UNIVERZITET U NOVOM SADU

FILOZOFSKI FAKULTET

KATEDRA ZA FILOZOFIJU

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA ETIKA 2

KANTOVO FILOZOFSKO ZASNIVANJE ETIKE

Student:

KOSTA KURĆUBIĆ

FL 020019 / 2012

Mentor:

STANKO VLAŠKI

Novi Sad, 2015

SADRŽAJ

SAŽETAK ...........................................................................................................................

KLJUČNE REČI .................................................................................................................

1. UVOD: OPŠTI DUH KANTOVE FILOZOFIJE ...........................................................

2. IDEJE UMA KAO REGULATIVNI PRINCIPI ............................................................

3. IZMENA POJMA MORALA U ODNOSU NA TRADICIJU .......................................

4. ODREĐENJE PRINCIPA MORALA ............................................................................

5. FILOZOFSKO ZASNIVANJE ETIKE ..........................................................................

6. GRANICE KANTOVE ETIKE ......................................................................................

LITERATURA ....................................................................................................................

3

3

4

6

8

9

10

14

15

2

SAŽETAK

Autor najpre pozicionira Kantovu filozofiju u kontekst ključnih filozofskih problema

njegovog vremena (prvo poglavlje). Zatim se obrazlaže Kantovo redukovanje ideja uma na

praktičku sferu (kao regulativnih principa morala) i uskraćivanje idejama tradicionalne

konstitutivne uloge u saznanju i teorijskoj filozofiji, da bi se time „otvorilo“ područje

praktičkog uma i slobode (drugo poglavlje). Izvođenje čovekovog morala iz noumenalnog

područja slobode, a ne iz fenomenalnog područja kauzalno determinisane prirode, dovodi do

radikalne izmene pojma morala u odnosu na tradiciju (treće poglavlje). Bliže određenje

principa tako shvaćenog morala obrazlaže se u četvrtom poglavlju. Kantovo prevladavanje

običnog etičkog saznanja i pozicioniranje u jedan čist formalno-imperativni svet umskog

delanja, a potom i opojmljivanje praktičkog sveta čoveka, otpočinje uviđanjem neophodnosti

dobre volje po sebi, kao pojmovnog fundamenta govora o moralu. Daljim utemeljenjem

pojmovne opštosti sveta umne volje, tj. odredbenim konstituisanjem čistog formaliteta volje

na način umskog fundiranja dužnosti iz same delatnosti volje, Kant ishodiše praktičkog nalazi

u filozofskom etičkom umskom saznanju i omogućava opojmljivanje sveta praktičkog uma na

način opšte zakonitosti (peto poglavlje). U poslednjem (šestom) poglavlju u kratkim crtama se

pokazuju dometi i granice Kantovog praktičko-filozofskog projekta.

KLJUČNE REČI

delanje, dužnost, etika, formalitet, Kant, kategorički imperativ, moral, opšti zakon, um, volja

3

1. UVOD: OPŠTI DUH KANTOVE FILOZOFIJE

Kantova filozofija predstavlja dovršetak prosvetiteljske filozofije. Ona istinu ne shvata

kao rezultat poverenja u dogmatske i nekritičke autoritete, već kao znanje samosvesti.

Rusoovo povezivanje ideje slobode sa idejom volje bilo je plodotvorna misaona osnova za

novo zasnivanje teorijske, ali i praktičke filozofije. Prosvetiteljstvo nije iskoristilo taj veliki

misaoni podsticaj za dublju misaonu tematizaciju problema spoznaje. Ono je ostalo na

njutnovskom naturalističkom stavu, odnosno, na tlu spoznajnoteorijskog dualizma. Prema

ovom stanovištu uloga svesti u spoznajnom procesu je pasivna receptivnost, koja mehanički

prima utiske iz spoljašnje stvarnosti, pri čemu je sama stvarnost shvaćena na mehanicistički i

matematizirani način.

U novovekovnoj filozofiji i empirizam i racionalizam polaze iz dualizma subjekta i

objekta, dok Kant polazište svoje filozofije gradi na kritici oba toka. Njegova kritička

filozofija usmerena je protiv Lajbnic-Volfove metafizike, kao i protiv empirističke filozofije.

Protiv empirizma zauzima stav da se psihološko-genetičkom metodom ne mogu rešavati

spoznajno-teorijski problemi. Racionalizmu zamera nekritičko i dogmatsko pretpostavljanje

mogućnosti identifikacije misaonih odredbi svesti sa realitetom. Pojmovne i kategorijalne

odredbe Kant razume samo kao čiste subjektivne odredbe ljudske svesti. Kritikujući

tradicionalni metafizički pojam uzročnosti sa pozicije empirističke skepse, Hjum je zaključio

da metafizika ne može dokazati opštost i nužnost tog pojma, te da pojam uzročnosti počiva na

prostoj subjektivnoj navici povezivanja događaja, čime je Kanta probudio iz „dogmatskog

dremeža“ u kome se našao kao sledbenik Lajbnic-Volfove racionalističke metafizike.

