theks t veant n sistemin juridik dhe at t drejtsis. Asyeja sht se, nj sistem juridik dhe nj gjyqsor funksional jan kusht sine qua non pr fuqizimin e aspekteve t tjera me rndsi t sundimit t ligjit, si sht respektimi i t drejtave t njeriut dhe i t drejtave t komuniteteve pakic, luftimi i korrupcionit dhe prkrahja pr zhvillimin ekonomik. 1. Sistemi juridik a. Legjislacioni Parsor

Kosova ka trashguar nj sistem juridik shum t komplikuar, i cili me tr ndrlikueshmrin e vet, paraqet vshtirsi pr tu kuptuar edhe nga vet juristt. Nn Administrimin e UNMIK-ut, sistemi juridik i Kosovs prbhej prej rregulloreve t UNMIK-ut dhe instrumenteve subsidiare (p.sh. Urdhresat administrative dhe vendimet ekzekutive t shpallura nga PSSP-ja), ligjet e miratuara nga Institucionet e Prkohshme t Vetqeverisjes n Kosov dhe legjislacioni i hyr n fuqi m 22 mars 1989, deri n masn q ligjet e tilla t mos jen diskriminuese dhe t mos shkelin standardet ndrkombtare pr t drejtat e njeriut. Ligji i zbatueshm n Kosov i dats 22 mars 1989, prmbledh aktet legjislative t shpallura nga Federata e RSFJ-s, Republika e Serbis dhe Krahina Autonome e Kosovs. 11 Ministria e Drejtsis: Plani strategjik 2006 2011, Prishtin: 2006, f. 12.

6

Kosova do ta bart me vete kt sistem juridik edhe pas pavarsis, deri n zvendsimin e tij me legjislacionin i cili do t shpallet sipas Kushtetuts s re. Pr shkak t niveleve t ndryshme t t ashtuquajturit ligj i zbatueshm kompleksiteti ligjor dhe pasiguria juridike jan karakteristik e sistemit juridik aktual t Kosovs dhe kjo do t vazhdoj t jet kshtu s paku edhe pr nj koh. Ligji mbi Procedurat administrative paraqet nj shembull t mir t ilustrimit t ktij problemi. Ligji mbi Procedurat administrative ishte miratuar nga Kuvendi i Kosovs, ndrsa ishte shpallur nga PSSP-ja m 13 maj 2006. Lidhur me ligjin e mparshm UNMIK-u prdorte nj shprehje, e cila m von filloi t prdorej edhe nga IPVQ-ja, ku thuhej se ligji i ri shfuqizon t gjitha dispozitat e ligjit t zbatueshm q jan n kundrshtim me kt ligj. Fjalit e tilla t prgjithsuara tashm jan n mosprputhje me krkesat e sundimit t ligjit mbi sigurin juridike, sepse do ligj i ri n mnyr precize duhet t specifikoj se cilat ligje do t shfuqizohen me hyrjen n fuqi t ligjit t ri. Prve ksaj, termi shfuqizoj jo domosdoshmrisht do t thot anuloj. Kuptimi i vrtet i termit sht se ligji i vjetr nuk do t zbatohet deri n at mas q sht n kundrshtim me ligjin e ri.12 Si sht identifikuar edhe nga OSBE-ja, ligji i ri krijon konfuzion, meq t dyja instrumentet mbeten t zbatueshme dhe pr seciln shtje administrative autoritetet administrative ose gjykata e cila merret me nj shtje administrative duhet t prcaktoj se, cilat dispozita t ligjit t vjetr jan ende t zbatueshme.13 Disa shtje po ashtu nuk jan rregulluar me ligjin e ri, sikurse jan rregullat dhe procedurat pr zbatimin e akteve administrative. N munges t dispozitave t tilla, ligji i ri sht i pafuqishm dhe nuk sht e sigurt nse dhe deri n mas vlen aplikimi i dispozitave t ligjit t vjetr mbi zbatimin e akteve administrative.

Probleme t ngjashme ekzistojn edhe n rrafshin e Ligjit mbi punn. Prderisa nj rregullore e re pr Ligjin esencial mbi punn sht shpallur nga UNMIK-u n vitin 200114, gjykatat ende aplikojn rregullat nga ligji i vjetr mbi punn, veanrisht lidhur me shkarkimin e puntorve. Ndrsa rregullorja e re i jep domethnie lehtsimit t mobilitetit t fuqis puntore, prmes zbutjes s krkesave pr shkarkim t puntorve dhe kshtu ligji i vjetr paraqitet si i mir pr puntort, meq prcakton nj mbrojtje m t rrept procedurale dhe substanciale kundr shkarkimeve. Duke pasur parasysh qasjet legjislative, fundamentalisht t ndryshme ndrmjet ligjit t ri dhe ligjit t vjetr mbi punn si dhe plotsimin e rregullores s re me dispozita t ligjit t vjetr, arrihet deri te prfundimi se jo vetm q shkaktohet nj pasiguri juridike prkitazi me faktin se cilat dispozita t ligjit t vjetr jan t aplikueshme, por edhe shkaktohet zhgnjim ndaj qllimit t tij rregullues.

Nj nivel tjetr i pasiguris juridike paraqitet nga fakti se n shum raste PSSP-ja ka

br ndryshimin e ligjeve t miratuara nga Kuvendi, gjat shpalljes s ligjeve prmes rregulloreve t UNMIK-ut. Ligji mbi Investimet e huaja, i miratuar nga Kuvendi ka pasur 12 To use German legal terminology, the new law has only Anwendungsvorrang but not Geltungsvorrang. 13 Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE): Raport mbi Sistemin e t drejts administrative n Kosov, Prishtin, 2007, f. 8. 14 Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 2001/27, dat 8 tetor 2001 mbi Ligjin Esencial t puns.

7

pr qllim zvendsimin e Rregullores s UNMIK-ut mbi Investimet e huaja. Ligji i ri prmban dispozita mbi eksproprijimin e investimeve t huaja dhe kriteret t cilat lejojn nj eksproprijim t till (prkatsisht, interesin publik, procesin e nevojshm, kompenzimin jodiskriminues, t shpejt, efektiv dhe adekuat). Me shpalljen rregullores dispozitat mbi eksproprijimin jan fshir, ndrsa jan zvendsuar me nj referenc t paqart mbi t drejtn pr nj proces t prshtatshm. Kjo e ngrit shtjen nse Rregullorja e vjetr mbi Investimet e huaja vazhdon t aplikohet lidhur me eksproprijimet apo nse tani kemi t bjm me nj zbraztir rregulluese. b. Legjislacioni dytsor

Ekzekutivi ka t drejt t lshoj akte ligjore me qllim t implementimit t legjislacionit parsor, vetm deri masn e delegimit t autoritetit t till ligjor nga ana e ligjvnsit. Duke pasur parasysh se, nj akt i till i delegimit paraqet shmangie nga parimi i ndarjes s pushtetit ndrmjet ligjvnsit dhe ekzekutivit, fardo delegimi i pushtetit ligjvns te pushteti ekzekutiv duhet t jet i bazuar n legjislacionin parsor dhe duhet t jet specifik, i rrept dhe i qart, pr sa i prket fushveprimit t tij. Mirpo, n Kosov kjo nuk ndodh gjithmon. N shum raste, legjislacioni parsor prmban formulime si Qeveria (ose Ministria) mund t shpall legjislacion dytsor me qllim t zbatimit t ktij ligji. Nj formulim i till sht shum i gjer dhe ekzekutivit i jep pushtet legjislativ diskrecional deri n masn e mosprputhjes me parimin e ndarjes s pushtetit.

