Monografía "Krahina e Plavé-Gucisé népér shekuj", shkruar nga historiani Rexhep Man Dedushaj, éshté studim i rniréfillté, i cili, per heré té paré, bén pérpjekje té lavdérueshme per té ndricuar sakrificat e banoréve té kétyre trevave etnike shqiptare per glMrnin dhe mbrqjtjen e térésisé etnike territori-ale kombétare nga pushtuesit e vjetér dhe té rinj. Gjithashtu pérbén njé kontribut me viere per plotésimin e njé boshlléku né historiné kombétare té popullit shqiptar e né vecanti té krahinés né fjalé.Plava e Gucia me rrethinat ndodhen né pjesén veriore té tro-jeve shqiptare dhe kuflzohen me Malin e Zi, Rugovén, Malésiné e Gjakovés, Dukagjinin dhe Kelmendin. Per nga bukurité natyrore éshté njé margaritar i llojit té vecanté.Krahina pérbéhet nga dy qyteza dhe shumé fshatra. Kjo luginé pérshkohet nga shumé lumenj dhe éshté shumé e pasur me burime. Ajo qé e bén té vecanté dhe madhéshtore pamjen e késaj krahine éshté Liqeni i Plavés me ujin e tij té kristalté. Gjithashtu duhen pérmendur edhe bjeshkét livad-hore mahnitése qé shtrihen nga Cakorri, Qafa e Diellit e deri né Qafé té Borit, si dhe Gerdhata me kullotat alpine e shkém-binjté shekulloré.Krahina e Plavés e Gucisé éshté e njohur qysh né kohé té lashta. Historikisht, etnikisht dhe ekonomikisht gjithmoné ka qené e lidhur me Shkodrén dhe Pején, treva kéto historikisht ilire-shqiptare. Déshmi per njé gjé té tillé jane rrugét qé kalo-jné: Shkodér-Guci-Plavé-Qafe e Diellit-Pejé, si dhe toponimet: Cakorr, Qafe e Diellit, Gerdhata etj. gjé qé shpjegohen me ané té gjuhés shqipe. Mirépo literatura keqdashése sllave vazhdimisht éshté pérpjekur dhe pérpiqet t'i ndryshojé dhe deformojé me ané té pérkthimit né sllavisht. Késhtu fjalén Gerdhata qé don té thoté vend i thepisur shkémbor e kané pérkthyer né fjalén "Prokletije" qé do té thoté "Bjeshké té Nemuna". Ndërsa togfjalëshin Qafë e Diellit me fjalën "Dio" që do të thotë pjesë ose ndarje, kurse togfjalëshin Qafa e Pejës me fjalën "Peqakeq", et). Po kështu kanë vepruar me toponimet e tjera, të cilat këtu nuk po i analizojmë mbasi nuk janë objekt i shkrimit tonë.Historikisht është e njohur se kjo trevë ka qenë në lashtësi e populluar nga fiset iliro-shqiptare, pavarësisht nga absur¬dité tet e të ashtuquajturve historianë dhe etnografë ser-bosllavë, të cilët më kot janë përpjekur dhe sot përpiqen të shtrembërojnë të vërtetën historike se gjoja kjo trevë na paska qenë e rezervuar për fiset sllave, të cilat dihet dhe pranohet mirëfilli se kaluan Danubin vetëm nga fundi i shek.VI dhe filli-mi i shek. VII.Legjenda më e hershme, e ruajtur me fanatizëm është ajo e "Harapit të zi të përtej detit" (romake), i cili u ndesh në këtë trevë me banorët autoktonë dhe mbeti i vrarë nga Vajza e Vuthit. Dhe sot, si kujtim e dëshmi, ruhet toponimi "Roman", vendi ku u vra dhe u varros ai.Banorët autoktonë asnjëherë gjatë historisë mijëravjeçare nuk u pajtuan me asnjë pushtues. Ata luftuan dhe mbrojtën me fanatizëm trojet e tyre etnike nga pushtuesit e njëpas-njëshëm. Veçanërisht luftuan kundër pushtuesit osman, të cilët pësuan shumë humbje në këto treva.Për t'u theksuar janë sidomos bashkëpunimi i shqiptarëve të këtyre trojeve me Bushatllijtë e Shkodrës, kur ata luftonin për autonomi kundër pushtetit

qendror Osman, révoltât dhe kryengritjet e njëpasnjëshme në gjysmën e pare të shek. XIX. et).Kontribut të veçantë populli i kësaj krahine dha në vitet e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881). Dihet dhe është e njohur mbledhja që u bë në Guci, kur traktatet famëkeqe të Shën Stefanit dhe Kongresi i Berlinit, padrejtësisht dhe në mënyrë arbitrare, në kundërshim me vullnetin e popullsisë së kësaj trêve e shkëputen nga trungu kombëtar shqiptar. Në kuvendin e Gucisë u vendos: "Me luftue prej në 7 e në 70 vjeç e trojet e të pareve tonë mos me ia lëshuar shkjaut, me qitë kushtximin në të gjitha krahinat shqiptare, me hy besa në fuqi deri sa të mbaroj lufta, me dërgu përfaqësues në Prizren, me organizue pritjen dhe përkujdesjen për luftëtarët që do të vijnë nga krahinat e tjera ..." Duhet théné se né marrjen e kétyre vendimeve rol shumé té réndésishém luajti paria vuthjane. Gjithashtu pérfaqésuesit legjitimé té shqiptaréve té Plavés dhe Gucisé moren pjesé aktivisht edhe né tubimet e tjera lokale e kombétare si né Kuvendin e Pejes qé themeloi Besélidhjen Shqiptare té Pejes, né vitin 1899, né Kuvendin te Verrat e Llukés, mé 1910, até té Junikut mé 1912, ku u vendos per organizimin e kryengritjes se pérgjithéshme shqiptare, né Kuvendin e Vlorés, i cili mé 28 Néntor 1912 shpalli pavarésiné e Shqipérisé, madje edhe né konferencén e Bujanit té vitit 1943-1944, ku u vendos e drejta per vetévendosje pas clirimit nga pushtuesit nazifashisté, etj.Shqiptarét e késaj treve moren pjesé aktive me armé né doré dhe luftuan heroikisht per clirimin e trojeve amtare nga pushtuesit osmané dhe ripushtuesve serbo-malazezé. U dal-luan vecanérisht né betejat e zhvilluara né dhjetor té vitit 1879 - dhe janar té vitit 1880 né Pepaj e Nokshiq, ku forcat malazeze pésuan disfaté té ploté. Po ashtu moren pjesé né Betején e Slivovés mé 1881, ku ra heroikisht 18 vjecari vuth-jan i pérjetésuar né kéngén popullore:

Ej medet po ban mileti Na u vra Elezi e Smajl Hyseni, U vra Mici e Smajl Mehmeti... (Elezi ishte djalé vuthjan);

Pastaj né kryengritjen e pérgjithshme mé 1912, e cila coi né shpalljen e pavarésisé, né lufté per mbrojtjen e Shkodrés nga serbo-malazezét, mé 1913, 1920, né Luftén e Dyté Botérore per glirimin dhe bashkimin kombétar. Luftuan kundér cet-nikéve qé donin té ripushtonin kété krahiné dhe té zhdukin nga faqja e dheut elementin shqiptar, etj.Regjimi komunist i vendosur pas Luftés II Botérore edhe né kéto treva vrau me qindra shqiptare, cpopulloi, pothuajse, plotésisht fshatrat shqiptare né kufirin etnik: Pepaj, Arzhanicé e Nokshiq. Me keqardhje duhet théné se per vrasjen e shumé shqiptaréve té Plavés e Gucisé, UDB-és Jugosllave i ndihmoi edhe regjimi komunist enverian, i cili i vrau veté, ose té lidhur ia dorézoi armikut shekullor?!

Duke pasur parasysh perpjekjet qe ka bere autori per argu-mentimin dhe ndricimin e te gjitha ketyre ngjarjeve, themi se Rexhep Dedushaj i eshte kundervene me guxim dhe fakte his-torike pseudohistorise dhe pseudohistorianeve serbosllave, te eilet, gjithmone, jane perpjekur dhe perpiqen te erresojne dhe fshehin te verteten historike mbi krahinen ne fjale.Po ashtu pa teprime, ka nxjerre ne pah traditat me te lashta te banoreve te kesaj ane si: atdhedashuria, fisnikeria, bujaria, guxirni e trimeria: "Me ba deken si me le ..."Prandaj mendqjme se puna e bere nga autori eshte nisme e lavderueshme qe duhet te pasohet nga intelektuale te tjere, duke u bazuar gjithmone ne fakte e argumente shkencore bindese dhe te pakundershtueshme, duke evidencuar dhe ndricuar ngjarje dhe personalitete te tjera qe kontribuan ne ceshtjen kombetare shqiptare.Rexhep Dedushaj me kete monografi, me fakte dhe argu¬mente i kundervihet Mustafa Memiqit, i cili ne librin e vet vjell helm e vrer kunder vetvetes dhe bashkevendasve te tij duke i sherbyer armikut shekullor.Theksojme se konferenca e Ambasadoreve e vitit 1913 ne Londer, beri nje padrejtesi te madhe ne dem te popullit shqip-tar duke e copetuar ate ne disa shtete. Keshtu veproi edhe Konferenca e Parisit, me 1919. Ne te njejten menyre po vepro-jne sot disa fuqi evropiane me Bosnjen per te plotesuar ambic-jet shoveniste-ekspansioniste te Serbosllavise ne dem te bosh-njakeve etnike.Nuk eshte cudi qe neser te veprojne ne te njejten menyre edhe kunder Shqiperise Lindore. Prandaj o sot, o kurre duhet te themi: O vdekje, o bashkim kombetar!Per t'u arritur kjo kerkohet me shume se kurre ndonjehere tjeter bashkimi i te gjitha forcave intelektuale dhe fizike te kombit tone per glirimin e trojeve etnike shqiptare te pushtu-ara. Ne duhet ta kemi te qarte se geshtja kombetare shqiptare akoma nuk eshte zgjidhur dhe se ajo mund dhe duhet te zgjid-het ne rradhe te para nga vete ne. Te gjithe duhet t'i drejtohe-mi zotit shqiptar dhe te derguarit te tij - ILIRTT. Ne jemi bijte e tij dhe vetem kur te kemi kete bindje e te jemi te bashkuar mund te bejme digka per veten tone.I perkasim Evropes, deshirojme te shkojme atje dhe duhet, si gjithë popujt e tjerë, të zëmë vendin që na takon, si një nga popujt më të vjetër të kontinentit. Por, pa bashkirnin e trojeve etnike shqiptare, ne, të copëtuar në pesë shtete, vështirë se mund të realizojmë një gjë të tillë. Prandaj, duhet që në këtë moment të rëndësishëm historik të tregojmë dhe të bindim të tjerët se jemi popull i lashtë dhe i civilizuar dhe si i tillë të zëmë vend midis popujve evropianë të qytetëruar.Për të ia arritur kësaj është domosdoshmëri që të luftohet dhe të çrrënjosen një herë e përgjithmonë grindjet dhe përçar-jet fisnore, krahinore, fetare, klasore etj. Kushdo që nxit një gjë të tillë nuk

mund të thotë se i shërben atdheut dhe kombit të vet.Dy fjale për autorin e librit:

Rexhep Dedushaj, lindi më 1948 në Katund të Epërm të krahinës Vuthaj. U edukua në një familje me tradita të lashta patriotike. Arsimin fillor e mori në vendlidje -Vuthaj e Guci. Kurse arsimin e mesëm dhe të lartë në Pejë, në Gjakovë dhe në Prishtinë.Për shumë vite rradhazi ka punuar si arsimtar duke e dhënë lëndën e historisë në shkollat shqipe të rrethit të Pejës. I detyruar, si shumë bashkëvendas të tjerë, nga dhuna serbe në vitin 1989 largohet nga Kosova dhe emi-gron në SHBA, ku ndodhet edhe tani.Këtu ai ka dhënë një kontribut të shquar duke ju mësuar fëmijëve të mërgatës gjuhën e ëmbël shqipe dhe historinë e kombit. Gjithashtu ka kontribuar me shumë materiale në radiot lokale të New York-ut në gjuhën shqipe. Ka botuar shumë artikuj dhe punime shkencore me temë historike në gazetat shqipe në SHBA, në Kosovë, në Maqedoni dhe në Shqipëri.Tani i paraqitet publikut me një monografi të plotë për Krahinën e Plavës dhe të Gucisë duke mirëpritur kritikën dashamirëse në shërbim të çështjes kombëtare.

NEW YORK, 6.08.1993 SULEJMAN AHMETI

DY FJALE TE AUTORIT

Krahina e Plaves dhe e Gucise eshte njera nder krahinat shqiptare qe ka nje histori shume te bujshme , per te eilen fatkeqesisht dihet shume pak.Eshte konstatim me vend i pleqve te kesaj ane se ketu s'kishte dite qe s'ka ndodhur dicka per t'u shenuar ne histori. Por mjerisht s'ka pasur kush! Eshte permendur ndonje ngjar-je ne kenget popullore te kenduara neper oda te burrave, brez pas brezi, te percjella me lahute, apo gifteli (sharki).Dig kane shenuar apo shkruar gazetaret e rralle, apo diplo-matet e huaj qe kane vizituar kete vend me ras tin e ndonje ngjarje te madhe. Ata shpeshhere jane sherbyer me thashethenat e shtegtareve qe kane takuar rruges per ne Cetine apo ne Prizren, ne baze te te cilave pastaj kane hartuar raportet per qeverite e tyre. Kjo jep te kuptosh se shenimet jane te pakta dhe jo aq te sigurta, sepse vuajne shume nga mosnjohja e vendeve - toponimeve dhe njerezve per te eilet behet fjale. Keshtu, kur i lexon njeriu ato eshte veshtire t'ia qellosh se per cilin fshat apo per cilin person eshte fjala? Sig ndodh rasti p.sh.: me fshatin Nokshiq, qe nje konsull a-h e quan Nevshok?!Lidhur me historine e ketyre trevave dig me shume kane shkruar historianet sllave, sidomos ata malazeze, por kupto-het se jane shume te njeanshem dhe jo reale. Si te them krye-sisht kane guar uje ne mullirin e vet...

Si te tilla mund te gmohen shume libra, e sidomos ato te shkruara gjate Jugosllavise se Karagjorgjeviqve apo pas vitit 1978. Sig eshte b.f. "Vatra sa Komova", e botuar nga nje grup autoresh ne Beograd, me 1978.Nderkaq ne historine shqiptare shume pak eshte trajtuar kjo krahiné. Jane pérmendur shkurtimisht ngjarjet me té réndésishme, sic jane p.sh. ato nga Lidhja e Prizrenit, apo ndonjé tjetér si né librat e Ajet Haxhiut: "Hasan Prishtina" dhe "Shota e Azem Gálica", né até té Dr.Hakif Bajramit: "A.P. Bajram Curri" e ndonjé tjetér.Ka edhe disa libra té tjera qé trajtojné ndonjé episod his-torike, apo lufté nga kjo krahiné, sic éshté p.sh.: "Lahuta e Malcisé" e Gjergj Fishtés, libri i Xheladin Gosturanit: "Jakup Ferri" etj. Por, marré né térési, duke pasur parasysh historiné e bujshme té kétyre trevave, kjo éshté fare pak, e cka éshté edhe mé keq kéto shkrime kané edhe mjaft té meta. (1).Né kété drejtim die mé shumé éshté pérpjekur té béjé njé autor vendas, veterani i LAC nga Gucia - Mustafa Memiqi, i cili né vitin 1989 botoi né Beograd librin me titull "Plav i Gusinje u proslosti" (Plava dhe Gucia né té kaluarén), i cili vuan shumé nga njéanéshméria, nga mosnjohja e historisé kombétare shqiptare dhe nga kujdesi permanent qe té mos prishé "bashldm-véUazérirnin" e proklamuar nga monistét jugosllavé.Prandaj, per kété libér mund té thuhet lirisht se éshté simotér e asaj "Vatra sa Komova"?! Si shembull identik per krahasim mund té merret trajtimi i problemit té Vérmoshit. Lexojmé: "Imena tadasnjih stanovnika ovog sela u cjelosti su slovenska" (Emrat e banoréve té atéhershém té kétij fshati né térési jane sllavé?). (2).Tek e fundit nga Memiqi si titoist i pérbetuar dhe propagan-dues i kombit té paqené "Mysliman", né vend té atij Boshnjak, as qé éshté pritur mé shumé. Sepse, sic thoté Akad. Mark Krasniqi: "Ata shkenctaré, té eilet e marrin penden né doré per ta mjegulluar té vértetén shkencore, duke pasur qéllime té caktuara, ata sic thoté populli, qysh né oborr e humbin rrugén. Késhtu ka ndodhur me shumé autoré, té cilét jane marré me céshtje shqiptare nga aspekti historik, etnograiik, antropogjeograiik etj. (...) para sé gjithash ata i injorojné burimet shkencore té cilat nuk shkojné né favor té tyre, késh¬tu qé béjné selekcion té palejueshém né shkencé, madje ky éshté njé lloj fallsifikati. Nga ana tjetér, ata nuk e njohin as qé duan ta njohin até cka éshté arritur né shkencén shqiptare mbi problemet e caktuara, megjithése shkenctarét shqiptare jane mé kompetente né studimet albanologjike, ku kané arrit¬ur rezultate te pamohueshme. Pervec kesaj ata nuk e njohin fare gjuhen shqipe, pa te cilen nuk mund te kryhet puna kerkimore etnografike, gjeograflke, folkloristike etj.Nga mosnjohja e gjuhes, por edhe nga tendenca e perher-shme, disa autore te tille bejne gabime dhe fallsifikime qeshareke edhe ne lidhje me shpjegimin e toponimeve, te cilat i hasim ne terren". (3).

Pikerisht te verteten shkencore dhe historike mundohet ta mjegulloje edhe Memiqi ne studimin e tij per Plaven dhe Gucine si b. fjala emrin Zarunica e pershtat ne "Zharovnica", lagjen e Plaves - Pergejavorret e pagezon "Pernjavor", Nokshiqin - "Novshiqe", etj.Duke u nisur nga fakti se historianet serbo-malazeze gjith-mone kane tentuar qe te shtremberojne dhe ta njollosin te kaluaren e lavdishme te popullit tone per qellimet e tyre ekspansioniste e ne vecanti kete e kane bere dhe vazhdojne ta bejne me krahinen e Plaves e te Gucise, mora guximin, qe si bir i ketij trualli, te jap sadopak kontributin tim modest dhe t'i hyje nje pune te mundimshme per te shkruar historine e ketyre trevave kreshnike pa pasur pretendime qe ta them fjalen e fundit lidhur me kete. Sidoqofte kjo perpjekje e pare e ime le te jete si nje impuls per breznite e ardhshme, qe t'i rreken edhe me me seriozitet punes ne kete drejtim, me shprese se nje dite, duke jetuar ne atdheun e perbashket, dhashte zoti te ndodhe kjo sa me shpejt, do te gjejne frymez-ime te reja per nje mision te ketille te larte. Me te vertete eshte fatkeqesi dhe tragjedi kombetare kur historine tende ta shkru-ajne te tjeret!?E kjo tragjedi eshte aq me e madhe kur kete e shkruajne armiqte shekullore te popullit tone.Ne perpjekjet e mia te para per te shkruar historine e ketyre trevave jam munduar gjithnje qe te bazohem ne dokumentet ekzistuese te kohes qe gjenden neper arkivat e ndryshme e qe shumica prej tyre jane botuar aty-ketu por ne" menyre te pasis-tematizuar ne gjuhen serbe apo shqipe, e qe kam pasur rast t'i gjeje neper bibliotekat ne Shqiperi, ne Greqi, ne Turqi dhe tash se fundi ne SHBA (ku gjendem ne ekzil, qe nga janari i vitit 1989), si dhe ne bibliotekat e Gucise, e te Plaves. Pastaj ne arkivat e muzeumeve ne Cetine etj. Por nje mbeshtetje te forte kam gjetur edhe në materialet (faktet) e mbledha në popull, nga më të moshuarit (kujtimet e tyre) duke fllluar që nga ditët e hershme të rinisë sime, derisa isha nxënës i Normales së Pejës.Kur jemi të materiali që e kam mbledhur në terren, duhet përmendur këtu se kjo ka qenë një punë mjaft e vështirë dhe e rrezikshme, sidomos në vitet para Plenumit të Brioneve të vitit 1966. Në atë kohë pleqtë, shumica e të cilëve ditët më të bukura të rinisë i kishin kaluar nëpër burgje dhe kishin çka të thonin, ngurronin të bisedonin për të kaluarën: "S'dua të mer-rem me politikë"- thonin ata:Natyrisht këtë e bënin nga frika se mos dikush ka për qëllim t'i provokojë.Prandaj në të shumtën e rasteve shënimet është dashur t'i marr në mënyrë të tërthortë, duke dëgjuar bisedat e tyre në mes veti kur vinin të rrinin me kostarë ose mihtarë - me argatë. Pastaj nëpër të pame, ndeja e manifestime të tjera popullore.Pleqtë, prej të cilëve është vjelur materiali kanë qenë të lin-dur kryesisht në njëzet vitet e fundit të shek. XIX apo në njëzet vitet e para të shek. XX

Ndërkaq pas vitit 1967 në këtë punë kam qenë më këmbën-gulës, por edhe pleqtë ishin më të lire, më bisedarë, më komu-nikues. Materiali i tubuar kështu, pra në mënyra e forma të ndryshme, për shkaqe të njohura ka "mrizuar" deri në vitet e tetëdhjeta.Në vitin 1986 fillova t'i botoj disa nga këto materiale në gazetën "Rilindja", kuptohet ato "që ishin të lejuara" atëherë me tematikë nga LAÇ, duke pasur kujdes për "përshtat-shmërinë ideo-politike" dhe gjithnjë duke "mos ia trembur mushqit shtetit" - sic thoshte Nastradini!? Por publikimin e këtij materiali, si të them, pa dorëza, fillova ta botoj, ose ta emitoj këtu në disa mjete të informimit të mërgatës shqiptare në SHBA si dhe në "Flaka e Vëllazërimit" të Shkupit, "Studime Historike" të Tiranës, etj. (4). Përfitoj nga rasti që të gjithë këtyre t'u falenderohem përzemërsisht.Në mënyrë të veçantë dëshiroj të falenderoj bashkvendasit e mi), merret vesh ata të moshuarit, të cilët i kishin të freskta ngjarjet që p»ërshkruhen në këtë liber, disa prej të cilëve kanë qene edhe pjesemarres te drejtperdrejte te tyre, duke shkruar keshtu me gjak historine e kesaj krahine, per ndihmen e tyre te pakursyer ne rrefimin e ngjarjeve te ndryshme ashtu sic kane ndodhur ato ne te vertete, pra material ky shume i emueshem, te cilin sic do ta shihni, do ta perdor dendur ne kete liber...REXHEP DEDUSHAJ NY, tetor 1992.

Krahina kreshnike e Plavës dhe e Gucisë është një luginë e bukur tektonike, e futur thellë mu në kërthlzën e Bjeshkëve të Nemuna, të cilat në forme të shkronjës S të kthyer mbrapshtë <• rrethqjnë në të gjitha anët, duke fllluar me Çakorrin, Qafën e Dlellit, Bjeshkën e Babines me Bogiqet, Horollacin e Hotit, I Jorin, Bjeliçin, Romanin, Kamlemin, Rokopeçin, Trqjanin me ( herbaje, Libovicën, Zeletinin me Greben dhe duke mbaruar me Vizitorin e Nikë Sykajve.Nëpërmes të këtyre maleve "përbirohen" edhe shumë qafa malesh që ia mundësqjnë kësaj krahine lidhjen me botën për-n il), sic janë: Qafa e Çakonit, e Diellit dhe e Bogiqes - me Krafshin e Dukagjinit dhe të Kosovës, Qafa e Vranicës dhe e Borit - me Malësinë e Gjakovës e Tropojën dhe Qafa e Jezercës Ile Maja e Pejës) dhe Vermoshit - me Malësinë e Dukagjinit, të Bhkodrës dhe vetë Shkodrën, apo Podgoricën e më gjerë.Ndërsa Lugina e Limit e lidh këtë krahinë me Malin e Zi dhe Sanxhakun.Pra, siç po shihet, unazat rrethore të maleve nuk e pengojnë k»Më krahinë të jetë transverzalja e rrugëve mjaft të rëndë-ftlshme në Ballkan. Do të thotë se kjo, si pjesë përbërëse e regjlonlt qendror të Gadishullit Ballkanik ka një pozitë shumë le iilire që e lidh Detin Adriatik me pjesët lindore të Ballkanit. Shtrihet në mes të tri shteteve (republikave) ballkanike: Kosovës, Malit të Zi dhe Shqipërisë dhe, si të themi, është çelësl i të trijave.Dikur nëpër të kryqëzoheshin rrugët tregtare që e lidhnin llva rin,

Kotorin e Podgoricën me Pejën, Prizrenin e Shkupin. Ç'është e vërteta, Gucia është njësoj larg prej Pejës dhe Podgoricës (njé dité udhe). Né kohé me té hershme kéndej pari kalonte rru-ga qé e lidhte Sanxhakun, Luginén e Ibrit dhe Kosovén me Shkcxirén dhe anasjelltas. Kété e déshmon mé sé miri emri "Maja e Pejes" - né mes té Shalés e té Vuthajve, gjé qé vérteton se rruga prej Shkodrés ka kaluar kétupari per né Peje. Por fatkeqésisht pas vitit 1913, me caktimin e kufljve politiké té Shqipérisé, kjo krahiné e humbi réndésiné qé e kishte dhe mbeti si zoné qorre dhe rruga tani mbaron né kufij. Kjo gjé u pa mé sé miri gjaté Luftés II Botérore (né kohén e Shqipérisé, si i thoné kétu), kur qe ringjallur sérish shtegétirni népér kéto rrugé. Por mjerisht u mbyll pérséri mé 1948. Me qéÜim, késaj krahine iu shmang edhe Magjistrala e Adriatikut, e cila né vend qé té kalojé népér Cakorr-Pejé, apo Plavé-Decan, iku kah Rozhaja né Mitrovicé, gjé qé u démtua jo vetém kjo krahiné, por edhe mbaré Kosova.Né kohé té lashta, kjo luginé ishte njé liqen i madh glacial. Por me kalimin e kohés, uji i kétij liqeni u térhoq Grykés sé Limit, per té mbetur tani njé liqen i vogél - Liqeni i Plavés, i cili dita mé dité po zvoglohet, varésisht nga thellimi i shtratit té Limit dhe shtresimi i fundit té liqenit me lym e mbeturina.

Lugina e Plavés me Vizitorin plakLiqeni i Plavés gjendet né njé lartési mbidetare 900-950 m. Masivi malor i saj arrin lartésiné mbidetare edhe pérmbi 2000 m. E mbrojtur nga erérat e forta - prej maleve per rreth, ka klimé té pérshtatshme me vera té shkurtéra e té freskéta dhe (limra té gjaté (shén Mitri e shén Gjergji) e me boré, por jo edhe shumé té ftohté. Ndérsa pranvera e vjeshta jo aq shumé té Iheksuara e me

shira. Vetité gjeologjike dhe meteorologjike - pyjet, dhe shtresat e I rasha té humusit, si dhe té reshurat e shumta atmosferike, kané mundésuar qé né cdo ané té keté burime, prroje dhe prrocka me ujé té pérhershém té kéthiellté dhe té tejdukshém,

Rrugét tregtare qé kalonin dikur neper keté krahineqé derdhen né lumin Skafkaci - i cili buron né Vuthaj, né Kushén e Ropojanit, né njé rrafsh né formé té njé kazani qé populli e quan Syni i Skafkaçit.Skafkaci, bashké me disa prroje té tjera ose shena - sic quhen kétu) derdhet né Vrujé, pasi e kalon Ujévaren pitoreske "te hartini" dhe kanjonin e thellé - Gerrlén.Ndérsa Vruja, duke i marré me vete edhe Krojet e Ali pashé Gucisé (qé burojné po ashtu né rrafsh, rrénzé Rokopecit) si dhe Sheun (prronin) e Dolit - derdhet né Luçe.Né Luçe, po ashtu derdhet edhe Griçori (Gerçari) e té gjithé sé bashku, duke i pérfshiré edhe ca shena (prroje) nga Bori e Vizitori (sic éshté Sheu i Madh i Martinajve) derdhen né Liqenin e Plavés. Liqeni i Plavés éshté glacial, pitoresk dhe shumé i pasur me peshk té llqjllqjshém. Nga ky liqen buron Limi i cili po ashtu i merr me vete edhe dhjetéra prroje té tjera nga Vizitori e shpatijet e Cakorrit dhe Qafes sé Diellit, sic jane p.sh.: Komarusha, Gjyriqi, etj e vazhdon népér Mal té Zi.Prandaj pozita e saj gjeograflke, pérbérja gjeomorfologjike, relievi, hidrografía dhe klima e késaj krahine béjné qé kjo té jeté njé térési e vecanté gjeografike, botanike, zoologjike, etj.

Gucia me luginén e vet né qoshe té "dynjasé"Krahiné e vogél, por shumé e pasur me begati natyrore: pyjet gjithéfaréshe (sidomos bredhi e pisha) kullosa dhe livad-he té pasura mé se 5000 h. qé mundésojné zhvillimin e bleg-torisé. Ndérkaq luginat e lumejve, sidomos rrethi i Plavés, Gucisé e Murines jane té pérshtatshme per lavértari e pemé-tari, sepse jane té pasura me toké pjellore - rreth 2000 h. dhe ujé té bollshém per ujitje.Kjo krahiné ka edhe pasuri té konsiderueshme néntokésore (né Bori - théngjill, boksit...), por té pahulumtuara e té pash-frytézuara fare?!10 nibi té gjitha i ka bukurité natyrore me liqenet e shumta ni.llore sig jane liqeni i Ridit, Vizitorit, etj.(5).I VT shkak se lavértaria dhe pemétaria kérkojné mé shumé pune lizike, fshatari i késaj ane ka qené i orientuar kryesisht kah blegtoria.PreJ peméve mé sé shumti kultivohet kumbulla, molla, .lanilla, arra dhe qershia, kurse prej drithérave: misri, elbi, llii-kia etj. Nga perimet: patatja, qepa, lakra, fasulja, etj. Degé ndihmése e ekonomisé sé késaj ane éshté edhe peshkataria, i'judia, pylltaria e, kohéve té fundit, shumé pak industria -lw vesisht ajo pérpunuese, ndérsa mé pak zejtaria, tregua, etj. Népér shpatije, rrénjé maleve, né njé lartési mbidetare prej 900 - 1500 m. té vecuara njéra prej tjetrés jane té vendosura vendbanimet e vogla. Kurse népér fusha, rreth lumenjve dhe rrugéve, jane vendosur fshatrat mé té médha dhe mé té dendura, né mesin e té cilave jane edhe qytezat: Plavé e Guci.Gjithsej pérfshijné 29 vendbanime té vogla e té médha. 

PLAVA - Sipas njé legjendé emri i saj rrjedh nga koha e sundimit romak. Lidhet me emrin e perandorit Fluvius II li vi us). Mendohet se me kété emér mund té jeté quajtur perandori Vaspazian, i cili sundoi né vitet 69-79 té e.re., ose I tomlcian, qé sundoi prej vitit 81-96 té e.re. Késhtu mendon J. Ekaru...Késaj legjendé mund t'i besohet vetém atéheré kur té vérte-tohi I se lumi Lim e ka marré emrin nga fíala "Limes" qé dmth. ki ili. Nése né kété lum ka ekzistuar atéheré faré kufiri né mes slitetesh, apo provincash, atéheré me siguri éshté ndértuar né hyrje té tlj ndonjé késhtjellé - qytet per ruajtjen e atij kufiri? (H).Kdhepse, sot nuk ka kurrfaré gjurmésh (mirépo ende s'jané béré kurrfaré gérmimesh arkeologjike per kété qytet), prapéseprapé né hartat dhe né dokumentet romake e gjejmé I laven si njé vendbanim romak, gjé qé vértetohet se ky qytet ka ekzistuar qé nga ajo kohé, apo edhe qé nga koha ilire? Sipas disa shénimeve té mévonshme kuptojmé se rreth I 'I. ivés jane gjetur disa pjesé shtyllash nga ndértimtaria e asaj kohe, disa skulptura, cepa harqesh, pjesé muresh té vjetra dhe themele, qé fatkeqésisht s'jané ruajtur. Edhe paralagjet (kalatë) e qytetlt "Gradée" dhe "Çeligrad" besohet që datqjnë që nga kjo kohë kur kishin përjetuar një lulëzim të madh (dmth. nga koha romake). (10).Por, për Plavën e sotme, aty ku ndodhet tani, besohet se është ngritur në vitin 1619, kur edhe përmendet për herë të pare si vendbanim. Deri atëherë e gjejmë vetëm si emërtim: Krahina (Zhupa) e Plavës, Nahia e Plavës, et). (11).Në gjysmën e dytë të shek. XIX ky qytet i kishte 300 shtëpi me më se 3.500 banorë, ndërsa në fshatrat për rreth kishte rreth 1.000 banorë. (12).Për rreth Plavës shtrihen këto fshatra:VELIKA - Dikur fshat shqiptar, shumica shalianë, e tani pasardhësit e ryre e konsiderqjnë vetën malazezë.ARZHANICA - Fshat shqiptar, të cilët janë shpërngulur, e tani shumicën e përbëjnë malazeztë.NOKSHIQI - Po ashtu shqiptarë, por që janë shpërngulur pas Luftës së Dytë Botërore?!METEHI dhe KOMARUSHA (Komoraça) - Shqiptarë -"Myslimanë". (13).DREZOVICA (Brezovica) e PEPAJT - Me popullsi të përzier : Shqiptarë (në shpërngulje e sipër) dhe malazezë. Në kuadër të Drezovicës, afër Martinajve, ndodhet edhe një lagje e banuar me shqiptarë - "Myslimanë" : SHARKINAJT.JASENICA, GJYRIQI, HOTI dhe ZABELI - Fshatra shqiptarë, perveç në Gjyriq që ka edhe disa shtëpi malazezë.HAKAJT - Shqiptarë dhe shqiptarë - "Myslimanë".VONOSELLA - Malazezë e shqiptarë - "Myslimanë".GUCIA - QYTEZA E KELMENDITEdhe për këtë qytet besohet se ekziston që nga koha romake, respektivisht ilire. Gypat e kanalizimit të yjetër, të zbuluara këtu,

është vështirë të identifikohen se a janë të kohës romake apo osmane? Gërmime të tjera s'janë bërë?! (14).Sipas shënimeve që e përshkruajnë Sanxhakun e Shkodrës, në fillim të shek. XVII, Gucia i kishte 100 familje. Në të ishin të stacionuar 237 ushtarë osmanë. Ndërsa në vitin 1485 i kishte pasur 121 familje. (15).Më 1611 u ngrit edhe kalaja e pare në Guci. Në këtë kala dhe në qytet, në gjysmën e dytë të shek. XIX figurojnë 680 shtëpi me më se 4000 banorë, në mesin e të cilëve ishin edhe 50 familje pravosllave (ortodokse), që jetojnë ndamas në një lagje të caktuar. (16).Rreth Gucisë shtrihen këto fshatra:MARTINAJT - Shqiptarë.DOSUGJËJA me ZAGRAJË - Shqiptarë - "Myslimanë". GËRÇARI - Shqiptarë e malazezë.DOLI E VUTHAJT - Shqiptarë. Kur jemi te Vuthajt, duhet

theksuar se gjysma e tyre - Valbona (me Selimaj e Kukaj), e Çeremi (me Ahmetaj, Goçaj e Dedushaj) janë përfshirë brenda kulîrit politik të Shqipërisë, e pjesa tjetër jo?! Por gjatë shtjel-limit të lëndës do t'i trajtojmë si të pandarë deri më 1948, pasi që deri atëherë as që e kanë pranuar e respektuar atë kufl.KOLINA, KRUSHEVA e BUDOVICA - Shqiptarë -"Myslimanë", dhe VISHNJEVA e KUKAJT - Shqiptarë.Duhet theksuar se pjesa më e madhe e gjithë popullsisë në këtë krahinë janë të fisit keimend (më se 27 vëllazëri - mahal-lë), gjë që jep të kuptosh se edhe vetë krahina e Gucisë është pjesë e Kelmendit, e ndarë me dhunë nga ai!?Pastaj vijnë me rradhë ata të fisit Kuç-Duçiqët, Garçeviqët, Gërgoviqët, Ivanoviqët, Llazoviqët, Mariqët, Vujosheviqët, 'lurkoviqët, Vuçeviqët, Arsoviqët, Drakulloviqët, (Drekaloviq), e Vukotiqët - që sot e ndiejnë veten si malazezë që këtu u vendosën në mes viteve 1730-1750. Po ashtu në flsin KUÇ ka shqiptaré, Ferrajt, p.sh. dhe shqiptaré - "Myslimané" - sic déshirojné ta quajné veten sot disa prej tyre, p.sh. Radonciqét, etj. Ka Shaliané - né Velike, Doli, Guci e Plavé. Berishé - né Pepa), Guci e Arzhanicé. Hotiané - né Hot, Plavé e Guci me Dosugje.

Pastaj: Trieshjané, Gruemiras, Rugovas, Kastraté, Grudé, Shkrel, etj.Malazezté qé jetojné né kété krahiné, pérvec kucasve qé i theksuam mé larté, ka edhe Vasoviqas, Piperas, Bratonozhiqas, Moracas, etj. té cilét si uskok, duke ikur nga hakmarrjet e gjaqeve gjenin strehim dhe fltonin toké e kullosa né beglluqet e Plavés dhe té Gucisé, duke u shérbyer besnikér-isht sundimtaréve vendas. Pérparési kishin sidomos ata qé e pérqafonin fené islame si p.sh. Radonciqét e Gucisé, Oleviqét e Plavés etj. Qé té gjithé, si shqiptarét ashtu dhe malazezté e kané ruaj-tur me gjelozi traditén, me pérjashtim té njé pjese té shqipé-taréve qé, duke fllluar nga viti 1912 (pas okupimit malazez) e kané humbur gjuhén shqipe si gjuhé amtare (por jo edhe tra-ditat e zakonet shqiptaré: besen, burrériné, bujariné, etj) dhe sot e konsiderojné veten si "Myslimané"?!Éshté ky njé komb i trilluar artiflcialisht nga kreu komunist Jugosllav qé iu "dhurua" boshnjakéve té Bosnjés né vitin 1971 e qé krijoi huti edhe né viset e tjera té ish Jugosllavisé (né Sanxhak, Plavé, Guci, e madje edhe né Goré e Dragash!). Pra njé politiké titoiste, qé shkonte né favor té ngatérrimit té lémshave né Ballkanin edhe ashtu té ngatérruar.Sic po shihet pra, e kaluara e bujshme historike né kété krahiné ka sjellé laramani nacionale e fetare (katolike, pravosllave e islame). Ngjarjet e ndryshme né kohén e Iliréve e Romakéve, kolonizimi sllav, ardhja e turqve, ngjarjet né kohén e Lidhjes sé Prizrenit, té Luftérave Ballkanike dhe Lufta e Paré dhe e Dyté Botérore lañé né kété trevé vulén e pashlyer sa i pérket asaj laramanie - fetare e nacionale.Éshté kjo njé krahiné me njé histori tejet té pasur. Gjithmoné ka marré pjesé né luftérat e bujshme per clirimin kombétar e shoqéror duke u shkaktuar pérheré kokécarje té gjithé pushtuesve té huaj.

KOHA E LASHTÉ

Per gjurmet e njeriut parahistorik ne kete krahine dijme ne baze te ca vizatimeve te gjetura neper shpella dhe rrasa guresh neper bjeshket e saj.Ne keto vizatime shohim te skalitur ne gur gjuetare duke vrare kaprollin. Eshte kjo gjurma e pare qe deshmon per jeten e njerezve ne keto ane qe nga shek. VIII p.e.re. dmth. qe nga koha e metaleve.Vizatimi i tille me i qarte dhe me adekuat i ruajtur qe nga kjo kohe, ndodhet ne malin Rokopeg - permbi Krojet e Ali-pashe Gucise. (1).Sikurse ne pjesen me te madhe te gadishullit Ballkanik, edhe ketu banoret e pare ishin ILIRET.Gjersa Luginen e Limit e banonte fisi ilir: Ariatet, luginen prej Plaves, duke e perfshire edhe Gucine me malesite e vertut te

Shqiperise - te Shkodres dhe Gjakoves, e banonte fisi trim ilir: Pirustet, te eilet Jane te njohur nga lufterat Iliro-Romake, e sidomos pas vitit 167, kur romaket e zun rob Mbretin ilir -Gencin (167 p.e.re) dhe filluan te depertojne ne trojet e tyre. Ata per plot 130 vjet i bene rrezistence mbinjerezore okupimit romak, pra deri atehere kur ne krye te Romes erdhi perandori August Oktaviani, i eili, rreth vitit 40 p.e.re e nenshtroi krejt Ilirine, kuptohet edhe keto vise. Sic dihet, i pari per Iiiret shkroi babai i historise - Herodoti.Keta i permend edhe Tukididi, qe nga viti 436 p.e.re. Pastaj Polibi, Aristoteli, Luc-An Florin, Apiani etj. Ptolomeu - ne har-tat e veta e paraqet Ilirine, me theks te posacem fisin e tyre Albanoi dhe qytetin e njohur te keüj fisi - Albanopolis. Ekzistojne edhe ca burime te shkruara me vone nga bizanti-net, bullgaret, serbet etj. ne te eilat paraqitet vazhdimesia e Iliréve, respektivisht e Arbéreshéve-Shqiptaréve, né kéto treva, ku i gjejmé té shenuara me emra té ndryshém si: "Ilir", "arvanoi", "alvanoi", "raban", "arbanas", etj.Né bazé té kétyre kronikave té shkruara dhe zbulimeve arkeologjike té béra nga prof. Duje Rendiqi Mioceviq, Gerga Novak, Josip Kroshec, Skender Anamali, Aleksander Stipceviq, Artur Evans, Truhelka, Alqjz Benac, etj, si né bazé té studimeve etnografike, gjuhésore té shumé shkenctaréve si : Tumani, J. G. Hain, V. Jokli, Shuflaj, Jereceku, Koticiqi, Zippeli, R. Burtoni, Sompati, Hernes, Hostetter etj, pastaj té linguistéve : Garll Pauli, Heroman Hirt, Norbert Jokli, Anton Majer e sidomos E. Cabej qé né bazé té "njé raori faktesh té cilat déshmojné qarté se shqiptarét jetojné né trojet e tyre té sotme me mijéra vjet para ardhjes sé sllavéve né kéto vise". Madje, Gustav Majer, né vitin 1885 shkruante se: "Shqiptarét duhet té quhen - Iliré té rinj, ashtu sikurse quhen sot - grekét moderne. Autoktoniné e shqiptaréve né kéto troje e vértetojné edhe burimet mesjetare: rregjistrat katastralé, népér kristobulat (dekretet, vendimet) dhe ligjet e ndryshme té asaj kohe, né té cilat "Shqiptarét - arbanasét pérmenden si etnos né kéto tro¬je". Gjaté gjithé sundimit té Nemanjiqve né Plavé-Guci me rrethiné pérmendet se: "... Serbét e Latinét (tregtaré e zejtaré té ardhur nga Venediku, Raguza etj. - R.D.) kétu jane klasé sun-duese, e vllehét dhe Arbanasét pastir (barinj, dmth. klasé e ulté - R.D.)". Né vitin 1332 né kéto ané qéndroi edhe prifti francez - Pere Brochard, i cili né Serbi i gjen: "Dy popuj, shqiptarét dhe lat¬inét, té cilét i pérkasin kishés sé Romes. Shqiptarét e kané njé gjuhé plotésisht tjetér nga latinét. (...) Qé té dy popujt jane té shtypur nén robériné shumé té urrejtur dhe té neveritshme té sllavéve". Né jeten e Pirustéve dhe Ariatéve né kéto ané pati ndikim edhe depértimi i ñseve barbare-gjermane, sidomos i Gotéve, qé u dyndén kéndejpari né vitet 372-376 té e.re. Per kéto dyndje dhe per Ilirét né kété kohé shkroi shkrimtari kishtar Ambrozi. Kurse L.

Midarle shkruan se kétu: "Kishte mbetur pak popull-si, sepse ishin shkretéruar mé paré nga invadimet barbare. (...)Né viset jugore ilire i béri bailé invadimit barbar e sllav dhe ruajti kompaktésiné etnike té méparshme...". "Mé né fund - thoté M. Krasniqi, edhe disa shkencétaré ser-bé, jane té mendimit se (...) persa i pérket origjinés sé Shqiptaréve, dihet se "Shqiptarét (thoné ata - R.D.) jane pér-faqésues té botes antike, kurse sllavét e jugut pérfaqésues té ardhacakéve té rinj né Ballkan". Si shembull e pérmend Jerecekun dhe D.K. Jovanoviqin, té cilét thoné: "... té parét e Shqiptaréve qené ilirét e kohés sé vjetér. Ata paraqiten né Mesjeté si banoré té vjetér té krishteré, me kulturé té larté qytetare".Duke mos e harruar edhe J. Cvijiqin per té cilin Krasniqi thoté: "Madje edhe veté Jovan Cvijiqi, i cili shqiptarét i trajton nga pozita e hegjemonisé serbomadhe, shkruan se: "Shqiptarét jane pasardhés té iliréve té lashté dhe se me ard-hjen e sllavéve, sidomos gjaté Mesjetés né shumé vise jane sílavizuar disa flse ilire". Pas okupimit romak, Krahina e Plavés dhe Gucisé hyri né pérbérje té provinces romake "Iliriku" me kryeqendér Shkodrén.Gjurmét e sundimit romak né kété ané i gjejmé né shumé vende, para sé gjithash né toponime si p.sh. Vizitori - nga fjala "Vizitare", Trojani, Vuthaj - nga fiala "Vutkagni", Romani, dhe si duket edhe nga vet emri Plavé, etj.Pra sic po shihet "cdo pushtues pérpiqet qé edhe nga aspek-ti i toponomastikés, ta vulosé té drejtén e posedimit né vise té pushtuara duke zévendésuar toponimet e popullsisé autok-tone me emértime té reja né gjuhén e pushtuesit - vazhdon gjithandej Mark Krasniqi, (...) Té gjithé invazorét (...) i kané léné gjurmét e kétilla né viset e pushtuara. (...)Toponimet, sidomos makrotoponimet, mund té tregojné se kush ka sunduar né vise té ndryshme, por jo edhe Strukturen kombétare té tyre". Né shumé vende té krahinés né fjalé ka edhe varreza qé quhen: Varret e romakéve i p.sh. né fshatin Martinaj...Né kohén e romakéve népér kété krahiné kryqézoheshin shumé rrugé té réndésishme tregtaré. Népér té kalonin kar-vanét nga Bosnja, Lugina e Ibrit dhe Kosova per né Guci. Prej Gucisé njéra shkonte kah Vermoshi né Shkodér apo Podgoricé e Kotor, ndérsa tjetra shkonte népér Vuthaj-Shalé-Boge-Shkodér (kan Maja e Pejes) dhe anasjelltas. (12).Éshté né té vérteté kjo rrugé e vjetér tregtare ilire - rrugé parahistorike, té cilén me siguri duhet ta kené mbajtur gjallé edhe romakét, aq mé tepér kur dihet se Shkodra ishte krye-qendér e "Ilirikut" té krijuar nga ata, ashtu sic ishte edhe krye-qendér e shtetit té Teutés, apo mé voné e Gencit.