Podstaknut Hjumom i uvidevši da empirizam nužno vodi u skepticizam, a racionalizam u

nekritički dogmatizam, Kant će otvoreno i oštro postaviti pitanje o mogućnosti same ljudske

spoznaje, učinivši primarnim zadatkom filozofije spoznaju samog spoznavanja. Njegov

projekat kritičke filozofije ima težište, sa jedne strane, na kritičkom ispitivanju moći ljudskog

saznanja, a sa druge strane, na kritičkom sagledavanju mogućnosti slobodnog ljudskog

delanja. Da bi se na filozofski način moglo pitati o spoznaji, tj. o odnosu subjekta i objekta

spoznaje, najpre se mora ispitati sama moć svesti u spoznaji. Moraju se kritički ispitati izvori,

granice i doseg ljudske spoznaje. Takođe, mora se ispitati da li se u ljudskoj svesti mogu

pronaći principi koji bi ljudskom delanju dali neophodnu sigurnost, tj. opštost i nužnost

praktičke spoznaje. Pitanju o spoznaji i pitanju o delanju Kant pristupa razvijanjem i

prevazilaženjem stanovišta kartezijanske filozofije subjektivnosti, koja je izgrađena kao

4

filozofija svesti, tj. kao filozofija razuma. Kant zahteva produbljivanje stanovišta svesti (u

čijem je pojmu da je uvek već svest o nečem) traženjem samoga osnova svesti, koji tek

dopušta mogućnost da svest može biti predmetna. Dakle, predmetna moć svesti nije poslednji

osnov svesti. Njena osnova je njena vlastita moć da vlastiti predmetni karakter može okrenuti

na samu sebe, tj. da samu sebe može uzeti za vlastiti predmet. Osnov svesti je samosvest!

Mogućnost uzimanja sebe za predmet ne može biti izvedena iz predmetne moći svesti, nego

upravo obrnuto: svest može biti predmetna (može sebi nešto postaviti kao spoznajni predmet)

samo zato što sebe može uzeti za vlastiti predmet. Suštinom svesti, suštinom Dekartovog

cogitatio, Kant smatra svest o svesti, samosvest. Ona je sintetička aperceptivna moć svesti

kao samosvesti, u kojoj treba tražiti istinu realiteta. Time je u razumevanju spoznajnog odnosa

težište pomereno sa predmeta na subjektivnost subjekta, što se naziva „kopernikanskim

obrtom“ u filozofiji.

Osim kartezijanskog pojma svesti i Lajbnicovog pojma apercepcije, odlučujući

podsticaj za Kantovo epohalno novo i značajno zasnivanje praktičke filozofije i etike došao je

od Hjumove teze da se vrednosni sudovi (sudovi o dobrom, zlom, pravednom itd.) ne mogu

izvoditi iz indikativnih sudova (sudovi o datom, prirodi itd.), odnosno da se trebanje ne može

izvoditi iz bitka. Time se za Kanta otvorilo temeljno pitanje o izvoru tih sudova. Naime, ako

se vrednosni sudovi ne mogu izvoditi iz indikativnih, onda se celo područje ljudskog delanja

ne može izvoditi iz ideje prirode (bitka). Dakle, ako je ljudsko delanje vođeno nečim zadatim

(onim što bi trebalo činiti), onda se trebanje ne može izvoditi iz prirode. Trebanje ima

nezavisni ontološki status u odnosu na bitak. Takav status može dolaziti od pretpostavke o

slobodi ljudskog delanja.1

1 Perović, M. A., Istorija filozofije, Grafomedia, Novi Sad, 2003., str. 194-204.

5

2. IDEJE UMA KAO REGULATIVNI PRINCIPI

Kant spoznaju ograničava na iskustvo i smatra da se ideje ne mogu spoznajno

dokučiti, ali da ipak mogu biti predmet čovekovih moralnih uverenja, tj. da mogu biti

regulativni principi ljudskog ponašanja. Da bismo to razumeli, potrebno je razumeti šta Kant

podrazumeva pod idejama, kao i njegov pojam uma.