Ve ksaj, nuk ekziston nj terminologji e unifikuar lidhur me legjislacionin dytsor. Shprehjet si aktet nnligjore, rregullat, udhzimet ose urdhresat prdoren n mnyra t ndryshme. Ndonse do t duhej t kishin t njjtin kuptim pr nga substanca, ndrsa nj shumllojshmri e till e shprehjeve shkakton konfuzion t panevojshm. Pr shkak t mungess s terminologjis s qart juridike, krijohet prshtypja se ekzekutivi nuk e bn dallimin n mnyr t drejt ndrmjet udhzimeve administrative, t cilat aplikohen brenda administrats (p.sh. udhzuesit e interpretimit, udhzimet mbi prdorimin e pasuris publike, procedurat e brendshme, etj.) dhe udhzimeve administrative n kuptim t legjislacionit dytsor, i cili krijon t drejta ligjore dhe obligime pr njerzit q jan jasht administrats. c. Procedura e ligjvnies Shumica e ligjeve t prpunuara n Kuvendin e Kosovs bazohen n iniciativn pr ligjvnie t dhn nga ana e Qeveris. Problemi ky sht se ligji hartohet dhe prcillet pa ndonj analiz t politikave t cilat i paraprijn hartimit. Rrall her ndodh q t diskutohet dhe t arrihet pajtimi pr objektivat e politiks, alternativat dhe instrumentet adekuate, para shndrrimit t nj politike t till n ligj. Shpesh her, bhet kopjimi dhe prkthimi i ligjeve ekzistuese t shteteve t rajonit dhe ato prshtaten sipas kornizs institucionale ekzistuese, pa br ndonj vlersim t ndikimit rregullator dhe t mass s qndrueshmris s nj projekligji t till pr implementimin e Strategjis zhvillimore t Qeveris.

8

Shkresat shpjeguese dhe raportet e implikimeve financiare q i bashkngjiten projektligjit, zakonisht jan shum siprfaqsore dhe nuk ofrojn nj analiz m t thell, e cila sht e domosdoshme. Konsultimet publike n nivel t Qeveris nuk jan t detyrueshme, madje edhe komunikimi ndrmjet ministrive dhe agjencive t tjera publike n t shumtn e rasteve sht shum i dobt dhe ka t bj me ligje t cilat prgatiten nga ndonj ministri, pa u konsultuar me ndonj agjenci tjetr q sht me rndsi. Prve ksaj, si Qeveris ashtu edhe Kuvendit i mungon stafi i kualifikuar pr shtjet ligjore.15 Komisioni Evropian tashm ka konstatuar se, veanrisht n fushn e proceseve t ligjvnies dhe t monitorimit pr zbatimin e ligjeve, IPVQ-ja n mas t madhe mbetet e varur nga ekspertt ndrkombtar.16 Kjo vlen edhe pr shtjen e rishikimit t legjislacionit, nse sht n prputhje me acquis communautaire, e q n radh t par sht detyr e cila kryhet nga ekspertt ndrkombtar. Pr m tepr, n Kuvend nuk ka gjuhtar ligjor t punsuar dhe shpesh ndodh t ket mosprputhje ndrmjet prkthimeve dhe dykuptimsi t versioneve n gjuh t ndryshme t cilat publikohen n Gazetn zyrtare.17 Prpjekjet e Kuvendit pr themelimin e nj Kshilli ligjor, i cili do t prbhej prej ekspertve ligjor, t cilt do t rishikonin projektligjet e prgatitura para dorzimit t tyre n sesionet plenare pr shqyrtim t par, deri m tani kan mbetur pa u realizuar pr shkak t mungess s fondeve. Komisioni Evropian po ashtu ka theksuar se, IPVQ-ja nuk sht n gjendje t hartoj, shtyp dhe t krijoj ligje n mnyr konstante, ndrsa kopjet e shtypura t Gazets zyrtare nuk drgohen n mnyr t vazhdueshme dhe me koh npr gjykata dhe zyra t prokuroris.18 Prve ksaj, Gazeta zyrtare nuk prditsohet dhe nuk ekziston nj prmbledhje e versioneve t ligjeve t konsoliduara n fuqi. N disa raste, Qeveria nuk ka br publikimin e legjislacionit dytsor. Pr shembull, n vitin 2003, Kuvendi i Kosovs ka miratuar Ligjin mbi Falimentimin e personave juridik. Prkundr ksaj, gjykatat nuk ishin n gjendje t zbatonin ligjin, sepse aktet e nevojshme pr zbatim kurr nuk ishin n dispozicion, ndrsa shpallja e tyre ishte obligim i Qeveris. Pas disa hulumtimeve mbi kt shtje, u pa se Qeveria kishte miratuar nj mori rregullash t zbatimit q n vitin 2003, mirpo kto rregulla kurr nuk ishin br publike ose nuk kan qen n dispozicion pr publikun, as edhe prmes ndonj forme tjetr. d. Zbatimi i ligjeve

15 Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova sipas RKSKB 1244 2007 Raport mbi progresin (COM(2007) 663 final), dat 6 nntor 2007, f. 7 8. 16 Ibidem, p. 8. 17 Ibidem. 18 Ibidem, p. 12.