KOHA E BIZANTIT, ARDHJA E SLIAVEVE DHE E TURQVE NE BALLKAN

Dihet se né vitin 395 té e.re, Perandoria romake u nda né dy pjesé: Perandoria romake e Peréndimit me kryeqytet, Romén dhe ajo e Lindjes - Bizanti, me kryeqytet, Konstantinopojén.Mustafa Memiqi, kuflrin né mes té kétyre dy perandorive e sheh diku afér Plavés dhe Gucisé: "Prandaj sipas asaj, territori i sotém i Plavés dhe Gucisé ishte né pjesén kufitare né mes té Perandorisé romake té Lindjes e té Peréndimit, dhe pastaj né mes té Perandorisé romake dhe Bizantit (...) qé ishin diku afér Plavés dhe Gucisé". (1).Ndérsa e verte ta éshté késhtu: "... qé nga fundi i shek. VI deri né fillim té shek. IX, kur u krijuan themat e Durrésit e té Nikopojés, pra per gati dy shekuj e njé cerek, viset shqiptare mbetén té lira, pa garnizone ushtarake bizantine, dhe pa administrate provinciale perandorake. Né té vérteté burimet historike flasin per njé "arkondi" me qendér né Durrés (...), arkondia e Durrésit, e cila pérmblidhte Shqipériné Qendrore dhe Veriore, ka qené njé njési poli tike deri diku e pavarur, derisa u organizua thema bizantine e Durrésit, né cerekun e paré té shek. IX" Né bazé té késaj mund té konstatohet se "territori i Plavt dhe Gucisé" nuk "ishte né pjesén kufitare né mes" té dy Perandorive romake (té Lindjes e té Peréndimit) - sikur thoté Memiqi, por ishte né pjesén kufitare né mes té Bizantit dhe "arkondisé" sé Durrésit, brenda kufijve té sé cilés arkondi pérf-shihej edhe Krahina e Plavés dhe Gucisé. Kjo do té thoté se kjo krahiné ishte e lire, j ash té ndikimit té pushtetit bizantin deri ne fillim te shek. IX kur hyri ne perberje te Themes bizan-tine te Durresit.Se pas shek. IX ne kete krahine kane ardhur bizantinet (ose greket - si u thone ketu) tregon edhe kjo legjende e ruajtur ne popull, sidomos ne Vuthaj.Flitet se greku ka dalur ta mbjelle token kah mesi i majit, e kur nisi te bjere bore, e la parmenden te ngulur ne are e iku duke thene se s'ka buke ketu kur bie bore ne vere! Pra greku i mesuar ne klimen mesdhetare, s'ka mundur t'i perballoje klimes se ashper te Alpeve te Shqiperise.Edhe sot barinjte e Vuthajve, kur i lodhe moti i lig ne pran-veren e vone thone: "Ka pase te drejte greku qe ia ka fale dreqit e ka lshue kete vend te mallkuem"!Koha, kur tokat shqiptare ishin pothuajse te lira, ishte koha kur Bizanti ishte i zene me luftera te shumta ne Lindje me Arabet. Kete dobesi te Bizantit e shfrytezuan sllavet qe tani me kishin depertuar ne Fushen e Panonise dhe bashke me Avaret - qe i gjeten aty (ne Panoni) e kaluan Saven e Danubin dhe depertuan luginave te lumenjve deri te Peloponezi ne Greqi, per t'u vendosur definitivisht ne keto toka te Ballkanit ne vitin 602 te e.re.Supozohet se ne kete kohe do te kene depertuar edhe Lugines se

Limit, deri te Plava e Gucia.Eshte interesant se si "historianet" dhe autoret e ndryshem jugosllave, duke e numeruar ketu edhe Mustafa Memiqin, mundohen me cdo kusht, qe pas vendosjes se sllaveve ne keto troje, ta humbin ne teresi elementin ilir! Popullin me te vjeter dhe me te madh te Gadishullit Ballkanik! Ne vepren e tij ai shkruan: "Banoret Hire, te cilet ishin romanizuar u terhoqen ne qytetet bregdetare, ose ne viset malore, ne brendi. Sllavet depertuan edhe ne territorin e Shqiperise, sidomos ne Shqiperine e Mesme, kryesisht nepermes te Maqedonise. Barinjte e vjeter te romanizuar ilire, qe banonin neper bjeshke ne brendi (te Shqiperise - R. D.) u perzien me Sllavet dhe shkalle-shkalle u sllavizuan. Ne mesjeten e hershme sllavet keta barinj si dhe banoret e qyteteve, i quanin vllehe". Por te ndalemi pak ketu e ta analizojme kete citat te Memiqit, i cili eshte teresisht ne kuridershtim me realitetin his-torik, por edhe ne kundershtim me disa konstatime te tjera te vete autorit dhe të autorëve të tjerë sërbo-malazezë, të cilët ky i citon si "fakte historike" për ta dëshmuar të "vërtetën" sic janë: M. Filipoviq, J. Cvijiq, A. Urosheviq, D. Popoviq e të tjerë.Sipas citatit në fjalë del se Ilirët s'ishin gjë tjetër vee se: "Barinj të vjetër të romanizuar Ilirë, që banonin nëpër male"?Shtrohet pyetja: Kush banonte nëpër fusha para ardhjes së sllavëve, pasi Ilirët paskan banuar nëpër male?! Apo, sic thotë Akad. Rexhep Qosja: "... Shqiptarët kanë vendosur të bëjnë jetë të vështirë nëpër bjeshkët përreth Kosovës vetëm e vetëm që t'ua ruajnë Kosovën e butë Serbëve që do të vijnë (...) Çfarë shumice kanë mund të janë sërbët në Kosovë apo, madje, në hapësirat e tjera të Gadishullit Ballkanik, të sunduara prej Car Dushanit, kur Serbët në Gadishullin Ballkanik, do të jenë afër tre milonë në fillim të shek. XX". Ndërkaq vete Memiqi në librin në fjalë ka për të konstatuar: "Në jugperendim të fshatit Vuthaj, te Gucia, në kufirin e sotëm Jugosllavo-Shqiptar, përskaj liqenit, gjendet vendi i quajtur "Rudnice" (Rudica - në shqip - R.D.) i cili edhe përkah pamja ta përkujton ndonjë xehe të vjetër, të braktisur. Dr. Josip Juricek ka sqaruar se xehet e arit të mesjetës gjendeshin në territorin e Pirustëve, në Shqipërinë e sotme të Veriut. Pasi dihet që flsi ilir Pirustët kanë banuar Luginën e Plavës dhe të Gucisë, atëherë s'është vështirë të konstatohet që ato xehe të arit kanë rnundur t'i eksploatojnë edhe banorët e kësaj lug-ine..." Vetvetiu, mund të konkludohet se Pirustët në kohën e vet s'paskan qenë vetëm "pastir" (barinj ashtu sic thotë Memiqi) por edhe xehtarë e madje edhe argjentarë, e tregëtarë të njo-hur.Faktet tregojnë, e këto fakte herë-herë detyrohet t'i pranojë edhe Memiqi me shokë, se Ilirët, e bashkë me ta edhe Ariatët e Pirustët, nuk u romanizuan e as nuk u sllavizuan në tërësi, por vazhduan të jetojnë - edhepse të rralluar, gjatë gjithë Mesjetës e jetojnë edhe sot në Alpet e Shqipërisë, në Krahinën e Plavës e Gucisë me emrin

Arbëreshë e më vonë Shqiptarë, si? u eek edhe më lart. Për këtë të vërtetë të pamohueshme, flet edhe udhëpër-shkruesja angleze Edit Durham kur thotë: "Serbët ose ndryshe stërgjyshrit e tyre sllavë, u vërsulën në Gadishullin e Ballkanit me turma te medha ne shek. VI e VII pas krishtit duke i mbu-luar banuesit e pare, shqiptaret. Ndonese u perpoqen pa mase, ne fund nuk munden t'i shfarosin. Mund te themi se vendasi me veshtersi te madhe mund te shfaroset. Shqiptari eshte shume i ngurte ne zakone. Ai hipi ne vetmite e maleve, luftoi me shpatulla ne mur, e ruajti gjuhen e tij dhe mbeti me kembengulje i lidhur me kishen e Romes".Keto te verteta deridiku eshte detyruar t'i pranoje edhe vete Memiqi duke u thirrur ne shume libra te shkruara para tij nga Tumani, G. Hon, V. Jokli, Shuflaj, Jericeku, Katiciqi etj, por gjithnje duke u munduar me tendence qe ta shtremberoje kete te vertete te kulluar: "Ne kristubulet e Decanit permendet Mali i Hotit permbi Plave. Ne lidhje me kete del perfundimi se vendbanimi i pare i fisit Hot (...) ne te vertete ishte permbi Plave". Megjithese Memiqi eshte shume i kujdesshem dhe perpiqet me cdo kusht qe t'i humbase gjurmet e gjenezes ilire te Hotit te lashte duke e lidhur ernrin e ketij lokaliteti dhe fisi shqiptar me dyndjen e Goteve ne Ballkan ne vitin 372-376 te e.re. (?!) dmth. shume kohe para vendosjes se sllaveve ne keto troje (viti 602 e.re). Lexojme: "... nga kjo del edhe supozimi se emri i fisit Hot rrjedh prej emrit Got". Por s'ia arrin dot, sepse fisi Hot eshte fisi me i njohur ne Shqiperine e Eperme. Eshte fisi i pare shqiptar, apo bajraku i pare - sic thote populli.E verteta e pamohueshme eshte se nga Hoti i Plaves, apo, sig quhet ndryshe, Hoti i Kujit, rrjedh krejt ky fis i madh shqiptar. Dhe prej ketyre kodrave, prej "Malit te Hotit", sic quhej me 1330, jane shperngulur nje pjese e tij ne "Rrapsh te Hotit, permbi Liqen te Shkodres" - sic thote edhe Memiqi, dhe ne viset e tjera te Shqiperise se Eperme, por duke pasur per baze gjithmone Kodrat e Hotit te Kujit, cdo here nga 30-70 shtepi.E nese ky fis quhet me kete emer qe nga viti 372-376, (nga koha e romakeve) atehere vazhdimesia e Ilireve ne kete krahine eshte e pashkeputshme, se paku ne "Malin e Hotit" -ashtu sic e kane rregjistruar sllavet ne kristobulet e Decanit mevone (1330).Nje konstatim te tille e verteton edhe vete Memiqi ndoshta pa dashje kur thote: "Banoret ilire, te cilet ishin romanizuar u terhoqen (...) ose ne viset malore". Nga kjo del se hotjanet s'kane pasur ku te terhiqen me ne mal se qe ishin. Perkundrazi ata jane shperngulur neper fusha kur kane pasur mundesi : ne brigjet e Liqenit te Shkodres, ne Kosove, por edhe ne vete Luginen e Plaves e te Gucise. Ne Dosugje e Guci ka shume banore te fisit Hot, ku edhe sot dihen tokat e tyre ne fshatin ame - toka e Algoges - sic i thone neHot. 'Toponimin" "Hoti" dhe "Hotski" (i Hotit) e gjejme edhe sot me

thelle ne luginen e Limit dhe ne Rrafshlarten e Peshterit, e sidomos ne emertimet e varrezave" - thote me tutje Memiqi. Mu ne Hot te Kujit - permbi Plave, ekzistojne edhe sot var-rezat e vjetra qe vendasit i quajne "Vorret e Ilireve". Kemi edhe mjaft shembuj te tjere qe e vertetojne vazhdimes-ine e elementit ilir-arberesh-shqiptar, ne keto ane. Ketu ne shek. XIV, permenden edhe dy kisha latine (katolike) - njera ne Gracanice dhe e dyta ne Trepce (sot Martinaj). Prezenca e kishes katolike ne Gracanice (fshat ne Luginen e Limit) e verteton konstatimin se: "... ne shek. XV kuptimi gjeografik Albania ishte tashme i standardizuar, si ne gjithe territorin e Malit te Zi te sotem, ashtu edhe mbi te gjitha trevat e sotme te Kosoves. Arsyet jane te qarta. Edhe ne keto vise mbizoteronte elementi sbqiptar, element ky qe u formua nga iliret e pasllavizuar dhe te pahelenizuar". Ndersa R. Qosja ne lidhje me kete shton: "E verteta eshte, nderkaq se Serbet jane shtrire ne Kosove ne fund te shek. VII, se toke e pare e tyre ishin stepat ruse, dhe se djep i shtetit te tyre ishte Rashka. Ne Kosove jane zgjeruar nen udheheqjen e pushtuesit Stevan Nemanja e me tej nen udheheqjen e pushtuesit te tyre te afte Car Dushanit. Kur kane ardhur ne fushen e pasur te Kosoves kane gjetur Gjurmet e Perandorise romake, institucionet e lodhura bizantine dhe iliret e pushtuar prej romakeve, prej bizantinasve, perkatesisht pasardhesit e tyre Shqiptaret". Ne fshatin Martinaj (Trepce), sipas regjistrimit osman te popullsise, te vitit 1485, gjurmet e arberesheve, si pasardhes te ilireve i gjejme edhe me dukshem. I gjejme edhe 3 familje thjeshtë shqiptare, e një tjetër "të përzier", pre] gjithsej 42 farniljeve sa kishte në atë kohë ai fshat. Është e sigurtë se osmanët janë bazuar në gjendjen faktike, por s'duhet harruar se si shqiptarë në kohën e Nemanjiqve, e ashtu janë marrë edhe nga turqit, janë regjistruar vetëm shqiptarët e besimit katolik. Ndërsa ata që kishin emra të bes-imit pravosllav, apo edhe ata që kishin marrë atë besim, për shkaqe politike, serbët i shënonin si "serbe" ashtu sic do të ndodhë edhe më vonë me shqiptarët myslimanë që deklarohen si "turq". Por, sic thotë Akad. Mark Krasniqi: "... onomastika sllave në këto vise nuk tregon se ka zotëruar elementi serb. Kjo për arsye se shqiptarëve të këtyre viseve, të cilët në fillim ishin katolikë, shteti dhe kisha serbe ua imponuan fenë ortodokse. Dihet se masa ndëshkuese parashiheshin edhe në Kanunin e Car Dushanit kundër "heretikëve", do të thotë, kundër të gjithë atyre që nuk ishin ortodokse, kështu që edhe shqiptarët tóshin emra sllavë". Kjo do të thotë se Car Dushani u kishte shpallë luftë për vdekje katolikëve, duke i përdorur të gjitha mjetet që ata t'i kthejnë në "fenë e vërtetë" - në kishën e lindjes. E gjithë kjo do të thotë se në shek. XV e as sot të gjithë të krishterët nuk ishin e nuk janë sllavë, pa marrë parasysh se a mbajnë emra katolikë apo pravosllavë (ortodoksë-sllavë). Prandaj,

ekziston mundësia që të gjitha familjet e Trepçes (Martinajve) të asaj kohe (42 sosh) apo, së paku, shumica prej tyre të kenë qenë familje shqiptare me emra pravosllavë...?! Por për këtë dukuri do të bëjmë fjalë më vonë. Është evidente tendenca e historianëve shovenistë sllavë e bashkë me ta edhe e Memiqit, që çdo vendbanimi të asaj kohe me popullsi të krishterë fia shtojnë edhe termin: "Slovensko-hriscansko selo" (fshat i krishterë-sllav). Mirëpo faktori historik, arkeologjik, etnograflk dhe gjeografik, në fshatrat Martinaj, Hot, Vuthaj, Nokshiq, Graçanicë e vendbanime të tjera, flet bindshëm për një vazhdimësi të pakëputshme të etnikumit shqiptar në këto vise, që nga antika e deri në ditët tona. E gjithë këtë e vërtetojnë edhe një numër i madh toponimesh, antroponimesh, fenome-nesh gjuhësore si dhe shumë fjalë të leksikut të përgjithshëm në të gjitha fushat e trashigimisë materiale e shpirtërore të popullsisë së kësaj krahine. Kemi këtu një numër të madh antroponimesh e toponimesh që e ruajnë sot e kësaj dite fraonomininë e lashtësisë antike të shqiptarëve gjatë shekujve si: Bardh, Bardhyl, apo Guci, Gricor, Lim, Rracinë, etj, por që iu nënshtruan herë pas here gjuhëve të etnikumit sundues, qoftë atij romak, bizantin (grek), osman, e sidomos sllav si p.sh.: Gucia-Gusinje, Vuthaj-Vusanje, Martinaj-Martinoviqi, Gricori-Grnçar, Komarusha-Komoraça, Pepaj-Pepiqe, etj.Te gjitha këto provojnë se njerëzit e kësaj krahine jetuan, punuan e krijuan prej kohësh të lashta, që nga neoliti, koha e bronxit, e hekurit, ajo romake, bizantine, mesjetare, osmane etj. Këta njerëz i rrahën valet e ndikimit romak, oriental dhe evropian që depërtuan me pushtuesit e shumtë që erdhën e shkuan këndej, por gjithmonë këtu ishin ilirët dhe pasardhësit e tyre - shqiptarët, duke qëndruar të papërkulur para çdo rrebeshi të historisë. "Duke kaluar nëpër shumë vuajtje, pre-sione dhe përdhunime të rënda politike e fetare, prapëseprapë ata ngdhnjyen mbi të keqen duke ruajtur (me gjelozi, shumica e tyre - R.D.) gjuhën, zakonet e traditat e tyre". Sllavët, pasi zunë rrënjë në tokat e Ballkanit i formuan for-macionet e para shtetërore të quajtura "Zhupa" (Krahina), të cilat, ashtu sikurse edhe Arkondia e Durrësit që nga fillimi i shek. IX - sic thamë edhe më lartë, u futën në përbërjen e Thèmes së Durrësit, të sunduar nga pushteti qendror bizantin në krye të të cilit ishte familja e mqisfîme e Komnenëve.Pas vdekjes së Manuel Komnenit (1180), Bizanti u dobësua dhe në tokat e Arkondisë së dikurshme të Durrësit u formua shteti i pavarur shqiptar (Arbëresh) me emrin Principata e Arbërisë, me kryeqytet Krujën, e kryetar Progonin, e më vonë të bijtë e tij, Gjinin dhe Dhirmtrin. Dobësimin e Perandorisë bizantine e shfrytëzoi edhe zhu-pani i madh i Rashkës (Serbisë) - Stevan Nemanja, i cili e for-coi dhe e zgjeroi shtetin e vet brenda të cilit futi edhe Kosovën e "Krahinën e Pultit", Dukagjinin e sotëm. Gjithë këtë e ilustron më së miri edhe ky citât: "... kemi një dëshmi

të vetë Stefan Nemanjës më 1198, i cili na bën të ditur se kish pushtuar nga Arbëria Pultin (od Arbanasa Pilot)". Sipas kësaj mund të konkludohet se në atë kohë Nemanja bashke me Krahinen e Pultit (Dukagjinit) e pushtoi edhe pjesen tjeter te Principates se Arberise, Krahinen e Plave-Gucise, e cila gjendej ne skajin verior te kesaj principate shqiptare. Kur dihet se: "Midis viteve 1203-1204, Zonen e Shkodres e kishin Serbet". (26).Ai jo vetem se i okupoi keto toka, por edhe i shkreteroi duke e demtuar masivisht popullsine e tyre. Kete e konfirmon edhe J. Seire ne librin e tij "Albania", ku, ne mes te tjerash, thote: "Shteti Serb i Nemanjiqve kah fundi i shek. XII e ka okupuar Kosoven, e cila ka qene e banuar me popullsi shqiptare. Mbas okupimit te Kosoves nje numer i madh i popullsise se saj eshte likuiduar...". Nemanja, pasi e pushtoi Plaven e Gucine me rrethine, si duket ia bashkoi njeres prej 11 "zhupave" te Dukles - "Zhupes Malore", qe i perfshinte kreshtat malazeze ose e krijoi nje "Zhupe" te posacme ne te, me ernrin "Guisenijo" qe duhet te kete qene Gucia e sotme.Nese vertete eshte krijuar "Zhupa" me ernrin e lartepermen-dur, sic konfirmojne disa shkencetare, atehere del se emri Guci rrjedh qe nga koha ilire? Ndersa ne kohen e sundimit te Mbretit Dragutin (1276-1282) kete krahine e gjejme me emrin "Zhupa" e Plaves, qe perfshinte, pervec Gucise me rrethine, edhe Lotinen - emer ky iliro-shqiptar, fshat ne Luginen e Limit. Pervec Gucise qe' kishte 90 shtepi, si vendbanime te kesaj kohe permenden edhe: Qyteti (aty ku eshte Plava sot), Komarusha (Komorjane), Ribari (ne breg te Liqenit te Plaves), Dobra Rijeka (Gjyriqi), Velika, Arzhanica, Trepca (Martinajt e sotme), Dosugja, Gercarevo (Gercari i sotem) dhe Vermoshi, si dhe Mali i Hotit (Hotska Gora).Te gjitha pronat e kesaj krahine i ndane ne mes veti manas-tirat pravosllave dmth. u bene m e t o h i (prone e kishes) te Manastirit te Decanit, Hilandarit, Banjeskes, Prizrenit etj. Se keto manastire vertete i shfrytezonin deri ne fund keto prona ne kete krahine flet edhe ky konstatim: "Permendet se keto vise edhe atehere ishin bukur terheqese per peshkim, ne te cilat askush s'guxonte te peshkoje, pervec njerezve te mana-stirit, ndryshe denimi ishte 12 qe"?! Si klase e ulte prore llogariteshin Arbereshet (Arbanasi - si u thonin serbët në atë kohë) dhe vllehët-pastirë (barinj), ndërsa klasë e lartë, klasë sunduese, ishin serbët dhe Latinët (zejtarët e tregtarët e ardhur nga qytetet bregdetare - Dubrovniku (Raguza), Venediku etj.).Fshatarët që mbeteshin pa tokë shndërroheshin në pronarë të feudalëve serbë që kishin të drejtë edhe t'i shesin, pikërisht si në kohën e skllavo-pronarisë?! (32).Që nga koha e Car Dushanit u paraqitën disa familje të forta feudale, që pas vdekjes së tij ftlluan të sundojnë në pronat e veta. Në Krahinën e Plavë-Gucisë mbeti të sundojë familja feudale e

Alltomanoviqve. Kjo shihet edhe nga ky konstatim i Memiqit: "Nuk ka burime të sigurta se pas rënjës së Nikolla Alltomanoviqit, Plava e Gucia i takuan Bosnjës, apo Ballshajve"!! Është e pamundur të besohet se kjo krahinë nuk ishte në përbërje të Principatës shqiptare të Shkodrës, kur në krye të saj ndodhej familja e fuqishme feudale shqiptare e Ballshajve, e cila principatë u zgjerua në drejtim të Pejës e Prizrenit, treva këto që i muar më 1372.Se vërtetë Krahina e Plavë-Gucisë ishte pjesë përbërëse e Principatës së Shkodrës, përkatësisht e Principatës së Ballshajve flet edhe ky konstatim: "Në këto kohëra përmenden edhe kryengritjet fshatare. Njëra prej tyre ishte edhe ajo e vitit 1379, të cilën Ballsha III e shoi shumë vrazhdë". Ky konstatim hedh poshtë tezën e paqëndrueshme të Memiqit se kjo krahinë gjoja dikur i ka takuar Bosnjës. Se sikur të kishte qenë e Bosnjës, Ballsha III s'kishte pasur nevojë të luftojë për shuarjen e kryengritjeve në këto anë, por këtë do ta bënte Tverko I i Bosnjës, që sigurisht s'do të ishte vonuar "një gjysmë viti", por këtë do ta bënte më pare. Pastaj, është anomali të besohet që Ballshajt ta marrin Pejën e Prizrenin, ndërsa Plavën e Gucinë jo? Madje një pjesë e mirë e trimave të kësaj lugine moren pjesë edhe në Betejën e Kosovës (1389), të udhëhequr nga Gjergj Ballsha II, të cilët i ruajtën më së miri kujtimet, për këtë betejë duke i për-cjellë brez pas brezi në lahutë. Pas Betejës së Kosovës - ku sic dihet, pësoi disfatë Koalicioni i krishterë ballkanik, sipas burimeve Jugosllave del se përsëri në Krahinën e Plavës e Gucisë deri më 1455 kanë sunduar si vaza-lë të Sulltanit princat serbë, Vuk Brankoviq, Stefan Llazareviq dhe pastaj i biri i Vukut - Gjergj Brankoviq, i cili, sipas tyre, e ngriti edhe njé késhtjellé vrojtuese né aférsi té fshatit Zagrajé -pérmbi Martlnaj (Trepgé) qé edhe sot quhet Stoli i Jerinés - sipas Irenes (Jerinés) - grúas sé Gj. Brankoviqit?! (36).Gjaté ekzistencés sé sundimit serb té Nemanjiqve - shek. XII-XTV, si dhe mé voné, gjaté sundimit té Ballshajve e té Turqisé, kjo krahiné vazhdoi té jeté vend strategjik dhe shumé i réndé-sishém népér té cilén kalonin rrugé té réndésishme tregtare qé e Udhnin bregdetin e Shkodrén me viset e tjera té Ballkanit. Kété e vérteton mé sé miri ky konstatim: "Mé voné, né shek. XVI pér-mendet fakti qé népér Plavé kalonte posta prej Venedikut per né Stamboll". (38).Se Plava e Gucia né kété kohé ishin shndérruar né qendra té njohura tregtare e zejtare té Mesjetés flet edhe fakti se né to ishin vendosur shumé tregtare nga Kotori, Raguza dhe Venediku. Pastaj, kétu qé nga viti 1411, turqit i vendosén né vendet kyce té késaj krahiné "kadité" (gjykatésit) si dhe doganat e veta, sig ishin ato né Lim, né Vuthaj - te Maja e Pejes dhe né Gergar -Godija, té cilat i siguronin njésité ushtarake osmane, té udhéhe-qura nga subashi i Plavés - Sylejman Aga.Se Plava e Gucia tani mé ishin qendra té njohura flet edhe

regjistrimi i paré osman i popullsisé né kéto ané i vitit 1485, ku shihet se né "Nahiné e Plavés" jetonin rreth 1157 familje, qé ishte nahia mé e banuar né Malin e Zi té sotém. Kété e vértetojné edhe taksat (haragi) turke qé iu caktuan popullsisé, gka fregón se kemi té béjmé me njé popullsi ekonomikisht té pasur - pra me shu-micé tregtare dhe zejtare, sepse nga bujqésia e blegtoria do té ishte e pamundur té sigurohen gjithé ato té ardhura qé jepen né kéto defiere. (39)."Atéheré, si né shek. XVII, Plava ishte vend i njohur nga e cila niseshin dhe arrinin per 3 dité né Kotor karvane té gjata (nganjéheré me nga 200 kuaj) té ngarkuara me lesh, drith, djath e rréshiné". Né bazé té rregjistrimit qé e pérmendém mé larté e qé e béné autoritete osmane mé 1485, del se kjo krahiné bénte pjesé né Sanxhakun e Shkodrés.Ajo kishte gjithsej 15 fshatra, me 1157 familje, né té cilat, sig thoté Memiqi:"... banonte kryesisht popullsia sllave, qé né kété drejtim atéheré paraqiste njé térési té paster etnike prej 94%". Se né bazé té gkaflt e nxjerr Memiqi kété pérfundim tenden-cioz e shohim nga citati tjetér i tij: "Banorét e kombésisé shqiptare merrnin pjesé né numrin e pérgjithshém té popullsisé me gjith¬sej 1,2%, ndérsa per 4,8% té popullsisé nuk éshté e mundur té vértetohet me siguri se cilés kombési i takonin, sepse mbanin e m r a qé pérdoreshin si te sllavét, ashtu edhe te shqiptarét, pran-daj mund té konsiderohen si té pérzieré". Kéto dy cítate meritojné njé vémendje mé té madhe: Qka éshté mé me réndési, nga kjo shihet se elementi ilir-arbéresh-shqiptar, né kété krahiné ka ekzistuar né ményré kon-tinuele, qé nga shek. VII (viti 602) e den né shek. XV (viti 1485). Pra shqiptarét nuk u asimiluan térésisht né romaké, as né sllavé, sig pohon me tendencé Memiqi, por njé pjesé e tyre, me njé pérqindje té sigurté prej 1,2. E nése késaj shifre i shtohen edhe ata té "pérzierit" prej 4,8% sig i quan Memiqi, qé sigurisht ishin edhe ata shqiptare, atéheré del se rreth 6% ishin familje shqiptare. Ja tabela qé Memiqi e paraqet si konkretizim té "pérfundimeve" té veta:

Gjithsej: 13 familje shqiptare, 56 familje "té pérziera" dhe 1088 familje "sllave", qé béjné gjithsej 1157 familje...Nga kjo tabelé shihet se rreth 70 familje ishin shqiptare, Nga kjo tabelë shihet se rreth 70 familje ishin shqiptare, duke i llogaritur edhe 56 familjet që Memiqi i quan "të përziera" e që janë familje thjeshtë shqiptare, natyrisht me emra të përzierë sllavo-shqiptarë, varësisht se kush i kishte pagëzuar: prifti katolik, apo popi pravosllav.Përvec kësaj ka mundësi që edhe në ato 1088 familje "sllave" - si i quan Memiqi, të ketë mjaft shqiptare, në mos të gjithë, kur dihet se - sic thotë Dr. Hivzi Islami: "Procesi i sllav-izimit të shqiptarëve, që vërehet në sferen e antroponimeve, në mesjetë në krahinat veriore është zhvilluar kryesisht prej shek. XI deri në shek. XTV nën ndikimin e faktorëve politiko-fetarë e kulturorë, gjatë sundimit të shtetit serb. Se ky proces ka shkuar aq larg, tregon edhe fakti se në nahitë e përmendura (...), gjenden edhe këta emra, që i gjejmë nëpër defterët osmanë të kësaj kohe: "Radosllavi, i biri i Gjonit, dhe Kojica, i biri i Gjonit; Stjepani, i biri i Gjinit; Todori, i biri i Shqiptarit (...) dhe Branisllavi, i biri i Shqiptarit". Ja pra këto janë për Memiqin familje "të përziera"!!Raste të këtilla gjejmë, pothuajse, në të gjitha fshatrat e Malit të Zi të sotëm. Madje edhe në Nikshiq më 1485 - thotë Selami Pulaha, të gjtihë banorët ishin shqiptare. Numrit të familjeve shqiptare që i gjetën Turqit në këtë krahinë duhet t'i shtohen edhe familjet e Hotit të Kujit, i cili, bashkë me Shalën e Malësinë e Gjakovës, u përfshi në Kazanë e Podgoricës. Prandaj Hoti i Plavës përmendet në vazhdimësi që nga koha e romakëve (viti 372-376 - kur erdhën fiset gjermane - gotët), që nga koha e Nemanjiqve (viti 1330) dhe që nga koha e ven-dosjes së turqve në këto anë (viti 1485). Atëherë shtrohet pyet-ja: Në bazë të ckafit Memiqi pohon "Është më se e besueshme se banorët e sotëm të fshatit Hot nuk kanë prejardhje të drejt-përdrejtë prej

hotëve të vitit 1330, (?) vee se ata hotjanë janë shpërngulur në drejtim të Liqenit të Shkodrës, e që më vonë prej andej, disa u kthyen në këtë fshat e në terrenin e Gucisë".(?) Pasi ishte ashtu, atëherë pse Sanxhakbeu i Shkodrës u kujdes që "Malin e Hotit" të pabanuar me hotjanë (sig e paraqet Memiqi) ta lërë në një kaza me Hotin e Podgoricës?Pse i la Sanxhakbeu i Shkodrës ato toka thatë (Malin eHotit) e s'ja dha dikujt tjetër për banim, por i priti hotjanët të kthehen më vonë në to, sig thotë Memiqi: "Para 300 vjetësh"? Dmth. plot 200 vjet Turqit i pritën hotjanët të kthehen nëNdarja administrative e Shqipërisë në shek. XV

Tokat- e veta, duke ua ruajtur ato toka të mos ua zërë tjetërkush?!Në bazë të gjithë kësaj, lirisht mund të përfundohet se teza c Memiqit s'ka kurrfarë baze shkencore. Sig e thamë edhe më herët, "Mali i Hotit" s'ka qenë kurrë pa banorë, pa hotjanë. Banimi i tij më këtë fis shqiptar ishte i pashkëputur prej vitit 395 e deri me sot. Nje e vertete kjo qe Memiqi me qellim nuk e pranon, i cili kete fshat, gjegjesisht, fis, here e paraqet si Got (gjerman) here si "slovenskim zivlem" (banore sllave), e here si "staro Hoti" apo "Novo Hoti" (Hotet e vjeter, apo Hoti i ri) dhe here si "etnicki mjesoviti" (etnikisht te perziere) duke here cmos qe ne fund banore t e ketij fshati - fisi, t'i nxjerre si "Myslimane".(?) Por, t'i kthehemi edhe njehere statistikes qe e patem ne shqyrtim per te pare

se sa i paqendrueshem dhe tendencioz eshte mendimi i Memiqit.Sipas asaj statistike, qe e paraqet Memiqi, del perfundim i sigurt se ne 13 vendbanime prej gjtihsej 15 sosh (pa Hotin, qe s'eshte perfshire ketu, per shkak se, sic thame, bente pjese ne nje kaza tjeter - te Podgorices), jane gjetur shqiptare. Madje edhe ne Lotinen e Eperme dhe te Poshtmen. Kurse ne Nokshiq s' ka pasur?! S'ka as ne lagjet e sotme te Plaves -Grad (Qytet) dhe Komarusha? Absurd te pranohet nje gje e tille! Te pranohet perfundimi i nxjerre ne baze te emrave "sllave" apo "shqiptare" aq me pare kur dihet se te gjithe emrat e banoreve te atehershem kane qene te krishtere e jo "shqip¬tare". Pra emra shqiptare nuk kane lejuar kishat e ateher-shme, por kisha ortodokse-serbe (pravosllave), qe ka mbisund-uar ne keto ane plot 3-4 shekuj, i ka pagezuar femijet me emra ortodokse-sllave, pa marre parasysh se kush i ka lindur -shqiptarja apo serbja, e rrallhere me emra latine-katolike, apo aspak. Me emra katolike (shqiptare) do t'i kene pagezuar femijet shqiptare vetem kisha latine-katolike e Graganices dhe e Trepces (Martinajve), nese atyre u eshte lejuar ndonjehere ta bejne kete. Por si duket jo, sepse defteret osmane te asaj kohe njoftojne se ketu s'ka pasur prifta, por vetem popa, pese sish: "... tre prej tyre ishin ne vendbanimin Ribari (Plave e sotme -R.D.) dhe nga nje ne vendbanimet Vojnihnu (Vonoselle) dhe Kiroshivi (Krusheve)". Edhepse, sig thote M. Krasniqi: "... jane ndertuar edhe disa kisha ortodokse (...) ku nuk ka asnje familje serbe, asnje shtepi, perveg xhandarmerise".Prej andej del edhe statistika e permendur!? Ne lagjet e Plaves: Grad (Qyteti), Komarusha dhe Nokshiq - s'ka fare emra latinë-katolikë (shqiptare)? Jo pse aty, në atë kohë, s'kanë jet-uar shqiptarët, por pse aty, vepronin tre popa pravosllavë, pa asnjë prift katolik-shqiptar dhe natyrisht ata i kanë pasur duart e lira t'i sllavizojnë të gjithë shqiptarët - së paku me emra!? Këtë e ilustron më së miri fakti se në Ribari u gjetën prapëseprapë 12 familje "të përziera". Sikur të mos kish ard-hur Turqia edhe pak vjet as ato dymbëdhjetë familje "të përziera" s'ishin gjetur, por ishin bërë të gjitha etnikisht të pas¬tra - sllave, gjegjësisht pravosllave, kuptohet përkah emrat...Në lidhje me këtë M. Krasniqi sqaron: "Nëse merret si argu-ment onomastika për të vërtetuar përkatësinë kombëtare, atëherë mund të thuhet se as shqiptarët e sotëm nuk janë shqiptarë, po arabë, turq, frangezë, gjermanë e gka të duash tjetër, sepse ata mbajnë emra të huaj - fetarë, të cilët në gjuhën shqipe nuk kanë kurrfarë kuptimi, nuk tregojnë asgjë". Pastaj Krasniqi vazhdon: "Më në fund, edhe disa shkencëtarë serbë janë të mendimit se: "Në bazë të emrave nuk mund të përcaktohet prejardhja kombëtare". Këtë problematikë e sqaron mirë edhe Avzi Mustafa kur thotë: "Nëse i hedhim një sy kritik tërë dokumentacionit mes-jetar serb, edhe përkundër pranimit të etnosit Shqiptar në tro-jet e veta, shihen qartë synimet politike, ngase popullsia shqiptare është regjistruar vetëm në ato vende si arbanas ku ishte etnosi shqiptar i besimit katolik. Gjithashtu duhet të përmendet edhe një fakt tjetër që është shumë i rëndësishëm në dokumentacionin mesjetar, se të gjitha vendbanimet me popullsi shqiptare të besimit ortodoks (apo s'pakut i

kishin njerëzit emra ortodoksë-sllavë - R.D.), për shkak të të njëjtit komunitet fetar dhe politik me serbët, janë konsideruar në veri si "serbë"...". Pra, ardhja e Osmanëve në këto anë e ndërpreu politikën asimiluese të serbëve, politie kjo që e zbatonin nëpërmes kishës pravosllave që deridiku e ndal procesin e ndërtimit të kishave dhe të manastireve të tyre (Serbe-ortodokse) në Kosovë. Osmanët, me regjistrimet e tyre të gjendjes ekonomike dhe shoqërore, politike, ideologjike, demograflke dhe etnike, të bëra në gjysmën e dytë të shek. XV (viti 1485) i "hedhin poshtë të gjitha ato pretendime të historiograflsë së huaj (në këtë rast të asaj sllave - R.D.) mbi "dyndjet" e shqiptaréve nga malésia e Shqipérisé sé Veriut né Kosové e mé gjeré. Edhe nése ka pasur dyndje té shqiptaréve, ato jane béré bren-da trojeve té tyre". Si shembull tipik per t'i vértetuar kéto konstatime té paraqi-tura mé larté e kemi fshatin Trepca-Martinaj:Aty, afer shkollés sé sotme té kétij fshati ekzistojné varrezat e tij, qé nga koha romake e deri mé sot, pra varret e romakéve (ndoshta té iliréve), shqiptaréve-katoliké, por edhe té atyre myslimané. Cka tregon se té gjithé kané qené shqiptaré dhe kané hyré né njé vend né dhe, pa marré parasysh se kush ciaré besimi ka pasé pérqafuar gjaté jetes sé vet. Ndérkaq, né aneé tjetér té rrugés, gjendet lokacioni i varrezave sllavo-ortodokse, por me shumé pak varre dhe, per nga koha, tejet té reja, qé nga flllimi i kétij shekulli (pas vitit 1912 ose 1918). Shtrohet pyetja: Ku jane varret e atyre "sllavéve" qé i gjetén turqit aty? Vetévetiu del pérgjegjja se s'kané qené sllavé, por shqiptaré me emra sllavé (té pagézuar nga popat e Ribarit, ose ai i Krushevés) qé i kané varrat e "katolikéve" afér atyre té romakéve-iliréve, e té "turqve" (shqiptaréve té islamizuar).Kur jemi te ky fshat, padyshim shqiptar, bie né sy edhe njé element tjetér:Derisa né vitin 1485 i kishte 42 familje, né vitin 1582 i mbetén vetém 24, per t'u shtuar né vitin 1611 né 70 familje, qé edhe sot njihet si fshat me 70 shtépi. Né bazé té kétij oscilimi té numrit té familjeve, mund té supozohet se, edhe nése ka pasur né Martinaj (Trepcé) né até kohé serbé té ardhur, apo shqiptaré té sllavizuar, duhet té jené shpérngulur né mes té viteve 1485 e 1582, kur edhe shihet se éshté zvogluar numri i familjeve né té, prej 42 né 24 sosh. Dmth. se 18 familje kané humbur pa gjurmé - ndoshta jane kthyer ande] prej nga edhe kané ardhur, njé apo dy shekuj mé paré - né Serbi (Rashké), e aty kané mbetur vetém vendasit e lashté - 24 familjet ilire-arbéreshe-shqiptare.Prej vitit 1582 numri i banoréve té Trepcés fillon té rritet jo vetém me shtlmin natyral té vendasve, por edhe me ardhjen e banoréve té rinj nga Lugjet e Kelmendit. Né kété kohé duhet té jeté vendosur né Trepcé edhe Martini-Selcian, i pari i Balidemajve té sotém, sipas té cilit, mé voné, si duket, pas vitit 1703, e merr emrin i gjithé fshati. Kété e ilustron edhe fakti se tri gjenerata pas Martinit e ruajnë fenë katolike: I biri Nika - i nipi Ula, ndërsa stërnipi Omeri na paraqitet si mysliman (Omeri-Nika-Wa-Martini). Me këtë demantohet mendimi i Memiqit se Martini vjen në Trepçë në vitin 1703 dhe se në kohën kur ka ardhur aty i ka gjetur 22 familje me 147 anëtarë

me fe islame, gjë që është e pamundur t'i kenë rezistuar islamizmit edhe dy gjenerata pasardhësish të Martinit. Por me siguri viti 1703 duhet té jetë vit! kur ky fshat e merr emrin Martinaj e kurrsesi "Martinoviqi" - sic e quajnë sot sllavët, e me ta edhe Memiqi.Viti 1703 është vit karakteristik për këtë fshat: Si duket nga ky fshat atë vit Hodaverdi Mahmut Begolli, i cili erdhi ta shua-jë kryengritjen në këto anë, i ka shpërngulur në Peshter krye-sisht ata banorë të këtij fshati, té cilët nuk pranuan ta përqafojnë fenë islame. "Numri më i madh i pjesëtarëve të këtij fisi (Kelmendit -R.D.) atëherë me dhunë u shpërngulën në Rrafshlartën e Peshterit - shkruan Memiqi, (rreth 68%) ose 251 familje me 1987 banorë. Më së paku mbetën në tri fshatrat (Martinaj, Vuthaj dhe Selcë - R.D.) në Nahinë e Gucisë..." Në bazë të citatit të lartëpërmendur mund të konkludohet se pjesën më të madhe të banorëve të Trepçës (Martinajve) i shpërnguli Turqia në Peshter, një pjesë e të cilëve atje jeton edhe sot, e pjesa tjetër, u kthye, më vonë, në vatrat e veta shekullore.Për këtë na bind edhe fakti se në këtë fshat ka mjaft familje që i kanë kusherinjtë e afërt në Peshter, që edhe sot shkohen në mes veti si p.sh. Bajraktarajt...Fakti që në vitin 1703, në Martinaj na paraqiten 22 familje me 147 anëtarë të fesë islame, jep të kuptosh se shumica e atyre që nuk u shpërngulën për në Peshter u detyruan të pra-nojnë fenë islame: "Vëllezëria Hasangjekaj është evidente se e ka pranuar më herët fenë islame, sepse tanimë i biri i Gjekës përmendet me emrin Hasan".Është i pa bazë konstatimi i dytë i Memiqit kur shkruan se: "Vëllezëritë Hasangjekaj, Prelvukaj dhe Balidemaj (...). I pari i tyre ishte Martini". Dihet se Martini është një selcian, i pari i Balidemajve, që deri vonëjanë quajtur Omeraj (siç. Omer-Nilra-Ula-Martini). Kurse Hasangjekajt e Prelvukajt (bashkë me Lecaj) janë Vukel...Ndoshta Martini ka qenë "i pari i tyre" në luftërat e shumta kundër osmanëve, gjë që edhe krejt fshati e merr emrin e tij?Prandaj mund të përfundojmë se shqiptarët (arbëreshët) në fshatin Martinaj (Trepçë) kanë jetuar në vazhdimësi që nga koha e Ilirëve, Romakëve dhe gjatë Serbisë Mesjetare për t'u gjetur aty në vitin 1582 më se 24 familje. Më vonë fïllojnë të vendosen edhe familje të tjera shqiptare, kryesisht nga fisi i Kelmendit, gjë që e vërteton fakti se në vitin 1611 fshati i kishte 70 familje. Këtë numër të familjeve ky fshat e ka ruaj-tur shekuj me rradhë...Kjo njëherësh do të ishte edhe përgjegjëja në konstatimin e Memiqit se: "Fshati Nokshiq (Nokscichi) dhe Trepça njihen qysh herët, por është më se e besueshme se duhet të kenë qenë të braktisura, ndryshe nuk do të kishte kushte që nga atëherë të formohen e të lajmërohen si fshatra të pas tra me banorë të kombësisë shqiptare..." Pra, fare s'kanë qenë të braktisura, sic thotë Memiqi, por ata aty kanë bërë jetën e tyre që nga kohët më të lashta duke u rritur numri i tyre me ardhacakë të rinj nga Kelmendi, që ishin kushërinj të tyre. Në të vërtetë ata i kanë

braktisur vetëm emrat pravosllavë duke i pagëzuar fëmijët e tyre me emra katolikë (latinë) - shqiptare, ose me emra myslimanë, kur kaluan në fenë islame.Kjo do të thotë se me largimin e tre popave pravosllavë nga Ribari (Plava) nisin të ndryshojnë dalngadalë edhe emrat e njerëzve nëpër këto fshatra dhe në vend të emrave pravosllavë, tani, pagëzimi bëhet me emra të rinj - katolikë ose myslimanë, varësisht nga përkatësia fetare.Edhe një çështje që, sipas mendimit tim, duhet shqyrtuar me mjaft kujdes është sa vijon: Pse prej Ribarit (Plavës) e gjer në Guci, anës së majtë të lumit Luca dhe prej Krushevës e po ashtu gjer në Guci, anës se djathtë të Luçës, nuk gjetën turqit asnjë kishë pravosllavë? Madje në Trepçë, në atë kohë, ishte kisha katolike-shqiptare. Athua do të thotë kjo se këto vise, së bashku me Gucinë, ishin që atëherë të banuara me pasard-hësit e Pirustëve-arbëreshëve, të cilëve, popat e Ribarit, apo ai i Krushevës ua dhanë emrat pravosllavë, madje edheVermoshasve të Kelmendit?! Sigurisht se po.Këta popa kanë arritur t'i përhapin emrat pravosllavë thellë në Keimend. Për këtë më së miri flet rasti i fshatit Nikcas të Kelmendit - Vuthajve, në të cilin, në atë kohë, gjejmë, po ash¬tu, emra pravosllavë si: Stanishë, Vuko, Vucetë etj, por emra që mund të merren edhe si emra sllavë edhe si emra katolikë-shqiptarë, "të përzierë", si p.sh. Dedë, Vatë etj. Kur është fjala për popullatën e fshatit Vuthaj, edhe këtu Memiqi ngatërrohet në lak të vet - si thotë populli. Të shohim se cka shkruan ai lidhur me këtë:1. "Nuk është kontestuese që Gjon Bala dhe vëllai i tij Nreli u vendosen në Vuthaj rreth vitit 1700, pasi që pashai Hodaverdi Mahmut Begu i përzuri 247 (më pare thotë 251 -R.D.) familje të fisit Keimend në Peshter. Kur u vendosen 30-50 yjet më vonë ishin katolikë. Kjo është evidente edhe në raportet e misionarëve katolikë në Malësinë e Shkodrës, të cilët tek në decenien e gjashtë të shek. XVIII raportojnë se në Krahinën e Plavë-Gucisë kanë mbetur vetëm edhe 12 familje katolikë. Atë e vërteton edhe analiza e pasardhësve të Gjon Balës dhe vëllait të üj Nrel Balës, që po ashtu tregon se edhe në atë moment të vështirë për popullsinë e krishterë kalimi në islam ishte i herëpashershëm e jo momental dhe i dhunshëm, dhe se ai ishte proces më i gjatë i shkaktuar nga kushte të ndryshme. Pas Gjonit e Nrelit kemi: Nikën, Dedushin (Deden), Stanishin, Bruncin, Vukun dhe Vaten (që në të vërtetë janë bijtë e Nrelit, përvec Vatës - R.D.) për të cilët nuk mund të vërtetohet se a e kanë pasë përqafuar islamizmin. Pas kater ose pesë brezash, pasardhësit e Gjonit e Nrelit kaluan në islam". Memiqi i përmend gjashtë djem të Nrel Balës, e në të vërtetë ishin vetëm pesë : Deda (Dedushi), Stanishi, Brunei, Nika dhe Vuka. Kurse Vata s'është i Nrelit, por pasardhës i axhës së Nrelit, i biri i Vukë Dedë Nikcit (Nilit). Nuk qëndron e vërteta se pasardhësit e Gjon dhe Nrel Balës e pranuan fenë islame pas "Kater ose pesë brezash". Këtë mund ta dokumentojmë me faktin se djemtë e Gjonit kishin emra myslimanë : Asllan dhe Hasan, si dhe nipat e Nrelit: Isuf Dedushi, Ahmet Nika, e kështu me rradhë.