Prvi put u novijoj filozofiji Kant razgraničava pojmove razuma i uma. Za razliku od

čulnosti (čije su apriorne forme prostor i vreme) koja je pasivna receptivnost, razum je

spontanost mišljenja. Apriorne forme razuma su kategorije, a razum je shvaćen kao

sposobnost delatnog mišljenja da razlike u čulnosti dovodi u sintetičko jedinstvo. I dok je tako

shvaćen razum moć spoznaje konačnih i uslovljenih stvari, um je moć spoznaje onoga

bezuslovnog na osnovu principa. Spoznajna moć uma je zaključivanje, u kome nastaju ideje.

Ideje su pojmovi o predmetima koji nisu uslovljeni iskustvom. One ne mogu nastati

opažanjem. I Platon je u podeli saznajnih moći razlikovao dianoia (analitički razum) i nous

(dijalektički um), ali on je ideje smatrao objektivno datim i stvarnim, po sebi postejećim,

onim što je opšte i stvarnije od svega pojedinačnog i opažanju dostupnog. Međutim, Kant

smatra da je čitava metafizika upadala u „transcendentalni privid“, jer nije shvatala ideje kao

zadate, nego kao date. Po Kantu, spoznajna moć ljudske svesti proteže se samo na pojavnost

(prostorno-vremenske relacije svesti i prirodu kao skup pojava), dok stvar kakva je po sebi

prevazilazi granice mogućeg iskustva, pa je nije moguće spoznati. Platon je razdelio područje

ljudske spoznaje na svet fenomena i svet noumena. Kant prihvata tu terminologiju, ali

odbacuje Platonov stav o spoznaji noumena: spoznaja se može protezati samo na svet

fenomena (pojavni svet). Um je sklon da nastoji spoznajno prekoračiti granice mogućeg

iskustva. Međutim, ideje uma ne mogu biti konstituitivni principi spoznaje, ne mogu davati

spoznaju realnosti. Ideje mogu biti samo regulativni principi ponašanja, tj. mogu važiti u

praktičkoj sferi života kao postulati moralnog delanja.

Prema Volfovoj podeli metafizike specialis (metafizika generalis je ontologija) na tri

posebne discipline (racionalna psihologija, kosmologija i teologija), Kant navodi tri vrste

ideja uma: (1) ideja o duši (predmet racionalne psihologije) kao bezuslovnoj celovitosti

uslova svih pojava unutrašnjeg čula; (2) ideja o svetu (predmet kosmologije) kao bezuslovnoj

celovitosti svih podataka spoljašnjeg čula; (3) ideja o bogu (predmet teologije) kao

bezuslovnom uzroku svih uslovljenih pojava. Prema Kantu, sve tri tradicionalne grane

6

metafizike daju prividna znanja.2 Greška racionalne psihologije se sastoji u tome što se logički

subjekt zamenjuje realnim subjektom. Time se na osnovu jedinstva i postojanosti svesti izvodi

ideja o jednostavnosti i besmrtnosti duše. Tu zabludu Kant naziva paralogizmom.

Kosmologiji su svojstvene antinomije, protivrečnosti u koje um upada sa samim sobom kad

pokušava misliti celinu sveta (koja nadilazi iskustvo). Postoje četiri vrste antinomija, a u

svakoj su teza i antiteza nepomirljivo suprotstavljene. Naprimer, u prvoj antinomiji teza glasi:

svet ima početak u vremenu i ograničen je sa obzirom na prostor. Njena antiteza je: svet nema

početka u vremenu niti granice u prostoru, nego je beskonačan. Slične su i ostale antinomije, a

cilj im je da pokažu kako se suprotne teze o ideji sveta mogu podjednako uspešno

argumentovati, što znači da um nije sposoban da spozna stvar po sebi. Konačno, sa obzirom

na ideju boga kao ideal uma, Kant odbacuje sve dokaze o božjoj egzistenciji (ontološki,

kosmološki i fizio-teološki).3 Ovakvim izvođenjem Kant je razorio temelje tradicionalne

metafizike, ograničavajući područje moguće ljudske spoznaje na pojavno područje prirode.

To je granica teorijskog uma, međutim, praktički um nije ograničen spoznajnim moćima

svesti.