9

Nj sistem juridik funksional, matet sipas shkalls s zbatimit t ligjeve dhe jo sipas sasis s ligjeve t miratuara. Me rndsi sht q t ket ligje aktive dhe jo ligje q mbesin vetm n letr. Konsiderohet se, Kosova ka nevoj pr nj prmirsim substancial t kapaciteteve pr zbatimin e ligjeve.19 Kapacitetet e dobta administrative, t kombinuara me nj korrupsion t prhapur, konsiderohen si shkaqe kryesore t zbatimit joadekuat t ligjeve.20 Ministrit dhe agjencit e tjera publike kan vshtirsi n miratimin e legjislacionit dytsor brenda afateve kohore t parapara me ligj, kryesisht pr shkakun se zyrat e tyre ligjore nuk kan staf t mjaftueshm dhe ju mungon ekspertiza pr hartimin e ligjeve.21 Nj problem m serioz reflektohet n raportet pr zbatimin joadekuat t ligjeve, prkatsisht, interpretimit jo t sakt t ligjeve dhe zbatimit t dispozitave ligjore nga ana administrats22, dhe prcjelljes s gjith procesit, p.sh. prmes arsyetimit jo t mjaftueshm dhe justifikimit t vendimeve, duke vepruar ultra vires (jasht juridiksionit) ose n mosprfillje t krkesave procedurale.23 Jan kryesisht tre arsye t paraqitjes s problemeve n fushn e zbatimit t ligjeve:

Mungon nj organ qendror brenda ekzekutivit, i cili mbikqyr dhe po t jet e domosdoshme ndrmerr veprime pr t siguruar zbatimin e ligjit nga ministrit dhe agjencit;

Ligjvnsi nuk ushtron nj mbikqyrje efektive t ekzekutivit;

Sistemi i s Drejts administrative sht i dobt dhe mu pr kt ekzekutivi nuk i

nnshtrohet n mas t mjaftueshme llogaridhnies ligjore pr rastet e moszbatimit t ligjeve.

Mungesa e llogaridhnies ligjore rndohet edhe pr faktin se, Kosova nuk ka sistem t llogaridhnies shtetrore, i cili do t mbante prgjegjs shtetin pr dme t shkaktuara ndaj qytetarve, gjat shkeljes s ligjit prmes veprimeve ose lshimeve. Nuk mjafton q nj akt administrativ t mund t kundrshtohet pr t ardhur deri te shfuqizimi i tij ose q administrata t detyrohet t lshoj nj akt administrativ pr shkak t mosveprimit t 19 US State Department: 2006 Investment Climate Statement Kosovo, source: http://www.state.gov/e/eeb/ifd/2006/62006.htm. 20 Ibidem.

21 Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop Misioni n Kosov: Zbatimi i ligjeve t Kuvendit t Kosovs nga Dega e Ekzekutivit t IPVQ-s Periudha e rishikimit: Ligjet e shpallura n vitin 2002 2003, Prishtin: 2003, f. 20 and 22.

22 Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop Misioni n Kosov: Eksproprijimet n KosovPrishtin: 2006, f. 14 21. 23 Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop Misioni n Kosov: Raport mbi Sistemin e t drejts administrative n Kosov, Prishtin: 2007, f. 12 15.

10

administrats. Prgjegjsia e shtetit pr dmet e shkaktuara paraqet nj instrument plotsues t domosdoshm, i cili jo vetm q i shrben drejtsis, por gjithashtu disiplinon vet administratn pr shkak t efektit financiar, n rast t imponimit t sanksioneve. e. Informimi dhe arsimimi ligjor Si sht prmendur m hert, publikimet e ligjeve me koh dhe t instrumenteve t tjera ligjore n Kosov paraqesin nj problem serioz. As Gazeta zyrtare e UNMIK-ut, e as Gazeta zyrtare e Qeveris nuk i ofrojn me koh ligjet n form t shtypur, pas shpalljes s tyre. I vetmi publikim, deri diku me koh i rregulloreve dhe i ligjeve sht n faqen e internetit t Gazets zyrtare t UNMIK-ut, e q nuk do t thot se qytetart e Kosovs kan qasje n kt faqe t internetit sepse pr kt nevojitet infrastruktura e TI-s, e cila nuk sht n dispozicion pr shumicn e qytetarve t Kosovs. Prandaj, faqja e internetit e Gazets zyrtare t UNMIK-ut, nuk mund t shrbej si nj zvendsim i mjaftueshm pr shkak t mos sigurimit t Gazets zyrtare n form t shtypur. Mos drgimi me koh i Gazets zyrtare n form t shtypur pr publikun, nuk sht n prputhje me elementet fundamentale t sundimit t ligjit. Nuk mund t pritet prej askujt q ti bindet ligjit, nse nj ligj i till nuk sht br publik. Hulumtimi ligjor pengohet pr faktin se, paraqiten vshtirsi n qasjen e vendimeve t gjykatave. Qendra e Kosovs pr Drejtsi (The Kosovo Law Center) kishte filluar me nj projekt pr mbledhjen e vendimeve t Gjykats Supreme t Kosovs, me qllim q ato ti bj publike, por fatkeqsisht duket se ky projekt nuk do t vazhdoj m tutje. Pothuajse nuk ka as komente ligjore pr ligjet e miratuara q nga viti 1999, ndrsa literatura juridike e vendit sht e rrall dhe e njjta vlen edhe pr prkthimet e teksteve juridike dhe t materialeve t tjera juridike. Kualiteti profesional i juristve t diplomuar nga Universiteti publik i Prishtins dhe nga universitetet private nuk sht i knaqshm. Mungesa e trajnimit ligjor praktik gjat studimeve dhe aplikimi i metods msimore t mbajtjes n mend dhe metods s prsritjes do t formoj jurist me mangsi t shumta n t shkruarit ligjor dhe interpretim t shkatht, nj fenomen ky q reflekton nj arsyetim t dobt t vendimeve administrative dhe vendimeve gjyqsore. Jan duke u br prpjekje pr reformimin e arsimit ligjor, por kto prpjekje gjenden n fazn e vet nistore dhe pr kt do t nevojitet koh, deri n paraqitjen e nj numri t rndsishm t instruktorve t kualifikuar, t cilt do t mundsojn nj ndryshim t dallueshm.

Pr sa i prket arsimimit ligjor pas-universitar, Kshilli Gjyqsor i Kosovs sht themeluar si nj organ i pavarur q sht prgjegjs pr sigurimin e trajnimeve dhe t provimeve prgatitore pr gjykatsit, prokurort dhe profesionistt e tjer ligjor.24 Mirpo, prkundr nj fillimi premtues, Kshilli Gjyqsor i Kosovs ende duhet t

24 Ligji mbi themelimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2006/23, dat 24 prill 2006, neni 2.

11

ballafaqohet me shkurtimet buxhetore dhe ato t burimeve njerzore, t cilat ndikojn n kufizimin e mundsive pr aktivitetet e trajnimit.25 f. Nj problem i veant; T drejtat pronsore Korniza ligjore aktuale lidhur me t drejtat pronsore sht aq komplekse, sa q ajo n mnyr t pashmangshme shkakton pasiguri juridike. Citat i OSBE-s,

ligjet n fuqi pr prona jan t shumta dhe t shprndara n disa tekste ligjore, t cilat rregullojn aspekte t ndryshme t t drejtave pronsore dhe shpesh edhe duke iu referuar institucioneve t cilat m nuk ekzistojn. Pr ta br situatn edhe m t komplikuar jan miratuar disa rregullore t UNMIK-ut q nga viti 1999 pr shtjet pronsore, t cilat m hert ishin rregulluar me ligjet jugosllave, e q ka rezultuar me nj konfuzion t hatashm, duke mos pasur qartsi prkitazi me bashkveprimin ndrmjet ligjeve t kohs para UNMIK-ut mbi t drejtat pronsore dhe ndryshimeve t njpasnjshme t ktij sistemi prmes rregulloreve t UNMIK-ut.26