Mandej, në librin e Hasan I. Gjonbalajt gjejmë se Gjoni 100 vjeçar i porosiste pasardhesit e vet: "Edhe né kjofté se fené e ndrro, thepin mos e lésho"! 2. Si duket Memiqi harron se né faqen 66 té librit té tij né lidhje me Vuthajt thoté: "... 202 banoré té fshatrave té pérmen-dura, té cilét kishin kaluar né fené islame gjer né vitin 1703, si ta zemé: Né Martinaj 22 familje, me 147 banoré, né "Vutkgni" (mendohet né fshatin Vuthaj, te Gucia, sapo i formuar?!), 40 banoré (s'kemi shénime per numrin e farniljeve". Pra si po shihet, konstatimet e Memiqit jane tejet kontradik-tore. Sipas tyre, pasardhesit e Gjon dhe Nrel Bales nése "nuk éshté kontestuese" se ata "u vendosén né Vuthaj rreth vitit 1700" e mé 1703 né kété lokalitet me fe islame i gjejmé "40 banoré", atéheré béhet pyetja: Kush jane ata 40 banoré té fesé islame qé i gjeti Gjon Bala aty? Kush jane ata banoré té Vuthaj ve qé até vit i shpérnguli me dhuné pashai pejan (Hodaverdi Mahmut Begolli) né Peshter, pasi qé fshati ishte "sapo i formuar" - sic thoté Memiqi?!Per té gjitha kéto pyetje ne kemi vetém njé pérgjigje: Né Vuthaj, sbekuj me rradhé kané banuar shqiptarét qé mé voné u formuan si fis kelmendas, dmth. shumé e shumé vite para se té vendoset aty Gjon Bala me pesé nipat e tij, djemté e Nrelit, i cili ishte vraré né luftérat me turq. Dhe, se disa nga ata vuthjané (kelmendas) Turqia i shpérn-guli me dhuné né Peshter, per shkak se kishin marré pjesé né kryengritjen kundér saj.Kjo mund té ilustrohet edhe me faktin se sot né Vuthaj jeto-jné familje kelmendase qé s'jané pasardhés té Gjon Bales dhe véllait té tij Nrelés, si bie fjala: Gocajt dhe Selimajt, dhe se ato familje (Gocajt) i kané me shumicé té aférmit e tyre - kusherin-jté né Peshter. (68).C'éhté e vérteta, né Vuthaj flitet se ato familje kané ardhur aty pas vendosjes sé Gjon Bales me ñipa? Por s'ka shpjegime se a kané ardhur prej Kelmendit, apo Peshterit?Ekziston mundésia té jené kthyer prej Peshterit né vatrat e veta, sé bashku me shumé familje té tjera kelmendase qé, sic dihet, u kthyen mé voné, duke i léné té aférmit e vet atje, me té cilét edhe sot mbajné lidhje?!Se duhet té keté pasur lévizje té shpeshta té kelmendasve -vuthjané né relacionin Vuthaj-Peshter dhe anasjelltas tregon edhe fakti se né Peshter (Sanxhak) ka sot mjaft familje té vél-lazérisé Qosaj (atje thirren Qosoviqi) - stérnipa té Stanishit, djalit té Nrel Bales, etj. Pastaj dihet se ka me qindra familje té shpérndara népér Shqipéri e Kosové me mbiemrin Vuthi, Vuthaj etj.Mund té pérfundohet se Vuthajt jane fshat i vjetér i banuar me kelmendas dhe jane pjesé e pandaré e Kelmendit shekuj me rradhé, pavarésisht nga ajo se kur aty ka ardhé Gjon Bala me ñipa, qé po ashtu jane kelmendas dhe jane vendosur né tokén e vet. (69).Nuk qéndron fare konstatimi i disa njerézve té pendes qé jane marré me kété problematiké, kur thoné se Gjon Bala éshté banori i paré i kétij fshati. Pérkundrazi, Gjon Bala dhe pasardhesit e tij, jane banorét e fundit qé e banojné edhe sot kété fshat.Si üustrim per gjithé kété qé u tha mé larté po e pérmendim edhe kété citat:

"... Né fillim té shek. XTV pérmenden katundet qé banonin né cadra (tébane - R.D.) dhe qé lévizeshin nga kul-lotat verore né ato dimrore. Megjithaté qé né shek. XV mund té vérehet se katund pas katundit po hiqte doré nga shtegtimet sezonale, dhe po vendoseshin né ultésira (kryesisht né ultésirén e Shkodrés) dhe po anonin gjithnjé e mé tepér nga bujqésia (...) Katundet né Malési ishin dobésuar por kurré degraduar dhe kishin ruajtur parimin e lidhjes sé gjakut. Vendimiare tani ishte qé pushtimi turk solli pérséri njé rishtegtim prapa té gjeré nga fusha né malési. Katundet dhe lshatrat ekzistuese né male u mbushén plot". Késhtu pra duhet té keté ndodhur edhe me fshtrat shqiptare té Plavés e Gucisé: Vuthaj, Martinaj, Doli, Nokshiq, I lot, Vishnjevé etj, banorét e té cilave "heré jane ngritur ndér male, heré kané zbritur né fusha, heré kané shkuar prej lind-jes né peréndim dhe anasjelltas, né trojet e tyre sipas ngush-limit ose clirimt té presionit té pushtuesve té huaj qé kané ardhur né vendet e tyre gjaté shekujve né tallaze té njimbas-njishme". Mé gjerésisht per fshatin Vuthaj ka shkruar Dr. Ibrahim Ahmetaj né revisten "Koha", 5/1980. f.171, qé botohej né Podgoricé gjaté viteve té 70-ta dhe Hasan I. Gjonbalaj, né njé studim té posaçém, ku béhet fjalé per gjeneologjiné e familjes Gjonbalaj, gjegjësisht Nrel Balaj, dhe pasardhësve të tyre, e më gjerë. ("Kelmendi", Pejë 1989.)Në bazë të gjithë kësaj që u tha më lartë del se turqit në krahinën e Plavës dhe të Gucisë, i kanë gjetur duke jetuar së bashku shqiptarët dhe disa serbe, që të dy këta popuj me fe të krishterë, por që rrëfeheshin në kishat pravosllave dhe aty i pagëzonln edhe fëmijët, në mungesë të kishave katolike dhe në mungesë të priftërve të shkolluar katolike në këto anë, gjë që më gjerësisht do të bëjmë fjalë më vonë.Prandaj, lirisht mund të themi se përkatësia kombëtare e këtyre banorëve të asaj kohe (në krahinën e Plavë-Gucisë) s'është reale dhe është e pamundur që të caktohet në bazë të emrave sic pretendojnë të bëjnë autorët dhe historianët e ndryshëm Jugosllavë, e bashkë me ta edhe Mustafa Memiqi.Si shembull më konkret për të ilustruar këtë tendencë të tyre po përmendim rastin e kryecubit ("kryeçetnikut" - sic e quan Memiqi) dhe të birin e njërit prej bajraktarëve të Kelmendit, Jovan Mërshën (e jo "Jovan Mërsica - sic e quan i njëjti), gjyshin e udhëheqësit të Kryengritjes I Serbe -Karagjorgje Petroviqit: "... në mes të kelmendasve kishte edhe serbe - zbulon Memiqi (?!) të cilët bile ishin edhe udhëheqës të tyre - bajraktarë dhe vojvodë. Edhe ata ndaj Plavës e Gucisë vepronin së bashku me kelmendasit, pa marrë parasysh që ishin të kombësisë dhe religjionit tjetër (...) përleshja e përgjak-shme që rreth vitit 1698 ndodhi në Vizitorin e vogël..." Historiografía shqiptare - me të cilën s'po konsultohen fare fqinjtë tanë, e demanton plotësisht dhe vendosmërisht konsta-timin e lartëpërmendur - se "... në mes të kelmendasve kishte edhe serbe". Lexojmë: "Qendra e Patrikanës (shqiptare - R.D.) do të ishte Kelmendi.Pjetër Bogdani nuk e zgjodhi rastësisht Kelmendin për qendër të vet. Ai i njihte kelmendasit, sepse kishte jetuar në gjirin e tyre, kur ishte peshkop i

Shkodrës, sidomos gjatë kohës kur strehohej tek ata për f u shpëtuar persekutimave të administrates perandorake osmane. Kelmendi ishte një kësht-jellë natyrore me një POPULLSI MONOLITE nga tri pikëpamjet: banorët e tij qenë TË GJITHË SHQIPTARE, TË GJITHË KATO¬LIKE (nënvizoi - R. D.) dhe të gjithë luftëtarë. "Janë popujt më trima të Shqipërisë; nënvizonte ai (Bogdani - R. D.) në rela¬cionin e përmendur të vitit 1684". Gjatë gjysmës së pare të shek. XVIII, në sajë të kryengritjeve të furishme këta luftëtarë trima e kishin kthyer Kelmendin në kështjellë të rezistencës shqiptare dhe ishin bërë të njohur në opinionin evropian, madje më të njohur se banorët e çdo krahine tjetër të Shqipërisë. Në kushtet e krijuara gjatë gjysmës së dytë të shek. XVII, kur shqiptarët ndodheshin nën presionin e dyfïshtë, të islamizimit osman dhe të ortodoksisë serbe apo greke, Pjetër Bogdani mendonte që këtë kështjellë luftarake të rezistencës së armatosur antiturke, ta kthente edhe në kësht¬jellë të rezistencës ideologjike antiserbe dhe antigreke". Ose: "Edhe vojvoda i Kuçit, Mark Milani, për fqinjtë e vet, Kelmendët ("Klimente - sic i quan Memiqi?!) thekson se ata janë "arbanasko pleme" (fis shqiptar)...Ky fis, gjer në fund të shek. XV dhe gjatë shek. XVI, kishte vetëqeverisje fisnore..."

PERHAPJA E FESE ISLAME

Kah fundi i shek. XVI dhe fillimi i shek. XVII, gjendja ne Shqiperi ishte me se e mjerueshme. Ishte kjo koha kur Perandoria Osmane e kishte arritur kulmin e zgjerimit te vet, dhe ishte here fuqi e madhe ushtarake dhe politike ne tri kon-tinente: ne Azi, ne Evrope dhe ne Afrike.Jo vetem neper viset fushore te Shqiperise, por edhe neper viset malore e kishte forcuar sistemin e vet feudalo-ushtarak, me tendence qe ta forconte per dite e me shume. Kelmendi, njeri nder fiset me te forta shqiptare ne Malesine e Shkodres, qe nga viti 1497 ishte detyruar ta pranoje kete sundim, edhe pse e ruajti te drejten e veteqeverisjes flsnore.Paguante nje harac vjetor prej 2000 akcish dhe u obligua t'i siguronte rruget tregtare qe conin nga Meduni ne Plave dhe anasjelltas.Meqe te drejtat e tyre veteqeverisese cenoheshin perdite e me shume, ne vitin 1603 i gjejme ne kryengritje bashke me Kucasit, Piperet, dhe Dukagjinasit, kryengritje kjo qe zgjati gjer me 1609.Kuptohet se sulmet e kelmendasve kane qene te drejtuara kunder sundimtareve osmane qe ishin te stacionuar ne cjytezen e tyre - Guci, nga e cila, sikurse edhe nga Shkodra e Podgorica, drejtoheshin ekspeditat ndeshkuese kunder tyre. Prandaj Gucine, kelmendasit, dhe jo vetem ata, e sulmonin per ta cliruar ate e per t'i perzene zullumqaret osmane, e jo per "t'i grabitur tokat dhe pasurite materiale ne viset e buta dhe te pasura (...) pertej Prronit te bardhe dhe Vermoshit, (...) ne Nahine e atehershme te Plaves". 

Pra qellimet e ketyre malesoreve kane qene clirimtare e jo grabitqare - sic mundohet t'i cilesoje M. Memiqi keto kryengrit je liridashése.Shumé nga kéto kryengritje qé kishin shpérthyer gjaté shek. XVI dhe gjysmés sé paré té shek. XVII né Shqipéri - e sidomos né vlset veriore té saj, ishin shuar egérsisht nga jenicerét e paméshlrshém osmané.Nga frika se mos po shpérthejné kryengritje té reja né kéto ané, Porta e Larté e mbante té "shtrénguar grushtin e shtyp-jes" ndaj shqiptaréve, e sidomos té atyre té besimit katolik me qéllim qé t'i detyronte té islamizohen dhe késhtu t'i shképuste edhe ato pak hallka qé e lidhnin Shqipériné me Evropén Peréndimore. Por edhe me qéllim qé t'i lidhte shqiptarét ide-ologjikisht pas qerrés sé vet dhe késhtu ata té heqnin doré nga kryengritjet e armatosura, té cilat, kryesisht, deri atéheré, kishin shpérthyer nga popullsia shqiptare joislamike: "Kryepeshkopi i Tivarit, Viqentije Zmajeviq lajméronte mé 25 prill 1702 Kongregacionin né Romé se deri até dité kaluan né islam rreth 1000 katoliké (né Nahiné e Plavés - R.D.). Mahmut-pashé Begolli pérgatitet té udhétoj népér krejt Shqipériné e duhet té pritet edhe mé keq". Ky konstatim e ilustran gjithé até qé u tha mé larté, edhepse historia na méson se islamizmi te shqiptarét nuk éshté futur me dhuné. Se Porta e Larté ishte lodhur me kryengritésit shqiptare na tregon edhe ky citat: "Shqiptarét népér viset malore si: Kelmendét, Hotét, Kastratét, Shkrelét, Dushmanét, me rend jane katoliké, dhe me disponim kryengrités ndaj Turqisé". Sic éshté e njohur banorét e kétyre maleve mé 1614 e patén mbajtur edhe njé kuvend né Kuc, né té cilin moren pjesé paria e fiseve shqiptare dhe malazeze ku u moren vesh per njé kryengritje té pérbashkét kundér pushtuesve osmané.Kjo mé sé miri e demanton thénien e Memiqit se ata luftonin "f grabitnin tokat"!! Né té vérteté éshté e kundérta, kelemnda-sit luftonin t'i clirojné ato toka qé ia u kishin grabitur osmanét mé paré.Madje Memiqi, sipas mendimit tim, e bén edhe njé kon-kludim té gabuar né lidhje me kété problem, kur thoté: "Per ta penguar depértimin e fisit Kelmend, pushteti osman u pércak-tua ta ndértojé njé fortiflkaté ushtarake pérmbi fshatin Gércar té Gucisé, né kodrén e quajtur "Godila" (Godia - R.D.). Kjo e mbyll kalimin natyror té fshatit Selcé ndaj Gucisé". Ishte dashur té thuhet se per t'u mbrojtur nga kryengritésit kelmendas, por edhe per ta siguruar e kontrolluar rrugén tregtare Meduné-Plavé-Pejé, éshté ndértuar fortesa e ngjashme me até té Medunit, ku u vendosén 200 ushtaré kémbésoré e 50 kalorés.Ndérkaq sa i pérket depértimit té kelmendasve né kété krahiné, ata kishin hyrje té tjera pa pasur nevojé qé ta béjné kété népér Gércar!?Késhtu pra, procesi i islamizimit e pérfshiu edhe krahinén e Plavés dhe té Gucisé. Data e sakté se kur ka fdluar islarnizimi te popullsia e késaj krahine éshté véshtiré té caktohet, por mendojmé se duhet té keté filluar diku rreth viteve té tetédhje-ta té shek. XVI.Vérteté, qé nga viti 1471, ishte ngritur njé xhami né Plavé, por mendobet se ajo u ka shérbyer pushtetmbajtésve té ard-hur nga Turqia. Megjithése, hoxha

i késaj xhamie me siguri do té keté filluar ta zgjerojé rrethin e besimtaréve edhe né mesin e banoréve vendas. Késhtu qé: "Mé 1585 kétu u eviden-tuan vetém nja dhjeté familje myslimane"Sipas shénimeve té Pjetér Mazrekut rreth vitit 1638 shumi-ca e popullsisé sé Plavés dhe Gucisé me rrethiné, kishin kalu-ar né fené islame. Né kété kohé, pérvec se né Plavé, edhe né Guci ekzistonte njé xhami. Ndérsa te Memiqi e gjejmé se né dhjetévjetéshin e dyté té shek. XVII, 70 familje, gjegjésisht 8% té popullsisé ishin mysli-mane? Si duket popullsia e késaj krahine u detyrua té pranojé fené islame per kéto shkaqe:a) Per shkak té dobésimit té fesé katoliké, ku mungonin dukshém priftérit e shkolluar shqiptaré-katoliké.b) Per shkak té agresivitetit té kishés ortodokse-serbe, té cilén filloi ta pérkrahé edhe veté Selia e Shenjté (Vatikani) né Romé, si dhe ta ndihmonin shtetet evopiane me qéndrimet e veta diverzioniste ndaj kryengritjeve shqiptare! 'c) Por edhe nga presioni i veté Perandorisé Osmane dhe gjendja e mjeruar e masave té gjera popullore, e shkaktuar nga zgjedha e sistemit feudalo-ushtarak osman, apo ndon-jéheré edhe déshira per t'i fituar ca privilegje ekonomiko-klasore dhe administrative né kété sistem. Té shkojmé me rradhé:a) Pas vendosjes sé sistemit okupues osman né kéto treva shqiptare, fené katolike vendasit e shpallén per fe shqiptare, e cila duhej t'i mbronte ata nga agresiviteti i pérhapjes sé fesé islame dhe asa] pravosllave. Cka do té thoté se ata, fené kato-like, mé né fund, e shihnin si té vetmén force shpirtérore, ndérsa kishén shqiptare-katolike si njé institución qé do t'u bénte té mundshme ruajtjen e ekzistencés sé vet kombétare.Dobésimin e késaj kishe dhe feje né kéto ané ekishte shkak-tuar, sic thamé edhe mé larté, mungesa e kuadrit predikus, shqiptare té shkolluar. Kjo mé sé miri shihet nga ky konsta-tim predikuesit (e fesé katolike - R. D.) shpeshheré ishin analfabeté". Por, per dobésimin e késaj feje né kéto ané ishte fajtor edhe veté qéndrimi i Vatikanit.b) Selia e Shenjté né Romé, bénte cmos qé ta lidhte kishén ortodokse-serbe me Papatin katolik gjé qé kishin dobi té dy anét. E gjithé kjo béhej né dém té shqiptaréve.Serbét pretendonin qé népérmes Romes té dalin né Evropén Peréndimore, por edhe t'i fusin né gjiun e vet edhe katolikét shqiptare e bashké me ta, kuptohet, edhe trojet e tyre. Kété mé sé miri e ilustron ky shembull: "Né manastirin Moraga, me organizimin e Vlladikés Visarion, u mbajt mé 1 shkurt té vitit 1648 njé tubim i madh. Né té u vendos qé kisha ortodokse, nén juridikacionin e Vlladikés sé Cetinés, t'i drejtohet Papes, si udhéheqés i kishés katolike né Romé, me lutjen qé t'i bashko-het. Né juridikacionin e Vlladikés sé Cetinés atéheré ishin viset qé shtriheshin prej Risanit gjer te territori i Shkodrés, né njé gjatési prej 50 milash (...) me rreth 50.000 banoré". (11).Kétu qéndron edhe shkaku pse né mesin e kelmendasve kishte aq shumé

njeréz me emra ortodoksé-pravosllavé si p.sh.: Jovan, Stanisha, etj.Ndérsa, né anén tjetér, selia e shenjté né Vatikan, duke emruar népér kishat katolike-shqiptare, pérveg famulltaréve shqiptare, edhe famulltar serbé e bullgaré (sllavé) apo té tjeré té huaj, déshironte (népérmes té tyre) t'i pérgatiste malésorét shqiptare per t'u hedhur né kryengritje kundér Turqisé sa heré qé i konvenonte Republikés sé Venedikut, por kurrsesi per interesat e veté shqiptaréve.

Kété e vérteton edhe Memiqi kur thoté: "Ishte i pranishém edhe faktori i jashtém, sepse kisha katolike (priftërinjtë e huaj- R.D.) intenzivisht punonte qé prore t'i mbajé né konflikt me pushtetin osman, duke llogaritur né ta, (shqiptarét - R.D.) si né njé fuqi ndihmëse per Republikën e Venedikut né qérimin e hesapeve té saj me Perandoriné Osmane (...) Krahas kiyengrit-jeve té kelmendasve u paraqitën edhe kryengritjet e flsit Kuç né vitin 1609, 1612 dhe 1613, por pa ndonjé jehoné, sepse mbéshteteshin dhe ishin té motivuara nga aktivitetet politiko-ushtarake té Republikés se Venedikut". Priftërinjtë e huaj né njoftimet e veta nga terreni shpesh e dezinformonin Vatikanin per gjendjen nëpër Malësitë shqiptare- kuptohet me qëllime té caktuara, sic bëri p.sh. frati Gerogotija Romano Terezi, kur thoshte se malësorët jane "vetém per nga emri katolik, se i mbajné 2-3 gra pa kurorë, té cilat i lëshqjnë kurdo qé t'u mërziten, edhepse me to kané lin-dur fëmijë..." Këtu shihet se fjala është për një njollosje pa kurrfarë baze, sepse nga tradita dihet se për çfarë motivesh e lëshon shqip-tari gruan: ose për vepra amorale, ose për hajni, e kurrsesi "kur t'i mërzitet"!Ndryshe nga të huajt, prifterinjtë shqiptarë shkruajnë për kelmendasit ashtu

sic janë ata në të vërtetë.

Xhamia e pare (e Mbretit) në Plavë, shek. XVPjetër Budi, më 1621 shënon: "Kelmendasit janë burra të vlershëm dhe njerëz të vendosur, që kurrë nuk ka mundur turku për t'i zotuar as me marrë haraçin. Ata rrin vazhdimisht me arme në dore (...) me dëshirë që të shohin një dité glirimin e vet". (15).Kurse Frang Bardhi me 1638 shkruan: "... Jane shumé té egér prej natyre dhe shumé té guzimshém né mjeshtriné ushtarake, té pashém dhe trupmédhej". Veté fakti se "kah fundi i shek. XIII e fillimi i shek. XTV né kéto ané pérmenden vetém dy kisha katolike - njéra né Gracanicé, dhe e dyta né Trepcé" tregon se né krejt Krahinén e Plavé-Gucisé, pas invadimit té Nemanjiqve, kishte mbetur vetém njé kishé katolike - ajo e Trepcés, ndérsa té tjerat ishin shndérruar né kisha pravosllave.Ndikimi i kishés pravosllave né kéto ané u rrit pérséri pas vitit 1557, kur u rimékémb Patrikana e Pejes, e cila ishte e mbyllur qé nga viti 1521.Kété patrikané sllave, sic dihet, e rihapi Veziri i Madh i Turqisé, Mehmet-pashé Sokolloviqi - me origjiné sllave nga Bosnja, i cili per patrik té saj emroi véllané e vet, Makarie SokoÜoviqin, duke i dhéné kompetenca té médha edhe né viset peréndimore té Ballkanit, ku pothuajse ishte e pérhapur, krye-sisht, feja katolike, sidomos ndér shqiptaré e me qéllim qé té mos lejonte shpérthimin e kryengritjeve té tyre kundér Portes sé Larté, né kéto ané. Efekti i rihapjes sé saj u ndie edhe né kéto ané: "Mendohet se né deceniet e para pas pértrirjes sé Patrikanés (sé Pejes -R.D.) u ndértuan ose u rinovuan pérmbi 100 faltore (kisha) ortodokse - né territorin e gjeré né té cilin vepronte

Patriakana e Pejes.Vetém 10 vjeté pas pértrirjes sé Patrikanés sé Pejes né fshatin Drezovicé, rreth 3 km. larg Plavés, u ndértua kisha ortodokse (...) né anén e majté té Limit, né aférsi té qytetit té yjetér per té cilin supozohet se ka qené vendbanimi mesjetar "Grad" (Qyteti) né té cilin shihen mbeturinat e késhtjellés sé yjetér per té cilén mendohet se éshté nga koha latine". Lidhur me shtrirjen e pushtetit té kishés pravosllave né kéto ané, Mark Krasniqi shton: "Kisha ortodokse per t'i mbajtur privilegjet e méparshme, u bé vazale e Sulltanit, i cili, Patrikanés sé Pejes i dha leje té ushtrojé pushtetin e saj mbi gjithé té krishterét e kétyre trevave, pa marré parasysh ajané ortodokse, apo katolike". Kété e konfirmojné edhe "misionarét katolike, duke fllluar nga Margjin Bici, argjipeshkvi i Tivarit më 1610 dhe pasard-hësit e tij, sic ishin p.sh.: Pjetër Mazreku (1623) etj. të cilët, në raportet e tyre, duke bërë fjalë mbi gjendjen e shqiptarëve katolikë në Kosovë dhe në Maqedoni, vejnë në pah edhe pro-cesin e islamizimit dhe të sllavizimit të popullsisë shqiptare në këto anë. Ata theksqjnë se më në hall të madh janë katolikët shqiptare nga zullumi dhe trysnia e patrikut e klerit serb se sa nga organet e pushtetit turk, kështu që shumë shqiptare janë detyruar të kalojnë në fenë ortodokse dhe të sllavizohen". Në bazë të gjithë kësaj që u tha më lartë, po shihet se shqip-tarët në Kosovë dhe në Malësitë e Veriut, ose të "Shqipërisë së Epërme" - siç i quan këto vise Fishta, u ndodhën në mes dy zjarresh: ose ta pranojnë fenë islame, ose të kalojnë nga riti fetar katolik në atë pravosllav - thikë kjo me dy teha, sepse pranimi i fesë krishtere ortodokse-sllave (pravosllave) conte, ashtu si edhe më pare, drejt sllavizimit të tyre. Shembuj tipikë të tillë në këtë krahinë kemi sllavizimin e shalianëve të Velikës dhe ca familje shqiptare të Arzhanicës. A. P. Rovinski shkruan se "në janar të vitit 1858 në fshatin Arzhanicë e Poshtme u kryquan më se 250 shqiptare meshkuj e femra (dmth. kaluan në fenë pravosllave - R.D.)". Pastaj e kemi rastin e triepshianëve Llonçareviq, Radenoviç dhe të fiseve të tjera shqiptare që sot konsiderohen malazezë: "Do të ishte më mire t'u besojmë kurajos dhe besnikërisë së shqiptarëve katolikë të Berdos, të Bjellopavliqve, Palabardhëve - R.D.) të shumtë, të Piperit, të Kuçit, të Vasoviqit, të Kelmendit, të Hotit dhe të fiseve të tjera, të cilët mund të ngrenë 20.000 burra të armatosur në këmbë, që e frikësojnë Sulltanin më tepër se të gjithë malazeztë së bashku" - janë këto fjalë të të déléguant austriak që kishte ardhur në këto anë për fi ngritur në luftë kundër Turqisë këto fise shqiptare në vitin 1788, kur Rusia dhe Austria tard më kishin hyrë në luftë. (24).Udhëpërshkruesja angleze Edit Durham, nga citati i lartshënuar e nxjerr pastaj këtë konkludim: "Ky është një shënim me interes të madh, sepse sot një pjesë e madhe e këtyre fiseve shqiptare, duke mbetur nën zgjedhën malazeze janë sllavizuar krejt dhe kanë hyrë në kishën ortodokse". Disa nga këto fise, apo pjesë të tyre, pasi që kishin kaluar nga feja katolikë në atë pravosllave dmth. pasi që ishin sllav¬izuar, kaluan pastaj në fenë islame,

sic është rasti me kuçasit- Radonçiq, të Gucisë, të cilët, me anë të martesave me venda-sit - shqiptare ndikuan te një pjesë e mire e tyre që ta hum-basin gjuhën amëtare shqipe dhe ta përvetësojnë gjuhën serbe - si gjuhë të nënës?! Ka mjaft raste të tilla, kur shqiptarët, pasi ishin sllavizuar dhe pranuar fenë pravosllave, kaluan në Luginën e Plavës e të Gucisë dhe duke e pranuar fenë islame filluan ta përhapin gjuhën serbe ndër vendasit shqiptare që, po ashtu, e kishin pranuar më pare fenë islame. Këtë më së miri e vërteton edhe Memiqi kur thotë: "Është evidente se kalimi në fenë islame në këto anë ishte njëri ndër faktorët që ndikoi jo vetëm në një pjesë të caktuar të banorëve të ardhur nga lartësitë malazeze ta ruajnë gjuhën e vet (serbe - R.D.) dhe tiparet e tjera të gjenezës së vet etnike (...) por edhe një numër i mire i kombë-sisë shqiptare të islamizuar i pranoi të gjitha tiparet e Myslimanëve - Boshnjakëve ... (dmth. e humbi kombësinë e vet - R.D.). Kjo gjë ka qenë e mundur të ndodhë edhe për shkak se gjuha serbe jo vetëm se nuk pengohej të përdorohej nga autoritetet osmane, por përkundrazi, edhe favorizohej, në kra-hasim me gjuhën shqipe!?Këtë e ilustron fakti se në vititn 1868 në Guci u hap edhe shkolla e pare fillore serbe, e cila u mbyll më 1877, për t'u rihapur më vonë më 1892, në të cilën mësonin gjithësej 35 nxënës.Një shkolllë e tillë serbe punonte edhe pranë kishës pravosllave të Drezovicës!! Prandaj, duhet shtuar këtu se në atë kohë, por edhe më vonë, banorët serbe të këtyre anëve nuk patën kurrfarë arsye për ta lënë fenë dhe kombësinë e vet - sic trumbeton histori-ografia shoveniste serbo-malazeze. E nëse ka pasur ndonjë që e ka bërë këtë gjë, sigurisht do ta ketë bërë për të fituar ndonjë pozitë në kierarkinë osmane dhe të tillët menjëherë janë turqizuar: "Dihet se menjëherë u vu sistemi i spahinjve (në Plavë-Guci - R.D.) dhe se spahinjtë e pare ishin dy të krishtere (sllavë - R.D.) nga loza e Crnojeviqve. {.••) Gjatë gjysmës së dytë të shek. XV dhe gjysmës së pare të shek. XVI ka pasur mjaft spahinj të krishterë (sllavë - R.D.) dhe se kah gjysma e shek. XVI kishte më shumë se myslimanë". Kjo do të thotë se kurrsesi nuk është bërë "arnautizimi" i tyre, sic shkruan shpesh historiografía sllave, duke e doku-mentuar gjoja këtë me ca defterë osmanë, ku shumë emra të shqiptarëve të kohës kur janë rregjistruar në ato deftere shi-hen se janë emra ortodoksë, dukuri kjo që mund të shpjegohet me mungesën e priftërinjve dhe kishave katolike-shqiptare, por edhe për shkak të dominimit të kishës ortodokse-serbe në këto anë, prej shek. XII-XV dhe prej gjysmës së dytë të shek. XVI e më vonë, kohë kjo, kur fëmijët i pagëzonin famulltarët (popat) serbë, kuptohet me emra sllavë si p.sh.: Vuk, Stanishë, Millun, Jovan etj, emra këto që i gjejmë te shumë paraardhës tanë në këtë krahinë. Këtë më së miri e ilustron edhe Memiqi kur thotë: "Në regjistrimin e vitit 1585 (të osmanëve - R.D.) i gjejmë 5 emra, para të cilëve është ofiqi "pop". (...) popi Novak, popi Stjepan, popi Jovan, popi Wadimir dhe popi Radivoje". 

Ndërkaq, në kishën latine (katolike) të Trepcës (Martinajve të sotëm) s'është regjistruar fare në defterët turke ndonjë prift, gjë që do të thotë se kishën katolike e kanë gjetur të mbyllur?! Dhe në vend të saj, punën e ka kryer kisha pravosllave. E dihet se popi sllav me cfarë emrash i ka pagëzuar fëmijët e shqiptarëve: "Emrat e banorëve të atëhershëm të këtlj fshati (të Vermoshit - sipas Hristovulave të kishës së Decanit - R.D.) në tërësi janë sllavë (Milak, Radosnik dhe vëllai Jovan e Vertanj, Millun, Ranko dhe gjyshi Miresh, Bogdan dhe i biri Voloje, etj).Në mesin e 59 banorëve të lartpërmendur të këtij fshati s'është asnjë me emër ose mbiemër karakteristik të kombësisë shqiptare". Nëse e analizojmë vetëm këtë citat të M. Memiqit, del se nuk është ashtu, sic konstaton ai, sepse në këtë kohë s'kemi pasur emra shqiptare, por emra, ose katolike (latine) ose sllavë (pravosllave), varësisht se në cilën kishë janë pagëzuar fëmijët e shqiptarëve. Pastaj emrat Vrtanj, Mirash (Miresh) etj. janë emra katolike (latinë)...Tek e fundit, emri i të krishterëve (katolike ose ortodoksë) s'mund të merret si dokument i sigurt për caktimin e kombë¬sisë së personit, sepse sipas asaj logjike atëherë të gjithë ital¬ianét do té na kishin dalur shqiptare katoliké, ose anasjelltas. Aq mé tepér kur dihet se krisobulat (dekretet, vendimet etj.) e Decanit né té cilat thirret Memiqi "sic déshmojné edhe disa autoré serbé, kéto dokumenta jane mjaft té dyshimta, jo aut-entike, falsifikat té klerit serb, ose té tjetérkujt (pasi kopjet e tyre jane vené né veprim né shek. XIX - R.D.) me qéllim qé, me ané té tyre, té vértetohet e drejta pronésore e kishave mbi disa fshatra (...) (sic éshté rasti me Vermoshin - R.D.)". Pérmendja e vitit 1330 né kéto krisobula té Manastirit té Decanit "shihet qarté" se si dhe kur ka filluar asimilimi i shqiptaréve pérmes kishés greko-sllave, sepse kéta banoré, si dhe shumé té tjeré té Malit té Zi (té sotém - R.D.) té Kosovés etj. ishin atéheré obligues té kishés sé Decanit, ku detyro-heshin té dérgojné tagra kishtare té ndryshme..." Pérvec emértimeve té njerézve, si dokument gjoja per vérte-timin e tezave té veta, historiografét serbo-malazezé, shpesh-heré i pérdorin edhe emrat e disa vendbanimeve, qé s'jané asgjé tjetér vecse toponime thjeshté "shqiptare ose latine, té pérkthyera e té coroditura né gjuhén sllave si p.sh. Pepaj -Pepiqe, Nokshiq - Novshiqe, Guci - Gusinje, Vuthaj - Vusanje, Qafé e Diellit - Dio, Martinaj - Martinoviqi: "Vendbanimi Trepca éshté fshati i sotém Martinoviqi - thoté né njé rast M. Memiqi?! Ai ashtu u quajt gjithnjé deri né vitin 1703 (...) I pari i té cilit u quajt Martin, prandaj Trepca e deriatéhershme e ndérroi emrin e vet né "Martinoviqi"?! Dmth. Martinin e bén Martin-OVIQI, pra ia shton edhe ca shkronja per ta sllavizuar né térési si shqiptarin (kelmendasin) Martin, ashtu edhe fshatin qé e merr emrin e tij!?Késhtu pra ndodhi me shumé vendbanime, jo vetém né kéto ané, por edhe mé gjeré?! Sa i pérket pérdorimit té toponimeve si fakte historike M. Krasniqi mendon késhtu: 'Toponime sllave ka shumé né vise té Ballkanit, ku nuk ka sllave, si

jane Greqia, dhe Shqipéria. Edhe nga ky fakt autorét serbé nxjerrin pérfundim se aty mé paré kané jetuar serbét. As ky pérfundim nuk mund té mbro-het shkencérisht, sepse shumé toponime tregojné se ka pasur ndikime reciproke ndérmjet popujve té Ballkanit nga njé ané, kurse nga ana tjetér, toponimet mund té tregojné se aty ka qené njé kohé pushteti i huaj. Serbia éshté plot toponime turke, e te mos flasim per Bosnjen, sepse kjo dihet se nga yjen. Beogradi ka me shume toponime turke se sa serbe, duke fillu-ar nga qendra e tij Terazije, Kalemegdani, Cubura, Tashmajdanl, Rospi Cuprija etj. Kjo nuk do te thote se aty ka mbizoteruar popullsia turke, por tregon se aty ka qene admin-istrimi, perkatesisht pushteti turk". Keshtu shqiptaret katolike te Shqiperise se Eperme, e bashke me ta edhe ata te Plaves e Gucise me rrethine - e cila ishte nen presion te drejtperdrejt te Patrikanes se Pejes, te eilen e kishte shume aför e qe perdite ndertonte kisha te reja pravosllave ne keto ane, sic ishte bie fjala ajo e Drezovices, per te shpetuar nga asimilimi serb, gjegjesisht malazez, por edhe per te shpetuar gjoja nga shtypja e maltretimi feudalo-ushtarak osman, me shumice kaluan ne fene islame. Kete e ilustron me se miri ky shembull: Pas kryerjes se studimeve trevjecare ne Rome, doktori i ri i filozofise dhe i teologjise Pjeter Bogdani, me 1655 kerkoi nga Vatikani qe ta emroje famulltar-prift ne ipeshkvine e Pultit (Dukagjinit), ne Gash te Malesise se Gjakoves (do te thote ne afersi te Gucise) ku kete detyre deri atehere e kryenin misionaret e huaj, te eilet Bogdani deshi-ronte t'i perzente per ta penguar keshtu sllavizimin e ketyre trevave. c) Se cfare presionesh e shantazhesh perdornin titullaret osmane per ta islamizuar kete treve dhe per ta shkeputur te njejten nga ema katolike - Kelmendi kryengrites, po sherbehe-mi ketu edhe me nje gojedhene qe eshte percjelle brez pas brezi gjer ne ditet tona, e qe ka te beje me islamizimin e fshatit Vuthaj te Gucise, gjegjesisht te Nikcit te Kelmendit:Sanxhakbeu i Shkodres me Gjon Balen - te parin e Vuthajve, qe e kishte pranuar vazalitetin e tij, kishte pasur marreveshje qe deri sa te jete gjalle te ruhet ne Vuthaj feja katolike. (39). Por kur vdiq Gjoni, Sanxhakbeu i Shkodres e thirri atje djalin e madh te vellait te Gjonit - Dedush Nrelin, per ta bindur qe ta nderrojne fene. Pasi, si duket, s'pat sukses, i shtroi gosti me disa sahanlepires te vet - te krishtere, te eilet e therrin Dedushin "ne pije"! Per te zhdukur gdo dyshim, sundimtari dinak osman i burgos "te pafete" dhe i organizon varrosje madheshtore viktimes ne Shkoder!! Pas ketij rasti dalengadale te gjithe vuthjanet kalojne ne fene islame...? Keshu qe ne vitin 1703, permenden 40 banore me fe islame ne Vuthaj. Si duket, te fundit ne kete krahine e kane nderruar fene disa banore te fshatit Martinaj. Ndersa Vishnjeva dhe Doli me disa familje ne Pepaj shpetu-anpae nderruar fare fene..."Numri me i madh i myslimaneve te Plave-Gucise para kalimit ne fene islame kane qene katolike". Kurse ne fene pravosllave kane mbetur ne fund te shek. XIX edhe 147 familje, gjegjesisht 11,5% te popullsise se gjithm-barshme. 

Duhet shtuar ketu se shqiptaret, edhepse e pranuan fene islame, prapeseprape nuk shpetuan nga shfrytezimi i eger ekonomik dhe diskriminimi politik, gje qe ndikoi qe kjo feja te mos ngulitet shume ne vetedijen e tyre, duke e konsideruar ate si fe te pushtuesit, si nje e keqe pa te eilen s'eshte bere.Se feja e re te shqiptaret e ketyre aneve nuk ishte ngulitur aq shume e ilustron me se miri prifti katolik shqiptar, Andrea Bogdani, i eili, qe ne vitet e dyzeta te shek. XVII, ankohej te Papa se:"... ka patur shume telashe me myslimanet (...) mbasi keta kerkonin me kembengulje qe t'i pagezonte femijet e tyre". Ose: "... famulltaret katolike i kryqojne femijet e mysli¬maneve, te eilet pastaj jetojne si turq (...) kumbarohen me turq (shqiptaret myslimane - RD.) dhe serbet ortdokse". Kurse prifti anglez, Hjuz (T. S. Hughes) shkruante: "Shqiptari mysliman nuk eshte besnik me i madh i doktrines, riteve dhe ceremonive nen ligjin e ri, se sa ka qene nen te vjetrin - prandaj osmanlinjte e vertete e shikojne me perbuzje te madhe. Ai shpeshhere martohet me grua te krishtere, djemte i con ne xhami, bijave u lejon qe me te emen te shkojne ne kishe, kurse ai vete, here shkon ne xhami e here shkon ne kishe". Ketyre nuk eshte veshtire t'u besohet kur dijme se ne kete krahine, edhe sot, krahas ceremonive te fese islame, festohen edhe ato te fese se vjeter - katolike: Shen Gjergji, Shen Mitri, Shen Kolli etj.Per te mbetur prore te lidhur me fene e vjeter dhe vellezerit e vet te fese katolike e ndoshta edhe per ruajtjen e kesaj feje te kelmendasit dhe popullsia tjetër e Plavës dhe Gucisë ka pasur ndikim të madh emërimi i patriotit, shkrimtarit dhe dijetarit tonë të madh, Pjetër Bogdanit, peshkop i Shkodrës në vitet 1655-1677, i cili, me veprimtarinë e tij prej famulltari dhe patrioti iu kundërvu fuqishëm propagandas agresive të Patrikanës pravosllave të Pejës dhe Vlladikës së Malit të Zi, me të cilët ra shpesh edhe në konflikt.Se Bogdani e kishte Kelmendin kështjellë natyrore për t'u fshehur nga armiqtë sllavë dhe sundimtarët osmanë, tregon më së miri propozimi i tij që Kelmendin ta shndërrojë në Patrikanë Shqiptare, duke e quajtur veten Patrik i Kelmendit e Peshkop i Shkupit, (pasi pat kaluar të punojë në Shkup) që e gjejmë në shumë nënshkrime të tij. Se vërtetë ishte njeri me autoritet dhe ndikim të madh në këto anë, si në mesin e shqiptarëve katolikë, ashtu edhe atyre myslimanë, tregon edhe rasti kur ai, më 1680, brenda 3 orëve, i pajtoi 24 gjaqe në mes të fiseve Krasniqe e Gashë.Pra rëndësia më e madhe për këtë trevë, e edhe për mbarë Shqipërinë e Epërme dhe viset e tjera shqiptare, është se Bogdani, edhe pse, në kundërshtim me urdhërat e Vatikanit dhe vërejtjet e Patrikanës pravosllave të Pejës, mbajti lidhje të ngushta me të gjithë banorët shqiptare, pa marrë parasysh se a ishin të fesë katolike, myslimanë apo ortodokse, duke i vënë kështu "bazat e bashkëpunimit luftarak midis shqiptarëve të feve të ndryshme në luftë për liri, të cilat shërbyen si gur themeltar për historinë e ardhshme të kombit tonë". Ky ishte një kapital i madh politik dhe ideologjik që Pjetër Bogdani u la brezave të ardhshëm, kapital të cilin e përvetësoi, që në hapat e pare, Rilindja kombëtare shqiptare". E u konkretizua me Kryengritjen e

Kelmendit të vitit 1684, e cila përfshiu edhe Krahinën e Plavës e të Gucisë, por edhe shumë të tjera. Si përfundim mund të shtojmë se depërtimi i fesë islame dhe aktiviteti i parreshtur i Pjetër Bogdanit në këto treva, bëri që ky territor kishtar sllavo-serb i shek. XIII-XV që nga fundi i shek. XVI dhe gjatë gjithë shek. XVII të humbasë karakterin dhe rëndësinë ortodokse-sllave mesjetare duke e shndërruar kështu në një territor me dominim të fesë katolike, gjegjësisht islamo-shqiptare, gjë që kushtëzoi rënien e kishës pravosllave në këto anë, duke mbetur këtu vetëm simbolikisht kisha sllavee Drezovicës - e ngritur pas ripërtrirjes së Patrikanës së Pejës.