Praktički um može prelaziti u nadčulni, noumenalni svet, ne u područje onoga što je

dato (područje teorijskog uma), nego u područje onoga što je zadato! Ideje slobode volje,

besmrtnosti duše i božjeg postojanja ne mogu se spoznajno dokučiti, ali ipak mogu biti

predmet čovekovih moralnih uverenja. Kant smatra da čovek nije prevashodno teorijsko, nego

delatno, praktičko biće. Ljudski poziv i pojam nije primarno u spoznajnom odnosu prema

datome, nego u delatnom odnosu prema samom sebi. Tradicija etike pokušavala je suštinu

čovekovog samoodnošenja i postupanja tumačiti iz odnosa prema datosti (bitku). Ta datost je

pretpostavljana kao antički pojam prirode (physis), hrišćanski pojam boga ili novovekovni

pojam prirode (natura). Međutim, vrednosni sudovi se ne mogu izvoditi iz indikativnih

(Hjum), pa Kant smatra da se područje ljudskog delanja ne može izvoditi iz datosti prirode, te

da se ono zadato (trebanje) ne može izvoditi iz datog (bitka), jer ima drugačiji ontološki

status, koji dolazi iz pretpostavke o slobodi ljudskog delanja.

Kant shvata slobodu, sa jedne strane, kao noumenalnu moć čoveka, tj. moć da čovek

sam iz sebe bude uzročnik niza pojava, događaja u pojavnom svetu. Sa druge strane,

objektivacija takve moći jeste slobodna volja, tj. mogućnost čoveka da vlastite nagone („niža

moć žudnje“) stavi pod rukovodstvo praktičkog uma („viša moć žudnje“).

2 Kant, I., Prolegomena za svaku buduću metafiziku koja će moći da se pojavi kao nauka, Fedon, Beograd, 2008., str. 101-126. 3 Isto.

7

3. IZMENA POJMA MORALA U ODNOSU NA TRADICIJU

Kant donosi izmenu u tradicionalni antropološki pojam čoveka, shvatajući ga kao

„amfibijsko biće“, odnosno kao biće koje živi u dva sveta, prirodnom i slobodnom. U prvom

je on podređen kauzalitetu prirode, a u drugom iz vlastite autonomne biti, iz slobode, određuje

kauzalitet vlastitog postupanja. Čovek pribavlja sebi vrednost i dostojanstvo kao slobodno, a

ne prirodno biće. Zato praktički um mora imati primat nad teorijskim umom. Po prvi put bit

ljudskog delanja se ne izvodi iz bitka, već iz slobode kao noumenalne moći čoveka.

Isto tako, po prvi put se praktička filozofija ne izvodi kao zavisna od teorijske

filozofije, već kao središte filozofije. Slobodni praktički um je izvor celine ljudskog delanja, a

bit ljudskog delanja je moralno delanje. Zbog toga Kantovi praktičko-filozofski spisi u prvom

redu zasnivaju etiku, ne stavljajući težište na norme, već na ispitivanje sigurnosti i vrednosti

čovekovog moralnog prosuđivanja. Ispitivanje se ne odnosi na predmete spoznaje, nego na

predmete htenja, volje, u kojima se otkrivaju čovekove delatne svrhe. Kritikom praktičkog

uma Kant utvrđuje postojanje apriornog praktičkog sintetičkog karaktera ljudskog uma sa

obzirom na predmete htenja. Utvrđuje postojanje umskih apriornih principa moralnog delanja,

koji daju mogućnost realizacije postavljenih delatnih svrha čoveka, sa zadatkom spoznaje u

moralnom delanju. Kantov obrt u odnosu na tradicionalnu etiku događa se u samom

određenju morala.

Kant odbacuje stanovište teološke etike, koja potonji izvor morala nalazi u božjoj

milosti. Odbacuje i naturalistički novovekovni pojam čoveka, prema kome je moral shvatan

kao prirodno svojstvo čoveka. U oba slučaja radi se o heteronomnim etikama, jer moral ne

temelje na ljudskoj slobodi. Sve tzv. etike dobara postavljale su etički cilj delanja u nekom

izvan-moralnom dobru (sreća, blaženstvo, korist itd.). Tradicionalne etike moral su shvatale

kao sredstvo za druge ciljeve, samim tim kao zavistan od nečeg drugog. Za Kanta, moral

počiva na slobodnoj umskoj volji. Ne može biti sredstvo nečem drugom, nego je sam sebi

svrha i cilj. Merilo ne može biti bilo koja posledica, nego samo motiv kojim je ona pokrenuta.

Motiv je osećaj dužnosti. Kao biće koje može slediti dužnosti koje samom sebi postavlja,

čovek stiče ljudsku vrednost i dostojanstvo.

8

4. ODREĐENJE PRINCIPA MORALA

Sloboda se ne može teorijski dokazivati. Sloboda se pokazuje kao praktička sloboda

koja je moć da se spontano započne kakav niz stanja, a da se ne dođe u protivrečje s

prirodnim zakonima. Ona je moć da se proizvede sasvim drugačiji uzročni niz od prirodnog

niza uzroka, ali da taj niz, koji nastaje slobodno, ne proizilazi iz uma po prirodnim zakonima.