Nuk jan vetm nivelet e ndryshme t ligjeve q kan t bjn me t drejtat pronsore, t cilat vshtir prputhen me njra tjetrn. Ligjet e reja n rrafshin e t drejtave pronsore t paraqitura nga UNMIK-u, shpesh paraqiten si ligje q bazohen n t Drejtn zakonore (p.sh. ligji mbi pengun), ndrsa ligji origjinal i Kosovs mbi t drejtat pronsore bazohet n t Drejtn civile kontinentale, n radh t par t ligjit t Austris dhe Gjermanis. Mirpo, nj krahasim ndrmjet t Drejts zakonore dhe t Drejts civile, tregon se n rrafshin e ligjit pr t drejtat pronsore, kto dy sisteme n koncept kan dallime t rndsishme. Nj przierje e till e sistemeve juridike n nj mjedis i cili tashm sht kompleks, me gjas nuk paraqet nj kontribut pr sigurin juridike dhe si i till krijon probleme t shumta pr gjykatsit dhe avokatt pr t interpretuar n mnyr t kuptimplot tekstet juridike prkatse. Si nj shtje shtes sht fakti se Kosova ende duhet t ballafaqohet me privatizimin dhe likuidimin e pasuris shoqrore, nj kategori kjo e t drejtave pronsore q sht trashguar nga ish sistemi jugosllav, e cila nuk sht as pron private, e as pron shtetrore. Mirpo, privatizimi i tanishm sht vn n pyetje prmes nj vendimi t Dhoms s Posame t Gjykats Supreme t Kosovs pr shtjet e Agjencis Kosovare t Mirbesimit, meq rast gjykata ka prcaktuar se dispozitat kye t Ligjit, i cili mundson privatizimin, paraqesin shkelje t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut.27 N kt kontekst, nj prej sfidave kye t Kosovs n vazhdim, do t jet adresimi i dmshprblimit (kompenzimit), detyr e cila krkohet edhe sipas Marrveshjes s

25 Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova sipas RKSKB 1244 2007 Raport mbi progresin (COM(2007) 663 final), dat 6 nntor 2007, f. 12. 26 Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop Misioni n Kosov: Rishikimi i par i Sistemit t s Drejts civile n Kosov, Prishtin, 2006, f. 31. 27 Aktgjykim No. SCC-06-0010, dat 20 nntor 2007.

12

Ahtisaarit.28. Nse pr kt nuk do t ket qasje t kujdesshme, adresimi i dmshprblimit pr pronn e mparshme, e cila sht konfiskuar, nacionalizuar ose eksproprijuar bart me vete rrezikun e hapjes s Kutis s Pandors, n fushn e t drejtave pronsore. Kosova duhet t jet n gjendje q t mbaj nj barazpesh ndrmjet prpjekjes pr arritjen e nj drejtsie materiale pr padrejtsit e shkaktuara n t kaluarn nga njra an dhe nga ana tjetr t siguroj titujt e pronave dhe sigurin juridike. Mirpo, sht kjo e fundit e cila do t krijoj stabilitet ligjor dhe do t siguroj nxitje pr investime dhe zhvillim ekonomik. Nj shtje tjetr n sistemin e mbrojtjes s t drejtave pronsore n Kosov sht mbrojtja e prons private nga ndrhyrjet e shtetit, veanrisht nga eksproprijimet e paligjshme. Prderisa PSSP-ja pohon se paraqet autoritetin e vetm n Kosov q mund t vendos pr eksproprijimet, ndrsa komunat ende zbatojn Ligjin mbi Eksproprijimet, i shpallur n vitin 1977, i cili u mundson komunave t bjn eksproprijimin. sht pr tu brengosur q UNMIK-u ende nuk ka miratuar ndonj rregullore specifike ose s paku nj udhzim, i cili do t siguronte qartsi lidhur me faktin se, n cilat raste dhe n far mnyre PSSP-ja mund t bj eksproprijimin dhe n far forme do t bhet kompenzimi i pronarit. Nga ana tjetr ka dshmi se komunat shpesh bjn eksproprijime duke shkelur Ligjin mbi Eksproprijimet. Kjo situat nuk sht prmirsuar edhe prkundr miratimit t Ligjit t ri mbi Eksproprijimet nga Kuvendi i Kosovs, sepse PSSP-ja ka refuzuar t bj shpalljen e ktij ligji me arsyetimin se Kuvendi sipas Kornizs Kushtetuese nuk ka t drejt t miratoj nj ligj t till. Pas Deklarats s Pavarsis, Kuvendi i Kosovs ende nuk sht prononcuar pr mnyrn e procedimit me Ligjin mbi Eksproprijimet. g. Konkluzione

Duke patur parasysh at q u tha m lart, sfid kye pr Kosovn do t jet krijimi i nj sistemi juridik, i cili n mas t madhe do t zvogloj kompleksitetin n rrafshin e legjislacionit parsor dhe konfuzionin n rrafshin e legjislacionit dytsor. Nivelet e ndryshme t legjislacionit parsor duhet t eliminohen dhe duhet t krijohet nj kierarki e definuar qart e normave me nj terminologji t unifikuar. Ky do t ishte nj hap shum i rndsishm drejt siguris dhe parashikueshmris juridike dhe do t rriste besimin n sistemin juridik.

Procesi i ligjvnies duhet t sajohet dhe t zbatohet n at mnyr q t prfshij nj

diskutim t obligueshm dhe nj vendim mbi politikat para prgatitjes dhe procedimit t legjislacionit. Gjat diskutimit t politikave dhe hartimit t ligjeve, konsultimet publike duhet t jen t obligueshme, me qllim t ngritjes s nivelit t transparencs s Qeveris dhe t pjesmarrjes demokratike. Legjislacioni parsor dhe dytsor nuk do t duhej t jen t zbatueshm, nse nuk jan shpallur n Gazetn zyrtare dhe shprndar me koh n publik.

Prmirsimi i shkalls s zbatimit t ligjit duhet t jet prioritet dhe pr kt qllim

duhet t vendoset nj sistem efektiv i llogaridhnies ligjore n nivelin ekzekutiv, at ligjvns dhe gjyqsor. Kosova duhet t zhvilloj sistemin e prgjegjsis shtetrore, i cili 28 Propozimi Gjithprfshirs pr Zgjidhjen e Statusit t Kosovs, Aneksi VII, neni 6.