Krahas kullave shekullore shqiptare, lulëzoi arkitektura turko-orientale, posacërisht në qytezat Plavë dhe Guci, ku, njëra pas tjetrës, u ngritën edhe shumë xhami. Në Guci: Xhamia e Qekajve (1687), e Vezirit (Mahmut-pashë Bushatit -më 1765), e Gjyl Beut (ku ndodhet sot tregu i bylmetit - e ndërtuar më 1833-34) e Ali-pashë Gucisë (ku ndodhet sot poli-cial, e Radonciqve (Xhamia e re e Gucisë, e ndërutar më 1899).Ndërkaq në Plavë u ndërtuan: Xhamia e Ferajve (1880) dhe Xhamla "Sulltania", (né té eilen u vendos policia gjaté sundimit té PKJ, e ndértuar mé 1909).Gjaté shek. XIX u ndértuan edhe 3 xhami té tjera né Vuthaj, nga njé né Martinaj, né Nokshiq dhe né Pepaj. Pérvec kétyre xhamive ekzistonte edhe njé tjetér pérmbi Pepaj - né Qafé té Xhamisé, sigurisht per nevojat e ushtrisé kufitare?! (51).

Prané xhamive vepronin edhe mejtepet, qé né realitet ishin shkolla fillore. Né to mésimin e mbanin imamét e xhamive, kuptohet né gjuhén osmane, mirépo interesimi i nxénésve ishte i vogél, e si rrjedhqjé edhe analfabetizmi ishte shumé i madh.Por, megjithaté, pati edhe njeréz té aullé qé pas kryerjes sé kétyre mejtepeve vazhduan shkollimin e mesém (medresén), apo edhe fakultetin né Prizren, né Shkodér, né Shkup, né Stamboll, né Kajro etj. Si p.sh.: Mulla Jahé-Musiqi, Ali-pashé Gucia, Smajl-efendi Nikoci, Hysen-efendi Gjonbalaj, etj. té cilét zotéronin edhe gjuhé té huaja dhe llogariten si intelektualét e paré té kétyre anéve. Njeréz me autoritet, e ndoshta edhe té shkolluar ishin edhe: Syl Hajdar Qosi, Ahmet Zeneli-Gjonbalaj, Smajl Ujka-Bruncaj, Omer-agé Plava, Medynaj e té tjeré.

NGJARJET NE GJYSMEN E H TÉ SHEK. XVII DHE SHEK. XVffl

Sic dihet, kah gjysma e dyté e shek. XVII, gjendja né Ballkan ishte e acaruar. Turqia hyri né lufté me Republikén e Venedikut, lufté kjo qé zgjati prej vitit 1645-1669.Porta e Larté, per ta penguar pjesémarrjen e malésoréve té Mbishkodrés né lufté né anén e Venedikut kundér saj, e emroi né postin e Sanxhakbeut té Shkodrés, Sylejman-pashé Bushatin. Ky, si shqiptar qé ishte, e njihte miré mentalitetin e malésoréve shqiptaré e malazezé dhe menjéheré vuri kontakt me krerét e tyre.Né té njéjtén kohé edhe Pjetér Bogdani punonte me té mad-he né mobilizimin e shqiptaréve myslimané né lufté té pér-bashkét me ata katoliké kundér Portes sé Larté.Per kété qéllim Bogdani i vazhdoi bisedimet edhe me qarqet e kishés ortodokse-sllave, té cilat, edhepse e déshironin clirim-in nga Stambolli, nuk e shikonin me sy té miré mobilizimin e shqiptaréve né kété drejtim e posacérisht té shqiptaréve té islarnizuar, té cilét kishin ndihmén e Austrisé.Bogdani ia arriti qéllimit ta afrojé kishén pravosllave vetém atéheré kur Porta e Larté, e lodhur me luftéra té gjata, i ngarkoi me taksa té renda edhe popullsiné serbe, per té cilén gjé ajo reagoi ashpér dhe fllloi té kérkojé aléate per lufté.Atéheré Bogdani shpejtoi ta lidhé marréveshjen per lufté té pérbashkét edhe me komandantin e forcave austriake, gjener-alin Pikolomini. Sipas késaj marréveshje, shqiptarét, pa marré parasysh se cilés fe i takonin, do té luftojné né anén e Austrisé, me emrin "Milicia Shqiptaré" (Arbanesen Miliz). Është reale të supozohet se kelmendasit, si fisi më i madh dhe më kryengritës i Malësisë së Mbishkodrës, prore kanë qenë në konflikt me autoritetet osmane në Nahinë e Plavës, gjegjësisht të Gucisë - sic u quajt ajo më vonë. Dhe aq më tepër, kur dihet se një pjesë e mire e këtij fisi jetonte edhe në këto troje, duke mbajtur lidhje të mira me amën - Kelmendin.Ka shënime, ku kelmendasit në këtë krahinë përmenden madje që nga shek.

XV: "Sic është shpallur, që në vitin 1455 përmendet pjesëtari i pare i religjionit islam në Nahinë e Plavës - Sylejman Aga, Subashi i Plavës (...) Atëherë nga ai u nda një timar dhe iu caktua Dedë Bali Kastrolit. Timarniku, sipas emrit të vet dhe shenjave të tjera, ka mundur të jetë katolik, nga fisi i Kelmendit, sepse ata, edhe sot në të njëjtën mënyrë e ngjashëm, shprehen". (3).Sulmet e kelmendasve kundër pushtuesve osmanë në trevat e Plavës dhe Gucisë u shpeshtuan sidomos pas vitit 1645, kur Turqia, sic thamë edhe më lartë, ishte e zënë në luftë me Republiken e Venedikut dhe më 1679 me Austrinë, dhe kur në Nahinë e Plavës kishin mbetur pak força ushtarake osmane. (4).Se vërtetë në këtë kohë Gucia me rrethinë ka qenë e banuar me kelmendas tregon edhe ky konstatim: "Babai i Karagjorgjit (udhëheqësit të Kryengritjes së Pare Serbe - R.D.) Pétri, u lind në Guci dhe aty me siguri i kaloi 10 yjetët e para të rinisë së vet, (...) lindi rreth vitit 1690 (...) e u shpërngul në Sjenicë (kuptohet me dhunë nga turqit - R.D.) dhe 2 ose 3 muaj para se t'i lind djali Gjorgji (më vonë Karagjorgji) kaloi përtej Javorit në Serbi. Atje, në moshën 62 vjeçare, i lindi Gjorgji..." Shpërngulja e djalit të një bajraktari kelmendas - Pétrit në Peshter duhet të jetë bërë në fillim të shek. XVIII, bashkë me 251 familjet (me 1987 anëtarë) të fisit Keimend, nga Nahija e Gucisë. Aq më pare kur dihet se kjo ishte familja e atij që" ... e udhëhoqi fisin e Kelmendit në cilësinë e "Vojvodës" dhe të bajraktarit". Pra ishte familje e rrezikshme për pushtuesit osmanë, që djalë pas djali i kishte udhëhequr kryengritjet shqiptare të këtyre anëve, kundër pushtuesve të ndryshëm.Babai i tij (Pétrit) - Jovan Mershi u vra në një" ... ndeshje të ashpér, ku pati shumé té vraré né té dy anét (...) me turqit e Plavés qé i udhéhiqte Ramo Sujkoviqi". Éshté kétu sigurisht fjala per njé qerim hesapesh né mes té kryengritésve kelmendas nga kjo ané (krahiné) dhe reparteve osmane té udhequr nga ndonjé kuisling - i turqizuar vendas (Sujkoviqi).Prandaj ky faré Ramo Sujkoviqit (nga Gucia) dhe njéfaré Muía Cakoviqi (nga Plava) - té cilin "Mark Milani e quan Muí Cako - qé né traditén e késaj ane ruhen si trima né luftérat qé u zhvilluan kah fundi i shek. XVH". (9). Por si duket kéta luftuan né anén e turqve dhe per interesat e tyre, té pushtuesve!?Si déshmi per kété betejé té ashpér né Vizitorin e Vogél, Memiqi i pérmend ca varre qé gjenden aty, né mesin e té ciléve, thoté se duhet té jeté edhe ai i kryekomiteve kelmendas- Jovan Mershit?Duhet shtuar kétu se né Vizitor ka shumé varre, cka tregon se kjo bjeshké ka qené shekuj me rradhé arené pérleshjesh né mes té ushtrive té ndryshme qé e sulmonin, apo e mbronin qytetin e Plavés.Por aty ka edhe shumé varre té familjes feudale kelmendase- Niké Sykajve, proné e té ciléve ka qené kjo bjeshké - Vizitori i Niké Sykajve.

Po ashtu gjejmé edhe varre té malésoréve té tjeré té rrethit té Shkodrés, né Bjeshkén e Hajdar Tafajve, pérmbi Muriné, qé sot malazezté e quajné "Mis", pastaj né Qeransko, Bjeshké té Dulit, Golesh e gjetiu, pra népér ato bjeshké qé i shfrytézonin per kullosa ata malésoré té largét. Kéta varre i gjejmé me emra té ndryshém: "Varret e malé¬soréve", "Varret e nizaméve", etj. Éshté me interés té pérmendet kétu se si M. Memiqi, né kété kohé, né ngjarjet e gjysmés sé II té shek. XVII, né Luginén e Plavés dhe té Gucisé, i sheh dy lloj popullsie: Lexojmé. "Edhe pse Republika e Venedikut me planet e veta globale per luftén kundér osmanlinjve kishte llogaritur né Krahinén e Plavé-Gucisé, para sé gjithash né numrin e mjaftuar té popullsisé sé krishteré, ajo megjithaté s'u angazhua né anén e Republikés sé Venedikut dhe té Austrisé (mé voné - R.D.) e as mé voné né anén e Rusisé. Pérkundrazi, ajo sic e kemi sqaruar edhe mé herét, né ményré permanente ishte e rrezikuar nga ana e fisit Kelmend". Për të konstatuar më pastaj:"Andrija Joviqeviq e përmend se në një sulm i vranë (fjala është për kelmendasit - R.D.) rreth 300 qytetarë të Gucisë gjatë kohës kur këta ishin duke u falur". Nga këto dy cítate që e kundërshtqjnë njëri tjetrin, del se kelmendasit paskan qenë gjithherë në sulm kundër atyre që faleshin, pra kundër pushtuesve osmanë, por ndoshta edhe kundër atyre që e kishin ndërruar fenë e luteshin, bashkë me turqit, në xhami, apo edhe atyre që luftonin në anën e turqve, sic qe rasti me Ramo Sujkoviqin me shokë. Kjo aq më tepër kur dihet se: "Kelmendasit shqiptarë në këtë kohë shtrmeshin prej Malësisë e Rugovës, në një gjatësi të madhe, deri në trevën e Novi Pazarit dhe ata, sipas autorit H. Greba (...) for-monin, bashkë me lokalitetet dhe katundet e tyre, një repub-likë shumë të madhe". Këtë e pranon bile edhe vete Memiqi kur thotë: 'Të gjitha këto ngjarje dhe konflikte ishin të bazuara në konfrontimin e krishterizmit me islamizmin dhe kishin, para së gjithash, shenjat e konflikteve ndërreligjioze". Një pohim i tillë mund të pranohet, kur dihet se në këtë kohë në Guci, feja islame përhapej me të madhe, gjë që e dësh-mon edhe ndërtimi i xhamisë së Cekajve me "ndihmat vull-netare të popullit të Gucisë". Një veprim të tillë e shikonin me sy të mirë kelmendasit katolikë që për atë kohë ishte fare e kuptueshme.Derisa kelmendasit e krishterë e luftonin pushtuesin osman në këto anë, atëherë si mund të konstatohet se "... banorët e krishterë prapëseprapë nuk u angazhuan në anën e Republikës së Venedikut, dhe të Austrisë"?! - sic u theksua në citatin e lartëpërmendur, se gjoja ata duhet të mbroheshin nga kelmendasit!? Sipas Memiqit del se kelmendasit e Gucisë me rrethinë duhej të mbroheshin prej dofarë kelmendasish të imagjinuar!?Për të qenë edhe më të pakuptimta thëniet e tij, po për-mendim edhe një citat tjetër të tij: "Patriku Arsenije III Qarnojeviqi (...) vendosi ta lëshojë Patrikanën (e Pejës - R.D.) dhe vendin, e me një pjesë të të krishterëve (ortodoksë dhe katolikë) të kalojë në viset veriore, përtej Savës e Danubit (...)

qé i pérfshiu edhe njé pjesé té popullsisé sé vjetér serbe né viset e Plavé-Gucisé. Nuk dihet saktésisht sa banoré nga kjo ané iu bashkuan Patrikut Garnojeviq.Dihet vetém se nga popullsia e vjetér serbe e "Zhupés" sé atéhershme té Plavés mbetén bukur pak". (?!) Béhet pyetja: Pse kjo "popullsi e vjetér serbe" e késaj la-ahine iu bashkua Garnojeviqit, kur ajo "nuk u angazhua né anén e Republikés sé Venedikut dhe té Austrisé ..." - siç thoté Memiqi mé larté!Sipas mendimit tone, té gjitha kéto konstatime té Memiqit jane té kontestueshme, ashtu siç éshté e kontestueshme edhe veté shpérngulja e serbéve, nén udhéheqjen e Arsenije Garnojeviqit.Por ta lémé per njé cast anash Memiqin e t'i ndjekim ngjarjet e asaj kohe sic kané ndodhur.Sic u cek mé paré, sipas marréveshjes sé Pjetér Bogdanit me gjeneralin Pikolomin, posa hyri ushtria austriake né Prishtiné, asaj iu bashkuan edhe mé se 5000 shqiptaré! Pastaj kjo ushtri vazhdon népér Kacanik dhe mé 25 tetor hyri né Shkup, té cilin e dogji mé 27 tetor té vitit 1689 pasi aty e gjetén sémur-jen e mortajes, qé bénte kérdi, nga e cila u infektua edhe veté Pikolornini.Pikolomini pasi e muar Shkupin u kthye drejt Prizrenit "kryeqytetit té Shqipérisé" - sic e quante njé kronist i kohés kété qytet, per té dalur pastaj né Shkodér, e prej atij né Detin Adriatik.Aty "argjipeshkvi i Shqipérisé dhe patriku i Kelmendit (Pjetér Bogdani - R.D.) erdhi né vitin 1689, né Prizren me njé numér 8000 shqiptarésh té krishteré: katoliké, ortodoksé dhe muhamedané qé té bashkohet me gjeneralin Pikolornini, per té mbrojtur céshtjen e pérbashkét". Por, sic dihet, né Prizren Pikolomini vdes nga mortaja mé 12 néntor 1689, bile né prehér té Pjetér Bogdanit, té cilin, po ash-tu, e infekton nga kjo sémurje e rrezikshme.Vdiq atéheré kur mé se 20.000 luftétarét e té dy besimeve "krahas 8.000 ushtaréve austriake, pérgatiteshin qé pas Kosovés, ta clirojné edhe Shqipériné e Veriut (dmth. edhe Plavén e Guciné me rrethiné). Gjenerali Veteranin qé e zévendésoi Pikolominin, e qé né vend té tij me ushtaré komandonte Duka i Hollshtajnit, béri shumé gabime, sidorUos ndaj shqiptaréve - té cilét filluan t'i largohen e té kalqjné, madje, edhe né anén e turqve.Késhtu sig dihet, ushtria austriake u thye keq dhe Kosova pérséri ra nén turq. Nga té gjitha anét vinin lajme mbi krimet e turqve dhe té tataréve, e dégjohej se turqit i kishin vraré té gjithé robét shqiptaré..." (20).Mé 6 dhjetor 1689 né Prishtiné vdiq edhe udhéheqési i kryengritjeve shqiptaré, Pjetér Bogdani, qé ishte ky njé moment vendimiar peí disfatén e austriakéve. Éshté mé se e sigurt. se kelmendasit, kudo qé té kené jetuar né kéto vite, ata té fesé' krishtere, por edhe ata té cilét tani mé e kishin pérqafuar islamizmin, duhet té kené qené té angazhuar maksimalisht né lufté kundér pushtuesve osmané.

Kété e themi me pl°t bindje, duke e ditur se ata e kané respektuar, dashur dhe dégjuar shumé patrikun e vet -Bogdanin, i cili né marréveshjen e lidhur me Pikolominin u nénshkrua me: "PATRlKU IKELMENDIT". Éshté e sigurt se edhe né kéto lévizje antiosmane muarén pjesé me té madhe edhe kelmendasit e rrethit té Gucisé: "...Kelmendasit qé, atéheré, né kéto treva (té Nahisé sé Plavés -R.D.) u zuné robé dhe me dhuné i shpérngulén né Rrafshlartén e Peshterit. Kryepeshkopi i Tivarit, Viqentije Zmajeviqi, tregoi interesim té vecanté per kelmendasit e ndjekur né Rrafshlartén e Peshterit. Ka shénuar se atéheré u shpérngulén 251 familje me 1987 anétaré.Pérmes pashés sé Pejes, Zmajeviqi arriti té ndikojé qé me té shpérngulurit té shk°jné edhe dy fretér té fesé katolike-romake.Njéri ndér ta ishte fra Antonije de Montemuro, qé deri atéheré kishte shérbyer né Selcé, e tjetri fra Karllo de Bellogio, mé i ri. Né kété ményré, sipas mendimit té Zmajeviqit: "i ikin kelmendasit rrezikut té turqizimit..."Megjithaté, ata (priftrinjté - R.D.) e pérballojné véshtiré ményrén e re té jetes, Pa marré parasysh se kushtet e jetes tani i kishin shumé mg t* mira, né krahasim me jeten qé bénin né Bjeshkét e Nemuna té pakalueshme dhe "ata ven-dosin ta léshojné Peshterin". Duke i léné kelmendasit e shpérngulur atje me dhuné, né méshirén e fatit, ata qené té détyruar té pranojné fené islame, apo até pravosllave e té sllavizohén, sig ndodhi rasti b.fj. me babain e prijsit té mévonshém té Kryengritjes sé I Serbe -Gjorgjes (Karagjorgjes) Pjetrin, djalin e njérit prej bajraktaréve kelmendas nga Gucia - Jovan Mershit qé, sig thoté Memiqi, e ka varrin né Bjeshkén e Kelmendit - Vizitor, qé ai e quan "Mramorje"?! Nga kjo familje kelmendase pra, qé Begolli i Pejes e shpérn-guli nga Gucia né Sjenicé, na paraqitet mé voné dinastia e Karagjorgjeviqve, pjestarét e sé cilés, sig do té shohim mé pas-taj do t'i béjné masakrat mé té tmershme né vitin 1918-1941 né vendlidjen e stérgjyshérve té tyre, Plavé-Guci me rrethiné!?I shpétuan sllavizimit (pasi mé voné té gjithé e humbin gjuhén shqipe, duke e zévendésuar até me sllavishten) vetém ata qé arritén té kthehen né trojet e veta shekullore né rrethin e Plavé-Gucisé.Né lidhje me kété, kryepeshkopi Zmajeviq e lajméroi Kongregacionin, mé 31 maj té vitit 1708, ku thoté se atéheré né Rrafshlartén e Peshterit ishin 274 familje kelmendase (kup-tohet - katoliké) prej té cilave jane kthyer né treva té tyre vetém 147 sosh. Kjo do té thoté se atje kané mbetur dhe jane sllavizuar mé voné (jane shndérruar né serbé, apo boshnjaké-myslimané) edhe 127 familje kelmendase té cilat, sig thamé, u shpérn¬gulén me dhuné nga Krahina e Plavé-Gucisé dhe Lugjet e Kelmendit (Selca) né vitet e para té shek. XVIII, pra pas Luftés Austro-Turke, né té cilén, sig po shihet, ishin shumé aktivé edhe kelmendasit. Me kété demantohet né térési thénia e Memiqit dhe e kolegéve té tij se: "... ajo (Krahina e Plavé-Gucisé - R.D.) megjithaté s'u angazhua né anén e Republikés sé Venedikut dhe Austrisé ..." Sikur té mos ishte késhtu atéheré pse erdhi né vitin 1700 né Guci Hodoverdi Mahmut-Begolli i Pejes, sé bashku me 3 pashallaré té tjeré, secili mé i keq se

tjetri, dhe i solli kétu 6.000 ushtaré? Dihet se per t'i shpartalluar kryengritésit e Kelmendit, respektivisht kryengritjen qé e kishte pérfshiré edhe Plavén e Guciné me rrethiné, e né té cilén s'ishin angazhuar fare serbét qé jetonin aty - e jo té "krishterét" sig thoté Memiqi, por pravosllavét. Pérkundrazi ata - Xhudoviqét, RajKoviqét, Gjuriçaninét, etj. sé bashk" me disa vendas té is¿mizuar mé paré, i ndihmuan BegoUit ta shuajé até kjyengritje té kelmendasve té paepur. Citojmé: qe permer-itat e arritura (serbét - R.D.) nuk fituan tituj agallarésh ísikurse ^ farnilje té islamizuara mé paí"e guciase e plaviase -J^p.), por fítuan status té vecanté ekonomik. Andrija JoVíqeviq i pérmend Xhudoviqét, Rajkoviqet dhe Gjuricaninét, té cilét fituan prona né Meteh, Drezovicé dhe né Luginén e lu0iit Gjyriq, e cila, deri atéheré quhej "Dobra Rijeka" (Lumi i miré), si dhe kullosa-né Çakorr, Babiné dbe Bogiqe". ]yle kété hudhet poshté, né térési, si e pabazé, teza e histori-0grafisé shoveniste serbo-malazeze (té cüés fatkeqésisht i JLmbahet edhe Memiqi), sipas sé cüés trx"het. se nga Krahina e plavés dhe Gucisé, pas luftérave té fundit Austro-Turke té shek. XVII, u shpérngulén serbét dhe, n¿ vend té tyre, erdhén shcliptarét?! Né té vérteté éshté e kundérta: Se nga krahina e Plavé-Gucisé u shpérngulén me dhuné kryengritésit shqiptaré-kejínendas (ata qé shpétuan gjallé) 251 familje me 1987 ané-tají, qé ishte 68% e popullsisé sé pérgjitbshme té kéüj fisi nga n-ethi i Gucisé, duke i léné aty vetém 9.8% té popullsisé kel-meíidase!! (28). Dhe tokat e kullosat e tyre, Begolli i Pejes ua n{j^u bémirésve té vet pravosllavé: Xhudoviqéve, Rajkoviqéve, GjUricaninéve etj. qé i solli mé paré: XhUd°viqét nga Moraça, Gjuriganinét nga Ceklinat e Cetinjes dhe Rajkoviqét nga Bjellopavliqi (Palabardhi) dhe i la né kété krahiné ku jetojné edhesot!!.pra, pas kétyre kryengritjeve, mala#ezet u pasuruan me toKa pjellore e kullosa té bollshme, ndérsa shqiptarét u shpérngulén né stepat e Peshterit?! Di11*- "Pasoja e rrjed-j^jfjie té pakéndshme e fatale per shqiptarét, e jo per serbét, gjggjésisht malazezét, sic pretendojné té na bindin me disa té dliéna Memiqi me shoké, té cilét e qajrié hallin se si, né kété kohé, (viti1703) "... u paraqitén etnikishit té pastra fshatrat (e ka fjalén per Nokshiqin, Martinajt dhe Vuthajt - R.D.) me pop-ujjgi té kombésisé shqiptare". Mirépo ai harron se, jo vetém kéto tri fshatra, por edhe dhjetéra té tjera, e bashké me to edhe Gucia me njé pjesé té miré té Plavés (per çka flasin toponimet si: Rraciné - qé e ka marré emrin sipas njé trimi kelmendas. apo prezenca e disa familjeve me influence kelmendase - psh. Musiqet, etj.) ne kete kohe ishin te banuara me popullsi te flsit kelmendas, te perzi-er me flset e tjera shqiptare, siç jane: Hoti, Kuçi, Shala, Shkreli, Kastrati, Berisha, etj. Pastaj me Gmemiras, Rugovas, Dezhas, etj. Keta, ne ate kohe, e flitnin vetem gjuhen shqipe (me per-jashtim ndoshta te ca Kucasve qe ishin sllavizuar nepermes kishes pravosllave, siç kemi cekur edhe me larte) e qe, me kalimin e kohes, filluan ta zevendesojne ate me serbishten (sllavishten), qofte nepermes te fese pravosllave (psh. shalianet e Velikes) qofte asaj islame (psh. disa shaliane te Gucise, Plaves, etj.)Valle a s'ishin etnikisht te pastra, te banuara me shqiptare ne kete kohe (shek.

XVI-XVII) fshatrat: Hot, Hakaj, Vishnjeve, Budovice, Koline, Doli, Velike, Sharkinaj, Pepaj, Arzhanice, Dosugje (Beqirhotaj), e keshtu me rradhe??Ose ta marrim ne shqyrtim popullsine e Gucise, te asaj kohe: Haxhialajt, Bekteshajt, Lloncaret, Mulajt (Mulliqet), Gekajt, Delajt, Dervishajt, Nikocajt - qe te gjithe trieshjane te Malesise se Mbishkodres.Omeragajt - te Shales, Memajt (Memiqet) - Ilir! Merkulajt -Kug. Pastaj; Hotet, Grudet, Hoxhajt (Hoxhiqet) - Berishet, Ibrahimagajt, Kastratet, Laliqet, Shabanagajt, Laliciqet e Sujkoviqet - te Tuzit, (Kogaj); Baliqet (Baliajt, te Balidemaj) e Mekajt (Mekoviqet) - kelmendas, mandej Vukel, Nike etj.Te gjitha keto familje me origjine shqiptare ...Po keshtu del edhe nje pjese e popullsise se Plaves si: Ferrajt, Haxhimushajt, Kerciqet, Kuçet, Medunajt, Shabajt, Toskajt - qe te gjithe te flsit Kuç.Shahmanajt - trieshjane.Canajt, Musajt (Musiqet), Rekajt, Mekulet dhe Rugovasit -kelmendas.Beganet, Kasumet, Shalunajt - te gjithe shaliane.Bashajt (Bashiqet) - nga Lezha, Hoxhajt (Hoxhiqet) -Berishe. Pastaj ka Kastrat, Hot, etj. Ndersa Rexhepagajt -jane Gruemiras ... (32).Se eshte fjala ketu vertete per fise shqiptare tregon edhe udhepershkruesja angleze, Mis Edit Durham kur thote se: "Do te ishte me mire t'u besojme kurajos dhe besnikerise se shqip tarëve katolikë të Berdos, të Bjellopavliqve të shumtë, të Pipent, të Kuçit, të Vasqjeviqit, të Kelmendit, të Hotit dhe flseve të tjera ..." Për të shpjeguar se çka ndodhi më vonë me ca nga këto fise shqiptare: "Ky është një shënim me interés të madh (i përfaqësuesit austriak qe erdhi t'i mobilizqjë në luftë këto fise -R.D.), sepse, sot, një pjesë të madhe e këtyre flseve shqiptare, duke mbetur nën zgjedhën malazeze, janë sllavizuar krejt dhe kanë hyrë nën kishën ortodokse". Ndërsa Milan Shufllai shton: "Përzierjen e forte të gjakut shqiptar e tregojnë emrat e disa vëllazërive të yjetra malazeze. (...) Kështu për shembull, serbët e sotëm Vasojeviqët, Piperët dhe Ozrihniqët, ashtu edhe shqiptarët: Krasniqët e Hotët, dalin prej 5 vllazënve". (34).Për të shtuar Memiqi duke thënë: "të gjitha këto vëllazëri (mahallë të Plavë-Gucisë - R.D.) përveç disa familjeve të Hotit, në fshatin me të njëjtin emër, përmbi Plavë, e kanë pranuar serbokroatishten si gjuhë amtare, janë zhvilluar dhe paraqiten si Myslimanë (përveç disa rastesh të veçanta në mesin e intelektualëve)" (!) .Nga ky citât veçojmë se :1. Në fshatin Hot, përmbi Plavë (Hoti i Kujit), të gjitha famil-jet janë të këtij flsi, shqiptare, e jo disa familje të Hotit..."!2. Memiqi, sigurisht me qëllim e len të paqartë kohën se kur e kanë pranuar "serbokroatishten si gjuhë amtare"?! Me sig-uri jo nga koha për të cilën, po bëjmë fjalë - që nga shek. XVII-XVIII, por une mendoj se kjo është bërë pas vitit 1912, të cilën gjë do ta dokumentojmë më vonë, në këtë tekst, me ndonjë përjashtim - kuptohet.3. "Janë zhvilluar e paraqiten si Myslimanë" - dihet, që nga viti 1971 - kur u

lejua zyrtarisht në ish Jugosllavi "kombi Mysliman" - e jo më pare, kur ishin të regjistruar si "Cernogorac", "Cernogorac-Musliman", "neopredelen" (i pa përcaktuar) etj. sikurse ç'ishin edhe Vuthajt, Martinajt etj. 4. "Rastet e veçanta në mesin e intelektualëve" - janë ato raste kur ata intelektualë kanë rënë në kontakt me historinë e të parëve të vet dhe kanë pare se kush janë dhe çka janë, prandaj e ndiejnë vetën si të tillë, sic e kanë ndier të parët e tyre, deri në vitin e mbrapshtë 1912, kur kjo krahinë (Nahija ePlavës dhe Gucisë) ka rënë définitivisht nën Malin e Zi, kohë kjo, kur me dhunë u janë ndërruar njerëzve mbiemrat (duke i regjistruar që të gjithë më prapashtesën sllave VIQ), madje edhe kombësia, dhe feja, kuptohet përkohësisht.Për këtë dukuri do të bëjmë fjalë më vonë...Të tillët që e ndiejnë vetën se janë ata që kanë qenë gjith-monë, sic është psh. Rexhep Ferri, po shtohen për dite e më shumë, sidomos pas masakrave në Bosne e Hercegovinë dmth. pas demaskimit të parullës fallso sllavo-komuniste "Bashkim-Vëllaznim". Prandaj për ato familje që e dijmë dhe sigurisht e dijnë edhe ata vetë se kanë prejardhje shqiptare, pa marrë parasysh se si e konsiderojnë veten sot, shqiptare apo myslimanë, do t'i regjistroj kryesisht në këtë punim pa pra-pashtesën famkeqe sllave - VIQ, në mbiemra të tyre.Nëse flasim në gjuhën e shifrave del se, duke filluar që nga shek. XVII e gjer më sot, në Krahinën e Plavës dhe të Gucisë, kanë jetuar e jetojnë edhe sot përafërsisht 264 vëllazëri (mahalle) të flseve të ndryshme shqiptare apo malazeze, por edhe turke gjë që ende s'është vërtetuar se çka janë (me pre-jardhje).Prej tyre me origjinë shqiptarë-arbëreshë - gjithsej janë rreth 150 sosh, duke i përfshirë këtu edhe ato të fîsit Kuç, që, sic thamë edhe më lartë, ka asish që këtu kanë ardhur edhe si malazeze, kanë mbetur të tillë (malazeze), ose janë shndëruar sot në myslimanë (si psh. Radonçiqët). Por sidoqoftë, sic e theksuam edhe më pare, dihet se ata janë me origjinë arbëreshe. Këtë e ka vërtetuar disa herë historia, këtë e kon-firmon edhe M. Memiqi, kur thotë: "... Dr. Jovan Erdelanoviq, përveç Piroviqëve dhe Mariqëve i përmend vetëm edhe Memiqët, edhe pse ata para asaj lajmërohen në viset e Tares (Potarjes), si pasardhës të banorëve të yjetër parasllav (...) Është më se e sigurt se nga terreni i Potarjes u shpërngulën në terrenin e Kuçit". Se vërtetë Memiqi ka origjinë ilire, që ai e quan "para-sllave" tregon edhe ky citât: "për zanaflllën ilire të vetë fshatit Kriça (prej nga thotë Memiqi se rrjedh) flet edhe Shpiro Kulishiqi, ku, në mes tjerash, thotë: "Dëshminë për zanaflllën e lashtë të disa patronimeve (...) sic janë Kriçet, Mataguzhet, Matarunget, Bukomiret, që pa kurrfarë dyshimi mund të thuhet se janë trashiguar nga fiset e lashta iliro-romane të banuesve vllehë shqiptarë". Bazuar në antroponime që na i kanë imonuar të tjerët shpeshherë, historianët padashtas, e herë-herë edhe me qël-lim, kanë nxjerrë përfundime të gabuara lidhur me këto prob¬lème. Por, sidoqoftë, faktet flasin vetë dhe tregojnë se këtu ishin ata Iliro-Arbëreshë-Shqiptarë, të cilët së pari i ka ndarë feja: në katolikë dhe pravosllavë (ortodoksë) e pastaj edhe gjuha, gjegjësisht kombi,

pasi pravosllavët dalëngadalë janë bërë malazezë!! Disa nga ata shqiptarë që pranuan fenë islame e humbën gjuhën e vet e sot e quajnë vetën myslimanë e një pjesë mbeti ashtu sic ishte shekuj me rradhë - shqiptarë.Këtë më së miri e konfirmon edhe Zekeria Rexha kur thotë: "... Shumë banorë të viseve periferike të vendit tonë, në sim-bioze shumë shekullore me fqinj etnikisht të ndryshëm dhe numerikisht më të shumtë u asimiluan ose duke marrë fenë dhe gjuhën e fqinjve sllavë në veri, ose duke humbur vetëm gjuhën si në Plavë, Guci, Peshter, Senicë, Novi Pazar, për shkak të krushqive me femra boshnjake (sllave të islarnizuara). "Sipas studimeve që i ka bërë në këto treva, në vitet 1905-1908 Dr. Jovan Cvijiq, ka ardhur në perfundim se: në qytezën e Plavës dhe në 29 fshatrat e saj për rreth ka pasur serbe ortodoksë 207 shtëpi, me 2.053 frymë, serbe myslimanë 705 shtëpi, Arbëreshë ("Arbanasa") 878 shtëpi. Sikurse ky per-fundim të kishte qenë i drejtë, serbët dhe malazezët kishin përbërë 11,6%, myslimanët 39,9% e shqiptarët 49%. Metodë të njëjtë ka përdorur (në bazë të gjenezës etnike të banorëve -R.D.) edhe Andrija Joviqeviq, dhe ka ardhur gjer te përfundimi i njëjtë". Është për t'u çuditur se si M.Memiqi i konteston kon-kludimet e këtyre dy shkenctarëve të njohur sllavë, duke u bazuar në disa fraza pa kurrfarë baze shkencore.Si "kundërfakt" për operim Memiqi e merr familjen e Çekajve të Gucisë, gjoja se ajo ka prejardhje nga Hercegovina!? Prej Hercegovinës paska kaluar në Triesh - Krahina e Tuzit e pastaj në Guci?Ngjashëm shkruan edhe për Delajt e Gucisë, duke e vënë kështu në pikëpyetje edhe origjinën shqiptarë të Delajve tëShqipërisë - në rrethin e Shkodrës, për t'i pranuar si Delaj të vërtetë ata që gj enden sot në Krushevc të Serbisë "të formuar si serbe". Por qëllimi i tij është i tejdukshëm, ai me çdo kusht don ta paraqesë këtë krahinë si krahinë "boshnjake", krahinë që s'duhet t'i takojë as Shqipërisë (shqiptarëve) as Malit të Zi (malazezëve), por vetëm Bosnjës e Hercegovinës (boshnjakëve) sepse sipas tij nga Hercegovina e paskan origjinën (!) familjet: "Radenoviq, Çekiq (...) Delani, dhe Selimoviqi (...) Analizat e situâtes konkrete në terrenin e Gucisë dhe të Plavës tregojnë që vëllazëritë e shpërngulura nga Trieshi janë zhvilluar dhe se paraqiten si Myslimanë, të cilët atëherë quheshin "Boshnjake". Kjo s'është fare e vërtetë, aq më parëkur dihet se nga Trieshi kanë ardhur edhe Curanajt e Vishnjevës që, jo vetëm se s'janë quajtur kurrë "boshnjake" por, bile, as që kanë pranuar të përvetësojnë fenë islame.Megjithatë, edhe nëse vëllezëritë që i cekëm më lartë kanë origjinë nga Hercegovina - sic pretendon Memiqi, prapëseprapë janë vëllezëri ilire-shqiptare, e asesi "boshnjake". Kjo aq më tepër kur dihet se: "Për vëllezëritë sllave në Mal të Zi dhe në Hercegovinë me prejardhje shqiptarë flet gjerësisht edhe etno-logu i njohur Shpiro Kulishiqi (në veprën "O etnogenezi Crnogoraca" - R.D.)". Ose, V. Çoroviq, i cili "përmend sa e sa vëllazëri ilire-shqiptare të asimiluara

në Hercegovinë, të cilat janë asimiluar në sllavë si p.sh.: Zotoviqët në katundin Lubomir (nga fjala shq. perendi) (...) Mbiemri Arnautoviq tregon qartë për prejard-hjen e banorëve që e mbajnë". Prandaj Delajt, Çekajt, Selimajt (Selimoviqët) etj, për të mos u shkri në "boshnjake", apo në serbe, u shpërngulën nga Hercegovina (?) kah trojet e banuara më dendur me shqiptarë - së pari në Triesh e pastaj në Guci...Për të shpjeguar gjoja teorinë e tij absurde Memiqi vazhdon: "Si myslimanë-"boshnjakë" u formuan dhe u zhvilluan vëllezëritë që u shpërngulën nga rrethi i Shkodrës, gjegjësisht nga Hoti (Hoti - dihet se është në rrethin e Plavës - R.D.), Gruda, Kastrati, Gruemiri dhe Lezha..." Por e pengojnë atë se: "Duke jetuar në strukturë heterogjene té banoréve, jeta e tyre e pérbashkét ishte e pércjellé me ndikime té llojllqjshme - reciproke. Po ashtu edhe Myslimanét, "Boshnjakét" té cilét, sipas gjenezés sé vet flllestare etnike, (?) s'kishin kurrfaré lidhjesh me pjesétarét e kombésisé shqiptare, i pranuan normat juridike qé ishin normuar né Kanunin e njohur té Leké Dukagjinit.Njé pjesé e madhe e myslimanéve "boshnjaké" e pranoi dhe e barti kapucin e bardhé shqiptare - késulén ("kege"), gjegjé-sisht "qulahin", si dhe njé pjesé té veshjes mashkullore. Duke e pérvetésuar gjuhén serbokroate (béhet pyetja: Vallé cfaré gjuhe paskan folur kéta "boshnjaké etniké" para se té vijné kétu?? - R.D.) si gjuhé té komunikimit né jeten publike. Ata gjithashtu i pérvetésuan edhe ca shprehje té caktuara nga gjuha shqipe, posacérisht me rastín e pérshendetjes. Kjo ka té béjé vetém me myslimanét "boshnjaké" e jo edhe me mysli¬manét malazezé (!) Késhtu p.sh. edhe myslimanét, edhe shqiptarét (cka tregon se té dy palét kané qené shqiptare -R.D.) i pérdorin shprehjet: "puna-mbar" (puna e mbaré); "mbar-pac"; "pértmir" (per té miré); dhe "boft-mir" (té béfté miré) !!" Shihet pra qarté se Memiqin e pengojné edhe ato pak fjalé shqipe dhe pjesé té veshjes shqiptare qé i pérdorin ende ish shqiptarét - tani "myslimanét-boshnjaké" té Plavé-Gucisé, me cka vértetohet se tradita e njé populli zhduket véshtiré...Per t'i arsyetuar tezat e veta per lidhjet e késaj krahine me Bosnjén "boshnjakét" - Memiqi e gjen edhe njé prove, duke u shérbyer me njé citat té Andrija Joviqeviqit: "... prej atéheré (kur Bosnja okupohet nga A.H. - R.D.) blegtoria mbaroi (né Guci - cka s'éshté fare e vérteté - R.D.)" Madje, sipas tij, Bosnja pati edhe shumé dobi: "... nga ata ("boshnjakét etniké" té Gucisé - R.D.) u solí njé lloj i posacém delesh, té cilat quhen "rude"." Vlen té pérmendet kétu se cdokush, pérvec Memiqit, natyr-isht, e din se "Ruda" - si rracé e njohur e deleve, e ka prejard-hjen prej Peshterit, e jo prej Gucisé. Jane té njohura "rudat e Peshterit"."Éshté miré" qé Memiqi nuk pretendon qé kété krahiné té ia japé Kosovés, duke u bazuar né faktin se: "... Zyfer Musiqi ka ardhur deri te do faré pérfundimesh se ata (Musajt - ose si quhen sot Musiqet - R.D.) ne anen e Plave-Gucise me se pari u shperngulen nga territori i Kosoves, pas Luftes se Kosoves (s'e dijme se a kane marre pjese ne te? - R.D.) se me vone kaluan ne

territorin e Malesise se Shkodres, e pastaj perseri u kthyen ne Guci. Perndryshe, gjuha amtare e tyre eshte serbishtja..." (48). Nuk tregon Zyferi, apo Memiqi se ku e mesuan Musiqet serbokroatishten: Ne Kosove, ne Keimend apo ne Guci??Per kete fare Zyfer Musiqi, Muhamet Mjeku shkruan: "Zyfer Musiqi ishte nga Plava, ithtar i politikes serbomadhe. Punoi ne Shkup, ne mesin e Mehmet Bashiqit (drejtor i Medreses se madhe ne Shkup) dr. Hasan Rebiqit dhe Favzia Hamziqit, qe kishte orientim proserb. (...) Me vone Zyfer Musiqi do te behet gazetar dhe ne Gazeten "Nas Dom" te myslimaneve te Jugut, do te yjelle vrere kunder partise Xhemietit dhe liderit te saj (Ferat Drages - R.D.) (...) Ai, nen ndikimin e serbomedhenjve, do te shkruaje zi e me zi per shqiptaret dhe do te thote se keta nuk ben madje te gezojne as autonomine fetare..." Duhet cekur ketu se organizata politike "Xhemieti" u for-mua ne Shkup me 18 dhjetor 1919, dhe "me vone behet e vet-mja mburoje e Levizjes clirimtare shqiptare ne truallin e Jugosllavise se vjeter". Pra, nga te tillet si Musiqi, e merr Memiqi lenden per "deshmite" e veta? Eshte per t'u cuditur se si Zyfer Musiqi nuk shkruan se eshte pasardhes i Jugoviqve apo i Kraleviq Markut!? Kur ne librin e Hasan I. Gjonbalajt: "Kelmendi", e gjejme se Musajt (Musiqet) e Plaves jane pasardhes te djalit te peste te Nil (Nike) Shejtit te Kelmendit - Palokes, i cili "u ven-dos ne jug te Plaves (...)" dhe i kishte "tre djem: Musen, nga i cili jane barqet Salihoxhajt - Salihoxhiqi... (te paret e Z. Musiqit - R.D.).Kjo do te thote se Zyferi nuk paska ardhur prej askundi, por eshte kelmendas prej Nikcit, i vendosur ne Plaven e Kelmendit shekuj me rradhe, i cili per ta fituar nje grade te gjeneralit jugosllav (dhe ate pas vdekjes) mundohet te zhduke cdo gje shqiptare. Pjelle e mallkuai- e Kelmendit - do te thoshin pleqte tane!!Pas perfundimit te luftes Austro-Turke dhe thyerjes se kel-mendasve e shpernguljes se nje pjese te tyre ne Rrafshlarten e Peshterit, Porta e Larte, i ndermori te gjitha masat per forcimin e pushteüt të vet në këtë krahinë.I ngriti dhe i forcoi të gjitha kështjellat dhe fortesat që ishin shkatërruar gjatë atyre luftërave, e para së gjithash atë të Gucisë në vltin 1700.Qysh në kohën kur ishte sanxhakbe në Shkodër, Sylejman pashë Bushati, e dërgoi për sundimtar në Nahinë e Gucisë, një dhëndër të vetin nga një familje feudale e Gruemirit të Shkodrës - Shabanagajve - sic u quajtën më vonë, që Memiqi mendon se: "Shabani ishte kapedani i pare i Kështjellës së Gucisë dhe ai ishte dhëndër i Sylejman pashë Bushatit. Përmendet pastaj Ali-Begu, i cili nënshkruhej si "Kurd-aga" ose "Kurd-Alibeg". Përmendet në dokumentet e vitit 1724 (...), pasardhësit e tij janë: i vëllau Mehmed Pasha - Gjyl Begu -Hasan Begu - Ali-Beg Shabanagaj, gjegjësisht prej vitit 1880 Ali-pashë Gucia, me të cilin përfundon loza". (52).Prejardhja e kësaj familje është mjaft kontestuese. Pasi që edhe familja feudale e Plavës - Rexhepagajt, ka prejardhje prej të njëjtit fshat të Shkodrës - Gruemirit, dhe shpeshherë pre-tendojnë të paraqiten si një vëllazëri me Shabanagajt e Gucisë: "Sipas tij (Hamdija Rexhepagiqit - R.D.), por edhe

sipas të tjerëve, i pari i Rexhepagajve, i cili u shpërngul në Plavë në fll-lim të gjysmës së dytë të shek. XVII u quajt Veli. Prej Veliut është i biri Mustafa dhe i nipi, Shabani. Shabani e pati djalë Aliun, e Aliu djemtë: Sylejmanin, Rexhepin e Shabanin (...) prej Shabanit - Shabanagajt". Sipas kësaj deklarate, del që kater gjenerata të kenë jetuar vetëm 30-40 vjet (prej viteve 50-ta ose 60-ta deri në vitet e 90-ta të shek. XVII) (?) Kur dihet se më 1695 Porta e largoi Sylejman Bushatin nga Shkodra, për cka dhëndrri i tij, Shabani - sundimtari i Gucisë kundërshtoi, gjë që e gjejmë te vete Memiqi: "pushtetmbajtësit në Guci paraqiten si mbrojtës të tij, dhe u bashkangjiten lutjeve që iu drejtoheshin Sulltanit që Bushatliun ta kthejnë në pozitën që e kishte pasur deri atëherë". Pra është e pamundur që për 30-40 vjet të arrijë brezi i katërt për t'u martuar e marrë pushtetin në Guci. Kur dihet se mesatarisht 30-40 vjet jeton vetëm një brezüPrandaj nuk e shoh të arsyeshme ta analizoj më thellë këtë lidhje të beglerëve të Gucisë (Shabanagajve) me ata të Plavës {Rexhepagajve), sepse, né bazé té asaj qé u tha deri mé tash, shihet qarté se ajo s'qéndron fare.E vetmja lidhje e tyre mund téjete prejardhja nga i njéjti fshat, nése edhe ky fakt éshté i vérteté? Nése Shabanagajt e Gucisé nuk kané prejardhje nga "Horosani" (Kurdistani) -"kurd Alibeg apo Kurdaga" - sic thoté Memiqi se nénshkruante mé 1724 njé pión i tyre - sundimtar i Gucisé. Mund té jeté fjala "Kurd" - qé e pérdor al sundimtar edhe faré titulli osraan, qé ai i a bashkangjet emrit té vet per t'u dukur mé i afért me Turqit??Apo nése Rexhepagajt nuk jane pasardhés té Cernojeviqve, gjegjésisht kushérinj té Petroviqve té Cetinés: "Krajl Nikolla i pérvetésoi si pasardhés té Petroviqve, e per até dicka shkroi edhe Dr. Branisllav Gjurgjev (!)". Per ta "déshmuar" kété Memiqi pastaj thoté: "... se supozimi mbi origjinén shqiptare té Rexhepagajve s'éshté i sigurt, tregon edhe fakti se asnjéheré, askush se mban mend se gjuhén shqipe e kané pasur gjuhé amtare" (!?) Por Memiqin, si duket, ka nisur ta léré memorja. Pérndryshe si mund té arsyetohet thénia e tij e mévonshme né té njéjtin libér se: "Hysen-beg Rexhepagaj (Husi i Shaban Begut - R.D.) ka qené udhéheqés i Néndegés sé Lidhjes sé Plavés (e ka fjalén per Lidhjen Shqiptare té Prizrenit - R.D.) Éshté hetuar si luftétar e aktiv i parezervé i asaj lévizje". Pérveç asaj, dihet miré se mésuesit e paré shqiptare pas clirimit nga nazi-fashistét né Plavé e Guci (pérvec Isuf S. Balidemajt e Sylé B. Ahmetajt) ishin edhe Ahmet e Ragip Rexhepagaj - té cilét shqiptarét e kétyre viseve s'i harrojné kur-ré, dmth. paskan ditur shqip). Pastaj Akad. Jashar Rexhepagaj (Rexhepagiq) ligjéron njélloj si né serbokroatishten, ashtu edhe né gjuhén shqipe né Universitetin e Prishtinés, etj.Né vitin 1711, kelmendasit pérséri hidhen né kryengritje, té nxitur nga Rusia, népérmes té Vlladika Danillos - princit té Malit té Zi, té ciléve u bashkohet edhe Kuci e Vasoviqi.Kryengritja déshtoi duke qené e sabotuar nga Venediku, por edhe pse pésoi disfaté veté Rusia nga ushtria osmane. 