U tome je bit slobode kao transcendentalne ideje. Transcendentalna sloboda izvire iz

praktičke moći uma. Kant je razgraničava od determinizma i indeterminizma.

Transcendentalna sloboda je samodeterminacija ljudske volje moralnim zakonom. Taj zakon

je njena najviša svrha. Na taj način volja sebe ozbiljuje kao slobodnu volju.

Iz autonomije volje uklonjeni su svi empirijski i racionalni principi, kao i moralni

osećaj. „Volja je jedna vrsta kauzaliteta živih bića ukoliko su ona umna, a sloboda bi

predstavljala onu osobinu tog kauzaliteta po kojoj on može da dela nezavisno od tuđih uzroka

koji ga determinišu, kao što je prirodna nužnost osobina kauzaliteta svih bezumnih bića po

kojoj njihovo delanje određuje uticaj stranih uzroka“.4 Slobodna volja i volja koja sebe stavlja

pod vlastiti moralni zakon jedno su isto. Ne može se zamisliti da bi praktički um (volja umnog

bića) mogao prihvatiti rukovodstvo koje je izvan njega. Pojam morala Kant zasniva na ideji

slobode. Sloboda i moral uzajamno se odnose kao ratio essendi i ratio cognoscendi (razlog

bivstvovanja i razlog spoznavanja). Slobodu spoznajemo iz postojanja morala. Postojanje

morala mora pretpostavljati slobodu!

Ovakvo, naizgled kružno, dokazivanje pojmova morala i slobode sledi iz posebnog

odnosa moralnog delanja prema empirijskoj stvarnosti, tj. iz odnosa slobode i prirode.

Sloboda ne može biti teorijski dokaziva jer čovek nije samo empirijsko biće u fenomenalnom

svetu, već je i inteligibilno biće u noumenalnom svetu. „Izgleda, dakle, da u ideji slobode

zapravo samo pretpostavljamo moralni zakon, naime princip autonomije same volje, i da ne

bismo bili kadri da za sebe dokažemo njegov realitet i objektivnu nužnost“.5 Pogrešan krug u

dokazivanju izbegnut je razlikovanjem inteligibilnog i čulnog sveta i kretanjem čoveka iz

jednog u drugi svet. Izbegnut je procesom ostvarivanja slobode, jer „umski svet sadrži osnov

čulnog sveta, dakle, i osnov njegovih zakona“.6 Ono što umna volja (ili praktički um) može po

imanentnoj slobodi postaviti sebi kao zakon za delanje izvorno mora biti ostvareno kao opšte

umno zakonodavstvo koje se u delanju sledi osećanjem čiste dužnosti.

4 Kant, I., Zasnivanje metafizike morala, Dereta, Beograd, 2008., str 101. 5 Isto, str. 106. 6 Isto, str. 113.

9

Bit morala je unutrašnje čisto uverenje o moralnom zakonu koje mora moći biti

poopštivo u svojim delatnim svrhama. Moralne svrhe ne mogu se uzimati iz bilo kojih

ljudskih sklonosti ili težnji, niti iz spoljašnjih konvencija, već se moraju uzimati iz predstave o

poopštivosti moralnog zakona. Unutrašnji autoritet vlastitog slobodnog uverenja može odbiti

važenje svakog spoljašnjeg autoriteta, ako nije saglasan sa vlastitom unutrašnjom slobodom.

5. FILOZOFSKO ZASNIVANJE ETIKE

Sve etike pre Kanta počivale su na stavu o principu moralnog delanja koji je određivan

kao moralno dobro (bonum, summum bonum). Formalno određenje dobra sadržinski su

konkretizovale pojmovima blaženstva (ili sreće), zadovoljstva (ili radosti) i koristi, kao i

pojmom vrline. Kant sve tradicionalne etike naziva etikama dobara. Njihovu temeljnu slabost

vidi u činjenici da u svakoj od njih (ma kako da postave odredbu dobra) princip morala ima

neetički karakter!

Jedino dobro, koje se takvim može smatrati bespogovorno, u bilo kome, bilo gde u

svetu, za Kanta jeste dobra volja, i tim stavom on započinje prvi odsek Zasnivanja metafizike

morala. Mnoge su prednosti duha i karaktera: talenat, moć suđenja, duhovitost, odlučnost,

smelost... Ali sve one ne služe na dobro, ako nisu vođene dobrom voljom. Naime, u biti same

volje kao umnog dobra po sebi, leži praktička korist iste. Ali, ukoliko ta volja nije u vlastitom

pojmovnom izvorištu umskog dobra, njena voljnost nije praktički pogodna.