13

do ti ngarkonte autoritetet shtetrore me sanksione ligjore, n rast t shkaktimit t dmtimeve pr qytetart prmes veprimeve q paraqesin shkelje t ligjit. Mirpo, nj sistem i till i prgjegjsis shtetrore krkon funksionimin e sistemit t s Drejts administrative, i cili do t diskutohet n vazhdim.

Reformimi dhe modernizimi i arsimimit ligjor n nivel akademik dhe at profesional

do t mbetet nj prej sfidave kye. Vshtir sht t thuhet se, n mnyr sistemi i tanishm i arsimit ligjor do t krijoj jurist t cilt do t jen n gjendje t prballen me standardet moderne ligjore, dika e till mund t arrihet vetm nse ky sistem do t prfshij edhe juristt dhe instruktort t cilt jan arsimuar n shtetet e zhvilluara evropiane ose n pjes tjera t bots perndimore.

N fund, Kosova s pari duhet t koncentrohet n krijimin e stabilitetit dhe siguris

juridike si nj parakusht pr paqe, siguri dhe zhvillim ekonomik. Prpjekjet pr adresim t padrejtsive nga e kaluara mund t rrisin pasigurin juridike e ndoshta mund t krijojn edhe padrejtsi t reja. Duhet br pyetjen, nse Kosova mund ti lejoj vetes t shpenzoj burimet e veta t pamjaftueshme pr tu marr me t kaluarn, n vend q t themeloj nj baz t fort pr nj t ardhme m t mir. 2. Sistemi i Drejtsis a. Prmbledhje

Sistemi juridik i Kosovs prbhet nga Gjykata Supreme, gjykatat komunale, gjykatat e qarkut dhe nga disa gjykata t specializura si, Gjykata pr kundrvajtje dhe Gjykata ekonomike. Ky sistem administrohet nga Kshilli Gjyqsor i Kosovs, organ i pavarur funksioni i t cilit sht vendosja e politikave administrative dhe sigurimi i mbikqyrjes administrative n gjyqsi dhe gjykata.29

Gjat viteve t shkuara jan br prpjekje pr hartimin e nj ligji t ri pr gjykatat,

mirpo pa ndonj sukses t dukshm. Prkundr shum diskutimeve t mbajtura me palt me interes, vendor dhe ndrkombtar, projektligji pr gjykatat ende gjendet n Ministrin e Drejtsis dhe sht n pritje t vendimeve politike dhe t miratimit t Qeveris.

Sipas Kshillit Gjyqsor t Kosovs,

nj gjyqsor i pavarur, transparent n procesin e tij t vendimmarrjes dhe llogaridhns pr veprimet e veta, sht esencial pr sigurimin e sundimit t ligjit... Vizioni i Gjyqsorit t Kosovs sht q t ekzistoj nj sistem i pavarur, me qasje pr t gjith, i drejt dhe efikas n veprimet e tij, llogaridhns pr kryerje t detyrave dhe i cili funksionon sipas standardeve m t larta t ndershmris, integritetit, profesionalizmit dhe transparencs.

29 Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 2005/52, dat 25 dhjetor 2005 mbi themelimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs, nenet 1.2 dhe 1.3.

14

Nga ana tjetr, realiteti i Sistemit Gjyqsor t Kosovs prshkruhet n vijim:

Institucionet gjyqsore dhe agjencit pr zbatimin e ligjit kan nevoj pr prmirsime

substanciale, n mnyr q t jen n gjendje pr t zbatuar ligjin plotsisht30 (US State Department)

institucionet gjyqsore kan br nj prparim t vogl31 Sistemi mbetet i dobt.

(Komisioni i KE)

tashm dihet se Sistemi gjyqsor i Kosovs sht njri prej insitucioneve kryesore m t dobta. Ky relitet reflektohet n vendimin e Bashkimit Evropian pr tu koncentruar n prpjekjet e Misionit Evropian pr Politik t Siguris dhe t Mbrojtjes n Kosov pr shtjet e policis dhe t drejtsis .32 (Human Rights Watch)

Mosprputhja ndrmjet vizionit dhe perceptimit t realitetit aktual n gjyqsi sht

befasuese dhe paraqet nj shqetsim serioz. Arsyet kryesore pr kt situat dshpruese n gjyqsi jasht problemeve t lidhura me sistemin e drejtsis n prgjithsi konsiderohen se jan:

Kushtet e dobta t puns pr gjykatsit dhe stafin e gjykatave duke prfshir pagat e ulta dhe objektet e paprshtatshme, pajisjet dhe sistemet e komunikimit;

Siguria e paprshtatshme pr gjykatsit;

Numri i vogl i gjykatsve dhe shprndarja e tyre a paprshtatshme sipas nevojs;

Mungesa e trajnimeve adekuate pr gjykatsit dhe stafin e gjykatave.33 N Planin e vet strategjik pr Gjyqsorin e Kosovs, Kshilli Gjyqsor i Kosovs ka

prcaktuar nj mori objektivash dhe aktivitetesh kye, me qllim t adresimit t mangsive t prmendura, edhe pse strategjin nuk e prcjell edhe plani i veprimit dhe dispozitat buxhetore specifike.34

30 US State Department: 2006 Investment Climate Statement Kosovo, source: http://www.state.gov/e/eeb/ifd/2006/62006.htm. 31 Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova sipas RKSKB 1244 2007 Raport mbi progresin (COM(2007) 663 final), dat 6 nntor 2007, f. 13. 32 Human Rights Watch: T arriturat e t Drejts penale n Kosovd, Vol. 20, No. 2(D), mars 2008, f.1.

33 Kosovo Judicial Council: Strategic Plan for the Kosovo Judiciary 2007 2012, Prishtina: 2007, pp. 9 10. 34 Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova sipas RKSKB 1244 2007 Raport mbi progresin (COM(2007) 663 final), dat 6 nntor 2007, f. 12.