Kryengritje té tilla pati edhe né vitet 1737-1739, kur pérséri Rusia, tani bashké edhe me Austriné, u hodhén né lufté kundér Turqisé. Austriakét, té ndihmuar nga kryengritésit kelmendas, kuças, vasoviqas, noté, grudé etj. e moren Novi Pazarin mé 28 korrik 1737, per ta léshuar mé 24 gusht té po atij viti, pasi u thye keq ushtria austriake afér Banjallukés. Pas késaj disfate, Sanxhakbeu i Shkodrés i burgosi mé se 300 malésoré, kryesisht nga Kuci e Kelmendi. Njé pjesé tjetér e kryengritésve kelmendas dhe malazias (mé se 200 familje) u térhoqén bashké me ushtriné austriake né Panoni, njé pjesé e té ciléve u kthye mé voné né vendlindje, e pjesa tjetér mbeti atje ku edhe sot i gjejmé pasardhésit e tyre. Kété e konfirmon edhe ky konstatim: "Shqiptarét e flsit Kelmend i udhéhiqte njé nga priftét e tyre, Sumo. U ngulitén né Srem, ku né rrethin e Mitrovicés i themeluan fshatrat Hertkovci dhe Jarak afér Savés". Dihet se qé nga ardhja e turqve né kéto ané, Krahina e Plavés dhe e Gucisé u pérfshi né pérbérje té Sanxhakut (prefekturés) sé Shkodrés, per té kaluar mé voné né até té Dukagjinit, Prizrenit (pas vitit 1877) dhe né fund né até té Pejes (pas vitit 1882). Qé té gjitha kéto Sanxhaqe bénin pjesé né Elajetin e Rumelisé.Prej vitit 1877-1912 ekzistonte Vilajeti i Kosovés me krye-qendér Prishtinén, mé voné Shkupin (pas vitit 1889). Sic kemi cekur edhe mé larté, qé nga fundi i shek. XVII, nga koha e sundimit té Sylejman-pashé Bushatit né Shkodér, né krye té Nahisé sé Gucisé, u caktua té sundojé familja feudale -Shabanagajt. Pronat (beglluqet) e késaj familje ishin, krye¬sisht, né rrethin e Budimés (Berane té sotém).Fituan besimin e Sulltanit dhe vendosén pushtet té paku-fizuar mbi kété krahiné.Njéri qé u dallua mé sé shumti dhe qé sundoi mé sé gjati né kété krahiné nga kjo familje ishte, Gjyl Beu.Né kohén e tij Nahija e Gucisé, u shndérrua né Kapedani, ndérsa veté e muar titullin Kapedan i Gucisé.Posa erdhi né pushtet i ndértoi edhe kérshllahet (késhtjellat) e veta né breg té Vrujés, afér Kérshit té Kalasé apo, sic quhet ndryshe, Kérshi i Gekas, krejt me pune hangari né njé gjatési prej mé se 2 km. Nga rrénjé e Rokopecit (te Krojet e Ali-pashé Gucisé - sig quhen sot), u bartén gurét dora-dorés dhe, né popull, sot éshté rrénjosur gojédhéna se duke i bartur njerézit kéta gur, i mallkonin kullat qé po ngriteshin me shprehjen: "mbetëshi shkretë", dhe, sipas késaj gojëdhëne, vërtetë, këto kështjella mbetën shkretë më vonë. Ishte kjo kohë kur Sanxhaku i Shkodrés ishte ngritur në Pashallëk, dhe me té sundonin, pothuajse, në mënyrë té pavarur, Bushatlinjtë e Shkodrës. Ishte dalluar Mehmet-pashë Bushati ose sic quhej - Plaku, por kulmin e zhvillimit dhe të pavarësisë nga Sulltani e arriti Kara-Mahmut-pashë Bushati, që e shpalli vetën Vezir i Shkodrës. Ky arriti t'i bëjë për vete tregtarët dhe zejtarët e Shkodrës si dhe fisët kryengritëse të Malësisë së Mbishkodrës, Dukagjinit dhe Mirditës.Në vitin 1786 ai organizoi një mbledhje me krerët shqiptarë, malazezë, hercegovas dhe boshnjakë, ku u formua "Lidhja e Konferencës Hire", e cila kishte për qëllim ta përzërë Turqinë nga trojet e këtyre popujve, pjesëmarrës

në konferencë. Dhe pas pregatitjeve të nevojshme u nisën në luftë kundër saj. Lufta shpërtheu në nëntor të vitit 1787, dhe ishte aq e fur-ishme sa e tërhoqi edhe vëmendjen e Evropës.Malazezët, jo vetëm se nuk iu bashkuan luftës, sic ishin marrë vesh në Podgoricë, por me ndërhyrjen e Rusisë, e sul-muan Bushatliun pas shpine duke ia fundosur disa anije në Liqenin e Shkodrës, derisa ai ishte i zënë në luftë me Sulltanin.Kur e përfundoi luftën me Sulltanin iu kthye Malit të Zi që té hakmirrej, por në Betejën në Krus, më 1796 u vra nga malazezët. Pas vdekjes së Kara Mahmut-pashë Bushatit, në krye të Shkodrës yjen Ibrahim-pashë Bushati - i ligu, sic quhej nga shqiptarét. Quhej kështu, sepse filloi të bëjë çka i thoshte Sulltani.Në vitin 1806 ky nisi força të konsideruara për shuarjen e Kryengritjes I Serbe. Populli i Plavës e Gucisé, e posaçërisht kelmendasit, i penguan forçat ushtarake të Ibrahim Pashës të kalojnë nëpër territoret e veta në drejtim të Serbisë: "Vërtetohet se kelmendasit e Gucisë me admirim shikonin në sukseset e Karagjorgjit, si udhëheqës të Kryengritjes së Paire Serbe, duke u sjellë ndaj tij si ndaj njeriut, origjina e të cilit rrjedh nga këto maie, prandaj më 1806 dhe iu kundërvunë një njësiti të armatosur të Sanxhakbeut (Bushatliut - R.D.) të Shkodres, i cili neper keto ane u nis ne drejtim te Serbise per ta shuar kryengritjen. (...) Per shkak te kundervenies se ushtrise osmane ne rruge per ne Serbi, ne shenje hakmarrje i varen ne lumin Tamara 6 udheheqes kelmendas". Pas Ibrahim-pashe Bushatit, ne krye te Shkodres vjen Mustafa-pashe Bushatl. Ky perseri e konsolidoi gjendjen ne kete pashallek dhe fllloi te sundoje po ashtu thuaja pavare-sisht nga Porta e Larte.Ne kete kohe ne Jug te Shqiperise ekzistonte edhe nje shtet tjeter shqiptar - Pashalleku i Janines, ne krye me Ali-pashe Tepelenen, me te cilin pashai shkodran ishte ne grindje e siper rreth caktimit te kufljve pas renies se Pashallekut te Beratit?!Vertete, ishte kjo nje perpjekje qe keto dy pashalleqe te bashkohen ne nje, e te formohet nje shtet i forte shqiptar.Ne lufterat qe u zhvilluan rreth Beratit me 1820-1821 (?!) muar pjese edhe sundimtari i Gucise, Gjyl Beu me forcat e veta, ne perberje te te cilave kishte edhe ortodokse te Vasoviqit, te komanduar nga Lakiq Vojvoda. Keto forca, te komanduara nga Mustafa-pashe Bushati e Gjyl Beu i Gucise muaren pjese edhe ne shuarjen e kryengritjes greke kunder osmaneve, ku mbeten deri ne vitin 1824.U zhvillua e ashtuquajtura Beteje ne More, ku pashai shko-dran pesoi disfate duke i lene 6000 ushtare ne fushat e bete-jes. Edhe sot pleqte e Vuthajve e permendin Luften ne More, prej te ciles thone se nuk jane kthyer shume njerez tane!!Mustafa-pashe Bushati, i angazhoi forcat e Gjyl Beut edhe ne Luften e vllahise kunder Rusise - gjate Luftes Ruso-Turke te vitit 1828. Dhe meqe pashai shkodran atje kishte shkuar pa deshiren e vet, e sabotoi luften, gje qe ua

mundesoi ruseve fitoren.Por Mustafa Pasha u hidherua pastaj "sepse ne rend te dites ne tavolinen e bisedimeve ruset nuk e parashtruan ceshtjen e autonomise se Shqiperise". Ne baze te ketij citati shihet se Mustafa-pashe Bushati luftonte per autonomine e Shqiperise, e kete lufte jo vetem se e perkrahte, por e ndihmonte edhe beu i Gucise.Sic dihet, pas shkaterrimit te Pashallekut te Janines, sull-tani donte ta hiqte qafe edhe ate te Shkodres. Per kete qellim e dérgoi né Manastir Mehmet Rashid-pashén, i cili, pasi e béri té ashtuquajturén - Masakér té Manastirit, mé 1830, ku i vrau pérnjéheré 500 feudalé shqiptaré e sulmoi mé 1831 pashain shkodran.Né mbrojtjen e Pashallekut té Shkodrés u angazhuan edhe forcat e Plavé-Gucisé té udhéhequra nga Gjyl Beu, té cilat e sulmuan Pején dhe né Banjicé u takuan me forcat boshnjake té udhéhequra nga Hysein-Kapetan Gardasheviqi, i cili ishte aleat i Bushatliut shkodran.Né forcat e Gjyl Beut kishte 300 gucias, 200 plaviané e 150 vasoviqas.Pas plot nj'é muaj dité lufte u kthyen per né Guci mé 20 gusht 1831. Duke u kthyer né rrugé per né Guci vdes Gjyl Beu, té cilin e trashigoi i biri, Hasan Beu.Né betejat afér Prilepit, Tikveshit dhe né Babuné, Mustafa-pashé Bushati pésoi disfaté dhe u detyrua té térhiqet né kalané e Shkodrés nga e cila i rezistoi Sulltanit, derisa mé né fund u detyrua té dorézohet dhe e internuan né Stamboll. Késhtu né vitin 1831 ra Pashalléku i Shkodrés. Mé 8 nén-tor té atij viti arritén né Guci forca té shumta turke, té cilat fil-luan menjéheré me zbatimin e reformave osmane qé kishin per qéllim centralizimin e pushtetit, mbledhjen e taksave dhe zévendésimin e administrates vendase me népunés té rinj, lojalé té Sulltanit.Prej késaj kohe Krahinén e Plavés dhe té Gucisé e ndajné nga Shkodra dhe ia bashkojné Kosovés, gjegjésisht Pejes (Sanxhakut té Dukagjinit).Pas njé sundimi té shkurtér té Hasan Beut, kajmekam né Kazané e Gucisé emrohet i biri i tij, Ali-Be Gucia. Aliu e kishte té kryer shkollén e larté té oflceréve osmané.Kétij trashigimtari té fundit té familjes sé Shabanagajve té Gucisé, M. Memiqi ia mvesh kéto epitete (karakteristike): "Ka qené i arsimuar, dhe né marrédhéniet e brendshme me pér-pikéri i ka zbatuar ligjet e shtetit qé i ka shérbyer, e né ndér-marrjet luftarake dhe né front i shfrytézonte diturité e fituara, guximin dhe aftésité personale (...) Edhe né situatat mé té véshtira banorét malazias qé jetonin né Plavé e Guci i gézonin té gjitha té drejtat qytetare dhe mbrojtjen, derisa né konfron-timet né front ka béré cdo gjé qé luftén ta pérfundojé me Atore (...) I ka takuar rrethit radikal të Lidhjes (së Prizrenit - R.D.) .Si edhe: "Ishte i ri, energjik, dhe i vendosur fanaükisht për mbrqjtjen e privilegjeve feudale dhe kufljve të Perandorisë Osmane (dmth. Shqipërisë - R.D.) ... përmendet se ka qenë i aftë, dhe se luftën e udhëheqte mjaft me mend.

U ikte lëvizjeve nëpër rrugë e drejtime për të cilat mendonte se janë të ruajtura mirë (...) Ka qenë i aftë dhe trim. Në traditën e popullsisë malazeze është mbajtur si kundërshtar i rrezikshëm dhe njëkohësisht si trim dhe njeri i drejtë ndaj të gjithë banorëve të Perandorisë Osmane, pa marrë parasysh dallimet nacionale dhe fetare".Me një rast e citon Çedo QuUafiqin, duke thënë: "Ali Pasha (Gucia - R.D.) ka udhëhequr me krahinë më tepër se 50 vjet. Për emrin e tij janë të lidhura shumë luftëra e depërtime Luginës së Limit. I fortë, dhe i pafrikë, i udhëhoqi shumë ushtri turke (lexo: shqiptare - R.D.) dhe personalisht merrie pjesë në beteja. (...) Ka shumë legjenda rreth fuqisë dhe mundësive të tij, rreth sundimit të tij më të gjatë (55 vjet) në Ballkan, pas Krajl Nikollës". Ndërsa Xheladin Gosturani për pashain e Gucisë thotë: "Ali-pashë Gucia ka qenë personalitet politiko-shoqëror me kulturë dhe një orator i shkëlqyer. Ai ishte i shquar për të improvizuar fjalime e ligjërata të menjëhershme, aty për aty". (72).Gjatë periudhës së sundimit osman, e sidomos gjatë shek. XVII e XVIII u ndie një zhvillim i hovshëm i ekonomisë në këtë krahinë. U zhvülua bujqësia, blegtoria, zejtaria dhe tregua me qiraxhinjtë e saj dhe mercenarizimi apo shpërblimi me të holla për punën e kryer që, në popull, njihet me emrin - rrogëtaria.Bujqësia u zhvillua nëpërmes të sistemit të ciflligjeve dhe fshatarëve të lire.Në sistemin e cifcinjve ishin të përfshirë zakonisht popullsia e krishterë, e më së shumti vasoviqasit ose, sic quhej ndryshe, Polimja e Epërme. Ndërsa në Krahinën e ngushtë të Plavë-Gucisë prej gjithësej 27 fshatrave, sa ekzistonin atëherë, sta-tusin e cifcinjve e kishin Martinajt, Budovica, Drezovica dhe Gjyriqi. Ndërsa, në pjesët e tjera të krahinës ekzistonin fshatarët e lire, me pronat e veta private. Pronësia garantohej me Kanunin e Leké Dukagjinit dhe ishte e paprekshme.Degé e rendésishme e ekonomisé né keto ané ishte blegto¬ria, e cila, sic dihet, ishte degé kombétare e ekonomisé shqiptare.Malésorét visheshin nga duart e arta té femrave, té cilat nga leshi i dhenéve bénin né vek ose thurnin cdo gjé qé nevojitej per veshje dhe nuk kishin nevojé per importimin e kétyre lloj artikujve.Prej degéve té tjera té zejtarisé pérmenden edhe farkatarét, argjendarét, té cilét dalloheshin sidomos me prodhimin e ciga-rlluqeve ("cibukéve"). Ishte e njohur edhe zejtaria shtépiake, tradité kjo qé kultivohet edhe sot...Né fund té shek. XIX né Plavé dhe Guci ekzistonin mé se 240 dyqane zejtare e tregtare, derisa né vitet e 50-ta té atij shek. Plava i kishte 30 dyqane, e Gucia 50 sosh. Me dhjetéra e qindéra tregtare e qiraxhinj kalonin kéndej pari.Ishte e zhvilluar sidomos tregua me bagéti, me lesh, patate e fasule. Tregétarét gucias i eksportonin prodhimet e veta deri né Selanik.Né Guci né cdo tetor mbahej panairi tregtar "ku merrnin pjesé edhe tregtare nga gjithé Rumelia" (74).Kané mbetur té shénuara né analet e historisé, sidomos qiraxhinjté e Gucisé.

Me nga 2000 kuaj té ngarkuar "huné e buzé" - si thoné né kéto ané, kalonin rrugéve népér té cilat mezi kalonte kémbésori, duke i mbajtur lidhjet tregtare me Pején, Prizrenin, Gjakovén, Shkupin, Shkodrén e Kotorrin. Ruajtjes sé kétyre rrugéve dhe lidhjeve, turqit i kushtonin kujdes té madh. Késhtu p.sh. kelmendasit ishin liruar nga tatimet (haraci) me kusht qé té sigurojné rrugét qé shpienin nga Gucia per bregdet dhe Shkodér.Filloi té paraqitet edhe mérgimi, né fillim ai stinor e pastaj edhe mé i gjaté. Té varférit ua mésynin qendrave té pasura per pune: Shkodrés, Pejes, Prizrenit, por edhe Selanikut e Stambollit.Késhtu pra edhe né kété krahiné qé me kohé u bé shtresézi-mi i popullsisé:- Klasa e larté - qé e pérbénin agallarét dhe beglerét (Shabanagajt, Omeragajt, Rexhepagajt, Pashajt etj). - Fshatarét pa toké - qé u shndérruan né medites dhe qirax-hinj, dhe - Fshatarét e lire - shumica fshataré.

Kérshllahet" e Gucisé - vizatim: C. Qullqfiq- Ushtaraket - qe çdo here ne Guci ishin te stacionuar rreth 500 ushtare osmane...Dihet se 47% e popullsise se gjithembarshme jetonte ne qytet -Plave e Guci, e pjesa tjeter ne katunde.Marredheniet shoqerore rregulloheshin sipas Kanunit te Leke Dukagjinit: familja, trashigimia, shitja e prones (t'i shitet me te afermit), martesa, gjakmarrja, sullet etj. Kishte lulezuar edhe arkitektura. Jane te njohura kullat shqiptare te ndertuara prej guri nga dora e dibraneve te cilat edhe sot po i qendrojne dhembit te kohes. Ishin tri kateshe dhe te mbuluara me derrasa druri. Krahas tyre, sic kemi cekur edhe me larte, u zhvillua edhe arkitektura e orientit, duke punuar xhamia, hamame, etj...

SHEKULLI XIX

Qé nga fillimi i kétij shekulli te shqiptarét, si edhe te popujt e tjeré té Ballkanit u ndie dhe filloi njé lévizje e gjallé kom-bétare per liri dhe pavarési, nga sundimi shuméshekulloré osmané, i cili tani mé ishte té thuash i kalbur.Sic dihet, dhe sic kemi cekur edhe mé lart, kah fundi i shek. XVIII dhe né 30 yjetét e para té shek. XIX né Shqipériné e Veriut, gjegjésisht né Shqipériné e Epérme, pothuajse, pavaré-sisht nga Porta e Larté, sundonte familja feudale shqiptare e Bushatlinjve té Shkodrés, duke filluar prej Mehmet Pashé Bushatit (Plakut), Kara Mahmut-Pashés e deri te Mustafa-Pashé Bushati.Pra, edhe Krahina e Plavés dhe e Gucisé ishte pjesé e kétij pashalléku té fuqishém shqiptar dhe e ndau fatin me té gjithé shqiptarét e tjeré qé udhéhiqeshin nga kéta sundimtaré té afté e trima, qé luftuan per liri e pavarési té ploté, ashtu sikurse luftoi edhe Ali-pashé Tepelena né jug té Shqipérsié.Por, pas rénies sé Pashallékut té Shkodrés, né vitin 1831, edhe kjo krahiné i pérjetoi represaljet hakmarrése té anadol-lakéve, té cilét i zévendésuan népunésit vendas - shqiptare me ata osmané. Filluan t'i kérkojné e t'i mbledhin taksat per sa e sa vjet qé s'ia kishin paguar Sulltanit, té mbledhin rekruté, etj.Per té gjitha kéto abuzime dhe represalje, populli shqiptar, e para sé gjithash ai i Shkodrés, reagoi ashpér duke shpérthyer né kryengritje té parreshtura, té cilat e pérfshiné edhe Malésiné deri né Ulqin, Tivar, Podgoricé, Kolashin, Guci, Plavé, Berane, Rozhajé, Peje, Gjakové, Mirdité etj. - sic qe p.sh.: ajo e vitit 1835 e udhéhequr nga Hamzé Kazazi, Dasho Shkreli etj. né té cilat muarén pjesé mé se 10.000 kryengrités, pa dallim feje e krahine. Qeveritari i Shkodres, Hafiz Pasha i kerkoi nga Porta e Larte edhe 10.000 ushtare te tjere dhe ra ne ujdi me Vlladiken (sundimtarin) e Malit te Zi qe ai t'i ndihmoje me ushtrine e tij ne menyre qe ta shuaje kryengritjen, e si shperblim "t'i leshonte atij toka ne veriperendim te Liqenit te Shkodres".Por, si duket, Vlladika i Malit te Zi nuk pati guxim t'i sulmo-je malesoret trima, por me fort i konvenonte qe te vazhdoje kryengritja e kur te dobesohen mire, edhe Turqia, edhe male-soret, atehere t'i sulmoje e te grabiste sa te doje toka nga ata!IPer shuarjen e kryengritjes erdhi vete Valiu i Rumelise dhe sekretari i Sulltanit, Vasaf Efendiu me me teper se 30.000 ushtare, te cilet, duke pare se gjendja ishte tejet serioze, u detyruuan t'i pranojne disa kerkesa te kryengritesve duke e larguar edhe Hafiz Pashen nga Shkodra, e duke e zevendesuar rekrutimin e malsoreve per ne ushtri te Sulltanit me nje takse simbolike. Keto kryengritje te malsoreve dhe keqesimi i gjendjes se tyre pas renies se Pashallekut te Shkodres i shtuan apeutet e Malit te Zi per zgjerimin territorial duke i vene ne rrezik permanent viset shqiptare ne kufi me te. Jo vetem Mali i Zi, por edhe qarqet sunduese te vendeve te tjera te Ballkanit, duke e pare gjendjen e veshtire te popullit shqiptar ne te cilen gjendje e kishte katandisur pushteti shumeshekullore osmane, filluan t'i hartojne planet e veta ekspansioniste per pertrirjen e perandorive mesjetare, prapa te cilave

qendronte Rusia cariste, e cila planifikonte qe nepermes te tyre te dominoje ne Ballkan dhe ne Mesdhe.Por, dalloheshin ne kete drejtim Serbia dhe Mali i Zi, te cilat, duke e shfrytezuar gjendjen e tendosur dhe eksplozive ne Shqiperi, filluan t'i zbatojne planet e kryeministrit serb - Ilia Garashaninit, per okupimin dhe copetimin e tokave te saj. Dhe, duke u bazuar ne tezat shoveniste e pseudoshkencore te lansuara nga historianet serbomedhenj e antishqiptare te tipit te Jovan Cvijiqit: "Se shqiptaret perbenin nje etnitet me kom-besi ende te pakristalizuar e te pa percaktuar", ata shpejtonin te lidhin marreveshje ne mes veti per keto qellime grabitqare. Keto marreveshje djallezore, ata filluan edhe t'i vejne ne zba-tim, duke filluar qe nga fundi i viteve 40-ta te shek. XIX, atéheré kur hordhité barbare malazeze filluan t'i sulmojné par-reshtur tokat shqiptare. Né kéto rrethana shqiptarét ishin té detyruar té luftojné né dy fronte: kundér sulmeve grabitqare e pirateske té shteteve té Ballkanit e né rend té paré kundér Malit té Zi - kur éshté fjala per popullin e Plavés e té Gucisé me rrethiné dhe kundér refor-mave centraliste té Sulltanit - Abdyl Mexhidit qé i nxorri né vitin 1839 me emrin TANZIMATI. Kéto reforma prej fshatarit shqiptar kérkonin detyrime (taksa) té reja dhe ushtaré, duke sjellé kétu funksionaré té rinj, té cilét filluan té sillen jashtéza-konisht keq me popullin. Qé té mund t'i zbatojné edhe né viset malore kéto reforma dhe per ta kufizuar autonominé e tyre, Porta e Larté, kah fun-di i viteve té 50-ta e formoi né Shkodér njé komision té posacém té "Xhibalit" (Malésisé) té cilin e pérbénin 26 pérfaqé-sues té 26 bajraqeve té rrethit té Shkodrés qé merrnin rrogé té posacme dhe né secilin barjak e caktoi edhe nga njé "bylyk-bash" i cili kishte autorizimet e njé qeveritari osman per zba-timin e reformave né fjalé. Kéto reforma té Sulltanit e pérfshin edhe Krahinén e Plavés dhe té Gucisé duke ua ngushtuar heré pas here edhe autonominé kétyre malsoréve té cilét i pritén me kryengritje, sikurse cdo krahiné tjetér shqiptare.Sa heré qé qeveritarét osmané kérkonin rekruté dhe taksa té reja, sic qe rasti me Teufik Efendiun, né vitin 1856, ky pop-ull ngrihej né kryengritje dhe s'pérkulej, por krahpérkrah me malésorét e rrethit té Tropojés, me té cilét i lidhte njé miqési tradicionale, té udhéhequr nga trimat e atyre maleve si: Binak Alia, Sokol Rama e Shaqir Curri i thyen pashallarét osmané njérin pas tjetrit dhe até né vitet: 1845, 1847, 1860, 1862, 1867, 1868 e késhtu me rradhé, duke pasur kujdes qé cdo heré ta mbajné té siguruar kufirin me Malin e Zi. Udhéheqés té kétyre kryengritjeve antiosmane nga Gucia me rrethiné ishin: Osman Omeraga, Bali Dema i Martinajve, etj. Ndérsa nga Plava dalloheshin: Zeqo e Jakup Ferri, Man-agé Shehu, Adem Shahmani etj. Kéta trima u shquan sidomos né kryengritjen e korrikut té vitit 1847, e cila e kishte pérfshiré Shqipériné e Jugut, té udhéhequr nga Zenel Gjoleka, até té Mesmen dhe té Veriut,sidomos Plaven e Gucine. Per perleshjet e pergjakshme gjate ketyre kryengritjeve ne Plave tregon edhe kenga popullore:

"Qaj bimbashi mire peveti: Ku i ka kullat Jakup Ferri?Ne kershllaja h'ate kryeshehri Me nizam iau ka qite rrethin,me nizam i ka rrethua,top e pushke iau ka leshua?

Ishin keto kryengritje e shperthime gjithepopullore te viteve 30-70-ta te shek. XIX per shkak te "pakenaqesive te grumbul-luara prej kohesh si rezultat i shtypjes kombetare, i shfry-tezimit ekonomik dhe i abuzimeve te administrates centraliste, burokratike, te vendosur nga Porta e Larte". Ne kohen e te ashtuquajtures Lufte e Krimese, lufte kjo Ruso-Turke e viteve 1853-1856, sikurse shume here me pare, edhe kesaj here, Rusia Cariste i ftoi ne ndihme Serbine dhe Malin e Zi, duke e derguar ushtarakun e vet atje, J.R. Kavalevskin. Ky erdhi ne Cetine dhe menjehere i organizoi kryengritjet ne keto dy shtete te Ballkanit me qellim qe t'i nxir-rte telashe Turqise e te mos angazhoje ajo forca te shumta ne Krime.Princi i Malit te Zi, Danillo Petroviqi me instrukcionet e Kavalevskit i nxiti Vasoviqasit ortodokse te cohen ne kryengrit¬je dhe te shkeputen nga Turqia duke iu bashkuar principates se tij. Per kete qellim ai i ndihmoi ata edhe me ushtare malazeze.Kjo gje e ngacmoi Ali-be Gucine, i cili i kishte cifligjet e veta ne Vasoviq, por edhe pse nga Mali i Zi parashihte nje rrezik permanent per Gucine i cili i futej te pragu i deres.Begu i Gucise ne kete kohe grumbulloi nje ushtri te madhe, duke e shfrytezuar perparesine e njohjes se terrenit dhe gatishmerine e shqiptareve per mbrojtjen e tokave te veta dhe arriti t'u dale pas shpine forcave malazeze, te udhehequra nga Jole Piletiqi, t'i rrethoje duke i shpartalluar pothuajse ne teresi - ne rajonin e Vizitorit, me 9 shkurt 1854.Pasi filloi ta shkele Vasoviqin me zjarr e me hekur, u detyrua t'i kthejé forcat e veta né Guci, pasi qé Milan Vuku-Vojvoda (Duka) i kétij fisit: "... e luti ta pengojé depértimin e métut-jeshém té njésiteve té tij né Polimjen e Epérme, qé té mos e shkatérrojé krejtésisht popullsiné".Ishin kéto beteja té pérgjakshme qé s'mbaheshin mend né kéto ané, pas té cilave mé se 120 krena té preré malazezésh u sollén né Plavé e Guci!!Pasi Rusia e humbi luftén né Krime dhe ushtria malazeze qé kishte ardhur t'i ndihmojé Vasoviqit (rreth 3.000 veta) e humbi luftén, duke pésuar disfaté té thellé, atéheré vasoviqasit u qetésuan, por pérkohésisht...Per qetési né kété rajón ishin té interesuara edhe Franca -qé kishte ndikim né Mal té Zi dhe Austria - qé kishte filluar t'i forcojé pozitat e veta né Shqipériné e Veriut, ku e kishte fituar té drejtén ndérkombétare per mbrojtjen r katolikéve té rrethit té Shkodrés, e qé té dyjat iu frikésoheshin depértimit té ndikimit rus né kéto ané.Princi Danillo Petroviqi, nuk qetésohej dot, duke pretenduar qé t'i zgjerqjé sa mé shué kufijté e Principatés sé vet. Dhe qé nga vera e vitit 1857 filloi pérséri

ta nxisé popullsiné pravosllave té kétyre anéve té ngritet né lufté per t'u bashkuar me Mal té Zi, po me té njéjtén fe. Se vérteté autoritetet osmane né Shkodér iu frikésuan késaj thirrje, tregon fakti se Valiu i Shkodrés, Mustafa Pasha, mé 17 shtator 1857, e dérgoi né kéto ané Mehmet Ali-Pashén, té njo-hur me emrin Maxhar Pasha, bashké me 9.000 ushtaré, shu-mica e té ciléve ishin shqiptaré. Ky u vendos né fshatin Arzhanicé té Plavés dhe i ftoi krerét e Vasoviqit né njé takim per té biseduar per rrjedhat e métutjeshme...Me ndérmjetésimin e konzullit francez né Shkodér (nga i cili kérkoi ndihmé princi Danillo), i cili udhétoi per né Guci mé 23 shtator 1857, u evitua njé gjakderdhje e madhe dhe Maxhar Pasha u kthye per né Shkodér, mé 29 shtator 1857.Pasi ai u largua nga Gucia, vasoviqasit, té nxitur pérséri nga Knjazi i Malit té Zi, refuzuan ta njohin sundimin osman né kéto ané dhe tash taksat filluan fia paguajné Cetinés.Té brengosur nga situata e acamar, pesé fuqité e médha: Franca, Rusia, Anglia, Austria dhe Gjermania mé 12 gusht 1858 ia filluan caktirnit té vijés kufítare né mes té Malit té Zi e Turqisé. Se si u caktua ky kufl arbitrar - pa pjesémarrjen e shqiptaréve, gjegjésisht banoréve té Krahinés sé Plavés dhe té Gucisé, kullosat dhe tokat e té ciléve rrezikoheshin, shihet mé sé miri nga procesi i mbajtur nga pala ruse gjaté kryerjes sé késaj pune: "... kur komesarét (anétarét e komisionit ndérkom-bétar - R.D.) i pyetnin fshatarét (malazezé - R.D.) se ku éshté lumi Tara, i cili duhej té shérbente si kufl, vasoviqasit i dér-gonin né brigjet e Limit duke théné: Kjo éshté Tara. Ky mashtrim béri qé té shtyhet kuflri e qé Vasoviqi té mbetet i MalittéZi". Késhtu né vitin 1860 muar fund kuflri i ri, i cili Malin e Zi e zgjeroi gjer te fshati Krushevé, 5 km né veri té Murines, duke ia léné kété fshat dhe mbaré Vasoviqin Malit té Zi?! Ndérsa, Murina, sé bashku me Arzhanicén e Velikén i mbetén Turqisé, gjegjésisht Plavés dhe Gucisé.Késhtu pra kuflri me Mal té Zi u vendos né Qafén e Previsé dhe "... Prej atéheré e gjer né Kongresin e Berlinit, kufljté e Kazasé sé Gucisé, kryesisht pérputhen me kufljté e mesjetés, té 'Zhupés sé Plavés'". Se vérteté ishte kétu fjala per njé krahlné shqiptare e vérte-ton edhe udhépérshkruesi francez, Ami Bue, qé kaloi népér té diku né vitet e tridhjeta té shek. XIX dhe e cilésoi Plavén e Guciné si qytete shqiptare. Edhepse pérfltoi prona mjaft té medha né Polimje, prapéseprapé princi Danillo i Malit té Zi, edhe pas nénshkrirnit té protokollit mbi kufljté né Stamboll, nuk hoqi doré nga ten-dencat per ta zgjeruar Malin e Zi edhe mé shumé né dém té Krahinés sé Plavés e Gucisé!!Késaj rradhe kérkoi nga popullsia me fe ortodokse (pravosllave) e Velikés té shképuten nga Kazaja e Gucisé, gjegjésisht nga Perandoria Osmane dhe t'i bashkohen atij.Pasi qé velikasit e pranuan ftesén e tij, krerét e Malésisé sé Gjakovés, Rugovés dhe Plavés e Gucisé me rrethiné, té zemru-ar qé vasoviqasit, té cilét i konsideronin si shqiptare pranuan t'u bashkohen malazezéve qé me ta i lidhte

vetém feja, e né njé méngjez herét e sulmuan Velikén né befasi, duke i vraré mé se 20, e zéné robér mé se 50 sish (velikas). Késhtu Velika u detyrua njéheré per njéheré té heqé doré nga planet per ndarje nga krahina, té cilés i takonte etnikisht dhe territorialisht. Madje nuk u pérzien as gjaté luftérave té viteve 1877-1880.Trupat okupuese Serbo-Malazeze gjaté viteve 1876-1878, fil-luan t'i shpërngulin shqiptarët me dhunë nga shtëpitë e veta shekullore. Dmth. bénin spastrime etnike sipas porosisé sé P.P. Njegoshit: "Qé vendi té spastrohet nga ata qé nuk bajné kryq". (Da se oçisti od nekrsta)!! (21).Malésorét shqiptare, té cilét né fillim té kétyre luftérave kishin marré premtime nga Knjaz Nikolla (i cili i ftonte né lufté té përbashkët) se Mali i Zi nuk do té rrezikojé tokat shqiptare, por do té zgjerohet né drejüm té Hercegovinés, tani u gjendén té zhgénjyer kur ai kérkonte haptas qé kuflri i shtetit té tij té mbarojé né lumin Dri?!"Milan Vuku (i pari i Vasoviqit - R.D.) i sulmoi karakollet né Previ dhe kércnohej rreziku ta sulmojé edhe Guciné. Erdhi deri te konfrontirni edhe né sektorin tjetér - kah Gërçari". U luftua edhe né Greben e Vizitor...Késhtu pra populli i késaj krahine u desht té rrinte me pushké né doré gjaté gjithé atyre viteve, (1875-1877) kur u zhvilluan edhe té ashtuquajtura Luftéra té Polimjes e té Moraçës (1876). Pas njé lufte të rreptë né Luginën e Limit, for¬çat malazeze që ia kishin mësyer Plavés, thehen keqas dhe ushtria shqiptare vihet né ndjekje të tyre.Në Moraçë, një fshat afër Podgoricës, i rrethuar me male, i përshtatshëm për qendresë, forçat shqiptare shpërndahen për të pushuar dhe për t'u ushqyer. Malazezët, të cilét i kishin zënë pritat atypari, iu ranë në befasi shqiptarëve, ku u zhvillua një nga betejat më të përgjakshme. Lufta u zhvillua gjoks për gjoks, duke i përdorur thikat e bajonetat.Në këto beteja u dalluan edhe shumë trima nga Rugova, si bie Cala: Zhuj Selmani, për të cilin rapsodi popullor këndoi:

"Zhuj Selmani me kapakli,Flakë të kuqe e tym të zi,Kah lenë Dielli, kah merr Hana,Zhuj Selman nuk ban ma nana"!

Ndërsa nga Plava e Gucia me rrethiné u dalluan: Bilall Shehu, Man-agë Shehu dhe Zeqo Ferri - i vëllai i Jakup Ferrit, i cili u vra në Polimje më 1875. U vranë edhe Ukë Bacaj, Shaban Gjika, Zenel Shabaj, pastaj Bajraktari i Gashit - Haxhi Brahimi me gjithë djalë, e u plagos ai i Krasniqes - Isuf Karnen. (25).Këtë gjendje kaq të rëndë e vështirësonte edhe qëndrimi i fuqive të mëdha që tokat shqiptare i kishin shndërruar, të thuash, në një monedhë për kusuritje në mes veti.

Kjo u pa më së miri në Paqen e Shën Stefanit, në mars të vitit 1878. 

Vilajetet shqiptare ne kohen e krizes lindoreNga Shkodra, me 27 prill 1878 konsulli francez e lajmeronte Parisin se: "Plava e Gucia jane te vendosura te kundershtojne me force pushtimin e tyre (...) qendrim te njejte mbajne edhe malesite katolike te Kelmendit, Kastratit e Hotit". E kjo u vertetua edhe nga protestat qe popullsia e Pejes, e Gjakoves dhe e Gucise ia derguan me 10 maj 1878 ambasadorit të Frances në Stamboll ku, në mes të tjerash, thuhej: "... Vendi në të cilin banojmë që në kohët e lashta, quhet vendi i Shqiptarëve (...) Perse duhet t'i nënshtrohemi administrates, (...) më mirë me thënë skllavërisë ruse? Cila ndërgjegje do të pranonte këtë? Në emër të cilës drejtësi do të urdhërohej kjo? (...) Gjurmët që kemi lënë afër kishës së Moracës (1876 - R.D.) nuk janë zhdukur ende (...) Nuk do t'u lëshojmë malazezëve e serbëve asnjë pllambë të tokës sonë". Komiteti i Stambollit në krye me Abdyl Frashërin, në këtë situate vendos që të thirret një kuvend gjithëshqiptarë në Prizren. Por "... për të mos shkaktuar reagimin e hapur të organeve qeveritare osmane, Komiteti i Stambollit (...) nismën për të thirrur zyrtarisht Kuvendin kombëtar, ua la formalisht qarqeve të moderuara. Thirrjen e lëshoi qysh në fund të prillit, një nga përfaqësuesit më të shënuar të këtyre qarqeve - Ali bej Gucia (më vonë Ali-pashë Gucia), pronar i madh tokash dhe armik i vjetër i Tanzimatit. Si vend për mbledhjen e Kuvendit kombëtar u caktua Prizreni, në atë kohë qyteti më i madh i Kosovës". Këtë gjë u mundua ta pengojë Porta e Lartë:"Për këtë qëllim ajo thirri në Stamboll, në fund të majit, per-sonalitetet më të dëgjuara të jetës politike shqiptare, si Iliaz-pashë Dibrën, Ali bej Gucinë, Abdyl Frashërin, Ymer Prizrenin, Ahmet Korenicën, dhe disa dhjetëra të tjerë, ndaj të cilëve ushtroi për disa ditë me radhë një presion të fortë për t'i

detyruar që të zbatonin platformen e saj islamike. Madje figu-rat që nuk u nënshtruan, Porta u përpoq t'i mbante në Stamboll, me pretekste të ndryshme, për të penguar pjesëmar-rjen e tyre në Kuvendin kombëtar. Por ata u nisën për në Prizren pa lejen e saj".Në kuvend muarën pjesë delegate nga të gjitha krahinat dhe shtresat e ndryshme të popullit të shumëvuajtur shqiptare, por të pathyer e të papërkulur dhe më 10 qersbor 1878 (3 ditë para se të fillojë Kongresi i Berlinit) e formuan Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, e cila, si? dihet, e caktoi programin e vet politik. Kjo lidhje gjithëshqiptarë u shtri në të kater vilajetet që ishin të banuara me shqiptare, duke i formuar komitetet dhe degët e veta, sidomos në krahinat e rrezikuara drejtëpërsëdrejti nga vendimet e Shën Stefanit dmth. edhe në Krahinën e Plavës e Gucisë. (32).Vendimet e Shën Stefanit, që Rusia ia imponoi Turqisë me luftën e vitit 1877-1878, i kundërshtuan Anglia, Franca, Gjermani, A-H dhe Italia - që ia kishin frikën shtrirjes së influ-ences Ruse në Ballkan dhe vendosën të thërrasin Kongresin e Berlinit. Sic dihet, Kongresi i Berlinit, që i filloi punimet më 13 qer-shor 1878, përveç viseve të tjera, edhe Krahinën e Plavës e të Gucisë ia la Malit të Zi, ashtu sic ia pat lënë edhe ai i Shën Stefanit?!Duke mos i përfillë fare kërkesat legjitime të popullit shqip-tar dhe të Shqipërisë të cilën kancelari Gjerman, Bizmarku, që njëherësh ishte edhe kryesues i kongresit, e njihte "Vetëm si shprehje gjeografike"!? Derisa delegacioneve të Serbisë, të Greqisë, të Bullgarisë, të Rumanisë e të Malit të Zi iu lejua pjesëmarrja në Kongres, atij të Shqipërisë, në krye me Abdyl Frashërin, jo.Prandaj Lidhjes Shqiptare s'i mbeti rrugë tjetër përveç se ta marrë në duart e veta fatin e atdheut dhe me formacionet e armatosura popullore t'ua vërë gjoksin kufîjve të atdheut të vet etnik. Kështu ndodhi edhe me Plavën e Gucinë, krahina këto më të rrezikuara shqiptare, nga forçat e Knjaz Nikollës."Kur Ali Beu (Gucia - R.D.) muar vesh për vendimet e Konresit të Berlinit, bisedoi me popin ortodoks - pravosllav në Guci (Risto Vujosheviq) dhe e njoftoi për mundësinë e konfron-timit me Mal të Zi. I propozoi atij se nëse ata (malazezët) soli-darizohen me Malin e Zi, menjëherë duhet ta lëshojnë Gucinë dhe Plavën, në të kundërtën mund të qëndrojnë aty, por vetëm si lojalë. Popi Vujosheviq dhe malazezët e Palvë-Gucisë, e zgjodhën këtë të dytën. Gjatë kohës së situatave më të vështi-ra dhe përleshjeve të përgjakshme askujt si "mungoi as qimja e flokut", e qëndrimi dhe sjellja e tyre ishte pa vërejtje. Nuk shkuan në front, por e ndihmonin materialisht lëvizjen e rrezistencës së Plavës e të Gucisë, sepse sigurisht asaj s'mund t'i ikshin". Është fjala këtu për një krahinë me rreth 10.000 banorë, të shpérndaré né 29 fshatra dhe 2 qyteza me 7.500 banoré (Plava 3.500 e Gucia 4.000 banoré, me 680 shtépi). Krahiné kjo qé kryesisht banohej nga shqiptarét-myslimané (termin ky qé tani shpesh po e keqpérdorin historianét dhe autorét e

ndryshém, duke e cekur vetém nocionin MYSLIMAN, pa e pér-mendur fare nocionin shqiptar, ose e thoné "shqiptaré e mysli-mané"?!) e disa té fesé katolike, té gjithé té gatshém per té vdekur duke i mbrojtur trojet e té paréve.Né Guci jetonin edhe nja 50 familje ortodokse-pravosllave. Me té marré lajmin per vendimet e Berlinit, gjegjésisht per pértrirjen e vendimeve té Shén Stefanit né lidhje me kété krahiné, populli i saj u mobilizua i téri dhe iu drejtua per ndih-mé krahinave té tjera shqiptare, qé rapsodi popullor e pérm-bledh késhtu:

Qashtu Plava letér ka shkrue,Krejt Kosovés ia ka çue, "Oj Kosové ti kjofsh bekue! A po vjen ti me m' ndihmuea po m' duhet me u farue?""Dhénja e Krahinave té Plavés e té Gucisé Malit té Zi e tron-diti jo vetém popullsiné e kétyre anéve, por edhe gjithé Shqipériné.Kudo hidhej kushtrimi, per bashkim e mbrojtje. Gjendja paraqitet e nderé. Né té gjithé vendin u ngritén zéra té fuqishém proteste. Né shumé e shumé qytete té vendit gjaté korrikut e gushti té vitit 1878, masat popullore u betuan pér-para Degéve té Lidhjes Shqiptare té Prizrenit se do té luftonin deri né fund per té mos léshuar asnjé péllémbé toke té banuar me popullsiné shqiptare". Kété e konfirmon edhe kénga popullore:"Kur né Kosové fjala ka shkue,I madh e i vogél tañé jane çue, Deshé e dath qysh jane qilluetañé kah Plava kan t'flllue".

Por "më tepër se kudo tjetër, mobilizimi i përfshiu banorët e Plavës dhe të Gucisë. Shqiptarët, të cilët përbënin shumicën dërmuese të këtyre dy krahinave, u vunë në gatishmëri të plotë, duke vëzhguar ditë e natë lëvizjet e ushtrive malazeze përtej kufirit". Nga Rugova u lëshuan me qindra vullnetarë, të udhëhequr nga Kadri Bajri, Çel Shabani, Zhuj Selmani, Dem Isufi me të nipin Rexhë Avdiun et). "Për Rexhë Avdiun, thuhet se ka qenë aq trim sa e ka pasur trupin shkallë-shkallë nga të prerët me jatagan me armiqtë"! Pjesëmarrjen e rugovasve në mbrqjtjen e Plavës dhe të Gucisë me rrethinë e dëshmojnë edhe këta rreshta:

"Zo ka kanë Rugova t'parë?Jah Salihin bajraktar,Hajdar Fekun gazali,Rexhe Avdia pak përmiSe n'Nokshiq i paskan shti".