„Dobra volja nije dobra po onome što proizvodi ili izgrađuje, niti po svojoj valjanosti

za postizanje neke naumljene svrhe, već jedino po htenju, to jest ona je dobra po sebi, i

posmatrana sama za sebe treba da se ceni neuporedivo više nego sve što bi se njome moglo

postići u korist neke sklonosti, čak, ako se hoće, u korist svih sklonosti skupa“7, jer dobra

volja nije dobro u slepom korisnom prisvajanju van sebe za sebe, ona nije utilitarna, ne traži

zadovoljenje svoje odredbe izvan sebe, jer odredba je ona sama, po sebi za sebe jedino

sredstvo, proces i cilj. Korisnost i nekorisnost dobre volje nisu ono što je ona sama i ne

oduzimaju joj vrednost, oni su samo manifestacije onoga što: (1) u prvom slučaju jeste i

prezentuje se kroz sebe, kako bi drugi mogli da je uoče, (2) a u drugom slučaju isto jeste, ali

7 Kant, I., Zasnivanje metafizike morala, Dereta, Beograd, 2008., str. 17.

10

usled prirodnih faktora koji su je osujetili, ne uspeva da prezentuje sebe na način dostojan

dobre volje, ali ipak ostaje uvek jasna i očigledna po sebi.

U nastavku zasnivanja filozofskog etičkog umskog saznanja Kant uzima u razmatranje

organizovanost i svrhu čoveka kao bića. Naime, pošto bi po svemu sudeći priroda daleko

spretnije zadovoljila samu volju da je potčinila isključivo istinktima i vodila ka sreći u

spoljašnjim zadovoljstvima kao svrsi i cilju, bila bi to jedna čisto hedonistička volja

neoposredovana onim pojmovnim kao svojim regulativnim principom, jedna neumna volja

bez sebe same; neopravdana i nepotvrđena volja, samovolja čista. Tu dolazi do ozbiljnog

nesaglasja u samoj prirodi stvari, a priroda ne čini neophodno, no samo se ophodi svim što

jeste sobom samom. Kako bi volja bila dobra po sebi, priroda je u tu svrhu dosegla um, um

kojim će volja da misli sebe samu u čistom pojmu dobra prirode stvari same volje. „Ta volja,

dakle, zaista ne sme da predstavlja jedino i celokupno dobro, ali mora da bude vrhovno dobro

i uslov svega ostaloga, čak i uslov svake žudnje za srećom“8, dakle, ta volja ne ograničava

delovanje same sebe sopstvenom čistotom, ono praktičko jeste njeno izvorište i utoka, pa i

celokupno dobro, znači i druga dobra kao što je sreća podstaknuta instiktivnom prirodnom

žudnjom uslovljeni su njom samom, kao čistim principom umnog delanja, ali nisu ona sama,

jer ona sama sama je samo za umno mišljenje sebe; čista umna volja.

Zatim se obrazlaže prvi stav principa dužnosti čija je sadržina moralnost i daju se

primeri njenog očitovanja, kao voljnog umskog oposredovanja volje, gde je samo

oposredovanje dužnost, čista dužnost koja se uposebljuje u različitim oblicima praktičke

voljne manifestacije dužnosti. Pa je tako neki čin učinjen iz dužnosti isključivo vođen

moralnom čistotom umsko oposredovane volje, čist čin dobre volje, a ako je vođen sklonošću,

težnji ka određenoj satisfakciji koja i ne mora biti primetna, to tada nije istinski moralan čin.

Za primer se uzima dobročinitelj kojem je duša već obuzeta vlastitom tugom koja potiskuje

svako saučesništvo u sudbini drugih, a on je još uvek sposoban da čini dobro drugima koji

pate. Iako ga nikakva sklonost ne podstiče on u svom izmirenju ipak čini dobro drugima, te

takav čin jeste čist čin dužnosti, dužnosti koja se voljno ospoljava iz same sebe čistim

principom umne volje. Moralnost je dakle u samom voljnom izvorištu umske delatnosti, ona

je sam pojam čiste dužnosti volje kojim se umski deluje ka voljnom pojmu čiste dužnosti.

Stupajući na tlo same sklonosti, mi vidimo sreću, ali ta sreća jeste ono predstavljeno za čim

žudimo instinktivno, a treba da bude žuđeno u skladu sa dužnosti, jer samo kao takvo ono

jeste očišćeno od svake primese samovoljnosti i uzdignuto ka umski oposredovanoj volji

same volje, dobroj volji po sebi. Jedino dobra volja može biti dobra i nikako drugačija, jedino

8 Kant, I., Zasnivanje metafizike morala, Dereta, Beograd, 2008., str. 20.

11

je ona sklonjena u čisto umno delanje, te tako nije korist sama za sebe, samovoljna korist.