15

Si do t shihet, problemet e prgjithshme t gjyqsorit reflektohen edhe n problemet e mungess s degve specifike t sistemit gjyqsor, prkatsisht, Sistemin e s Drejts administraive, civile dhe penale. a. E Drejta administrative

Sipas OSBE-s, pr shkak t mungess s burimeve dhe mangsive t legjislacionit ekzistues, sitemi aktual i rishikimit gjyqsor t vendimeve administrative nuk funksionon si duhet.35 Rishikimi gjyqsor i vendimeve administrative sht i rregulluar me Ligjin federativ mbi Kontestet administrative, i vitit 1977, i cili sht njri prej ligjeve t zbatueshme n Kosov, sepse n Kosov ka hyr n fuqi m 22 mars 1989. Gjykata Supreme e Kosovs sht e vetmja Gjykat e cila ka juridiksion pr rishikimin e akteve administrative. Vendimet e Gjykats Supreme t Kosovs pr shtjet e s Drejts administrative mund ti nnshtrohen nj rishikimi t jashtzakonshm nga ana e nj paneli t prbr prej pes gjykatsve t Gjykats Supreme.36

N rrafshin e s Drejts administrative jan identifikuar kto mangsi:

Mosprputhje ndrmjet Ligjit mbi Procedurat administrative dhe Ligjit mbi Kontestet administrative lidhur me definicionin e termit akt administrativ;

Mungesa e shqyrtimeve gojore;

Mundsi e kufizuar pr ankes, sepse ekziston vetm nj shkall e gjykats;

Pamundsi q Gjykata Supreme t shqiptoj masa t prkohshme;

Pa mundsi pr ti kundrshtuar vendimet e administrats pr suspendimin e

ekzekutimit t nj akti administrativ.37 Pr m tepr, menaxhimi i dobt i lndve dhe numri i pamjaftueshm i gjykatsve pr tu marr me lndt e t drejts administrative38 kan pas pr pasoj mosshqyrtimin e mbi 2000 lndve n Gjykatn Supreme. 39

35 Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop Misioni n Kosov: Raport mbi Sistemin e t Drejts administrative n Kosov, Prishtin, 2007, f. 16. 36 Ibidem, p. 7. 37 Ibidem, faqe 10 - 12 38 Sipas OSBE-s vetm gjykatsit e Gjykats Supreme merren me t gjitha lndt e t drejts administrative prve prfshirjes s tyre n shtjet penale dhe ato t s drejts civile poashtu; shih Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop: Raporti mbi Sistemin e t Drejts Administrative n Kosov, Prishtin, 2007, faqe 16. 39 T dhnat pr vitin 2006: shih Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova nn Rezolutn 1244 t KS t KB-ve Raporti pr prparimin e arritur 2007 (COM(2007) 663 prfundimtar), i dats 6 nntor 2007,

16

b. Sistemi i t Drejts Civile Problemi kryesor i sistemit t s drejts civile n Kosov sht numri i madh i lndve t pazgjidhura, t cilat vlersohet se jan mbi 40,000.40 Arsyeja kryesore pr kt duket q sht menaxhimi i dobt i lndve, i cili pjesrisht i veshet trajtimit t pakujdesshm t lndve nga ana e gjykatsve dhe pjesrisht prmbushjes s dobt t administrats t gjykats. 41 Problemi i kryerjes n mnyr t duhur t kontrollimit paraprak t deklaratave, t caktuarit e nj numri tepr t madh dhe t panevojshm t seancave t shqyrtimit dhe shtyerjet, dhe mosprgatitja e seancave t procesit gjyqsor konsiderohet q jan mangsit t cilat ju vishen gjykatsve.42 N ann tjetr, mos ofrimi i ndihms nga ana e administratorve t gjyqit dhe npunsve lidhur me menaxhimin e lndve, si jan vonesat n drgimin e njoftimeve dhe t dokumenteve t tjera palve me koh dhe problemet lidhur me drgimin e ftesave pr gjyq, sht kontribuesi kryesor n menaxhimin e dobt t lndve dhe n numrin e teprt t lndve t pazgjidhura.43 N ann tjetr, duhet vn re q nj numr i madh i lndve t pazgjidhura i prfshin rreth 18.000 lnd t cilat jan dorzuar n radh t par nga serbt kundr komunave, UNMIK-ut dhe KFOR-it dhe t cilat jan suspenduar nga shqyrtimi i mtejshm nga Departamenti i Drejtsis i UNMIK-ut. Poashtu ekzistojn raporte n t cilat thuhet q gjykatsit devijojn nga krkesat dhe procedurat e parashkruara juridike sidomos n kontestet lidhur me t drejtat pronsore, pr shembull duke zbatuar kontrata joformale44 dhe duke dhn gjykime pa ndonj prfaqsim t duhur t palve gjat procedurave gjyqsore.45 Arsye pr kt mund t jet ndrlikueshmria dhe rregullimi juridik i cila ekziston aktualisht n fushn e t drejtave pronsore por kjo nuk mund t shrbej si arsyetim pr nxjerrjen e nj vendimi t gjyqit me t cilin shkelet ligji. N fund, zbatimi i vendimeve gjyqsore sht n nivel jashtzakonisht t ult sidomos pr arsye se procedurat e zbatimit nuk rezultojn me ekzekutimin n koh dhe prandaj mund t shkaktojn mosrealizim t t drejtave.46 Prve ksaj, ekzistojn raporte t cilat flasin pr krcnimin e gjykatsve, ndrhyrjen n procedurat gjyqsore nga ana e autoriteteve publike dhe poashtu pr incidente t korruptimit t gjykatsve.47 faqe 16: Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop: Raporti mbi Sistemin e t Drejts Administrative n Kosov, Prishtin, 2007, faqe 16. 40 Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop: Shqyrtimi i par i Sistemit t s Drejts Civile, Prishtin, 2006, faqe 7; Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova nn Rezolutn 1244 t KS t KB-ve Raporti mbi Prparimin e arritur 2007 (COM(2007) 663 prfundimtar), i dats 6 nntor 2007, faqe 12. 41 Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop: Shqyrtimi i par i Sistemit t s Drejts Civile, Prishtin, 2006, faqe 7 15. 42 Ibidem. 43Ibidem, faqe 12, 15. 44 Kontratat joformale jan kontratat e lidhura me goj ose prndryshe ato q nuk jan n pajtueshmri me kushtet e parashkruara me ligj. 45Ibidem, faqe 20 36. 46 Ibidem, faqe 44 46 47 Ibidem.

17

c. Sistemi i t Drejts Penale Si edhe n rastin e sistemit t s drejts civile, sistemi i t drejts penale poashtu ballafaqohet me nj numr t konsiderueshm prej 36.000 lndve t pazgjidhura t cilat jan n pritje t gjykimit, n mesin e t cilave disa qindra lnd t krimeve t lufts poashtu.48 Situata qndron kshtu kryesisht pr shkak t menaxhimit t dobt t lndve49 dhe problemeve me mbledhjen e dshmive t nevojshme. Marrja e dshmive nga dshmitart duket q sht nj problem posarisht serioz sidomos n lndt e profilit t lart, meq njoftohet q dshmitart nuk tregojn gatishmri t dshmojn pr shkak t krcnimit, friks ose hakmarrjes dhe moszbatimit t sistemeve ekzistuese pr mbrojtjen e dshmitarve50 nga ana e gjyqsorit dhe policis. Mosgatishmria e qytetarve t Kosovs pr t dshmuar tregon nivelin e besimit n autoritetet publike t Kosovs dhe funksionimin e shtetit t s drejts. Si komenton OSBE-ja:

Madje edhe nse sht i gatshm t dshmoj ose t bashkpunoj, opinioni nuk beson q autoritetet mund ti mbrojn n mnyr efikase nga hakmarrja e t dyshimtve. Kjo shkakton vshtirsi n sigurimin e dshmive relevante, meq opinioni nuk beson n sistemin e drejtsis i cili nuk do ti mbronte ata si duhet.51

Situata prkeqsohet nga raportet mbi mungesn e mbshtetjes hetimore nga ana e Shrbimit Policor t Kosovs dhe nga kryerja joprofesionale e hetimeve.52 Reputacioni i Shrbimit Policor t Kosovs dhe besimi n t sht dmtuar n mnyr t konsiderueshme nga raportet pr vrasjen e personave, t cilt kan qen t ruajtur nga Shrbimi Policor i Kosovs, nga ana e individve privat. Prve ksaj, ekzistojn raporte q prokurort publik ngurrojn ti fillojn hetimet. Duket q sht sekret publik q prokurort publik t vendit nuk jan t gatshm ti hetojn krimet e rnda53, duke qen kjo arsyeja kryesore pr angazhimin e prokurorve ndrkombtar q ti hetojn krimet e profilit t lart dhe ato ekonomike. d. Administrimi i Gjykatave Kshilli Gjyqsor i Kosovs luan rol kryesor n emrimin, vlersimin, gradimin, largimin dhe disciplinimin e gjykatsve, dhe ka prgjegjsi pr menaxhimin e buxhetit dhe t shpenzimeve gjyqsore si edhe pr rekrutimin e personelit t gjykatave. Edhe pse

48 Human Rights Watch: Shnimet mbi t Drejtn Penale n Kosov, vllimi 20, nr. 2(D), 2008, faqe 20. 49 Ibidem. 50 Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop: Shqyrtimi i Sistemit t s Drejts Penale n Kosov, Prishtin: 2006, faqe 8 14. 51 Ibidem, faqe 14. 52 Human Rights Watch: Shnimet mbi t Drejtn Penale n Kosov, vllimi 20, nr. 2(D), 2008, faqe 8; Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova nn Rezolutn 1244 t KS t KB-ve Raporti pr prparimin e arritur 2007 (COM(2007) 663 prfundimtar), i dats 6 nntor 2007, faqe 12. 53 Human Rights Watch: Shnimet mbi t Drejtn Penale n Kosov, vllimi 20, nr. 2(D), 2008, faqe 17.

18

sipas ligjit sht i pavarur, Kshilli Gjyqsor i Kosovs varet nga Qeveria kur sht n pyetje ndarja e buxhetit dhe caktimi i pozitave t stafit gjyqsor, nj fakt q ndikon n funksionimin e gjyqsorit. Numri shum i madh i lndve t pazgjidhura dhe menaxhimi i dobt i lndve n gjykatat e Kosovs prkeqsohet nga t metat serioze n administratn e gjykatave si rezultat i numrin t vogl t gjykatsve, pagave t ulta, infrastrukturs s keqe dhe problemeve t stafit pr mbshtetje administrative54 nse nuk sht i shkaktuar nga to. Si shembull, n vitin 2007 jan shkurtuar 26 poste t pjestarve t personelit pr mbshtetje administrative dhe nj numr i njjt pritet t shkrutohet prsri n vitin 2008. Prderisa Ministria e Ekonomis dhe e Financave sht pajtuar q n buxhetin e vitit 2008 ta rris buxhetin pr financimin e 70 gjykatsve t rinj, ajo ministri nuk i ka pranuar ndarjet plotsuese t buxhetit pr personelin e mbshtetjes administrative i cili do t nevojitej pr shkak t shtimit t numrit t gjykatsve.55 Prve ksaj, pr shkak t ndarjeve t pamjaftueshme buxhetore, n dipozicion pr zbatimin e vendimeve t gjyqit jan vetm 26 pjestar t stafit profesional t cilt shrbejn n 56 gjykata n Kosov. Pagat e gjykatsve kan mbetur t ulta krahasuar me pagat e zyrtarve t lart n degn e legjislativit dhe t ekzekutivit.56 Si rrjedhoj, sektori gjyqsor ose nuk i trhjek juristt e kualifikuar ose nuk sht n gjendje ti mbaj gjykatsit e kualifikuar dhe ti parandaloj ata q t krkojn karrier n sektorin privat pas disa viteve t shrbimit. Pr shkak t mungess s financimit dhe t investimeve n infrastrukturn e gjykatava, gjykatat jan t mbipopulluara dhe n shum gjykata gjykatsit detyrohen ti mbajn seancat gjyqsore n zyrat e tyre n vend t sallave t gjykimit.57 Shfrytzimi efikas dhe i gjr i Sistemit t Informimit pr Menaxhimin e Lndve (SIML) poashtua vuan nga mungesa e financimit dhe e pajisjeve t TI. N t gjitha gjykatat mungojn kompjutert pr prdorimin e SIML pr shkak t mungess s financimit. Aktualisht, vetm 150 kompjuter e shfrytzojn SIML ndrsa nevojitet edhe 900 kompjuter t tjer n mnyr q SIML t jet n dispozicion n t gjitha gjykatat.58 Pr m tepr, pr mirmbajtjen e SIML nevojiten s paku 36 pjestar t stafit t TI-s, ndrsa deri tani jan t punsuar vetm 9. Kontrata aktuale me nj kompani private, e cila e mirmban sistemin, skadon n qershor 2008 dhe nse nuk sigurohet financimi ekziston rreziku serioz q SIML t shkatrrohet.59 e. Prfundimet Prmirsimi i sistemit t s drejts administrative duhet t bhet nj nga prioritetet kryesore t prpjekjeve t Kosovs pr forcimin e shtetit t s drejts. Gjykatat administrative jan me rndsi thelbsore pr tu siguruar q administrata vepron n

54 Intervist me z. Gzim Kolgeci, Zvendsdrejtor i Sekretaris s Kshillit Gjyqsor t Kosovs. 55 Ibidem. 56 Ibidem. 57 Ibidem. 58 Ibidem. 59 Ibidem.