Erdhën vullnetarë edhe nga Peja, Podguri - në krye me Nuro Kurtin e Kurt Azllanin, nga Gjakova - në krye me Sylejman Vokshin, Nikaj-Merturi me Prei Tulin, Prizreni, Luma, Gashi, Krasniqja, etj. Madje edhe nga Kurveleshi i largët, në krye me Bido Gjolekën.Ishin gati për nisje edhe forçat e Tetovës, Matit etj.Përveç forcave luftarake, në Guci arritën edhe shumë kar-vane nga të kater anët e Shqipërisë.Peja i dërgoi menjëherë 500 thasë miell, Prizreni 300 pushkë "martina" me 100 arkë fishekë, etj.Kur jemi te ndihmat nga Kosova duhet patjetër të për-mendet patrioti Haxhi Zeka nga Peja, i cili "Jo vetëm se ishte një ndër organizatorët e drejtuesit kryesorë, krahas Ali Gucisë, Jakup Ferrit, Ali Ibrës, Mie Sokolit, Qerim Delisë, etj. për mbrqjtjen e trojeve tona, por mbajti me shpenzimet e tij, me bukë dhe ushqime, forçât popullore të Pejës gjatë gjithë kohës që qëndruan me pushkë në dorë për mbrqjtjen e kufljve veriorë të Shqipërisë". Në luftë arritën kah fundi edhe dibranët trima. Ardhjen e tyre e ilustron edhe kënga popullore: "Ni takam që janë Gjakovas, Bajnë yrysh e hidhen n'topa Hidhen n'topa e hidhen n'gryka Bajnë shyqyr se na vjen Dibra"! Por, si zakonisht, nuk mbeti prapa as Shkodra trime, edhepse krahina e Plavës e Gucisë, apo Kazaja e Gucisë - sic thirrej aso kohe, nuk bënte më pjesë në Sanxhakun e saj. Aty u mbajt një miting popullor dhe u regjistruan vullnetarë.Më 27 e 28 tetor 1879 erdhi kontigjenti i pare prej 300 shkodranësh, të komanduar nga Isuf Sokoli e Filip Geka, dhe 300 malësorë nga Dukagjini e Kelmendi të komanduar nga Nikë Leka. Që të gjithë u dalluan në betejat që pasuan, në Pepaj e Velikë.Rruga nëpër Vermosh sillte pandërprerë karvane me ndih-ma materiale e arme për në Guci. Nëpër të nga Shkodra kaluan 60 kuaj me gjëra ushqimore, 200 pushkë "martina", fishekë dhe 1000 napolona ari.Këtë mobilizim e vërejti edhe konsulli A-H në Shkodër dhe e përshkroi në letrën e vet, dërguar Vjenës më 23 tetor 1879, ku thotë: "Kur u përhap lajmi këtu se Mali i Zi ka vendosur të pushtojë Gucinë me foreën e armëve, u ndezën gjakërat dhe kudo u bënë mbledhje dhe u vendos me u ardhë në ndihmë Gucijsëve. Isuf Sokoli u zgjodh komandant i korpusit prej 700 vetësh me Shkodranë". Dhe sic thotë dhe rapsodi popullor:

"Krejt Shqipëria fjalë ka çue.Nuk e la, tha pa liftue,pa liftue, për pa u çkripa shkue gjaku deri n'zinxhi,Mos me i lëshue Plavë e Guci"!

Edhe M. Memiqi e përmend se: "në terrenin e Plavë-Gucisë i sollen prej 8.000 deri në 12.000 ushtarë jo të rregullt të fiseve të ndryshme të tubuar në 12

bajraqe-batalione (në një telegram të Dervish Pashës flitet për 20 bajraqe). Kjo ushtri u përhap nëpër shtëpitë e të gjithë banorëve të Plavëse Gucisë (...) Varésisht nga madhésia e shtépisé dhe gjendja materiale e famlljes, detyrimi sillej pre) 5-10 ushtare. Kjo viente edhe per malazezét, qé jetonln né Plavé e Guci". 

Krahina shqiptare té léshuara Maíit té Zi né Kongresin e Berlinit dhe té StambollitGjithé kjo pérgatitje dhe ardhja e vullnetaréve nga té gjitha anét, té nxitur dhe té udhéhequr nga degét dhe néndegét e Lidhjes Shqiptare té Prizrenit dhe té koordinuara nga Komiteti i saj, (46). éshté njéherésh edhe pérgjegja mé e miré né "kon-statimin shkencor" té Memiqit, i cili thoté: "Né punime té shumta per Lidhjen e Prizrenit, madje edhe né ato mé seriozet, rezistenca né Plavé e Guci i mvishet Lidhjes sé Prizrenit, pa analiza té vérteta dhe shkencore, té cilat do té mbéshteteshin né burimet objektive" (?!) 

Éshté e tepért té kérkohet nga Memiqi se cfaré "burimesh objektive" kérkon ai, qé s'ka mundur t'i gjejé as veté, per ta demantuar até qé ka pasur déshiré ta demantojé?!Duke paré vendosmériné e popullit shqiptar, té udhéhequr nga Lidhja e Prizrenit qé kété krahiné té mos ia léshojé armikut, Mali i Zi, kérkoi nga Porta e Larté dhe Fuqité e méd-ha, nénshkruese té Kongresit té Berlinit, qé fia dorézojé até sa mé paré. Turqia u detyrua qé té béjé cmos per t'i pérmbushur vendimet e Kongresit té Berlinit.Sé pari té gjithé banoréve té késaj krahine ua anuloi nén-shtétésiné e vet, duke i térhequr njékohésisht edhe ushtriné e népunésit osmané (qé nga korriku i vitit 1878) dhe duke i rrethuar nga té gjitha anét kéto vise per té penguar ardhjen e cdo ndihme dhe per té zhvilluar presione e shantazhe gjithé-faréshe me qéllim qé f i gjunjézojé e té dorézohen ata!Kjo shihet mé sé miri nga Proklamata me té cilén Porta e Larté iu drejtua banoréve té késaj krahine:"Territori i rrethit té Gucisé dhe Plavés ka mbaruar té jeté pjesé e shtetit dhe Perandorisé sé té madhit Sulltan (...) per kété shkak secili kundérshtim kishte me qené i paligjshém. Ju dhe familja e juaj i nénshtrohi té keqés nga e cila qeveria e mbretit ka pasé déshiré fu ruaj. Per heré té fundit u pérbeton juve Porta e Larté qé té bindeni, ose sé paku t'i pranoni késhillat prindore qé té sigurohet fati i atyre né mesin tuaj té cilét do té heqin doré nga rezistenca dhe té lañé token e dorézuar". Pérvec késaj, Porta késaj popullsie i ofronte edhe shpérngul-je kudo qé ata té déshirojné, brenda Perandorisé Osmane, duke u premtuar edhe pajisje té nevojshme per ta ndihmuar shpérnguljen si dhe mjete per jétese. Menjéheré Ali-be Gucia e mbajti njé mbledhje gjithépopul-lore né Livadh té Kovacit, ku pasi ia sqaroi popullit gjendjen e krijuar u muar vendimi dhe u lidh besa qé té mbrohet vendi gjer né pikén e fundit té gjakut. Kur jemi te kjo mbledhje duhet pérmendur edhe njé detaj qé e hasim né traditén popullore (te pleqté):Per vendimin e marré duhej té dérgohej njé delegación prej 3 vetash né Cetiné per ta njoftuar Knjaz Nikollén. Por duke u kryer mbledhja Ali-be Gucia e kérkon edhe mendimin e Dukés (vojvodés) sé Vuthajve, Ahmet Zenelit-Gjonbalaj. E kur i trego-jné se ai éshté i sémuré né shtrat i dérgon disa djem qé ta sjellin medoemos. Kur e sollén né kal, ai u drejtua Ali-beut me kéto fjalé: "Pashé - ashtu e quante populli até, as me vdeké s'po don me m'lané - a?" Kurse Aliu ia ktheu: 'Vatani éshté né rrezik, s'kemi kohé as me vdeké - Ahmet-agé". Duke i shp-jeguar se ?'kané vendosur, Ahmeti e qortoi dhe i tha: "Pashé, s'qenke i men?ur, he medet per ne. Me ia dérgua Knjaz Nikollés até delegación, ai i detyron ata té nénshkruajné, dhe Knjazi e lajméron Evropén se m*u dorézue Plava e Gucia!? Po na duhet ta presim Knjazin né kufl, e t'i mbrqjmé vorret tona"! Si tha Ahmeti, ashtu edhe u bé. Né té njéejtén mbledhje u pajtuan té gjitha gjaqet e ngatérre-sat dhe i caktuan 500-600 djem vullnetaré per té zévendésuar ushtriné e térhequr osmane né

kufl, pérballé té cilit qé nga gushti i vitit 1878 u renditén forcat malazeze, té komanduara nga Bllazho Petroviqi. Njé numér vullnetarésh u caktuan edhe per mbrojtjen e rendit e qetésisé - si njé lloj policie né vend. Pasi pra popullsia e késaj krahine i refuzoi té gjitha "bémirésité" e Sulltanit, ai e dérgoi per né kéto ané Mehmet Ali-pashé Maxharin, i cili kishte qené edhe delegat i Stambollit né Kongresin e Berlinit.U dérgua né cilésiné "si komisar me fuqi té jashtézakon-shme per kufljté turko-malazezé". E zgjodh Sulltani mu kété, duke shpresuar se ky do té arrijé t'i bindé krerét e késaj ane me té cilét ishte i njohur qé nga vjeshta e vitit 1857, kur kishte qéndruar né Arzhanicé me repartet e veta ndéshkuese karshi Vasoviqit, por edhe kur, bashké me ta, kishte marré pjesé né Be tejen e Moracés disa vite mé paré. Por si? dihet, u mashtrua edhe Sulltani, edhe Maxhar Pasha. Sepse, ky i fundit, u vra nga kryengritésit shqiptaré, né konaqet e Abdullah-pashé Drenit né Gjakové, mé 6 shtator té vitit 1878. (56). E vrau me doren e vet Col Delia, e jo si? thoté Memiqi: "Bashké me Mic Sokolin (duke aluduar né Jakup Ferrin - R.D.) prej Gashit (qé s'éshté i Gashit fare Mici -R.D.) hyri né saraje té Abdyl-pashés (?) né Gjakové dhe e vrau Mehmet Ali-pashén". Nga kjo bindemi se Mustafa Memiqi s'e njeh fare historiné e popullit shqiptar?! Athua si ka dégjuar kéto vargje, edhepse shpesh e me shumé déshiré kéndohen né odat e burrave né Krahinén e Plavés dhe Gucisé:

"Col Delia fort piskati:Vet pojes pashén p'e ?arti".Por éshté miré qé Memiqi e pranon se: "Angazhimi i paré ushtarak i pjesémarrésve té lévizjes sé rezistencés nga Plava e Gucia u krye bashkérisht me ushtriné e flseve té Malésisé sé Gjakovés dhe veté Gjakovés (ushtriné e Lidhjes sé Prizrenit -R.D.) né ndeshjet me gjeneralin osman, Mehmet Ali-Pashén, ditét e para té shtatorit té viüt 1878". Ndérsa, Xh. Gosturani thoté: "Pjesémarrja aktive e burrave té Plavés e té Gucisé né betején e Gjakovés shpjegohej, qofté nga rreziku qé u kanosej atyre drejtépérsédrejti nga Kongresi i Berlinit, qofté nga aférsia gjeograflke e Plavés me Gjakovén, por edhe besa shqiptaré i kérkonte ata si pjesémarrés té Lidhjes". Eshté me réndési té ceket kétu edhe njé konstatim me interés i M. Memiqit: "Né kohén kur Mehmet Ali Pasha arriti né Prizren, e gjersa bénte lufté né Gjakové, delegacioni i Principatés sé Malit té Zi, i pérbéré nga vojvoda Simo Popoviq, sekretari i Knjaz Nikollés - Serdar Niko Matanoviq dhe Vojvoda Gavrillo Vukoviq - si njohés i gjuhés franceze (...) arriti né Andrievicé mé 1 shtator 1878". Por, kur merret vesh se éshté vraré Ali-pashé Maxhari, Knjaz Nikolla ia dérgon njé letér Ali-be Shabanagajt (Gucisé -R.D.) duke i shprehur habi se si edhe ai ka qené i pérzieré né kryengritjen kundér té deleguarit té Sulltanit". 

Lidhur me kété ngjarje té madhe (kété vrasje) Grimi - pér-faqésuesi anglez per territorin e Shqipérisé dhe Malit té Zi, lajméronte mé 15 shtator té vitit 1878, qendrén e vet né Londér se: "Nuk duhet harruar se Sulltani asnjéheré nuk ka pasur autoritet té vérteté né Malet e Shqipérisé dhe tashti ka fare pak té ngjajé qé Porta té béjé até qé deri mé sot ka qené e pamundur".Në Prizren (pas vrasjes së Maxhar Pashës) nga Komiteti Ndërkrahinor i Vilajetit të Kosovës, Ali be Gucia u emrua Komandant i Shtabit Ushtarak per mbrojtjen e kuflrit verior të edhe me pjesëmarrjen e vet, me kundërvënie ndaj njësive té armatosura me té cilat komandonte Mehmet Ali Pasha dhe në likuidimin e tij flzik. Né té njëjtën mënyrë u paraqitën edhe ndaj Muhtar Pashës..." 

Shqipérisé, per té eilen detyré u falenderua dhe e dha betimin para Kryesisé sé Lidhjes Shqiptare té Prizrenit. Pas vrasjes sé Mehmet Ali Pashés, Sulltani né Kosové né vjeshté té vitit 1879, e dérgon me té njéjtén detyré (si pashain e paré) komandantin e Rumelisé, Ahmet Muhtar Pashén, té pér-cjellé nga 22 batalione, i cili, nga frika se mos po e péson si i pari, u ndal né Prizren e mé voné kaloi né Peje, duke e mbajtur qé nga andej nén njé kontroll rigoroz Krahinén shqiptare qé e shqetésonte Evropén e asaj kohe, dmth. né njé shtebrethim té ploté. Ahmet Muhtar Pasha dukej se e kishte té qarté se: "... i ekspozohej njé pérgatitje dhe vendosmérie té ploté qé edhe me armé t'i kundérvihen trupave té rregullta osmane nése do té vinin né kéto ané, me qéllim qé me forcén e armes t'i detyrojné t'i pranojné vendimet e Kongresit té Berlinit. Kété e treguan

Kryetrimi kelmendas: Nikë Leka - PepajMali i Zi, i pakënaqur me rrjedhat e ngjarjeve, e akuzoi Valiun e Shkodrës - Hysen Pashën, gjoja se po e përkrah lëviz-jen popullore në Guci (të eilin e shkarkoi Sulltani nga ai post) dhe në të njëjtën kohë grumbulloi força të mëdha në kufi të l'laves e Gucisë dhe herë pas here bënte presione e provokime të llojllojshme. Në Arzhanicë e masakruan, e plaçkitën dhe ia dogjën shtëpinë Vesel H. Shabajt. I dogjën stanet e Pepajve dhe në stan u dogj Kune Drejaj, pastaj stanet e Gerçarit, duke i vrarë ca barinj dhe plaçkitur bagétiné. Madje barinjté e vrare i béné copé copé, i futen né thasé dhe i rrokullisén shpatit, duke léné né to njé letér, ku thuhej: "Kéto viktima i dérgohen Ali-pashé Gucisé". Né fshatin Zagraje e plaçkitén njé vajzé, e cila duke kaluar kah Maja e Valit, kérceu nga njé maje e u copétua. Edhe sot ajo maje quhet "Maja e Vajzés".Pastaj e dogjén xhaminé e Pepajve dhe e masakruan Mulla Osman Çelen, duke i grabitur me dhuné edhe 3 vajza nga ky fshat dhe Arzhanica, té cilave "u kishin preré gjinjét dhe i kishin léné té sakatosura". Nga ana tjetér, fuqité e médha vendosén ta dérgojné komi-sionin e vet per t'ia caktuar Malit té Zi kufijté e rinj me Turqiné, duke ia dhuruar atij kéto troje?! Komisioni kishte arritur né Podgoricé dhe béhej gati té nisej né detyré. Ishte vera e vitit 1879. Por pasi né ndérkohé i arriti njé letér nga paria e Krahinés né fjalé qé e kishte shkruar né marréveshje me Komitetin Ndérkrahinor té Kosovés (né Prizren), u detyrua té heqé doré nga ky udhétim i pakrye. Né até letér gjejmé sa vijon:Guci mé 3/15 gusht 1879... "Zotérinjve - Komisionit té Fuqive té médha per caktimin e kufljve té Malit té Zi,Kam marré vesh se Ju jeni dérguar nga qeverité tuaja respektive per caktimin

e kufljve té Malit té Zi dhe se keni arritur né destinacionin tuaj.Caktimi i kufljve nuk do té mund té pérfundohet pa pélqimin e té gjithé Shqipérisé dhe pa pjesémarrjen e pérfaqé-suesve qé gézojné pushtet té ploté dhe té rregullt.Té caktosh pa kéta kufirin, sipas déshirés dhe intrigave té Malit té Zi, do té ishte e pavlerehme dhe na, pa pjesémarrjen e pérfaqésuesve té Shqipérisé soné, nuk do té pranojmé qé té léshohet as edhe njé pllambé nga toka jone.Kemi nderin, sipas njé vendimi té marrur né mes nesh, per t'u béré té njohur kété sitúate, né ményré qé ju té merrni masat e duhura".Pasojné flrmat e njerézve qé e quajné veten anétaré té "Komitetit té Gucisé per shpétimin popullor". Kété komision, apo sie e gjejmé shpesh né dokumente, me

Letra e Parisé se Plaues e Gucisé, derguar Komisionit ndérkombétar per caktimin e kufijve.emrin Komitet per shpétimin popullor, e zgjodhén né njé mbledhje gjithépopullore té mbajtur te Krojet e Ali-pashé Gucisé - si? quhen sot, né té eilen Ali be Gucia e mbajü edhe kété fjalim: "Posa e mbaruam punen né Gjakové (dmth. mbledhja duhet té jeté mbajtur diku gjaté pranverés, apo né nilim té veres sé vitit 1879 - R.D.) ku atje, sie e keni marré vesh, populli e zhduki prej késaj dynjaje murtatin (tradhtarin) Mehmet Ali-pashé Maxharin, u kthyen né krahinén tone té gézuem se e gjithé Kosova u lidh me ne, e gjithé Arbnija do té najapé ndihmé.Atje pashé e ndégjova se té gjithé kané lidhé besé me deké me ne, prandaj mos humbisni durimin, por pritni, se kjo nuk është vetëm puna jone, por e gjithë Arbënisë". Në të njëjtën mbledhje u aprovua edhe lista e Shtabit ushtarak për udhëheqjen e mbrojtjes së kësaj krahine në krye me Ali be Gucinë.

Në shtab ishin edhe: Sylejman Vokshi, Haxhi Zeka, Ali Ibra, Jakup Ferri, Mulla Jaha, Kadri Bajri, Filip Çeka, Isuf Sokoli, Husi i Shaban Beut et). Në bazë të gjithë kësaj që u tha del se: "... Gucianët dhe Plavianët s'deshtën të ndiejnë, as për vendimet e Kongresit të Berlinit, as për apelet, fermanet dhe proklamatat e Sulltanit, as për intervenimet dhe protestât e fuqive të mëdha, as për bisedimet në mes të A-H dhe Malit të Zi. Madje as për fuqinë e armâtes së Perandorisë Osmane, e cila në mënyrë permanente i frikësonte dhe kërkonte zgjedhjet më të mira se si kishte mundur me fuqinë e armâtes t'i bindë dhe nënshtrojë. Përmendet se atëherë në Kosovë kishte 39 batalione të rregull-ta të ushtrisë osmane"! Dihet se njerëzit më të shquar për organizimin e rezistencës nga kjo krahinë ishin përveç Ali be Gucisë edhe: Husi i Shaban Begut, Rexhepagaj, Mulla Jahë Musiqi, Jakup Ferri, Selman-agë Kurti, Nuro Sejdirexha, Abdyl-be Tesheviqi, Halil-agë Mullafejziu, Halil Sejdi, Agan Nuri, Nue Shahmani, Orner Shabaj, Mehmet dhe Bilall Shehu, Rushid Jakupaga, Nuradin Bejta, Mehmet-agë Jakupi, Ahmet-agë Beqiraga, Orner Bashuli, Man-agë Shehu, Ali-agë Kurti, Ajdin-agë Kurti, Ali Koja, Alush Smajli Haxhaj, Curr Mehmeti dhe Mehmet Asllani- të Hotit, Ali Nova, Hysë Kastrati, Daut Musliu, Orner Haxhia- i Nokshiqit, Nue Ferataj, Bali Dema - i Martinajve, Mehmet Mulliqi, Smajl Bajraktari, Bali Shpendi, Hysen Haxhiali, Abdullah Bekteshaj, Gal Kolina, Huso e Sylë Radonçiqi, Abdullah Gruda, Adern Qorri, Fehrat Nikoçi, Arif Bashi, Brahim Jakupi, Ulaj dhe Ahmet Zeneli, Gjonbalaj, që populli e njeh si këshilltar personal të Ali be Gucisë (sic pamë edhe në një rast më lartë).Këtyre u bashkangjiten edhe: Haxhi Zeka, nga Peja, Isuf Sokoli e Filip Çeka - nga Shkodra, Ali Iber Neza - nga Gashi, Qerim Delia, Mic Sokoli e Man Avdia - nga Krasniqja, Beqir Bajraktari - i Drenicës, Jah Salihi, Kadri Bajri, Çel Shabani, Zhuj Selmani, Dem Isufï, Hajdar Feku dhe Rexhë Avdia - tëRugovës, Bido Gjoleka i Kurveleshit, Myrteza-agë Batusha, Nik Leka i Kelmendit, Kurt Asllani e Nuro Kurti - të Podgurit, Prel Tuli i Nikaj-Merturit, Ali Bajraktari - i Vranocit, Rrustem Uka, etj.Është me interés të përmendet këtu se M. Memiqi të gjithë mbiemrat e atyre që i përmend nga këta që i cekëm më lartë i shënon me prapashtesën sllave VIQ, edhepse e din mire se, në atë kohë, të rrallë kanë qenë mbiemrat me atë prapashtesë në këtë krahinë. Prapashtesën VIQ e kanë pasur vetëm familjet malazeze dhe ca familje malazeze të islamizuara, si p.sh. Radonçiqët. Këtë prapshtesë në mbiemrat e të gjithë banorëve të Plavë-Gucisë me rrethinë e imponojnë me force malazezët pas tetorit të vitit 1912 kur, bashkë me mbiemra ua ndërrojnë edhe fenë, gjegjësisht kombësinë për çka do të bëjmë fjalë më vonë.Se vërtetë është fjala këtu për një krahinë thjeshtë shqiptare (në atë kohë me mbiemra pa prapashtesën famkeqe VIQ) tre-gon më së miri Raporti i konzullit A-H Lipih, dërguar Ministrisë së Jashtme në Vjenë nga Shkodra më 12 mars 1880: "Shqiptarët e kësaj krahine flasin shqip dhe pjesa më e madhe e tyre, nga origjina janë kelmendas. Ky fis shkon deri në Rugovë të Pejës".

(75).Në shtator të vitit 1879 Knjaz Nikolla pasi konsulltohet me konzullin rus në Cetinë, Jonin, vendos të okupojë me force Plavën e Gucinë. Për këtë e lajmëron vetëm ministrin e vet të luîtes - Pllamencin.Pra në msheftësinë më të madhe e nis luftën kundër shqip-I a rêve në këtë krahinë."Veç në fund të tetorit të vitit 1879, Mark Milani e pushtoi i ije karakollë te fshaü Pepaj, (në Qafë të Xhamisë - R.D.) e në lilluil të nëntorit të dytin, te Arzhanica". Kështu pra, forçat malazeze të armatosura, përveç tjerash, edhe me 10 topa, të komanduara nga Mark Milani - vojvoda i Ki içit dhe ai i Vasoviqit - Todor Milani e filluan sulmin e befa-sisliëm më 1 nëntor 1879 në drejtim të Plavës, që në të vërtetë ishle një sulm provues, të cilin e zbrapsin shqiptarët. Shqiptarët u mobilizuan shpejt e shpejt duke e bërë planin e Bl il rirjes së forcave të veta:I'laven duhej ta mbronin forçat e Plavës - të komanduara nga Mulla Jaha, Nue Shahmani e Bilall Shehu, ato të Rugovës - nga Kadn Bajri, të Rekës - të komanduara nga Myrtez-agë Batusha pastaj ato të Gashit, Junikut, Strellcit, Vranocit, Vokshit Podgurit' Krasniqes, etj.Që të gjitha këto força u renditën përgjatë kufirit shqiptaro-malazez, duke filluar që nga Bjelluha e Çakorri e gjer në lumin Lim.Në anën tjetër të Limit, në Pepaj, po ashtu u renditën forçat e rrethit të Plavës, të komanduara nga Ajdin-agë Kurtaj, Ali Koja dhe Avdyl R. Pepa.Komandant i të gjitha këtyre forcave ishte Jakup Ferri, e për zëvendës e kishte Çel Shabanin e Rugovës. Përgjatë kufirit prej Vermoshit e gjer mbi Pepaj shtriheshin forçat për mbrojtjen e Gucisë, të komanduara nga Ali-be Gucia v |jër zëvendës i kishte Bali Demën e Ismajl Omeragën si dhe Bali Shpendin.

Kuvend burrash në Malësi

Në përbërje të këtyre forcave ishin: ato të Gucisë, Vuthajve, Martinajve, Kelmedit, Shkodrës, Dukagjinit, etj. Mark Milani sulmoi përsëri kah fundi i nëntorit (1879) në drej-lim të Plavës, anës s ëdjathtë të Limit, nëpërmes fshatrave Arzhanicë e Velikë, ndërsa Todori në drejtim të Gucisë, anës së majtë të Limit, nëpërmes të fshatit Pepaj, por edhe nga Vizitori.Këto fshatra i dogjën dhe i bënë rrafsh me tokë! U zhvilluan përleshje të papara në mes të forcave ndërluftuese, përleshje gjoks më gjoks dhe malazezët u detyruan të zbrapsen duke i lënë nëpër këto fshatra 267 të vrarë, katër flamuj, e boria dhe arma-lime të llojllojshme. Ndërsa nga pala shqiptare mbetën 200 të vrarë e 300 të plagosur.Në Qafë të Previsë u vra edhe Ismajl Omeraga, kokën e të cilit c dërguan në Cetinë. Këto beteja më së miri na i përshkruan gazeta "Zëri i Shqipërisë" që e udhëhiqte patrioti A. Kullurioti, arbëresh nga Greqia: 'Tri halalione malazeze nën komandën e vojvodës Mark Milani, për-paruan mjaft gjer afër Plavës më 23 nëntor, po atëherë sulmuan sliqiptarët në numër të madh dhe i detyruan ata t'ua mbathin këmbëve dhe, pasi shqiptarët kishin zënë më pare urën nga ku ktluheshin malazezët, këta të fundit u detyruan që ta kalonin lumin në not dhe kuptohet se pësuan shumë humbje. Të nesër-iiHii sulmuan me shumicë, por u mundën përsëri". l'as dyjavësh, më 4 dhjetor 1879, u përsëritën sulmet malazeze. Marku me 4000 ushtarët e vet arriti gjer në Nokshiq, por përsëri 11 nda me humbje, pasi

që Jakup Ferri ia bëri një trik (mashtrim) ( li ike u shtirë se u thye e kur e futi në kurthë armikun, e sulmoi me 3000 luftëtarë shqiptare.Dihet se këtu u vranë 30 shqiptare e u plagosën 40 të tjerë.l(i sa për humbjet e armikut mësojmë nga konzulli francez në Shkodër: "... u vranë 700 malazeze, ndërsa 74 koka dhe 4 fla-ini ij u çuen triumfalisht në Guci". Ndrësa M. Memiqi, që këtë betejë e merr si më kryesoren -I i iftôn e Nokshiqit, thotë: "... numri i përgjithshëm i të vdekurve është rreth 1000, përafërsisht në mënyrë të barabartë nga njëra dhe ana tjetër (?)". Në Nokshiq, u vra edhe njëri nga udhëheqësit e vullnetarëve të Vranocit të Pejës - Muzli Syla, që ishte njëherësh edhe vëlla i Jakup Ferrit. E kemi me borxh të theksqjmë se në këto luttera u dalluan sidomos rugovasit. Këtë e konfirmon edhe konsulli francez në Shkodër, në letrën që ia dërgon Parisit më 13 dhjetor 1879: "... Sulmuan (rugovasit - R.D.) pararqjet malazeze që ndodheshin afër fshatit Velikë (më 4 dhjetor - RD.) Batalioni malazez, i koman-duar nga Vuksan Musikini i zbrapsi sulmet duke i detyruar që të tërhiqeshin në fshatln Nokshiq. Vullnetarët Plavianë, si dhe banorët e këtij qyteti u erdhën në ndihmë. Pas një luftimi, u shpartalluan forçat malazeze plotësisht dhe nuk mundën të mer-rnin asnjë ndihmë për shkak të rritjes dhe daljes jashtë shtratit të lumit Lim". Nga diplomatët e huaj mësojmë edhe për një betejë tjetër të dhjetorit të këtij viti ku malazezët pësuan po ashtu disfatë. Ambasadorit osman në Vjenë i erdhi më 14 janar 1879, një telegram nga Stambolli ku thuhet: "... malazezët kanë sulmuar natën e dites 26 dhjetor fshatin Meteh që gjendet në një largësi prej 1 ore nga Plava dhe kanë grabitur afërsisht 200 krerë bagëti. Të nesërmen, duke u nisur me força të rëndësishme nga tre drej-time të ndryshme mbi Gucinë dhe Plavën populli u ka bërë një qëndresë të forte. Pas një lufte të përgjakshme në të cilën malazezët kanë pasur shumë të vdekur dhe të plagosur dhe në të cilën kanë gjetë vdekjen 40 shqiptarë, e 50-60janë plagosur". Është arritur që t'i rimarrin fshatrat Velikë e Arzhanicë që ishin pushtuar nga malazezët më pare.Këto disfata të njëpasnjëshme dhe të papritura e detyruan Mark Milanin të bëjë një përgatitje më solide e më të kujdesshme dhe në janar të vitit 1880, me 12 batalione (12.000 ushtarë) të armatosur deri në dhëmbë të sulmojë përsëri pozicionet e vull¬netarëve shqiptarë që ishin rreth 8.000 veta, të armatosur shumë më dobët, por me një vullnet të çelnikët për mbrojtjen e varreve të të parëve të vet.

Nurari i luftëtarëve të sjellë nga Mali i Zi për këtë rast, është diskutabil. Duket se ka qenë shumë më i madh se sa u cek më lartë. Këtë e konfirmon edhe ky citât: "... sipas burimeve zyrtare ii kohëve të fundit, 25-28 batalione armike me një effektiv që i kalonte të 14.000 ushtarët të stërvitur në kushtet e një ushtrie h ircgullt, të pajisur me pushkë, mitraloza, e topa, prapa të cilëve qëndronte edhe Rusia Cariste". Se numri i ushtarëve malazeze ka qenë vërtetë i madh tregon cdl ic lakti se në "Andrievicë u ndërtuan 8 furra për pjekjen e I u ikfis j)ër ushtarë me një kapacitet prej 12.000 okësh ose 18.000 kg në dite". Sulmit të janarit i parapriu edhe një letër e Knjaz Nikollës, që ia dërgoi Ali be Gucisë në fillim të këuj muaji të viti 1880: "Ushtria naltëmadhërisë së tij, do të marshojë për të okupuar Krahinën c Plavës e Gucisë me vendim të Kongresit të Berlinit. Edhe Sulltani, Abdyl Hamiti i është shtruar atij vendimi. Për këtë O Ali Beg s'ke arsye të kundërshtosh dhe nuk të bën dobi Lidhja e Prizerenit....' iulmet malazeze u bënë përsëri nga dy drejtime:Marku me .5000 ushtarë sulmoi përsëri anës së djathtë të Limit në drejtim të Plavës.Kurse Todori me 7.000 të tjerë e sulmoi Gucinë, nga ana e majt e Limit dhe atë prej 3 drejtimesh: Andrievicë-Libovicë- Gerçar, VMtor-Martinaj dhe Murinë-Pepaj.Forcat e tjera ushtarake duhet t'i kenë lënë në rezervë?Edhe Shtabi ushtarak shqiptar me forçat e Lidhjes Shqiptare u përgjegj me të njëjtën mënyrë:Jakup Ferri me 4.000 vullnetarë ishte përballë forcave të mark Milanit në mbrojtje të Plavës.Ndërsa Ali Be-Gucia me 3.000 të tjerë ishte përballë forcave të Todor Milanit, në mbrojtje të Gucisë.Força të tjera të shumta shqiptare rrinin rezervë. Nga ca burime të kohës del se gjithsej në front dhe jashtë tij kishte rreth 20.000 luftëtarë.Se vërtetë duhet të ketë qenë numri i madh i forcave shqiptare në rezervë, e

dëshmon edhe një letër e konzullit britanik, dër-guar nga Prizreni më 2 tetor 1879, ku thuhet: "... këtë mëngjez une pata një vizitë interesante prej një anëtari të Liges Shqiptare të quajtur Ali Ibra (...) Thuhet se ai i ka 5.000 njerëz të armato-sur, të gatshëm për t'iu bindur urdhërave të tij". (90).Ndeshjet e para të ushtrive ndërluftuese u bënë më 7 e 8 janar të viti 1880, kur Ali-be Gucia i theu keq malazezët në Gërçar, Vizitor e Martinaj dhe i dual përpara Todorit në Pepaj.Në këto beteja Todorit iu vranë 2.000 ushtarë dhe 500 kuaj, një top e shumë arme të tjera i mbetën në fushat e betejave! M. Memiqi shton se: "Në këtë betejë (në Pepaj - R.D.) u zunë edhe dy flamuj rus, të cilët më vonë Ali-beg Shabanagaj (Gucia - R.D.) ia dorëzoi Sulltanit në Stamboll dhe ata si duket i ndihmuan që mos ta dënojë". Kjo tregon më së miri për interesimin dhe pjesëmarrjen e Rusisë në këto luttera.Pas kësaj fltoreje të shkëlyeshme, Aliu i kaloi ca força të veta në sektorin e Plavës, në ndihmë të Jakup Ferrit, i cili ia bëri edhe një trik Mark Milanit, duke u tërhequr përpara tij, gjoja se është thyer. Se Mark Milani ishte i sigurt në fltore para se t'i sulmojë for¬çat vullnetarë shqiptare tregon ky detaj: "... ishte nisur me bind-je të plotë që do ta dënojë Ali-beg Gucinë dhe plavianët. Në atë Vojvoda Milan (Milan Vuku -R.D.) duke e paraparë disfatën, ia ktheu: Shko Marko, veç ruaju se kësaj here Ali-Beu mos po të bëhet pashë"! Ndërsa, se vërtetë ai mendoi se i theu forçat e Jakup Ferrit dhe e muar Nokshiqin pa lufté tregon edhe ky citat: "Arnautét, té cilét filluan té ikin e kéta (malazezét - R.D.) i ndiqnin pérm-bas, sidoms kucianét (...) Né até ndjekje, Kuci nuk pat kujdes per prapashpindén dhe pjesét e veta anésore.Késhtu me pakujdesiné e vet ua ofruan mundésiné Arnautéve qé t'i sulmojné me forca té médha drejté né shpindé". E sa ishte i bindur dhe krenohej me Atoren e arritur, shihet edhe nga sjellja e Markut né Nokshiq:"... hyri né njé kullé amaute, e zdathi njérén gizmé dhe filloi té pije kafe, (...) e zoja e shtépisé né té cilén ishte Mark Milani iu drejtua Vojvodés me fjalét: Plak, mbathe cizmén se llogaris qé mé voné s'do té kesh kohé"! Por derisa Marku e pushtoi Nokshiqin, né aférsi té Plavés dhe u ul té pije kafe, Jakup Ferri, pasi i asgjésoi urat dhe trap-at né Lim e futi ushtriné malazeze né kurthé. Pérballé i kishte mbrojtésit e Plavés, té udhéhequr nga Mulla Jaha, djathtas -kah Cakorri, ishin vullnetarét nga Rugova, Rrafshi i Dukagjinit, Kosova dhe Malésia e Gjakovés, majtas ishte Limi i turbullté dhe breg mé breg me ujé, ndérsa nga prapa sulmoi veté Jakupi me ushtri né bashkéveprim me rugovasit.Té parét né lufté, nga drejtimi i Plavés sulmuan hotianét, né krye me trimin e njohur té kétyre anéve, Alush Smajlin-Haxhaj, me kushtrimin: "Nima e Zotit - pushka e Hotit". E gjithé kjo pérgatitje, shtyrje e kundérshtyrje, zgjati tri dité, qé ishin dité mjaft té liga, me boré dhe acaré, per té cilat letrari malazias, Trifun Gjukiq

thoté: "Nga té ftohtit e asaj kohe binin zogjté e ngriré nga ajri"! Kulminacioni i luftés arriti mé 11 janar 1880, kur shqiptarét kaluan né ofenzivé nga té gjitha anét.U zhvillua beteja legjendare e Nokshiqit. Pérdorej kryesisht shpata e jatagani. Cka do té thoté se u zhvillua lufta gjoks per gjoks gjaté téré dités. "Kucét u mbrojtén trimérisht edhe késaj here, sikurse gjithéheré, duke depértuar népér rradhét e shpeshta té shqiptaréve (...) sepse kthimi pas u ishte ndérpre-ré. Askush s'donte té dorézohej, por cdokush luftonte per jeté a vdekje. Vdiqén edhe oflcerét Gavro S. Dedoviq dhe pop Nesho Mirkoviq".Njé kéngé malazeze e pérshkruan késhtu kété sitúate dramatike:

"Lim se muti, Vojvoda se luti,Sto mu nosi mrke Crnogorce"(Limi turbullohet, Vqjvoda hidhërohet,pse ia mon malazezët e mrrolët).

Ka shënime se beteja ka zgjatur gjithsej 5 orë. Këtu forçat malazeze u thyen keq, dhe ia mësyn Limit për ta kaluar e gjetur shpëtimin në anën tjetër të tij. Por shumica prej tyre u mbytën në të. Ndërsa Mark Milani, i kapur për bisht të kalit të vet, mezi që e kaloi atë dhe iku duke e lënë shtabin e vet, dhe më se 3000 ushtarë të vrarë, të plagosur dhe të zënë rob, e sa e sa të tjerë i bante Limi i shqetësuar:"Mark Milani se në Previ, Shikjon Limin me dyrbi, Çka ka Limi qi shkon zi?Kuku Nane, asqert e mi "- këndoi më pas rapsodi popullor.

Ndersa per trimat vullnetar shqiptare i njejti kendon:

"Fjale e rrept' na shkoi Sulltanit,dil e shifna n'fushe t'mejdanit,as Berlini, as Stambolla,nuk vendos per trojet tona.Djelt e Plaves shpirtin ta therin

n'jatagana ta vene asqerin,nuk lane kend me u shkele te pragu,Se i ka ba huta nga çarku"! "Jane te ruajtura deri ne ditet tona dy letra qe vullnetaret nga Shkodra, pjesemarres ne keto luftera, u shkruajne familjeve te tyre per pershtypjet e perleshjeve te pergjakshme. Ne to flitet per ndeshjet trup per trup, me pushke dhe jatagana, per flamujt qe iu moren arrnikut, per entuziazmin luftarak, etj". (100).Ndersa nje nuse malazeze e posa ardhur nga Kuci, duke e shikuar betejen dhe Limin, i cili bante malazeze, e tera e gervish-tur, piskatet: "Kuku per mua me mbaroi fisi". Ne fushen e nderit mbeten edhe 1.000 luftetare shqiptare, me afer 600 te plagosur." Ne kete lufte ra heroikisht edhe komandanti i forcave mbro-jtese te Plaves, luftetari ketij qyteti, Jakup Ferri, zbatuesi i tak-tikes luftarake te terheqjes se shtire te forcave shqiptare dhe te kundersulmit te befasishem te mevonshem qe coi ne shpartal-limin e plote te ushtrise malazeze. Per kete hero flasin edhe keto vargje:

"Ndizet flake Plave e Guci,tuj ba lufte me dymbdhet mi,Jakup Ferrit, tuj dal frymana i ka pre tridhete kaptina"

Ose:

"Padishah me t'kallxue seri,tridhete vet i ka pre nji njeri, n'dvetsh per emen ashte Jakup Ferri".

Pérveç kétij trimi né kéto beteja rané edhe kryetrimat: Sadik Hamza, Qel Shabani, Kurt Asllani e Nuro Kurti. Pastaj hotíanét: Rrustem e Etem Isi, Hysenaj; Uké Shabaj, Ramé Veseli e Osman Mehmeti; Zhuj Selmani i Rugovés - per té eilin Mark Milani i kishte porositur ushtarét e vet qé né fillim té betejés:

"Kush ma bjen Zhujin gjallé,n'dymbédheté mij po e baj té paré, n'dash Vqjvodé, ndash bajraktar"!

Pra, si edhe mé paré, edhe né kété betejé shkélqyen trimat e Rugovés: "Rugovasit turren edhe mé shumé nga Cakorri e né Cikusha e pérfundojné betején" Kété e déshmojné edhe kéto vargje popullore:

"Demé Isufl, trim si fjera,bie n'Nokshiq e i nxierr 3 krena,Si sokol po i ndihmon Rexha,Rexh Avdia i Avdi Smajlitfyt per fyt me djemt e Markut,Mark Milani po ban be,Me kési trimash kurr s'jem pre" .

Por edhe Alush Smajli i Hotit, per té cilin rapsodi popullor kén-doi:

"Alush Smajli i Hotit TKujt,Sod mbi Shkje m'asht çue lugatSiell m'tagana sa ku asht tue muejté Si po t'nxierte huj népér shpat"Éshté fakt se Martinajt, Vuthajt, e té thuash krejt Gucia me irethiné kané luftuar né kufi mé Mal té Zi pre] Vermoshit e gjer te Qafa e Xhamisé né Pepaj, kundér forcave té Todor Milanit, té udhéhequr nga Ali be Gucia qé kishte per zévendés Bali Demén dhe Bali Shpendin. Kurse njé pakicé prej tyre ka marré, pjesé né Luftén e Nokshiqit.Prej Gucisé né kété betejé merr pjesé Avdyl Mérkuli (bajrak¬tar i késaj qyteze) "i cili u vra sé bashku me shtaté véllezérit e tij, duke ia pasuar bajrakun njeri-tjetrit" (108).Pastaj, prej Vuthajve merr pjesé bariu, Bajram Musa-Dedushaj, qé ato dité gjendej me dhen né Zabel, pérmbi Plavé. U qet dhenéve per gjashté dité sané e bjen né Nokshiq e i pret tre krena malazezésh. Qé bashké me 300 té tjeré i ekspozon né Kodér té Smajl-agés né Guci, ku u ekspozua edhe koka e "harambashit" malazias, Nenadit, qé ia kishte preré né dyluftim né luftén e dhje-torit 1879, trirni Sadri Murseli Kukaj. U dalluan edhe femrat e Nokshiqit:Motra e Zhuj Selmanit nga Rugova e martuar né Nokshiq -Kajé Selmanja, qé:

"S'kish kené ciké, po ish kené krajlicé Shtaté veté i preu sakicé"! .

Pastaj, Hata e Nokshiqit qé po ashtu me sakicé i preu 8 ushtaré té armikut, qé i patén hyré né shtépi népér njé túnel dhe qén-droi gjersa e dogjén me gjithé shtépi.Njé femér tjetér e Nokshiqit (Çika e Nokshiqit - siç quhet né literaturé) i shpétoi 100 luftétaré shqiptaré qé digjeshin né njé kullé, per cka Jakup Ferri ia dhuroi njé pushké me 100 fisheké. Si edhe shumé femra té tjera té késaj krahine qé ü dalluan né pérgatitjen e ushqimit per vullnetaré, té veshmbathjes, té bart-jes sé arméve e té municionit, bartjes dhe shérimit té té plago-surve, etj, té udhéhequra nga bashkéshortja e Jakup Ferrit -Pemba. Éshté shumé interesant se si malazezét i minimizojné humb-jet e veta né kété

betejé:"Né lufté dhe né valét e Limit - thoté njéfaré Qulafiqi, e humbén jeten 400 kuças e bratonozhiqas, ndérsa teprica shpétuan"! Por megjithaté ata pranojné se: "... shqiptarét né té vérteté ishin né pozitat mbrojtése té tokés sé vet, prandaj edhe lufta (aftésité luftarake) e tyre ishte ndryshe, sepse ishin té motivuar né mbrojtjen e shtépive té veta dhe té ekzistencés sé vet". Edhe qeveria e Malit té Zi "éshté munduar t'i mshefé sa ka qené e mundur (...) kéto humbje té médha per shkaqe politike". Nga e gjithë kjo kuptohet se pse malazezët e paraqesin aq të vogel numrin e të vrarëve të vet. Bile Knjaz Nikolla në memoaret e veta e paraqet si fltore të madhe të malazezëve vrasjen e 1.000 shqiptarëve, ndërsa humbjet e veta s'i përmend fare. (116).Por, pa marrë parasysh atë, me rëndësi është se Plava e Gucia i thyen vendimet e Kongresit të Berlinit dhe po ai Kongres u detyrua të kërkojë nga shqiptarët t'i ndërprejnë luftimet pasi këtë gje e kërkonte Knjaz Nikolla dhe në vend të kësaj krahine ia cak-toi Nikollës Krahinën e Hout dhe të Grudës, duke llogaritur se ata janë të besimit katolik, e do të pranojnë më lehtë për të hyrë nën Malin e Zi. Kjo u bë me propozimin e ambasadorit italian në Stamboll - Kortit (Çorti).Por u mashtruan keq, se edhe këto i mbrojti ushtria e Lidhjes së Prizrenit, e udhëhequr nga dega e saj në Shkodër. Atëherë fuqitë e mëdha Malit të Zi, sic dihet ia dorëzuan Ulqinin në nën-tor të vitit 1880, pasi që e bllokuan nga deti, e Turqia e Mali i Zi nga toka, edhepse popullsia e tij dhe forçât vullnetare bënë një qëndresë mbinjerëzore. Këto luftëra kanë rëndësi të madhe në historinë e popullit shqiptar, kur dihet se aksionet e para ushtarake të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, të cilat, në sajë të patriotizmit e vullnetit popullor, Lidhja i përfundoi me sukses si në Plavë e Guci ashtu edhe në Hot e Grudë.Si të tilla patën një jehonë të madhe në botë. Këtë e ilustron më së miri Memiqi: "Rrallë mund të gjendet mendoj një rast i tillë i internacionalizuar për kah pamja jo aq e rëndësishme, që ka dhënë shumë shkaqe për intervemrrün e fuqive evropiane dhe rreth të cilës u bë një luftë aq e gjerë diplomatike, sic është rasti i Plavë-Gucisë". Patrioti arbëresh nga Greqia në gazetën e vet "Zëri i Shqipërisë" për këto fltore, në mes të tjerash shkruan: "... mbasi e kuptuan (shqiptarët - R.D.) se dorëzimi i Gucisë dhe Plavës është njëlloj sikur t'ua hapin dyert e Shqipërisë të huajve, u betuan që anke-sat e tyre t'ia transmetojnë Evropës më mirë me krismën e pushkëve". Ndërsa Xh. Gosturani me plot të drejtë konstaton: "Lufta për mbrojtjen e Plavës e të Gucisë provoi se edhe një popull i vogel, por i bashkuar si një trup i vetëm, kur bën një luftë të drejtë, i vendosur gjer në vdekje për të mbrojtur trojet e tij, fïton kundër nji armiku shumë më të madh dhe shumë më të armatosur se verja". Duhet përmendur edhe këtë, se pas Luftës së Nokshiqit, malazezët asnjëherë tjetër gjatë historisë nuk patën guxim të hapin luftën frontale me shqiptarët.