Zapovest ljubi bližnjeg svoga i neprijatelja, jeste zapovest koja smera na praktičnu ljubav,

ljubav iz dužnosti, čistu ljubav, dok je patološka ljubav ljubav iz sklonosti, dakle ljubav

nošena emotivnim nadražajima, efemerna ljubav pojavnog, koja ne zavređuje moralnu odliku.

„Drugi stav jeste: radnja iz dužnosti ne poseduje svoju moralnu vrednost u svrsi koju

njome treba postići, nego u maksimi po kojoj smo se na nju odlučili; ta vrednost, dakle, ne

zavisi od stvarne radnje, već jedino od principa htenja po kojem se radnje obavila bez obzira

na sve predmete požudne moći“9, dakle, sama vrednost radnje nije svrha, nego sama radnja

vrednosti principa htenja. Vrednost same radnje se ne nalazi u volji s obzirom na očekivanu

posledicu, nego u čistom principu volje, koji je regulisan aprirornim formalnim određenjem

aposteriorne materijalne pobude. Ta volja je lišena svakog materijalnog principa, ona je čisto

formalna odredba čiste dužnosti; imperativ formalnog pobuđenom materijalnom određenju.

Um je gospodar principa, princip same volje po sebi, ono sebe voljno određujuće. Predmeti

požudne moći ne spadaju u granice moći saznanja volje same, oni su za volju oseti

transfigurirani regulacijom kategorijalnog sistema apriornih formi čula, razuma i uma u

pojmovne sadržine volje; formalizovana sadržina volje. Stvar po sebi predmeta je sa one

strane volje. Predmeti požudne moći, iako poznati volji samoj, samovolji, oni nisu poznati

umnoj delatnosti volje. Volja po sebi je volja uma, jer samo po umu ona može biti po sebi,

samo um je prisvaja sobom i određuje imperative njene delatnosti. Pa tako umna delatnost

volje u granicama svojih moći saznanja čini svu moć dužnosti koje se formalno konstituišu i

određuju odnos ka stvarnosti sveg saznanja i praktičkog delovanja.

„Treći stav, zaključak iz oba prethodna, ja bih izrazio ovako: Dužnost jeste nužnost

jedne radnje iz poštovanja prema zakonu.“ Dakle, predmet našeg poštovanja ne može biti ono

što je u našoj naklonosti i posledica iste, sama afekcija i instinktivno zadovoljenje potrebe.

Objekt posledice naumljene radnje determiniše naklonost, ali sam princip delanja nije u

naklonosti, nego u delatnosti samog delanja formalizovane sadržine volje. Predmet našeg

poštovanja je samo ono što je povezano sa voljom kao osnov iste, dobra volja, čist princip

umnosti volje. Radnja iz dužnosti treba da se očisti svake sklonosti, predmeta u odnosu ka

volji, kako bi volja ostala čista i nedeterminirana posledicama delatnosti. U tom slučaju,

princip dužnosti bi bio čista determinanta formalizovane sadržine volje, dakle, „objektivno

uzev, zakon i, subjektivno, čisto poštovanje prema tome praktičkom zakonu“10. Iz toga

proizilazi maksima, koja glasi: „da se takvome zakonu treba pokoravati čak i na štetu svojih

9 Kant, I., Zasnivanje metafizike morala, Dereta, Beograd, 2008., str. 26. 10 Isto, str. 27.

12

sklonosti“11. Dužnost volje dužnost je formalnog principa volje neuslovljenog bilo kakvom

sklonošću ka predmetu volje. Moralna vrednost radnje nije uslovljena očekivanom

posledicom, niti empiričkim principom koji proishodi iz očekivane posledice određene

pobude. Samo predstava zakona samog po sebi, sam princip zakonitosti umnog određenja

volje, može da predstavlja ono dobro, čist moralitet volje. No, kakav je to zakon koji nije

determiniran spoljašnjim pobudama? Pošto je volja oslobođena spoljašnjih odredbi i mogućih

konsekvencija u odnosu na vršenje zakona koji ne ishode umski njom samom, preostaje nam

samo opšta zakonitost radnji uopšte - kategorički imperativ, zakon čistog formaliteta volje.