19

pajtueshmri me ligjin dhe q i ushtron kompetencat e liris s veprimit n kuadr t kufinjve t ligjit. Kosova duhet ta shqyrtoj seriozisht krijimin e nj dege t posame t s drejts administrative, me dy deri n tri shkall t shqyrtimit, pr shembull ngjashm me sistemin e t drejts administrative n Gjermani (Verwaltungsgerichtsbarkeit). N nj afat t gjat sht thelbsore q t arsimohen m shum jurist administrativ, t cilt do t specializonin n shtjet dhe praktikn e t drejts administrative n t dyja nivelet, at administrativ dhe gjyqsor. Zbulimet mbi sistemin e t drejts civile tregojn q edhe gjykatsit edhe stafi administrativ n gjykata kan nevoj pr aftsim intensiv n shtjet q kan t bjn me procedurn civile dhe me menaxhimin e lndve. Prandaj sht imperativ q Instituti Gjyqsor i Kosovs dhe organizatat e donatorve t koncentrohen n mbajtjen e aftsimeve t tilla prve vazhdimit t arsimimit n fushn e t drejts materiale. Pa e paragjykuar pavarsin e gjykatsve dhe t gjyqsorit, Kshilli Gjyqsor i Kosovs m bashkpunim me Agjencin Anti-Korrupcion duhet t siguroj q gjykatsit t gjykojn saktsisht n pajtim me ligjin dhe q rastet e korrupcionit dhe t keqprdorimit t kompetencave t ndiqen penalisht menjher. Zbatimi i shpejt dhe efikas i vendimeve sht shum i rndsishm pr funksionimin e shtetit t s drejts. Pr ta arritur kt, duhet t bhet rishikimi thelbsor i kornizs aktuale juridike n mnyr q t sigurohen procedurat efikase. Autoritetet kosovare mund ta shqyrtojn mundsin e privatizimit t zbatimit t vendimeve gjyqsore duke i deleguar kompetencat tek agjencit private t zbatimit duke i marr parasysh prvojat aktuale t shteteve fqinje (p.sh. Maqedonia) me nj delegim t till t kompetencave zbatuese. Kosova duhet t bj m shum prpjekje pr ti forcuar mekanizmat alternativ pr zgjidhjen e kontesteve n fushn e t drejts civile dhe asaj tregtare. Nj sistem funksional i mekanizmit alternativ pr zgjidhjen e kontesteve do ta zvoglonte n mnyr t konsiderueshme numrin e lndve n gjykatat civile dhe do t ishte i favorshm pr aktivitetet tregtare pasi q do ta ofronte nj forum profesional, efikas dhe t besueshm pr zgjidhjen e kontesteve q ka m pak kufizime formale dhe procedurale krahasuar me gjykatat e rregullta.

Sistemi i t drejts penale ka probleme t ngjashme me menaxhimin e lndve dhe me prballimin e nj numri shum t madh t lndve t pazgjidhura. Megjithat, dobsia kryesore e sistemit t s drejts penale sht mungesa e besimit t qytetarve n gjyqsor, e cila e pengon bashkpunimin dhe mbledhjen e dshmive. Shrbimi Policor i Kosovs duhet ta prmirsoj imazhin n mnyr q t gzoj besim si agjenci profesionale dhe efikase pr zbatimin e ligjit. Prokurort publik duhet ta zbatojn ligjin dhe ti nisin hetimet ex officio n rastet kur jepet arsyeja pr kt. N fushn e administrimit t gjykatave, duhet t sigurohet q Kshilli Gjyqsor i Kosovs t mbetet i paavrur n mnyr q t jet n gjendje ti kryej detyrat n mnyr efikase. Ndikimi i trthort i Qeveris, i cili ushtrohet prmes procesit t buxhetit, nuk

20

sht brengoss vetm pr shkak t problemeve ekzistuese n administratn e gjyqsorit pr shkak t mungess s financimit por sht brengoss poashtu n aspektin e ndarjes s pushtetit. Ndonse duhet t ket kontroll demokratik lidhur me shfrytzimin e parave publike, nj kontroll i till duhet t projektohet n at mnyr q gjyqsori t izolohet nga ndonj ndikim i mundshm nga ana e ekzekutivit. sht e qart q gjyqsori nuk do t pmirsohet nse nuk i ka n dispozicion financat e duhura pr prmirsimet n infrastrukturn e gjykatave, rekrutimin e stafit t nevojshm pr mbshtetje administrative dhe pagat pr gjykatsit t cilat i trhjekin dhe i mbajn juristt e kualifikuar. T siguruarit e rendit dhe stabilitetit publik prmes shtetit t s drejts duhet t jet prioritet pr shtetin e ri t Kosovs dhe burimet e Kosovs duhet t shfrytzohen sipas nevojs. Prandaj, prmirsimi i sistemit juridik me qllim t sigurimit t stabilitetit dhe siguris juridike dhe forcimi i sektorit gjyqsor duhet t jet prioritet pasi q kjo do ta mundsoj zhvillimin e qndrueshm ekonomik, prparimin dhe mirqenien sociale. Vetm funksionimi i shtetit t s drejts dhe ekonomia e zhvilluar do tia hapin dern Kosovs pr Evrop. Kosova e pavarur s bashku me pranin e sapo krijuar t BE-s n Kosov, posarisht EULEX n fushn e sundimit t ligjit, kan rast ta nisin nj fillim t ri dhe tiu shmangem gabimeve t bra gjat periudhs s administrimit t UNMIK-ut. Ndrsa pr UNMIK-un dihet q do t ishte vetm nj administrat e prkohshme e cila do ti merrte masat e prkohshme deri sa t zgjidhej statusi i Kosovs, tani nuk mund t ket arsyetime pr mosmarrjen e masave t prhershme. Kjo do t jet sfida n fushn e sundimit t ligjit pr t ciln do ta ndajn prgjegjsin Kosova dhe BE-ja gjat viteve n vijim.

21

Literatura dhe burimet e cituara:

1. Commission of the European Communities: Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Western Balkans: Enhancing the European Perspective, dated 5 March 2008 (COM(2008) 127 final)

2. Karl Doehring: Allgemeine Staatslehre, Heidelberg: 2000

3. William Wade/ Christopher Forsyth: Administrative Law, Oxford: 2004

4. Paul Craig/ Grainne de Burca: EU Law, Oxford: 2003

5. International Development Association: Interim Strategy Note for Kosovo for the

Period FY08, dated 8 October 2007

6. Ministry of Justice: Strategic Plan 2006 2011, Prishtina: 2006

7. Organization for Security and Co-operation in Europe: Report on the Administrative Justice System in Kosovo, Prishtina: 2007

8. US State Department: 2006 Investment Climate Statement Kosovo, source:

http://www.state.gov/e/eeb/ifd/2006/62006.htm.

9. Organization for Security and Co-operation in Europe Mission in Kosovo: Implementation of Kosovo Assembly Laws by the Executive Branch of the Provisional Institutions of Self-Government Review Period: Laws Promulgated in 2002 2003, Prishtina: 2003

10. Organization for Security and Co-operation in Europe Mission in Kosovo:

Expropriations in Kosovo, Prishtina: 2006

11. Organization for Security and Co-operation in Kosovo: First Review of the Civil Justice System, Prishtina: 2006

12. Human Rights Watch: Kosovo Criminal Justice Scorecard, Vol. 20, No. 2(D),

March 2008

13. Organization for Security and Co-operation in Kosovo: Review of the Criminal Justice System in Kosovo, Prishtina: 2006

22