Madje pas thyerjes së tyre te ura e Rzhanicës (në Hot e Grudë) Hodo-be Sokoli - kryetari i Shtabit ushtarak të Shkrodrës dhe Ali-be Gucia - kryetari i Shtabit ushtarak të Kosovës, u muarën vesh t'i sulmqjnë forçât malazeze në thellësi - përtej kuflrit njëri nga Tuzi e tjetri nga Plava e Gucia, me qëllim që ta deryrojnë "Knjaz Nikollën që të hiqte dorë njëherë e përgjithmonë nga lakmia e tij për trojet shqiptare (...) Pritej vecse miratimi nga Komiteti Kombëtar i Lidhjes Shqiptare. Por udhëhe-qësit e tij, për t'iu shmangur ndërlikimeve ndërkombëtare që do të shkaktonte mësymja shqiptare, nuk e pranuan propozimin e dy shtabeve ushtarake"!? Për të gjitha këto ngjarje udhëpërshkruesja angleze, Mis. Edi Durham shkruante: "Për fat të keq Mali i Zi u shpërblye më tepër me toka shqiptare (në Kongresin e Berlinit -R D.). Kjo ishte një padrejtësi e madhe. Shqiptarët kishin luftuar për kombësinë e tyre aq burrërisht sa edhe malazezët, dhe kurrë nuk e kishin humbur autonominë e tyre lokale. Luftuan në rreptësi edhe i ndaluan malazezët të pushtonin Plavën, Gucinë dheTuzin". Ndërsa diplomat! A-H në Shkodër - Shmuker shtonte: "Fuqia e Lidhjes e theu atë ushtri malazeze (...) Shqiptarët luftuan të udhëhequr nga ideja kombëtare". Pas Atores në këtë krahinë u organizua një e kremtë e mad¬he, që zgjatl dite të tëra. Pasi u identiftkuan të vrarët dhe i var-rosën në varrezat e përbashkëta në Plavë, AU be Gucia mbajü një fjalim: "O ju shehit (dëshmorë) që dhatë jetën për këtë vatan! Në sajë tuej, në sajë të gjakut tue] të derdhun në hyxhym (sulm) kundër Cernagores, shpëtoi e bekueme, vatani ynë i amshuem. Krahina jonë dhe gjithë Arbanija nuk do t'ju harrojnë sa të jetë jeta. Nipat e stërnipat do t'ju këndojnë kangët e trimnisë. Nipat e stërnipat do t'ju falen mbi vorr. Edhe tl, shpirtmadhi Jakup Ferri, tl na Ie atë name e jehonë për me shpëtue kët vatan. Do të jesh i paharruem për të gjith brezat e Arbnisë. O ju bjeshkët e Nemuna! A ashtë gjykue pre] orës së maleve e pre] zanave të bjeshkëve? A vallzojnë shtojzovallet për Atoret tona mbi ordinë e Knjaz Nikollës? A u këndoni kangët e trimnisë Jakup Ferrit, Çel Shabanit, Zhuj Selmanit, Nuro Kurtit e Kurt Asllanlt?

Edhe mbi varrin e kétyre shehitéve sot po japini fjalén, po japim besen se do ta mbajmé edhe tash e mbrapa vatanln tone po simbas amanetit té té paréve e simbas luftés qé bamé sot, e té mésojmé brezin e ri, djelt, nipat e stérnipat qé edhe ata té luftojné késhtu si luftuem ne. Mbasardhésit tone le té marrin shembull prej gaziut (heroit) Jakup Ferrit, e Ismail Omeragés. Té rite mos ta harrojné se té gjithé jane té nji gjakut e véllaznije, jane stérnipat e Skenderbeut.E muerrt vesh qé té gjithé se Mark Milani me ordi kapérceu lumin Lim dhe ordija e tij u derdh fushés sé Nokshiqit deri né Komarushe, ngjitun shehrit té Plavés dhe fushés sé Rracinés deri né aférsité e kalasé sé qytetit, né anén tjetér, Jakup Ferri ishte aty qé diti me manovrue me forcat tona, i vendosi kodrave, faqeve e majave, si pérreth Plavés ashtu edhe Gucisé e pastaj tuj zbritun i rrethoi forcat anmike e i thyen menjéheré.O Ali Ibra, o Man Avdia, o Kadri Bajri, o krené e bajraktaré! Qé té gjithé ju ishit krahu i djathté i Jakup Ferrit: Si kreshnikét e dikurshém Muji e Halili, sulmuet ordiné e Mark Milanit prej Qafes sé Çakorrit, prej Qafés sé Diellit dhe e rrethuet anmikun.Ju o sokola mali, qé sot jeni gjallé, e shéndosh e miré, qé jetoni e gézoni sé bashku me ne, pashé zotin, t'i mésoni edhe tash e mbrapa mashkujt tuej (djelminé) qé té luftojné per vatan, se vatani ashté pérmbi gjithécka, e kemi sé bashkut dhe ashtu na patén lañé edhe gjyshét e stérgjyshét tañé.O ju flsniké, té krahinés soné! Ta dini se e kemi gjithmoné per amanet per t'i ba hyzmet vatanit dhe kétij memleqetit (popullit). Qe Cika e Nokshiqit qé mundi té shpetoj prej zjarmit ma tepér se 100 burra né nji kullé té Nokshiqit. Malazezét i kishin ngu-jue dhe u kishin vu zjarrin. Ajo e ndihmoi shum Jakup Ferrin. Kétu ka shum gra si kjo qé luftuen barazi me burrat". Me té kthyer né sarajet e veta afér Vrujes né Guci, Aliu nga ballkoni i shtépisé sé vet e mbajti edhe njé fjalim té zjarrté:"O memleqet i Gucisé!

Ju dhe bijt e tuej luftuat me trimni per vendin tone té pér-bashkét, per két krahiné té bukur e té mrekullueshme, per két toké té shenjté, gjithmoné té vaditun me gjak.Nuk ishte lufta e paré kjo. Vendi yné ka luftue shekuj me rad-hé kundér anmiqve: kundér latinéve, kundér malazezéve, e kundér osmanllinjeve, pra lufta per vatan ka qene e asht krenaria e lav-diaeflsittone. Pse te paret tane kane luftue? Pse luftuem edhe sot? Luftuem per erz e namuz (ndere), per vatan, ne luftuem te gjithe se bashku ne saj tande, o memleqet, me ndihmen e gjithe arbanaseve.Musaflret po na largohen. Ne i pershendesim dhe po i lutirn te mos na harrqjne. Atyne u urojme udhe te mbare. Rrnofte gjithe Arbnija! Le te cuditet vete Sulltani, te shtate krajlite e ma teper ata te sllaveve se ne, arbanasit, luftuem pa allat (mjete).E cka do te thote Kongresi 1 Berlinit dhe kryetari i Gjermanise, Bismarku. Ata do te thone se Krahina e Arbanaseve, Plave e Guci e thyen Knjaz Nikollen e fuqishem. Pra ata qe thonin se s'ka Arbnl e arbanas sot me siguri jane ba pishman". (Dihet se pas mbylljes se oeshtjes se kufijve te Turqise me shtetet ballkanlke, Porta e Larte e dergoi gjeneralin e vet me famekeq -Dervish Pashen, per ta shuar Iidhjen e Prizrenlt.Ky erdhi ne Shkup me 7 prill 1881 duke i sjelle me vete 20.000 ushtarë të stërvitur e të armatosur gjer në dhëmbë, pëiveg tjerash, edhe me 138 topa të markës "krup".Duke e pare rrezikun nga kjo ushtri, Malësia e Gjakovës, e udhëhequr nga patriotët Ali Ibër-Nezaj, Mie Sokoli etj, më 8 prill 1881, tubohen te Varrët e Shalës, përmbi Valbonë rreth 5.000 veta, në mesin e të cilëve kishte mjaft luftëtarë edhe nga Krahina e Plavës dhe Gucisë. Aty u vendos që 3.000 veta të shkojnë në mbrqjtjën e Prizrenit, kurse 2.000 të tjerë të dalin në kufirin e Malit të Zi, i cili i kërcnohej përsëri Plavës dhe Gucisë?!Në luftërat që u zhvilluan në Shtimje e Carralevë, nën udhëhe-qjen e Mie Sokolit, muarrën pjesë shumë luftëtarë nga kjo krahinë. Madje ca nga ata edhe u vranë: Elez Isufi dhe Rexhë Breca-Selimaj, dhe u plagosën shumë të tjerë. (126).Me këtë demantohet edhe thënia e Memiqit se: "Ata (plavianët e gucianët - R.D.) s'kanë marrë pjesë në lëvizjet dhe luftërat për autonomi dhe pavarësi të shqiptarëve, të cilat u zhvilluan nën udhëheqjen e Ymer Prizrenit (...) Në konfliktet me ushtrinë osmane, të komanduar nga Dervish Pasha dhe njësitë e Iidhjes së Prizrenit me të cilat ka komanduar Sylejman Vokshi, plavianë e gucianë s'kapasur". (127).Sa i përket autonomisë duhet të shërbehemi me këtë citat: "Në Kosovë veprimet e armatosura filluan në Sanxhakun e Prizrenit (ku bënte pjesë edhe Plava e Gucia - R.D.) qysh në muajin dhje-tor 1880 me një varg sulmesh nga ana e fshatarëve kundër admin-istratës osmane. Fill pas tyre u ngritën banorët e Prizrenit, të cilët dëbuan nga qyteti i tyre mytesarifin e sanxhakut së bashku me nëpunësit e huaj. Brenda pak ditëve, krahina të tjera si Gjakova, Luma,

dhe Gucia u pastruan gjithashtu nga adminis-trata perandorake dhe u bashkuan me pushtetin e ri që u ngrit në Prizren".(128).Prandaj me plot të drejtë mund të konkludohet se shqiptarët e Plavës dhe të Gucisë me rrethinë ishin në korrent të ngjarjeve në atdhe edhe në këto ditë vendimtare, qoftë në luftë për autono¬mi e bashkim kombëtar, qoftë në kuii për ruajtjen e krahinës nga sulmet hakmarrëse malazeze, apo në luftë kundër hordhive ndëshkuese të Dervish Pashës.Është interesant që në këtë kohë të përshkruhet pak më gjerë-sisht personaliteti dhe qëndrimi i Ali be Gucisë - pas gjithë atij autoriteti dhe fame që e arriti në popuil, por edhe në botë, si strateg i pare i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, i cili, në kiye të një pjese të forcave të saj, u bëri ballë forcave të Knjaz Nikollës dhe i theu vendimet e Kongresit të Berlinit.Pra, ky, pas Sylejman Vokshit ishte njeriu i dytë i Lidhjes së Prizrenit me merita më të mëdha ushtarake e komanduese të forcave të saj, që i mbrojti kufljtë e veriut shqiptar.Është Agamemnoni i shqiptarëve - si? e quante Fishta. Ai me endje i mbante veshur rrobat kombëtare-shqiptare, dhe kur, Ali Ibra e ngacmoi - në sarajet e tij pas Luftës së Nokshiqit: "Pasha, hiqi këto rroba e vish uniformen tande, vesh rrobat që duhet të vesh një pashë", u përgjegj: "Jo, o Ali Ibra, kjo ashtë vesha jonë, kjo veshë, këto rroba e shpëtuan krahinën tonë. Ju me kët veshë e thyet Mark Milanin". (129).Në "Historinë e Popullit Shqiptar" e gjejmë si anëtar të grupit të moderuar të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, i cili në Kongresin e Dibrës, të mbajtur në tetor-nëntor të vitit 1880 në mesin e 300 delegatëve, u dallua me angazhimin e tij për "fomiimin e Vilajetit të Shqipërisë", dhe bashkë me Iliaz-pashë Dibrën "e miratuan n Ihe tezën e Abdyl FYashërit për ta realizuar vilajetin autonom KH6 anën e veprimeve të armatosura". (130).Por si për gudi, dhe për fatkeqësinë e tij më të madhe, po në këtë Histori (në këtë libër) e gjejmë edhe këtë konstatim: "Sapo 11 vendos në Ferizaj (Dervish Pasha më 8 prill 1881- R.D.) ai u dërgoi një ultimatum forcave të Lidhjes (së Prizrenit - R.D.) I luke i kërenuar se do të merrte masa ndëshkimore të rrepta kundër atyre që do të qëllonin me arme ushtritë osmane.Krerftt (radikalë - RD.) dhe vullnetarët e Lidhjes nuk lëvizen pozitat e tyre. Vetëm feudalët kapitullues, midis tyre edhe All pashë Gucia, u paraqitën të Dervish Pasha, duke i shprehur I K'snlkërinë e tyre ndaj sulltanit dhe duke dënuar aksionin auton-miiisl ic Lidhjes së Prizrenit" (131).»iI >as një verzionit që është ruajtur në popuil del se: Pas Luftës |fl N( ikshiqit dhe rënies së Lidhjes së Prizrenit Ali-be Gucia iu I M . gjeg) thirjes së Sulltan Hamitit II, apo "Sulltanit gjakatar" -iv e qt ianin shqiptarët, dhe i përcjellë nga bylykbashi i bajrakut ir Vüthajve - Smajl Ujka, Brungaj, Omer-agë Plava e ca të tjerë, .ii i lil në Stamboll. Mendohej se Sulltani do ta dënonte pse s'u |ihti ibindur urdhërave të tij. Por ndodhi e kundërta. Nëvend la (l<;nojë ai ia dha graden e gjeneralit ("mir-miran") dhe prej vitit 1881 quhet Ali-pashë Gucia (edhe pse kështu populli e qua-jti gjatë gjithë luftërave për mbrqjtjen e Plavë-Gucisë) dhe emro-het si sanxhakbe i Sanxhakut të Pejës.

Për përparimin e tij në kierarkinë osmane ka shumë supoz-ime: Se shumë i ndihmuan dy flamujt rusë të kapur në luftë me malazezë më 8 janar 1880.Mendohet se i kanë ndihmuar shumë edhe plavianët që punon-in në administratën (suiten) e Sulltanit në Stamboll - sic ishte p.sh. Omer-agë Plava (Medunaj).Apo, ka mundësi që t'i ketë ndihmuar edhe fakti që e eek në një rast Aleks Buda: "... ishte e qartë se për mbrqjtjen e integritetit të zotrimeve të saj ishte vete Porta po aq e interesuar. Në këtë kuptim interesat e shqiptarëve me ato të Portës në këtë moment shkonin dorë për dore". (132).Në favor të këtij fakti shkon edhe ky mendim: "Ali -pashë Gucia ("Grada") e ka te Mitrovica një mal të njoftun. Ai ka qenë udhëhe-qës i kryengritjeve shqiptare e më vonë qeverisë turke, nëpërmes Dervish Pashës (të cilit sic e përmendëm më lartë iu ka dorëzuar në Ferizaj- R.D.) i ka kryer shumë shërbime për cka me inter-venimin e Dervish Pashës arriti autoritetin e tanishëm". (133).Ngjashëm me këtë flet edhe konstaümi që e gjejmë në Historinë e Shqipërisë:"... pasi mori fund qëndresa e armatosur, Dervish Pasha thirri në një mbledhje të vecantë në Prizren të gjithë krerët e rrymës së moderuar (që asnjëherë s'kishin qenë për t'u shkëputur krejt nga Stambolli - R.D.) të cilët pavarësisht se e kishin kundërshtuar qeverinë e përkohshme të Lidhjes Shqiptare u kritikuan për rezolutën që kishin nënshkruar në kuvendin e Dibrës, në tetorin e kaluar në favor të krijimit të një vilajeti të vetëm shqiptar. Dervish Pasha theksoi aty se kërkesa për një vilajet të vetëm shqiptar, qoftë edhe e kushtëzuar nga pëlqimi i Sulltanit, ishte një akt aq armiqësor ndaj Perandorisë Osmane sa edhe kryengritja e armatosur. Si rrjedhim, të gjithë krerët e moderuar, të cilët e dënuan me shkrim idenë e vilajetit autonom, u konsideruan të falur, madje disa prej tyre, midis të cilëve, edhe Ali-pashë Gucia, u emruan në poste të rëndësishme të adrnin-istratës së vilajetit të Kosovës". (134).Kjo pra duhet të jetë e vërteta për pëiparimin e Ali-pashë Gucisë në postet osmane, por mbetet diskutabile vrasja e tij të Kërshllahet e Pejës - duke dalur në zyre në vitin 1888 (edhe pse s'është aq me rëndësi) nga një ushtar 1 tij - rugovas. Varroset në oborrin e Carshi-xhamisë në Pejë, i cili varr u riparua me rastin e 100 yje-torit të Lidhjes së Prizrenit më 1978.Rreth vrasjes së këtij, tani pashallari osman, ka shumë thashë e thëna:Një verzion thotë se atë e ka vrarë A-H për shkak se gjoja pas¬ka qenë duke e përgatitur një kryengritje në B.H. për ta cliruar nga A-H. Madje edhe se A-H e ka vrarë nëpërmes të Haxhi Zekës, i cili s'paska qenë 1 kënaqur me sjelljet e Aliut ndaj Lidhjes së Prizrenit, pas Luftës së Nokshlqit, etj.!?Ndërkaq një verzion tjetër thotë se vrasjen e kanë përgatitur beglerët e Pejës (aludohet në Begollët - edhepse e kishin dhëndërr) nga gjelozia pse ai po sundonte me vendin e tyre?! (135).Sidoqoftë, jemi të mendimit se Haxhi Zeka s'ka gisht në këtë vrasje. Janë këto vetëm Intriga të armiqve të populllt shqiptar -para së gjithash të sllavëve, për t'i ngatërruar ata në mes veti dhe me këtë rast për t'ia humbur autoritetin

patriotit tonë të njohur I laxhi Zekës.Këtë e dëshmon edhe kënga popullore:

"... por tradhtari koftë i zi,njanin krah ma ka thyma verboj mua njanin sy,e ka marrë si arme tradhtinëedhe e vrau Ali Pashë GucinëAli Pasha me m'pasë qillueMa mirë punët më kishin shkue". (136).

Janë këto fjalë të Haxhiut që i tha në mbledhjen themeluese bè Lil II Ljes së Pejës në vitin 1899.i ;i i përket përzierjes së beglerëve të Pejës, është pak më vc .1 ii ii e lë vërtetohet një gjë e tillë.Vurgjet popullore thonë:

"Të kam thënë ka me t'vra AdemiS'më ka vra hanem Ademi, Adem Goska ia ka ba me syMeta i Balës më bjen allti ..."

Çka do të thotë se vrasësi është quajtur Metë Bala, e jo "Mahmud Rarnin Rugovac" - sic e gjejmë te Memiqi?! (137).Dihet se pas shkuarjes së Ali-pashë Gucisë në Pejë, në krye të Kazasë së Gucisë e sjellin njëfarë Beqir Sitki-beu. Cka do të thotë se pushtuesit osmane s'kishin më besim që këtë krahinë ta lënë në duar të ndonjë kajmekami vendas...Por, prapëseprapë me popull udhëhiqte i biri i Jakup Ferrit, Hasan Ferri, Hasan Jakupi apo sig e quante ndryshe populli: Hasi i Ferrit që ishte një "udhëheqës popullor dhe organizator i aftë, jo vetëm në Plavë, por edhe në tërë Kosovën, me luftërat e njëpasnjëshme qoftë kundër pushtuesve osmane, qoftë kundër shovenistëve fqinj". (138).Ishte pjesëmarrës aktiv - krahas babait të vet, i luftërave për mbrqjtjen e Plavës dhe të Gucisë, gjatë viteve 1875-1880.Kur në vitet e nëntëdhjeta të shek. XIX malazezët përsëri i fil-luan sulmet kundër kësaj krahine dhe atë në formë vrasjeve nga pritat e nga kufiri, plagkitjeve etj, ky patriot e luftëtar i lirisë kri-joi forca vullnetare vendase rreth 600 veta, dhe i dërgoi në kufl me Malin e Zi, duke e penguar kështu edhe lojën me vi të kufir-it në dëm të shqiptarëve. P.sh. kufirin nga Qafa e Previsë (kuiirin ndërkombëtar) malazezët e shtynë deri në Qafë të Xhamisë, në mes të Pepajve e Murinës, ku edhe sot quhet një prrue "Sheu i Kufinit"!! Për këtë qëllim, Hasani organizoi mbarë popullsinë dhe "brenda një nate atje (në Qafë të Cakorrit - RD.) u ndërtua një shtëpi dhe mëngjesi e gdhiu me rojë te dera". Kjo kullë, që më vonë u quajt "Kulla e Hasan Ferrit" ishte si pikëvrojtlm për pla-vianët dhe përcaktonte kufirin në mes të shqiptarëve e malazezëve:

Hasan Ferri duel te sheshi armtë e babës shpejt i ngjeshi dikush gurin, dikush tullen n'majet malit bani kullen". (139).

Edhe në këtë periudhë Krahina e Plavës dhe e Gucisë mbante lidhje të ngushta me viset e tjera të Vilajetit të Kosovës, e sido-mos me Pejën e Prizrenin. Këtë e dëshmon më së miri ky kon-statim: "... në fillim të vitit 1901 vepronte në Prizren një "Komitet Qendror" (i lëvizjes shqiptare - R.D.) për liri e ruajtjen e tërësisë tokësore që i kishte degët e veta në Prishtinë, Shkodër, Guci dhe që zhvillonte një propagandë të gjerë..." (140).Kërkesave dhe protestave të shqiptarëve në disa vise të Vilajetit të Kosovës, si në Prizren, Prishtinë, Mitrovicë dhe në fshatrat e rrethit të Pejës e Gjakovës të zhvilluara në vitin 1903 - sig dihet të udhëhequra nga Sylejman Batusha, e të tjerë iu bashkangjitën edhe shqiptarët e Plavë-Gucisë, me rrethinë të udhëhequr nga Hasan Ferri e Mulla Jaha. Këto kryengritje i shtypën me gjak e me hekur batalionet e shumta osmane të komanduara nga Shemsi Pasha "i njohur për egërsitë e tij kundër shqiptarëve", duke i arrestuar më se 47 udhëheqës të lëvizjes nga Peja e Gjakova dhe 25 të tjerë nga Plava e Gucia me irethinë. Të gjithë i inter-nuan në Selanik. Ndër ta ishte edhe Mulla Jaha - nga Plava, i cili, në burgun e Selanikut ra në kontakt me një nëpunës që e kishte pasur shok shkolle dhe nëpërmes tij del në liri. Këtë ngjar-Je madje e shënuan edhe gazetat greke të kohës, duke e përcjel-lë edhe më një fotografi të Mulla Jahit-Musiqit."Për ekspeditat ndëshkimore të Ruzhdi Pashës, Shemsi Pashës cl). që vranë gra, pleq, foshnje dhe guan në mternim qindra shqip-tnrë" - shkroi edhe gazeta "Drita" e shtatorit 1903. (141).Pas shuarjes së kryengritjes të viteve 1903-1904, në Gjakovë, Pejë, Lumë, Rekë, Mitrovicë e vende të tjera të Kosovës, autoritetet Osmane vendosën ta shkelin edhe Plavën - si vatër të përher-Mlune kryengritëse në krye me Hasan Ferrin, i cili, me punën e tij patriotike arriti një autoritet të lartë te popullata vendase, që ishte halë në sy për beglerët dhe agallarët vendas, posagërisht l »i simdimtarin e Pejës - Xhafer Tajarin, i cili e shfrytëzoi vrasjen e Fejzi-beut Rexhepagajt që ta sulmojë e ta zhdukë njëherë e pergjthmonë këtë pinjoll të Ferrajve, të rrezikshëm për pushtetm bajtesis osmane.Ngjarja u zhvillua në gusht të vitit 1904, kur shumë taborre osmane të Xhafer Tajarit e rrethuan Plavën, të armatosura deri ne dhembë, përveç tjerash, edhe me 2 topa.Por kryetrimit plavian, përveç shqiptarëve vendas - e në rend ltë parë atyre nga Hoti e Vuthajt, i erdhën në ndihmë edhe Malësia e Gjakovës dhe Rrafshi i Dukagjinit.Lufta zgjati 3 ditë dhe pas shumë përpjekjesh, ushtria osmane arriti të pushtojë kullen e Ferrajve të thatë, duke i lënë rreth saj mase 30 ushtarë të vdekur:

"Po pvet pasha i OsmanllisëKu i ka kullat Hasi i Haxhisë?Qe tri ditë e qe tri nettopi zidit (murit) nuk po ia qet". (142).

"U zhvillua luftë e ashpër. Nuk mundën ta shpojnë murin (turqit - R.D.) vee arritën ta kallin kulmin e drurit. Zjarri u zhvil¬lua shpejt në kulm dhe e vështirësoi edhe më gendjen e vështirë të njerëzve në kullë...Plavianët dhe të tjerët trimërisht dhe në befasi e sulmuan ushtrinë turke nga shpina. Duke e pare hutlmin dhe befasinë e ushtrisë turke edhe ata nga kulla kaluan shpejt në sulm drejt topave.Ishte luftë e ashpër, mjaft e vështirë, dhe e rrezikshme për jetën e atyre në kullë. Zgjati me një ashpërsi të njëjtë që nga mëngjezi i hershëm e deri nga ora kater pas dite.Pas kësaj Hasi (Hasan Ferri - R.D.) me vëllezër e kusherinj kaloi në Babinë, jo larg Plavës, ku e ngriti kullen dhe jetoi 1 vit e më shumë si i arratisur nga pushteti turk.Ushtria ia dogji kullen në Plavë, i internoi disa plavianë e ca të tjerë i dënoi me të holla". (143).Ndërsa rapsodi popullor këndoi:

"Hasan Ferri po pisket Thirrma Metin shpejt e shpejtBinaj thastë me flshekë? Këti asqerit me ia shkrepë Çi kanë ardhë me ne me dekë Met Rrustemi na ka vdekë"!

Pra sic po shihet edhe nga këto vargje, kishin ardhur shumë vullnetarë "me vdekë" me Hasin dhe në këto përpjekje të përg-jakshme u vranë edhe shumë prej tyre, e në mesin e tyre edhe trimi hotian, Met Rrustemi-Hysenaj.Kjo ngjarje ia ngriti edhe më shumë autoritetin në popuil Hasan Ferrit dhe tani e tutje ky bëhet tribun i vërtetë popullor i kësaj krahine...

KRYENGRTTJET E VITEVE 1909-1912

Sikurse Perandorinë Romake, Bizantine, Bullgare dhe Serbe, po ashtu edhe atë Osmane do ta gjejë 1 njëjti fat nga luftërat e pandërprera të shqiptarëve për liri e pavarësi kombëtare. Këtë ishin të detyruar ta pranojnë shpesh edhe qeveritarët turq si p.sh.: Kryeministri Haki Pasha, kur në një mbledhje të Qeverisë Xhonturke thotë: "Rreziku më 1 madh i Turqisë, nga të gjitha kombet që jetojnë nën perandorinë tonë janë shqiptarët. Është frikë e madhe nga ky komb se mos zgjohet, mos mëkëmbet e merr dituri në gjuhën e vet, dhe atëherë e mori lumi Turqinë e Evropën (...) Historia e tyre po doli në shesh, është prishja e Turqisë". (1).Dhe për t'i penguar të gjitha këto prej të cilave frikohej kryeministri turk, e intensifikoi shrypjen kombëtare, duke ua mohuar shqiptarëve edhe ato pak të drejta politike e kulturore që ua patën premtuar, kur ata u angazhuan në luftë kundër Abdyl Hamitit dhe 1 sollen xhonturqit në pushtet, dmth kur u shpall "Hyrjeti". Kështu pra me një politike shoveniste otomanizuese, xhonturqit ngjallën te populli shqiptar një urre-jtje dhe revolte të madhe. Shqiptarëve s'u mbeti gjë tjetër vetëm se

t'i rrokin armët si shumë herë më pare dhe të dalin në kryengritje gjithëpopullore, duke filluar që nga viti 1909.Këto ditë, krah për krah me udhëheqësit e tjerë kosovarë gjendet edhe Hasan Ferri, i shoqëruar nga Isa Boletini, me të cilin kishte lidhur edhe krushqi që në vitin 1904, duke ia dhënë të bijen për djalë.Hasani në cdo tubim që mbahej, përfaqësonte Krahinën e Plavës dhe Gucisë, e cila ishte ndër krahinat më të rrezikuara nga lakmitë e Knjaz Nikollës.Ishte prezent edhe në tubimin gjithëpopullor te Verrat e Llukës më 1910, bashkë me vëllezërit e vet dhe bajraktarin e Vuthajve - But Smajlin me nipa: Ali Hlmën e Zeqir Smajlin, Ahmetaj. Me këtë demantohet edhe konstatimi i M. Memiqit kur thotë se: "Në historiografinë e gjejmë se si ca autorë pa bazë (pa të drejtë) Hasan Feroviqa (?) gabimisht e kanë renditur në mesin e të ashtuquajturve "udhëheqësve arnautë" sigurisht ata që këtë anë e Uogarisin si "Arnautiluk" (?!) Pas kryengritjeve të vitit 1909-1910, kur u zhvilluan betejat më të përgjakshme të masave të gjera popullore me bishat e egra të Shefqet Turgut Pashës, si ajo e Kacanikut, Carralevës et], kur kryengritësit nga Plava e Gucia luftuan në rrethin e Pejës. Shqipërinë e posacërisht Kosovën, e përfshiu një terror i shfrenuar. Turqit vranin edhe fëmijë, gra e pleq të pafa-jshëm. U shpall shtetrrethim i përgjithshëm. Carmatosej edhe rrahej populli publikisht. Burgoseshin dhe inter-noheshin kryengritësit, maltretoheshin mësuesit para nxënësve të vet shqiptare, duke e përcjellë gjithë këtë me mbylljen e shkollave, klubeve dhe gazetave shqipe.Por populli u hodh në luftë duke e shpallur kushtrimin nëpërmes të kësaj kënge:

"Kush asht Shqiptar nuk don hyrrjet, lidhim besën si e kern adet, me fitue ose me dekë".

Me cka dëshmohet se kurrnjëherë nuk u përkul populli trim, e luftarak shqiptar.Në këto ditë të vështira Krahina e Plavës dhe e Gucisë u bë kështjellë natyrore, ku u strehuan një numër i mirë kryengritësish dhe udhëheqësit e tyre.Ekspeditat ndëshkuese duke i ndjekur kryengritësit koso-varë dhe ata vendas, e posacërisht Hasan Ferrin, e përfshinë edhe këtë krahinë, për cka flasin më së miri këto vargje:

Dergut Pasha n'gjog të bardhë Has Jakupit po i con fjalë,"Qat manzerre me ma falë" "Qat manzerre s'muj me dhanë tridhet lira m'ka bam".

Se Plavën e vërshuan forca të mëdha osmane gjatë qershorit të vitit 1910 tregon edhe Zekeria Cana: "Brigada e pavarur e Pejës marshoi në Rugovë, doli në Plavë dhe i bllokoi të gjitha shtigjet e kufirit malazez. Kjo manovër u bë me qëllim që kryengritësve që ishin nisur në këtë drejtim në krye me Isa Boletinin t'u bëhej i

pamundshëm kalimi në Malin e Zi". (6).Dihet se shtypjen e kryengritjeve shqiptare të viteve 190-1910 e ndihmuan edhe Serbla e Mali 1 Zi, nëpërmes të konsu-jve, klerit dhe mësuesve të vet, të cilët i prinln ushtrisë osmane, nëpër shtigje e rrugë të shkurtëra duke i kërkuar, zbuluar dhe ndjekur kryengritësit shqiptare.Këtë e vërteton më së miri gazeta "Shqiptari" e dates 2 gusht 1910, që në të vërtetë e citonte atë të Beogradit "Mali Jurnal" ku thuhej: "... Vee kësaj lypset që Serbia e Mali 1 Zi t'i për-gatitin të gjitha fuqltë e tyre, që t'i ndihmojnë turqit ta shuajnë kryengritjen shqiptare, se kjo gjë është në interes të Turqisë dhe të Serbisë". Për t'i arritur këto qëllime të ndyta serbët dhe malazezët s'lenin gur pa lëviz për t'i përcarë kryengritësit shqiptare. Kjo më së miri shihet nga raportet e konsullit serb në Prishtinë, të cilat ua dërgonte eprorëve të vet në Beograd, ku flitej: "se si punohej për të përcarë shqiptarët dhe përfitimet që mund të nxirreshin për qëllimet e Serbisë nga nxitja e grindjes dhe smlrës midls tyre". Beogradl e Cetina punonin pandërprerë edhe " për t'i kom-promituar e tërhequr në anën e vet udhëheqësit më të shquar të kryengritjes si Hasan Prishtinën, Isa Boletinin, Bajram Currin, Idris Seferin etj. Po sa të shumta e të gjithanshme qenë përpjekjet e qeverisë serbe e personalisht të Pashiqit, për t'i bërë për veti ata, aq të mëdha ishin edhe dështimet e tyre". Këtë e vërtetojnë më së miri fjalët që ua thoshte atyre (ser-bëve e malazezëve) Isa Boletini kur përpiqeshin ta bindin të punojë sipas urdhërave të tyre duke ia tërhequr vërejtjen se vetëm shqiptarët s'do të korrin kurrfarë suksesi: "... kemi ven-dosur të ngrihemi në luftë edhe sikur të vritemi të gjithë shqiptarët". Duke e pare vendosmërinë e kryengritësve shqiptare, Monarkia serbe dhe Principata malazeze filluan të merren vesh e t'i koordinojnë qëndrimet në lidhje me këto kryengritje. Para botës t'i paraqesin si lëvizje fetare, duke ua mohuar cdo karak¬ter kombëtar. Madje i ndanë edhe zonat e pushtimit, kuptohet nëse shqiptarët e përzanë Turqinë nga këto troje.Zona pushtuese e Malit të Zi e përfshinte terrenin që nga Peja e gjer në Shkodër e Ulqin (dmth. edhe Plavën e Gucinë me rrethinë).Nga ndjekja barbare osmane dhe ekspeditat ndëshkuese tëKnjazi i shoqëronte shpesh, madje 1 dërgoi ta vizitojnë edhe muzeumin e njohur të Cetlnës, ku ndodhej ekspozuar edhe shpata e Jakup Ferrit, që armiqtë ia kishin marrë ditën e vdekjes në Luftën e Nokshiqit. Rreth kësaj shpate Hasani e Knjazi malazias e zhvilluan këtë bisedë:"K. Nikolla: Ky është jatagani 1 Jakup Ferrit, 1 babait tënd. E doni, se po ua shes?"

Mulla Jaha

Xhavit e Turgut Pashës, dy këta pashallarët më të paskrupullt që i kishte Turqia në atë kohë, udhëheqësit e kryengritjeve shqiptare të viteve 1909-1910 u detyruan të kërkojnë strehim në Mal të Zi: "... Isa Boletini kërkoi nga Qeveria malazeze stre¬him, në emër të të gjithë krerëve të kryengritjes". (11).Knjaz Nikolla, jo vetëm që i pranoi, por edhe i trajtoi si refug-jatë politike dhe ua lidhi njëfarë rroge, sidomos Isa Boletinit, Sylejman Batushës, Sadik Ramës, Bajram Daklanit, Hasan Ferrit etj., me qëllim që, që të gjithë t'i shfrytëzojë më vonë për qëllimet e veta djallëzore, gjë që do të dëshmojnë edhe ngjarjet që pasuan pastaj. Aty u vendosën rreth 300 kryengritës shqip¬tare."H. Ferri: Jo nuk mund ta blejë, se nuk kam shumë para.""K. Nikolla: Nuk po ua lë shtrejtë. Do ta bleni lire."

"H. Ferri: Nuk ke se si të më shesësh lire, sepse shtrejtë të ka kushtuar: rreth 3000 njerëz prej saj kanë mbetur në Nokshlq dhe në lumln Limit.Knjaz Nikolla hesht i turpëruar". (12).Sipas planeve të veta djallëzore, Knjaz Nikolla e sabotoi sa mundi edhe kryengritjen shqiptare në Malësi të Madhe, pasi ata nuk pranuan që në viset e cliruara të ngrisin flamurin malazez. Madje duke i përzënë kryengritësit nga Mali i Zi, ku ishin strehuar pas kryengritjes së vitit 1910,1 detyroi ata t'ia Öllojnë luftës para kohës që ishte paraparë të flllonte kryengrit-ja në mbarë Shqipërinë.E filluan në mars të vitit 1911. Ndërsa "Isa Boletini me shokë, e kuptoi lodrën e Malit të Zi (...) dhe iku i ashpruar, me të gjithë shokët e tij luftarë, nga Mali i Zi tue shkue rishtas në Malet e Kosovës". (13).Së pari Isa kaloi në Guci dhe u vendos në shtëpinë e Ali Muratagës e pasta] kaloi në Vuthaj te Ali (e jo Halil - sic e gje-jmë te S. Luarasi) Brahimi-Ulaj. Prej nga pastaj kaloi në bjeshkët e Decanit... (14).Për ta shtypur kryengritjen e Malësisë së Madhe, Turgut Pasha, përvec 20.000 ushtarëve që i grumbulloi në Shkodër "për t'i venë kryengritësit midis dy zjarrësh, një kolonë tjetër turke ishte nisur nga Gucia në drejtim të Kelmendit, ku pësoi disfatë të rëndë nga kryengritësit afër Selcës". (15).Me këtë kuptojmë se këto ditë edhe në Kazanë e Gucisë gjendja ishte shumë e nderë, për shkak të grumbullimit të for-cave të mëdha osmane që bënin tortura e represalje të papara në popullsinë vendase.Planet shoveniste srbo-malazeze e frikësuan edhe udhëhe-qësin e kryengritjeve shqiptare - Hasan Prishtinën, i cili kërkonte madje edhe të ndërmerren masa mbrojtëse nëpër krahinat e rrezikuara nga këto plane grabitëqare. Në revistën "Kalendari Shqiptar" shkruante: "... pa pare e shpenzime do të krijojshim një ushtri prej burrash, vajzash e grash, ndër vendet ma të ashpra të kufljve ku jetojnë malësorët. Me i armatosë ata me mjetet ma moderne të kohës, me i ndihmue, stervitur, dhe nxituar të mbrojnë vendin kundër fqinjve lak-mues, kjo do t'ishte puna ma e logjikshme ..." (16).Populli ynë pra ishte i shtërnguar të bënte luftë të dyflshtë: kundër pushtuesit shekullor osman për liri dhe kundër lak-mive grabitëqare shoveniste serbo-malazeze, të cilëve asnjëherë s'guxonte t'iu këthente shpinën. Pra luftë në dy fronte: kundër dy pushtuesve, të yjetrit-turkut dhe të riut-malazezit, gjegjësisht serbit. (17).Këta të fundit e ndjeknin këtë politikë kundrejt shqiptarëve: 'Të nxitin crregullime dhe revolta serioze në Shqipëri (kundër osmanëve - R.D.) të cilat duhej të përkraheshin deri në atë pikë sa të krijonin kushte për hyrjen e Serbisë n'aksion kundër Turqisë". (18).Duke theksuar se: "Ideja e autonomisë së Shqipërisë të kup-tohej e të ndjehej si rrezik për të gjithë (shtetet e Aleancës Ballkanike - R.D.). (19).Në këto kushte dhe në këto rrethana u bënë përgatitjet e përgjithshme të popullit shqiptar kundër të sëmures së Bosfrit. Nuk kishte mbetur rrugë tjetër që të hiqej qafet njëherë e përgjithmonë, përvec luftës me arme kundër saj, për t'i sjellë lirinë Shqipërisë, duke u mbështetur, kryesisht, në popullin tonë patriot, trim dhe liridashës.Hasan Prishtina, Bajram Curri, Idriz Seferi, Isa Boletini, Ahmet Delia, Hasan Ferri

etj. secili në krahinën e vet e organi-zonte popullin dhe lidheshin besën për vdekje e liri:"Besa lidhej me këto fjalë: Bajmë be e japim besën e bur-rave, se kemi me ba cfarëdo flije e në kjoftë nevoja kemi me i ba kurban me duar tona robët e femijtë tonë". (20).Më 21-25 maj, 1912 u mblodhën në Junik 250 përfaqësues të popullit shqiptar - kryesisht të Kosovës, por edhe nga viset e tjera shqiptare dhe formuan Komitetin e Kryengritjes së Kosovës me në krye Hasan Prishtinën, i cili më 25 maj e lëshoi një thirrje për të gjithë shqiptarët: "Sot Shqipëria e Verhit dhe e Jugut i kanë kapur armët që me anë të kryengritjes t'i fitojnë të drejtat e natyrshme dhe të siguruara me ligj, që u janë mar-rë. Ajo dëshiron dhe pret ndihmën njerëzore të të gjithë bashkatdhetarëve dhe botës së qytetëruar. Atdheu pret prej nesh bashkimin. Janë afruar minutat, kur do të vendoset fati i Shqipërisë". (21).Si përfaqësues i Plavës dhe Gucisë në këtë kuvend merrte pjesë Hasan Ferri.Në këtë mbledhje u hartuan edhe kërkesat që ishin të ngjashme me ato të Lidhjes së Prizrenit. (Të njihen kufy'të e Shqipërisë, flamuri kombëtar, nëpunësit shqiptare, gjuhë zyrtare shqipja, shkolla shqipe etj.) të cilat kërkesa iu paraqitën Qeverisë turke dhe fuqive të mëdha. (22).Menjëherë, kah fundi i muajit maj, u ngrit në këmbë mbarë Kosova duke kënduar këngën: "Betimit të Kosovës":

"Besa besë nji besë kemi dhënë,Ty Shqipni na të kemi nanë,Besa besë, nji fjalë kemi thanë,Për Shqipni jetën duam me dhanë".

Qendra e Komitetit të Kryengritjes u bë Krasniqja (në Malësi të Gjakovës) prej nga udhëhiqeshin forcat kryengritëse të 23 rretheve shqiptare, duke filluar nga Gucia e Tropoja e gjer te Shkupi e Vlora, të ndara në 4 grupe.Forcat kryengritëse të krahinës së Plavës e Gucisë, pasi lanë mjaft njerëez ta sigurtojnë kufirin me Mal të Zi, të udhëhequr nga Hasan Ferri u integruan në Grupin e pare kryengritës të ashtuquajtur "Grupi i Rrafshit të Dukagjinit".Ky grup i komanduar nga Plaku i maleve tona - Bajram Curri muar pjesë në rrethimin e Pejës më 31 maj gjer më 6 qershor 1912, të cilën e kishte siguruar me forca të mëdha osmane Xhafer Tajari, i ndihmuar edhe nga beglerët e këtij qyteti, të cilin kryengritësit s'mund e cliruan edhepse "... rugo-vasit dhe malësorët (kryesisht nga Plava e Gucia me rrethinë -R.D.) depërtuan në lagjen e Kapeshnicës". (24).Nga Peja, kryengritësit pastaj, pasi u mungonte municioni e armët u detyruan të kalojnë në Guci, më se 2.000 sish: "Ku më 9-10 qershor 1912 i sulmuan kazermat ushtarake, shtinë në dorë një sasi të konsiderueshme armësh e municioni dhe pastaj vazhduan rrugën në drejtim të Krasniqes për t'u bashkuar me kryengritësit e kësaj zone". (25).Nga Krasniqja kalojnë në sulm kundër batalioneve osmane në Qafë të Prushit, duke ua vrarë 300 ushtarë e dhjetra të tjerë duke i zënë robër. Pasi edhe këtu u armatosën si është më mirë, të njëjtit muarën pjesë në clirimin e Rrafshit të Dukagjinit e

Kosovës dhe sulmuan Prishtinën. (26).Të gjitha këto fakte e demantojnë bindshëm M. Memiqin i cili thotë: "Hasan Ferri, edhepse udhëheqës dhe njeri me influ-encë në Plavë e Guci, atëherë nuk arriti që në kiyengritjen e Isa Boletinit, t'i inkuadrojë edhe Plavën e Gucinë..." (27). Atëherë vetëvetiu shtrohet pyetja: Pasi Plava e Gucia nuk u integruan në këto kryengritje, pse Memiqi në ndërkohë thotë: "... pas revolucionit të turqve të rinj kur u vendos "Hyrrjeti" dhe në këtë terren u stacionua një taborr (batalion) ushtarësh të rregullt osmane dhe e fllloi mbledhjen e taksave me mjete të dhunës". (28).Sipas tij del se populli u pajtua me dhunën e nuk u bashkua me "kryegritjen e Isa Boletinit" - cka s'është fare e vërtetë, por përkundrazi ky popuil u bashkua dhe u dallua në atë kryengritje.Kur dukej se Turqia tani më po shkatërrohej dhe Shqipëria ishte në pragun e fitores së autonomisë, qarqet shoveniste Iqinje u ngutën ta përfundojnë formimin e Alenacës

 Hasan Ferri me kryengritësit e vet

Ballkanike, duke u marrë vesh që t'i pushtojnë dhe t'i coptojnë tokat e posacliruara shqiptare dhe ato të Maqedonisë.Kjo aleancë s'ishte gjë tjetër vee, sic konstatonte edhe Komisioni Evropian i ashtuquajtur i Anketës, që erdhi ato ditë në Ballkan: "Aleanca Ballkanike (...) ka qenë në rradhë të pare një mjet lufte (...) kundër tendencave shqiptare për autonomi". (29).Kështu që, kjo aleancë djajsh, kur u bind se Turqia vertete ishte molisur nga kryengritjet katërvjecare, e sidomos nga kjo e fundit (1912) dhe pasi që shqiptarët e cliruan edhe Shkupin - kryeqytetin e Vilajetit të Kosovës, u bënë gati t'i vëjnë në veprim planet e veta djallëzore. (30).Duke e vërejtur rrezikun që po u kanosej trojeve tona, Hasan Prishtina me patriotët (udhëheqësit) e tjerë shqiptare u detyrua ta përfundojë marrëveshjen me Sulltanin, i cili pranoi

Veprimet kryesore të kryengritësve shqiptare gjatë vitit 1912

më 14 gusht 1912, të "14 Pikat e Hasan Prishtinës" - sic quhen në Histori, sipas të cilave shqiptarët i fitonin një varg të drejtash ekonomike, politike, administrative e kulturore. (31).Kuptohet se nuk u fltua ajo autonomi çfarë ishte kërkuar në fillim, sepse patriotët nuk mundën të ngulin këmbë për fltimin e saj, pasi tani më forcat ushtarake të monarkive të Ballkanit ishin tubuar në kufijtë e Shqipërisë dhe cdo moment pritej sulmi i tyre.Kështu pra muar fund kryengritja e vitit 1912, gjegjësisht kryengritjet shqiptare të viteve 1909-1912 kundër pushtuesit (ë kalbur pesë shekullorë osmane.Për kryengritjen e viüt 1912 Hasan Prishtina shkruan: "Kjo kryengritje na ka dhënë eksperiencë të madhe (...) Me të vërtetë, patëm flllue me u organizue ma themelisht se përpara, por cka të bajshim, mbasi mbas pak kohe krisi Lufta Ballkanike, e cila i qiti poshtë të gjitha planet tona".