Praktički um je zakonodavan i na temelju vlastite noumenalne slobode može

postavljati svet ljudskog delanja kao svet trebanja. Konkretni oblik koji taj um daje trebanju

jeste čista dužnost. Objektivacija čiste dužnosti je moć da čovek sebi postavlja moralne

zakone koje će slediti u delanju. Moć zakonodavstva izraz je autonomije čovekovog

praktičkog uma, koji sebi može postavljati maksime htenja i delanja. Moralni zakon kao

poopštiva maksima delanja kod Kanta izriče se kroz dve formulacije kategoričkog imperativa:

(1) „Ne treba nikada da postupam drugačije do tako da mogu takođe hteti da moja maksima

treba da postane jedan opšti zakon“; (2) „Delaj tako da ljudskost u svojoj ličnosti, kao i u

ličnosti svakog drugog čoveka, uvek upotrebljavaš kao svrhu, a nikada samo kao sredstvo“.

Ove maksime imaju karakter sigurne spoznaje i nisu hipotetičkog karaktera. Ne služe kao

pretposavka za neke druge svrhe (korist, sreća itd.). Njihova obaveznost donosi najviši smisao

ljudske egzistencije. Kant ne odbacuje hipotetičke imperative, nego im daje karakter sredstva

za ostvarivanje moralnih svrha. Smisao i vrednost ljudskog delanja nije u prinuđenosti (bilo

prirodnim nagonima ili nekim utilitarnim vrednostima), nego u ostvarivanju slobode i sa njom

vezane odgovornosti čoveka. Čovek nije odgovoran samo za svoje neposredne postupke, nego

pre svega za ostvarivanje vlastite ljudskosti, za vlastito postajanje ličnošću. Ličnost je svrha

svakog ljudskog praktičkog delanja. Moral je uvek individualan. Lični je čin, delo i

odgovornost čoveka kao slobodnog pojedinca.

Kategoričkim imperativom, Kant vrši prelaz iz običnog etičkog znanja u filozofsko

etičko umsko znanje. Zakonom volje po sebi, svet volje biva opojmljen formalitetom čistih

umskih odredbi i otpočinje formalizacija celokupne manifestovanosti praktičkog sveta

čoveka.

11 Isto.

13

6. GRANICE KANTOVE ETIKE

Kantova etika predstavlja napredak u odnosu na novovekovnu etiku. U njoj je sloboda

shvaćena kao središte čovekovog življenja. Svaki heteronomni autoritet mora odstupiti pred

samim autoritetom slobode. Ona je odredila i polazište mišljenja praktičkog u nemačkoj

klasičnoj filozofiji. Ipak, Kantova je praktička filozofija pokazala teškoće, kako na pitanju o

jedinstvu moralnog delanja sa drugim modernim oblicima delanja (pravo, ekonomija,

politika), tako i na pitanju jedinstva praktičke i teorijske filozofije.

Svojom kritičkom filozofijom Kant je dospeo do potpunog dualizma teorijskog i

praktičkog uma, područja nužnosti i područja slobode, prirode i duha, razuma i uma. Svestan

toga, Kant piše Kritiku moći suđenja, u kojoj nastoji naći treći princip kojim bi prevladao

navedene protivrečnosti (pomoću kategorija svrhovitosti u prirodi i ljudskom osećanju). Ovo

delo, razvijajući tematiku filozofije prirode i estetike, postavlja treću spoznajnu moć svesti,

nazivajući je „moć suđenja“, nalazeći da je svrhovitost njen princip a priori, i primenjujući je

na područje estetike.

Dometi i teškoće Kantovog filozofskog projekta bile su jedan od ključnih podsticaja za

filozofe nemačkog klasičnog idealizma (Fihte, Šeling, Hegel).

14

LITERATURA

Hjum, D., Rasprava o ljudskoj prirodi, sa engleskog preveo Nedić, B., Veselin Masleša,

Sarajevo, 1983.

Kangrga, M., „Kantova etika“, Arhe, vol. 1, 2004.

Kant, I., Kritika čistoga uma, sa nemačkog preveo Popović, N., Dereta, Beograd, 2003.

Kant, I., Kritika praktičkog uma, sa nemačkog preveo Basta, D. N., BIGZ, Beograd, 1979.

Kant, I., Prolegomena za svaku buduću metafiziku koja će moći da se pojavi kao nauka, sa

nemačkog preveo Zec, B., Fedon, Beograd, 2008.

Kant, I., Zasnivanje metafizike morala, sa nemačkog preveo Popović, N. M., Dereta, Beograd,

2008.

Perović, M. A., Filozofija morala, Cenzura, Novi Sad, 2013.

Perović, M. A., Istorija filozofije, Grafomedia, Novi Sad, 2003.

Rajković, M., „Kategorički imperativ kao centar obrta bitak-trebanje“, Arhe, vol. 8, 2011.

15