LUFTËRAT BALLKANIKE

Pas kryengritjeve katërvjeçare (1909-1912) dhe shponjes së ushtrisë osmane nga trqjet tona, vendin e saj fllluan ta zënë ushtritë shoveniste serbe, malazeze, bullgare dhe greke.U vërsulen ato, si një llavë e tërë ujqish grabitqarë dhe të lërbuar me qëllim që, jo vetëm ta okupojnë e copëtqjnë këtë vend, por edhe ta plackisin e të hakmirren për

disfatat që i kishin pësuar nga luftërat me shqiptarët këtu e 30 e ca yjet më pare - në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.Krahas sulmeve në drejtim të tokave shqiptare, monarkitë shoveniste të lartëpërmendura popullit tonë i drejtoheshin me inesazhe, manifeste dhe thirrje demagogjike "për luftë të për-bashkët" e "jetë të lumtur vëllazërore"?Ndërsa boten për-piqeshin ta bindin se "po i realizqjnë të drejtat e veta historike në Kosovë" dhe se do ta luajnë "rolin qytetërues ndaj flseve të egra e barbare të barinjve të Adriatikut" të cilin rol, sipas tyre, po e pranojnë vullnetarisht këta të fundit si: "fenë, kombësinë dhe misionin qytetërues" të tyre (shteteve Ballkanike). (1).Sa u përket "të drejtave historike" të serbëve në Kosovë, Akademiku Rexhep Qosja përgjigjet kështu: "... shtetin e tyre serbët më së pari e kanë formuar në Rashkë. Kurse në Kosovë dhe territoret të tjera të Ballkanit jugor kanë ardhur në fund të shek. XII (pas vitit 1180).Në Kosovë, ku i kanë gjetur shqiptarët e pushtuar prej Bizantit, serbët ishin pushtues, që po e zgjeronin mbretërinë e tyre. Sundimin e tyre në Kosovë, ndërkaq, serbët do ta hum-basin pas luftës me Turqit në Fushë të Kosovës, më 1389. Kjo dmth. se e drejta historike e shqiptarëve në Kosovë, si pasard-hës të ilirëve është më e yjetër se e serbëve". (2).Ditët e para të sulmit barbar të ushtrive Ballkanike, ndër shqiptare dhe udhëheqësit e tyre u duk njëfarë hutie, e përcjel-lë me habi dhe jogjeturiüNdodheshin në dilemë të madhe:Tu bashkangjiten fuqive Ballkanike kundër Turqisë?Ti ndihmqjnë Turqisë kundër tyre?Apo, të luftojnë kundër të dyjave: pushtuesit të yjetër dhe atyre që po vinin? (3).Më në fund erdhën në veti. Organizata patriotike shqiptare "shoqëria e zezë për shpetim", dhe Komiteti shqiptar "Shpëtimi", mbajnë mbledhje në shtëpinë e patriotit Sali Gjuka-Dukagjini, në Shkup, më 14 tetor 1912, nën udhëheq-jen e Nexhip Dragës dhe vendosin t'i drejtohen Evropës se: "Populli shqiptar po i kap armët jo për ta mbrojtë ekzistencën e Turqisë, në Ballkan, por për t'u dalë zot tokave të veta. Pra sido që të jetë fati i luftës, populli i Shqipërisë ngul kambë për një Shqipni të lire e me një formë qeverisjeje të vetme. Në mbledhjen u dalluan: Mithat Frashëri, Bedri Pejani etj. (4).Një vendim të tillë e pat paralajmëruar edhe gazeta "Liria e Shqipërisë" e dat. 5.10.1912, kur shkruante: 'Të gjithë sajemi Shqiptare (...) të marrim armët dhe të mbrqjmë kufijtë e mëmëdheut tonë, duke kërkuar autonominë e Shqipërisë". (5).Nga e njëjta mbledhje dual një delegacion me detyrë që ta organizojë shpëtimin e atdheut dhe t'i mbrojë të drejtat e shqiptarëve pranë diplomacive evropiane kudo që të gjen-deshin ato, në Ballkan apo më larg.Delegacioni në fjalë, duke mbledhur nënshkrime nga populli arriti më 22 tetor edhe në Pejë e Carrabreg të Decanit, ku të organizuara nga Bajram Curri mbaheshin, mitingje protestuese gjithëpopullore. Edhe këtu muar shumë nën¬shkrime nga të pranishmit e edhe nga paria e Plavës e Gucisë që gjendeshin në këto mitingje dhe vazhdoi rrugën për në Shqipërinë e Mesme e të Jugut me të njëjtën detyrë. (6).Po në tetor malazezët sulmojnë në drejtim të Tuzit, Plavës dhe Gucisë. Dhe pas ca betejave të lehta me forca osmane, tanimë të molisura e të shkallmuara nga luftërat

me shiptarë që detyrohen të tërhiqen në drejtim të Pejës e të Decanit duke e shfrytëzuar mbrojtjen e trimave shqiptare të vendosur që të vdesin për trojet e të parëve, të cilët ia lëshonin rrugën ushtrisë malazeze të përgatitur e të stërvitur vite me rradhë, vetëm pasi e shndërronin tokën arbërore në pelgje gjaku.Para hyrjes në luftë, Mali i Zi i kishte 35600 ushtarë, 106 topa, dhe 12 mitraloza.Pasi Krahina e Plavës dhe Gucisë ishte vend shumë strategjik, të thuash, ishte gelësi për hyrje në Rrafsh të Dukagjinit dhe Malësi të Gjakovës e më gjerë, atje vrapuan në ndihmë Bajram Curri, Bajram Daklani, Niman Syla, Sadik Rama, Ramadan Zaskoci e trima të tjerë, të përcjellë nga njerëz të armatosur, ku bashkë me Hasan Ferrin, e orga-nizuan qëndresën.Në këtë krahinë arriti këto ditë edhe turkofili e renegati rnalazez Riza-beg Kryeziu, që kaloi menjëherë në Guci për t'u ndihmuar forcave të mbetura turke që të tërhiqen me sa më pak humbje! (7).Betejat më të përgjakshme kundër ushtrisë malazeze u zhvilluan në vijën kufitare: Vizitor-Qafë Xhami (Pepaj)-Arzhanicë-Cakorr - për ta mbrojtur Plavën, dhe Vermosh-Greben-Zeletinë-Vizitor - duke e mbrojtur Gucinë. Vetëm për një ditë në Greben janë vrarë e plagosur 90 shqiptare, pjesa më e madhe e të cilëve ishte nga Vuthajt.Me forca malazeze komandonte gjenerali famëkeq Radomir Veshoviqi, që e kishte në dispozicion një brigade të Vasoviqit të Epërm, e cila ishte pjesë përbërse e njësive të armatosura, të ashtuquajtura të Lindjes, të komanduara nga Janko Vukotiqi.Pas humbjeve të mëdha në të dy anët, shqiptarët detyrohen të tërhiqen para armikut shumë më të madh në numër, më të ushtruar dhe me armatim më modern të kohës dhe atë pas një lufte, të thuash, fyt për fyt. Këtu plagoset Sadik Rama, e plagë më të lehta merr edhe Bajram Curri.U tërhoqën vetëm atëherë, kur Janko Vukotiqi u detyrua t'i dërgojë në këto luftëra edhe kater batalione të armatosura, përvec tjerash, edhe me 2 topa. Qëndresa e fundit u bë në urë të Plavës, ku u vranë shumë mbrojtës të saj, në mesin e të cilëve edhe Shelko H. Hasangjekaj. (8).Gazeta "Glas Crnogoraca" në Cetinë, lajmëroi më 11 tetor 1912: 'Të shtunën në 6 ora ushtria e jonë e muar qytezën e Plavës e në 7 ora e muer qytezën e Gucisë me rrethinë, pa asnjë rezistencë nga ana e Turqve (...) Sot u vendos nga ana e jonë pushteti edhe në Guci. Turqit (popullsia vendase se turq s'kanë gjetur fare aty - R.D.) kanë filluar t'i dorzojnë armët.Ushtria turke ka ikur në drejtim të Babinës". (9).Sic dihet nga historia, kah fundi i Nëntorit 1912, duke kalu-ar nëpër ca metropole të Evropës, Ismajl Qemali, Luigj Gurakuqi, etj. arritën në Vlorë, ku duhej ta shpallin pavarës-inë e Shqipërisë.Përvec delegatëve të ftuar nga të gjitha krahinat e banuara me shqiptare, aty i gjetën edhe 400 luftëtarë kosovarë, të udhëhequr nga Isa Boletini. Në mesin e tyre ishte edhe Bub Binaku, Ulaj. (10).Më 28 Nëntor 1912. u shpall Shqipëria e pavarur, si rezultat i natyrshëm i kryengritjeve katëryjecare shqiptare 1909-1912.Delegatë nga Plava, Gucia, Peja dhe Gjakova në Kuvendin Kombëtar të Vlorës u

dërguan: Rexhep Beu, Mithat Frashëri, Bedri Beu dhe Sali Gjuka, Dukagjini - i cili, në këtë kuvend, u zgjodh edhe "këshilltar në përbërje të pleqësisë (senatit)". (11).Po këto ditë, gjersa në Vlorë po rilindte Shqipëria, në Krahinën e Plavës e Gucisë, Radomir Veshoviqi bënte masakra të papara në histori!Pasi i pushtoi këto gryka iu drejtua Valbonës - duke u bazuar në porosinë e malazezëve vendas (rajës) se pa pushtuar Valbonën, atë kështjellë natyrore të Malësisë, nuk mund ta pushtojë as Shkodrën!?Valbonën, Veshoviqi e sulmoi nga drejtimi i Qafës së Borit.Pas Kollatës e dogjën shtëpinë e Rexhë Mehmetit, Metaliaj duke e djegur edhe Rexhen në tëü E pastaj hynë në Valbonë, ku jetonte vëllazëria vuthjane - Selimaj, të cilët u ngujuan në kullë.

Pas një qëndrese mbinjerëzore mbetën të vrarë të pesë djemtë e Haxhi Alit, Selimaj: Mushak Haxhia Brahim Haxhia Sherbet HaxhiaPrrok Haxhia dheAbdyl Haxhia.

Nga kjo shtëpi shpëtoi vetëm i biri i Sherbetit - Haxhiu 17 vjecar, i cili pasi që e vret një oficer malazez ngujohet në një shpellë, bashkë me një plakë. Kur e thrrasin të dorëzohet në "besë" ky e qet plakën përpara të cilën e korrin në derë të shpellës. Atëherë Haxhiu s'pranon të dorëzohet derisa ia jep "besën" vete Veshoviqi, i cili e merr me veti dhe e bashkon me të internuarit e tjerë nga kjo krahinë në Nikshiq, ku ndejti 6 muaj dhe e liruan me të tjerë. (12). Këtë ngjarje e ilustron edhe kënga popullore:

Krisi reja përbi male,Nuk janë re por pushkë Shqiptare,Veshoviq klysh i Serbisë,Si ke njoftë djemt e Shqipnisë,S'njeh Shqiptar e s'njeh Shqipninë.Se ke njoftë Mushak HaxhinëNë Valbonë ushtrinë e KralitE hanë korbat gurve t'zallit.

Pasi që kthehet nga Valbona, Veshoviqi kalon në Decan e Gjakovë, duke e lënë në Plavë-Guci me rrethinë një batalion ushtarë të përbërë nga malazezët vendas që jetonin në këtë krahinë që më pare, me detyrë që ta ruajnë rendin e qetësinë, të udhëhequr nga Niko Vuceliqi. (13).Pushtuesit këtë krahinë e shpallën kapiteni (rreth) në veti, të përbërë nga 5 komuna, me kryeqendër Gucinë. E që nga janari i viti 1913, bashkë me krahinën e Gjakovës, ia bashko-jnë Rrethit të Pejës.Përkundër të gjitha këtyre krimeve që i bëri Veshoviqi, M. Memiqi e arsyeton atë

me këto fjalë: "Radomir Veshoviqi është përpjekur që ndaj banorëve në terrenin e Plavës dhe të Gucisë të sillet në mënyrë korrekte, dhe me urdhëresat e veta ka ndaluar cdo dhunë, plackitje, tjetërsim dhe cdo gjë që s'i ka hije një ushtari malazias"(?!) (14).Konstatim ky që e demanton vete Memiqi më poshtë kur thotë: "Sipas shënimeve jo të plota, pa banorët e tri fshatrave (shqiptare - R.D.) që kanë qenë të djegur dhe atëherë momen-talisht të braktisur (Nokshiqi, Arzhanica e Ultë dhe Pepajt, me rreth 127 shtëpi) ..." (15).Është e sigurt se këto tri fshatra shqiptare i ka djegur vete Veshoviqi me "naredbat" e veta, duke u sjellë "në mënyrë kor-rekte" (!?)Në mënyrë "korrekte", sic u pa edhe më lartë, u soll edhe në Dragobi e Valbonë!?Kapiteni i pare i kësaj kapitenije u caktua Millutin Radonjiqi, që ia lëshoi vendin më vonë kriminelit fashist -Milivoje Dragoviq (shkurt-korrik 1913), për ta përfunduar këtë pozitë Gjuro Vujosheviq, që në popull njihet me emrin Gjuro kapetani, i cili arriti pak a shumë ta pacifikojë gjendjen dhe në popull, në krahasim me paraardhësit e vet, la përshtypje më të mira!? (16).Vullnetarët e batalionit malazez vendas që i la Veshoviqi të komanduar nga Niko Vugeliqi - nga Drezovica, i fllluan men-jëherë represaljet hakmarrëse ndaj fqinjve të vet, duke u hak-marrë për të gjitha vuajtjet e veta që i kishin përjetuar gjatë sundimit osman, e të cilat duhej t'i paguante tani popullsia e pafajshme jo ortodokse e kësaj krahinë, e cila, po ashtu, kishte vuajtur mjaft nga sundimi pesëshekullor osman!?Vitet 1913-1914 janë vite të dhunës, ndëshkimeve, shkom-bëtarizimeve, shpërnguljeve dhe gjenocidit të tmerrshëm, të paparë ndaj kësaj popullsie të pambrojtur.Frymëzues i gjithë kësaj politike ishte Patriku i Pejës Gavrillo Dozhiqi dhe Ministri malazias për arsim dhe punë kishtare - Mirko Mijushkoviq, i cili e lëshoi "naredbën" (urdhresën) e dates 21 dhjetor 1912, sipas së cilës u lejohet murgjve (popave) të kryejnë kalimin e popullsisë nga feja islame ose katolike në atë pravosllave?! (17).E gjithë kjo bëhet me kërkesën e organeve policore duke e miratuar gjithësesi edhe vete Knjaz Nikolla, i cili parashihte si "mjet të dhunës e brutalitetit serbomadh që u përdor për shkombëtarizimin e serbizmin e viseve shqiptare ka qenë lufta për ta detyruar popullsinë e tyre të lente fenë myslimane e katolike dhe të përqafonin fenë ortodokse dhe të lidheshin me kishën pravosllave serbe (...)" dhe sic thoshte E. Durham: " u thonin myslimanëve të pranonin pagëzimin, ose vdekjen dhe shtinin mbi ta". (18).Ditët e para të hyrjes së malazezëve në këto anë ata i mblod-hën njerëzit më me infiuencë të kësaj krahinë, më se 323 sish dhe i internuan (si pengjë) në Nikshiq. Në mesin e tyre gjen-deshin edhe Ismail Nikogi, Medo N. Radonciqi, Osman Cekaj, Omer dhe Medo Ferri, Shaban Beu, Jakup Beu, Emin Beu, Ismail Beu, Ejup Beu, Emrullah Beu, Abdullah Beu, dheSylejman Beu - që të gjithë këta Rexhepagaj nga Plava.Kishte edhe shumë bajraktarë, vojvodë, tregtarë, agallarë e Ishatarë të tjerë me infiuencë, emrat e të cilave nuk janë ruaj-I ur apo s'janë regjistruar fare?!

Ishte aty, sig thamë më lartë, edhe i riu Haxhi Sherbeti, Selimaj, nga Valbona.Të gjithë këta, gjatë marsit dhe prillit të vitit 1913 i "falen" dhe i lëshuan nëpër shtëpitë e veta për t'i "ndrequr" pastaj M. I )i agoviqi dhe Avro Cemoviqi, apo Avro Cemi - sig e quan pop¬ulli, i cili erdhi në këtë krahinë, bashkë me brigaden e vet (të Beranit, që përbëhej nga vasoviqasit më kriminelë që njeh his-loria - Brigada e Vasoviqit të Poshtëm) pasi që e kishte larë me i-jak një pjesë të Sanxhakut-Tutin-Rozhaj dhe Rrafshit të I )ukagjmit-Rrethin e Pejës dhe Istogut. (19).Kjo brigade terroriste u dërgua në këto anë me qëllim "të garmatimit më efikas të myslimanëve dhe shqiptarëve, dhe nga frika prej trazirave të banorëve t'atjeshëm"(?!) (20).Edhepse garmatimi i popullsisë kishte filluar që nga ditët e para të okupimit të kësaj krahinë dhe ishte kryer gjatë nëntorit c dhjetorit 1912, kur u mblodhën më se 2000 pushkë, dhe dy lopa. Mirëpo s'ishin fare të kënaqur pushtetmbajtësit në Guci duke thënë: "madje as një njësit (ushtarak) prej 600 ushtarësh nuk është mjaft të garmatosë popullsinë e atjeshme". (21).Syrin e kishin sidomos në territorin e Vuthajve, të Hotit dhe Martinajve, e sidomos të Vuthajve që konsiderohej si: "gerdhe e dëshmuar" e të ikurve (komiteve), që kishin kaluar në Shqipërinë e Veriut dhe ishin bashkuar me getat e Bajram Currit. (22).Ç'është e vërteta, vete pushtimi i këtyre anëve nga malazezët dhe sjelljet e tyre individuale, apo në formën shtetërore, të pakontrolluara, të përcjella me garmatimin dhe terrorizmin e popullsisë, bënë që një pjesë e mirë e këtyre banorëve, madje edhe fshatra të tëra t'i lëshojnë shtëpitë e veta e të ikin në Malësi të Gjakovës, të Shkodrës apo edhe në vete Shkodrën.U zbrazën të thuash krejtësisht - sig thamë edhe më lartë, Arzhanica, Pepajt e Nokshiqi. Pastaj, Hoü, Hakajt, Vishnjeva, Martinajt, Doli dhe Vuthaj - fshatra këto thjeshtë shqiptare, por edhe fshatra të tjera me shqiptare që tani po e quajnë veten "Mysliman", si Kolina, psh. "Në mbarim të gushtit (1913 - R.D.) shkova në Malësi të Shalës - shkruan E. Durham, ku pashë refugjatë të Krahlnës së Gucisë, që e kishin grabitur Mali i Zi, që vinin në gjendjc (ë mjeruar. Këta qenë ata që kishin mbetur nga masaki iincl (|ë bëheshin në emër të krishterimit. Pyeta dëshmues të vërtetë. Kater batalione malaziase kishin qenë duke kallur tmerrin në ato anë. Myslimanët ose duhej të pagëzoheshin, ose i priste vdekja". (23).Po në këtë muaj të të njëjtit vit (gusht 1913) Isa Boletini, në një letër që ia dërgonte nga Malësia e Gjakovës, Ismail Qemalit, kryetarit të Qeverisë së përkohshme të Shqipërisë, në mes të tjerash thoshte: "Cdo skutë e Malësisë, gur e shkëmbë, gjithandej shkruante ai, është mbushur plot shqiptare (...) Kanë ardhur në një gjendje jo të lypin, por të vdesin. Nuk ka zemër që duron përpara vajtimit të këtyre bijëve t'atdheut. (24).Të gjithë të ikurit pushteti i shpalli "komite", ndërsa të afër-mit e tyre, nëse kishin mbetur nëpër shtëpi i shpalli "jataqe të komiteve". Të gjithë i burgosnin, ua placldtnin pasurinë dhe ua djegnin shtëpitë. "Shumë negativisht ndikoi shkatërrimi i një familje myslimane në fshatin Meteh, përmbi Plavë, të cilin shka-trrim e kreu kumara i gjertanishëm i shtëpisë (malazez që e kishte shpëtuar kumara me dhjetra

herë nga Turqit - RD.)". (25).Éshtë ky shembull që s'don komentüTorturat e mëdha, të papara në historinë e njerëzimit deri atëherë, fllluan pasi ra bora e madhe, kur njerëzit s'kishin kah të ikin prej saj. Atëherë filloi edhe ndërrimi i fesë së njerëzve me dhunë, gjegjësisht detyrimi i njerëzve të kalojnë nga feja islame apo katolike në atë ortodokse-pravosllave.Ndër të parët fenë pravosllave e pranuan ca hoxhallarë sic ishin: Mulla Hajra-Bashiqi, Mulla Muja-Lloncari etj.Madje, Mulla Hajra u shpërblye me 100 perpera dhe me emrin e ri BALLSHA BALLSHIQ dhe graden major i armatës malazeze!! (26).Avro Cemoviqi më së pari i ngriti gjyqet e jashtëzakonshme ushtarake-mbretërore dhe menjëherë filloi me ekzekutime të njerëzve të pafajshëm!?Grupin e pare të tyre e pushkatoi në Racinë të Plavës, më 5 mars të vitit 1913. El^kutimin e bëri komandanti i batalionit ushtarak të Plavës, Vukota Pantoviq. I ekzekutoi në prezencën e popullit të thirrur me "telall": Mulla Sado-Musiqin, Demë Markoviqin, Osman-agë Shehun, Beqo Alimulin, vëllazërit: Hajro dhe Jonuz Omeragaj, vëllezërit: Agan dhe Emin Ferrin (axhat e Hasan Ferrit), vëllezërit: Mazo dhe Hako Haxhinushin, dhe Shaqo Ferrin.'Të njëjtën ditë u pushkatuan edhe dy grupe me nga 8 qyte-tarë". (27).Ndërsa, po atë ditë, në Guci u pushkatue Ramë Isufi, Kukaj, që është njeriu i pare i pushkatuar në këtë qytet publikisht nga ana e Avro Cemit.Këtë e dëshmojnë edhe këto vargje:

"Ramë Isufi mjera Nana,Sa sahat t'majti hapsana"? (28).

Në Racinë të Plavës më 11 mars u pushkatuan edhe 11 qytetarë të tjerë, që në dokumentacionin e kohës figurojnë vetëm 4: Mulla Canë Ivanaj, Halil-Beu, Emrullah Beu, dhe një hoxhë që s'i dihet emri - të gjithë Rexhepagaj. Bile c'është më interes ata në dokumentacion i gjejmë si njerëz të "fesë orodokse" dhe secili prej tyre e ka, përvec emrit të vet, edhe emrin e ri pravosllav: Cana-Ivan, Halil-Danillo, Emrullah-Ivan dhe Hoxha-Urosh. (29).Në bazë të kësaj del se vrasjet janë bërë në mënyrë perfide, duke pasur kujdes që të mos paraqitet numri i saktë i të vrarëve dhe që shpeshherë të pagëzohen me emra pravosllave që të mendohet se po vriten edhe malazeze "pravosllave" e jo vetëm myslimanët shqiptare!?Në Guci pushkatimet masive fillojnë më 9 mars 1913. Sipas fletëdënimeve shihet se janë dënuar me vdekje dhe ekzekutuar përnjëherë 28 veta, por sipas kujtesës që është ruajtur në pop¬ull thuhet se ka pasur edhe më shumë. Të regjistruar janë: Prej Radonciqve: Haxhi Hasi, Haxhi Beqi, Ibrahim Halili, dhe vëllezërit Halil e Murat Haxhiu.Prej Omeragajve: Mulla Sheqi, dhe Mujë Aga, të bijtë e Talit (dy vëllëzër) e Hako Ali.Prej Kolinasve: Ramë Zeqiri e Hasan Alku.Prej Nikocajve: Mala i Haxhi Sejdit.

Prej Laliciqve: Sejdo Metku.Prej Shujakëve: Ramë Kuja. Prej Cekajve: Hako Lita. Prej Baliqve: Hako Smajli. Prej Pepajve: Jakup Arifi e Shaban Hasani. Prej Sharkajve: Began Sharku, Nuc Jakupi e Jupo Rexha. Prej Qosajve: Avdyl Zeka, Shaban Hasani, e Mehmet Shabani.Prej Celajve: Reko Rama. Prej Gjonbalajve: Cel Shabani. Pastaj Mal Ibishi... etj.Po të njëjtën ditë u dënnan në Plavë - sic shihet nga procesi 29 veta, po ashtu nga Gucia me rrethinë, e duhet të kenë qenë më shumë, së paku 35, sig thonë të vjetrit?Është interesant pse të dënohen në Plavë njerëzit nga Gucia? Sigurisht janë munduar që sado pak ta zbusin krirnin, duke u munduar që gjysmën e të pushkatuarve për një ditë t'i paraqesin nga Plava në mënyrë që të përfshihet një rreth më i gjerë, prej të cilit janë mbledhur njerëzit. Naivitet apo jo?! Krimi kurrë nuk mund të fshihet.Gjukatës në këtë proces ishin: Millun Pantoviqi, Tule Gjuriganin, dhe, kuptohet, Ballsha Ballshiq (ish Mulla Hajra)!!Në këtë grup i gjejmë njerëzit nga këto vëllezëri:Prej Nikogajve: Hasan Bajri, Adem Basha, Haxhi Shabani, Ali Frci, Bajr Zeqiri, Ibrahim Rrustemi dhe Syl Istrefi.Prej Omeragajve: Avdi Hasani, Iber Ahmetaga, dhe Avdi...Prej Bekteshajve: Mulla Emini, Mulla Hasi, ...Prej Delajve: Mujk Ahmeti.Prej Laligiqve: Haxhi Jakupi.Prej Radongiqve: Adem e Din Tali.Prej Kolinasve: Hasan Smajli.Prej Sujkoviqve: Ramë Nuri.Prej Merkulajve: Nuro Hysi.Prej Feratajve: Asllan Jakupi.Prej Balidemajve: Bajram Haxhia dhe Arif Avdyli.Prej Dervishajve: Halil Sejdi.Prej Qosajve: Adem Zeka.Prej Gogajve: vëllezërit, Shog dhe Hul Sokoli.Prej Hasangjekajve: Muj Gali.Prej Dedushajve: Bajram Xhuku.Pastaj: Ibrahim Rrustemi - vuthjan etj. (30).Këto janë dy grupet më të mëdha që janë pushkatuar ato ditë, si duket së bashku, dhe në të njëjtin vend.Është interesant të shënohet se për gka janë pushkatuar të njëjtit: Aktakuzën e ka ngritur për grupin e pare kapiteni i Gucisë, Milivoje Dragoviqi: "Si tradhtarë të mëdhenj, jatak të kagakëve dhe për mshefjen e armëve, duhet të dënohen me vdekje, sipas kodit 39. neni 5. të Ligjit ushtarak (...) Pushkatimi duhet të kryhet aty ku dje, sipas urdhëresës gojore të Z. Brigadier, Cemoviqit dhe atë ushtarët e batalionit të atjeshëm do ta kryejnë vendimin e Juaj me pushkatim - e këta që i sjellin atje (dmth: ushtarët - R.D.) prej atje të kthehen këtu". (31).Në bazë të kësaj aktakuze, në të vërtetë në bazë të një urd-hërese gojore shihet se edhe një ditë më pare është kryerë një pushkatim tjetër dhe "aty ku dje" u krye edhe

ky?!I ngjashëm me këtë është edhe vendimi që u muar në Plavë të njëjtën ditë: "Hasan Bajri Nikocaj (njeri me infiuencë në këtë krahinë - R.D.) me shokë, ishin në shoqëri dhe kanë vërtetuar në mes veti tradhtinë kundër pushtetit shtetror, në krahinat e atëherëshme të posafituara (...).Vendimi të kryhët sot n'ora 5 (më 9 mars 1913 - RD.) pas dite në Polimje, në vendin e quajtur "Kruska" (dardha) i cili do të kryhet nga batalioni i Komandirit Simo Cukiq (komandant i Gucisë - RD.) ..." (32).Më 13 mars 1913 "në bazë të vendimit të Gjyqit ushtarak në Guci" u pushkatuan edhe 6 kagakë". (33).Dhe kështu, gdo ditë, gjatë gjithë muajit mars dhe prill, kriminelët malazias e bënin spastrimin e terrenit duke pushkatuar kend mundnin, vendim e pa vendim. Sig qe rasti edhe me 24 veta që i vrau ushtria në sektorin e Nikgit... (34).Shpeshherë gjyqi i binte vendimet pasi i pushkatonin njerëzit, madje publikisht: "Nga deklarata e përfaqësuesit të Komunës së Plavës shihet se për një numër të të pushkatu¬arve s'ka ekzistuar as paraqitja penale, prandaj as gjykimi, madje as i karakterit formal s'është mbajtur, e vëllezërit Ferri s'janë gjetur as në listen e të pushkatuarve" (!!?) Këtë e deklaronte R. Popoviq. (35).Kështu me gjyq e pa gjyq, sig thoshte në një rast Akad.Mark Krasniqi, u vranë gjithësej 700 veta. Vetëm nga Vuthajt 78.Sepse, sig thonin edhe vete oficerët e okupatorit: "Mënyra më efikase për të paqësuar Shqipërinë ishte shfarosja totale e shqiptarëve myslimanë. Kjo parullë u adaptua me shpejtësi nga ushtria okupatore (...) Në shumë fshate shtëpitë u dogjën (...) burrat vriteshin para grave e fëmijëve të tyre, pastaj nënat fatkeqe i detyronin të asistonin në spektaklin e masakrimit të fëmijëve të tyre, të cilët i prisnin copa-copa". (36).Kësi rasti pati p.sh. te plepat e Gjonbalajve në Vuthaj, ku u masakruan: Plak Tahiri, Qosaj, Kamer Neziri, Gjonbalaj ... Pastaj te pragu i shtëpisë së vet e masakruan plakun 80 yjegar: Sylë Istrefin-Gjonbalaj, etj."Gjenocidi serbo-malazez për ndërrimin e fesë si dhe pagëz-im të fëmijve, (...) tregojnë se këta njerëz me kulturë QOPOR, NUK I KISHIN harruar veset e Karpateve, veset e njeriut të egër, pa fe, pa ndjenja e që sundon ndaj të afërmeve në bazë të instikteve ..." (37).Fitohet përshtypja dhe është më se e sigurtë se pushteti malazias gjithë këto pushkatime e masakrime i ka bërë për tri arsye:a) Për t'u hakmarrë për disfatat që i ka pasur nga luftëtarët e kësaj krahinë në betejat e zhvilluara gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX për gjatë bregut të Limit, e posagërisht në Moragë e Nokshiq.b) Për ta detyruar këtë popullsi me fe islame të kalojë në fenë pravosllave, gjegjësisht për t'i sllavizuar që të gjithë dhe kështu të zgjidhë njëherë e përgjithmonë problemin e kësaj krahinë shqiptare që shekuj me rradhë ka qëndruar dhe i ka kundërshtuar planet e tilla shoveniste serbo-malezeze.c) Për t'i zhdukur shqiptarët nga zonat që do t'i vizitonte komisioni ndërkombëtar për kufi...Konstatimi i pare (nën a.) mund të vërtetohet me shumë fakte:

- Fshatrat kufitare: Pepaj, Arzhanicë dhe Nokshiq, në të cilat vasoviqasit, e jo vetëm ata, shpeshherë kishin pësuar disfata dhe lënë në to me dhjetra e qindra të vrarë, tani u bënë rrafsh me tokë, i zhdukën krejt nga harta gjeografike.- Po t'i shikojmë listat e të pushkatuarëve, listat për të cilat dihet, hetohet se më së shumti ka: të familjes së Jakup Ferrit (dy vëllezër të tij, Agani e Ernini, dy të bijtë e tij, Shaqa e Beqi dhe dy nipat, Haku e Elmazi, si dhe e rrafshuan me tokë kul¬len legjendare të Ferrajve, e cila u kishte përballuar stoikisht sulltanëve të Turqisë).- Të familjes së Husit të Shaban Begut-Rexhepagaj, me dhjetra sish...- Të familjes së Ahmet Zenelit, Gjonbalaj.- Të familjes së Bali Demës, Mulla Jahës, Musiqit, Fehrat Nikogit, Ismajl Omeragës e kështu me rradhë ...Se vërtetë malazezët thjeshtë janë hakmarrë tregon edhe ky rast: Duke e ditur ata se bariu vuthjan, Bajram Musa, Dedushaj, i ka prerë tri koka malazezësh në Betejën e Nokshiqit, e kërkojnë atë, si thotë populli - me firu.Mulla Hajra - Ballsha Ballshiq, duke e ditur se ku gjendet Bajrami - pasi shumë ramazana i kishte kaluar në shtëpinë e tij, i prin një gete malazezësh 6 orë nëpër borë dhe i shpie në Zabel, përmbi Plavë, ku ai dimronte me dhen!Para syve të plakut (Bajramit) ia vrasin dy djemtë Salihin e Lacin dhe ia plagkisin tërë pasurinë. Djali i vogel i tij, Ali Bajrami, nga torturat dhe trishtimi që i përjetoi u bë i paaftë psikikisht dhe tërë jetën e ka kaluar abnormal, duke brohorit-ur nëpër Guci: "Rrnoftë baba mret"! - aludonte në Sulltanin, për gka shpesh e maltretonin getniko-komunistët malazeze më vonë, madje duke e mbyllur edhe në thark të thive, me derra tërë natënü (38).Ose, rasti tjetër: Duke e ditur se Gel Shabani, Gjonbalaj, gjatë luftërave mbrojtëse në Graben ia kishte prerë kryet ofi-cerit malazez - Uroshit, dhe ia mbante ngulur në hu në oborr të vet, e marrin të shtrirë në shtrat, pasi ishte i plagosur në atë luftë dhe e pushkatojnë me të tjerët në Previ!? (39).Raste të tilla trishtuese ka me qindra në këto anë ...Edhe konstatimi i dytë (nën b.) është më se i saktë:Është e sigurtë se me anën e pushkatimeve publike është arritur ajo që populli në mënyrë masive, për t'i shpëtuar vdek-jes, e ka ndërruar fenë.Këtë më së miri e ilustron ky konstatim i Memiqit: "Në ditët e pushkatimit (publik, në prezencën e popullit - R.D.) të 11 plavianëve - më 5 mars të vitit 1913, u paraqitën për kalim në fenë pravosllave 108 veta, prej të cilëve 94 të fesë islame e 14 të asaj katolike (...) Një ditë më herët lajmëronin se 15 veta të fesë myslimane kaluan në atë ortodokse". (40).Se si vinte deri te ndërrimi i fesë me dhunë më së miri tre-gon udhëpërshkruesja angleze, Edi Durham: "Pagëzimet bëhen me tortura. Njerëzit hidhen n'ujë të akulltë të lumit dhe pastaj vihen të piqen pranë prushit të zjarrtë deri sa kërkojnë mëshirë. Dhe cmimi për gjithë këto ishte kthimi në fenë krishtere (ortodokse - R.D.)". (41).Pastaj e njëjta vazhdon: "Mizoritë e poshtra me të cilat po krijohej Serbia e madhe (...) Cdo ditë thrret telalli nëpër rrugë: "sot qeveria do të pushkatojë nja dhjetë veta (ose më tepër) Asnjëri nuk di cilët janë këta njerëz, ose pse vriten, i shpien përpara një gropë që do të jetë varri i tyre.Pastaj qëllojnë mbi ta dymbëdhjetë ushtarë dhe derisa bijnë për dhe, u hidhet balla

përsipër pa marrë parasysh në janë gjallë apo të vdekur". (42).Ndërsa Thoma Murzaku në lidhje me këtë shton se: 'Të gjitha metodat e përdorura dhe masat e marrura kundër shqiptarëve synonin t'i vinin ata gjithnjë para të njëjtës alter-nativë "të sllavizoheshin ose të vriteshin" përndryshej të largo-heshin nga tokat e tyre". (43).Se me këto metoda është arritur efekti i dëshiruar më së miri tregojnë njoftimet e Avro Cemit, me të cilat e njofton Ministrinë ushtarake dhe atë të Arsimit më 5, 7 dhe 13 mars 1913, ku, në mes tjerash, thotë: "Duhet të shënohet se kryqimet që janë kryer në fund të shkurtit, përkah përmbajtja e dokja, dallojnë dukshëm nga ato që u bënë pas 5 marsit 1913, pasi që filloi të punojë Gjyqi i përkohshëm ushtarak mbretërror (do të thotë se puna po shkon shumë mirë - R.D.) (44).Dmth: sic shkruante edhe shtypi shqiptar i kohës, njerëzit detyroheshin "me u ba shkije, e me ndrrue besirnin e vet" (45).Krahas pagëzimit me emra të rinj, pravosllave, të gjithë mbiemrat ua regjistronin me prapashtesën Viq, psh.: Dedushaj-Dedusheviq, të cilët shumica i kanë edhe sot (sepse deri në vitet e 70-ta ofiqarët ishin të detyruar t'i regjistrojnë fëmijët vetëm me VIQ, përndryshe s'kishte tjetër rrugëdalje -madje dënohej me burg ai që e "kundërshtonte ligjin" - sic thonin pushtetmbajtësitü)Këtë e vërteton edhe gazeta e kohës "Makedonski Gllasnik" e 2 marsit 1914 nën titullin "Po serbizohen shqiptarët", e cila në mes tjerash lajmëronte se serbët i shkruanin në dokumentet e tyre zyrtare "emrat shqiptare Ahmet Xhaferri - Ahmet Xhaferoviq, kurse Koco Kola - Koco Koloviq etj." (46).Kështu pra, krahas ndërrimit të fesë, ndërrohej edhe kom-bësia e njerëzve, dhe përmbusheshin kërkesat e Krajl Nikollës që i kishte paraqitur haptas gjatë Luftërave Ballkanike. Gjë që kuptohet nga intervista e Ismajl Qemalit dhënë gazetës italiane "II giornale D'Italia" më 2 prill 1913, ku në mes të tjerash thoshte: "Si mundet t'i shkojë ndër mend mbretit, Nikollës t'u imponojë me arme e me dhunë myslimanëve shqiptare që të ndrrojnë fe? A mendon ai për luftimet e përgjakshme që e presin"? (47).Dhe më në fund të shtojmë se "në bisedën me korrespon-dentin e Poliükës" - Vuko Dragoviqin, proti Gjorgje Shekullarac nga Gucia, sqaroi se i kishte kryquar 12.000 njerëz të fesë islame". (48).Dhe atë në këtë mënyrë: "... në praninë e përfaqësuesve të pushtetit, ata i spërkatëte me ujë, emisari pravosllav i vendit (Shekullarci - R.D.) duke ua caktuar kumbarën dhe emrin e rinj pravosllav (...) dhe i këthenin duke i brohoritur Krajl Nikollës"!! (49).Përvec ndërrimit të fesë dhe mbiemrit, gjegjësisht kombësisë së njerëzve, pushtuesit, sipas metodës së vjetër të njohur sllave të mesjetës dmth. të para okupimit osman, i ndërronin në mënyrë arbitrare e me masa administrative edhe emrat e vendbanimeve, maleve, lumenjve, etj. (50). si p.sh.: Bjeshkën e Borit e pagëzuan Radovan, Rokopecin - Brada, Vuthajt -Vusanje, Gucinë - Gusinje, Martinajt - Martinoviqi, Plavën -Pllav, Qafën e Diellit - Dio, Syrin e Skafkacit - Savino Okoü etj.Bile, shkuan aq largë me këto ndërrime sa që, sic thotë Dimitrije Tucoviqi edhe "emrave në tabelat e dyqanave u ishte shtuar prapashesa VIQ". (51).

c) E gjithë kjo bëhej me shpejtësi, për ta zhdukur elementin shqiptar nga këto anë që kur të vijë komisioni ndërkombëtar për caktimin e kufijve, këtu të mos gjejnë shqiptare fare. Këtë e ilustron më së miri E. Durham, kur thotë: "Serbi dhe malazezi bashkë janë duke u përpjekur për të qëruar shqip¬tarët nga zonat që do të merren në bisedime që kështu t'u paraqiten komisioneve një shumicë sllav" (52).Th. Murzuku e përmend edhe një metodë tjetër të sllavëve për ndryshimin e strukturës së popullsisë së një vendi. Metodën që ata po e përdorin edhe sot: "Mohimi i ekzistencës së kombësisë shqiptare bëhej duke përdorur në zëvendësim të saj termat "mysliman" ose "turq". (53).Është me interes t'i kthehemi edhe njëherë statistikës se gfarë ka qenë përbërja kombëtare dhe numri i banorëve të kësaj krahinë para se të bëhen këto krime dhe gjenocide klasike që s'i mban në mend historia e njerëzimit.Sig kemi cekur edhe më lartë, në këtë krahinë në vitet 1905-1908 ka bërë hulumtime antropogjeografi shovenist serbo-madh dhe antishqiptar i përbetuar Dr. Jovan Cvijiq, si dhe Andrija Joviqeviq.Si njëri, ashtu edhe tjetri e gjetën këtë gjendje: "Në qytetëzën e Plavës dhe 29 fshatrat për rreth ka serbë ortodokse 207 shtëpi me 2053 frymë, serbë myslimanë 705 shtëpi, Arbanas (shqiptar - R.D.) 878 shtëpi". (54).Kjo do të thotë se serbë e malazeze kishte 11,6%, serbë "myslimanë" - sig i klasifikon Cvijiqi 39,9% ndërsa shqiptare 49%. (55).Me emrin "serbë myslimanë" Cvijiqi i quan të gjithë ata banorë të kësaj krahinë që kanë ardhur këtu nga viset e Malit të Zi të sotëm e që e pranuan këtu fenë islame, ku i përfshin edhe ata të fisit KUC, edhepse dihet se gka kanë qenë kugasit përpara, por jo vetëm ky fis, por edhe ca të tjerë, për gka kemi bërë fjalë më lartë e s'e shohim të arsyeshme të përsërisim...Pastaj, sipas këtyre shkenctarëve serbo-malazezë (Cvijiq e Joviqeviq) del se në këtë krahinë kishte më së shumti kelmen-das, 373 familje, ose 20% të popullsisë së saj, mandej triesh-janë, 365 familje, apo 20% kugjanë 319 familje ose 18% të popullsisë dhe shalianë, lezhas, grudian, kastrat, e hot kishte 168 familje, apo 9% të popullsisë. (56).Sipas gjithë kësaj del se gjithësej në këtë krahinë më 1908 ishin 1.225 familje me prejardhje shqiptare, apo 67% të pop-ullsisë së gjithëmbarshme të saj - kuptohet, duke i përfshirë këtu edhe ata të fisit Kug. Si të mos përfshihen në shqiptareFerrajt p.sh. apo trieshjanet - Curanajt?!Ndërsa pjesa tjetër e popullsisë ishte me origjinë nga "terreni i viseve të tjera malazeze që atëherë kishte 227 familje, 12,2% të popullsisë". (57).Prandaj, si përfundim del se okupatorët malazeze në vitin 1912 i gjetën këtu 67% të popullsisë myslimanë me origjinë shqiptare dhe 12,2% të popullsisë myslimanë me origjinë malazeze (?) - që bëjnë gjithsej 79,2% dhe 11,6% ishin serbë e malazezë-pravosllavë (apo 207 shtëpi me 2.053 anëtarë famil-je).Kurse pjesën tjetër të kësaj popullsie rreth 9% duhet ta kenë përbërë shqiptarët e besimit katolik - Vishnjevasit, Doli etj.Me gka vërtetohet se më se 75% të popullsisë së kësaj krahinë në vitin 1912 ishin thjeshtë me origjinë shqiptare, pa marrë parasysh se gfarë feje kishin, ose gfarë gjuhe flitnin. Cka do të thotë se: "Shqiptarët kanë qenë shumicë dërmuese me

përqindje më të madhe se sot, në Kosovë dhe në viset tjera ku jetojnë përgjatë kufirit të Jugosllavisë me Shqipërinë edhe në vitin 1912, kur Serbia e ka përvehtësuar Kosovën. Kosova me viset tjera shqiptare në Maqedoni, Serbi e Mal të Zi duhet të trajtohet tokë e okupuar - thotë Akad. Rexhep Qosja. Domethënë për shqiptarët viti 1912 është vit i okupacionit (...) ku si popullatë shumicë dërmuese kanë jetuar dhe jetojnë edhe sot, kurse gjendja e tyre e sotme - gjendje e popullit të okupuar. Shqiptarët e këtyre trojeve kanë mbetur nën Serbinë dhe Mal të Zi, sepse u është mohuar e drejta e vetëvendosjes. Sepse nuk është përfillur vullneti i tyre, sepse janë detyruar me dhunë të ndahen prej pjesës tjetër të popullit shqiptar. Sipas të drejtës ndërkombëtare, toka iu takon atyre që jetojnë në të". (58).Sikurse gdo herë, edhe kësaj here, historinë e kësaj krahinë, apo më mirë të themi tragjedinë e saj e ka përcjellë kënga pop-ullore:

"Po përvete qaj Mbret i riZo çfar krajlash kanë hi në Guci?Cernogorja me Serbi,Brigadir kush rrin aty?Avro Cemi - faqe zi,Ka mbledhë Plavë ka mbledhë Guci,Ka mbledhë Vuthajt 200 shpiMartnoviqin 70 shpi,I ka mbledhë i ka bashkue,Në një kishë i ka gujue,A po doni fenë me nrrue?!Apo tanë kini marue?!Hasan Bajri n'kam a çue,Largou shkja, gejat je afrue500 vjet t'kena sunue,Asnji herë n'xhami s'të kern cue,S'të kena thenë fenë me nrrue,A dalë Avri nëpër Guci,Tanë po i mledhë konoptë e ri,Tanë po i lidhë dy nga dy,E po i nisë për Prevü?Shog Sokoli shkon tuj knue,Afrou vëlla me m'nimue,Tzifsha kangën gi je tuj knue,A s'po e sheh çi kemë marue?!I kanë nalë me pushue,I kanë shti vorret m'i marue,Djali i Memës ashtë merue,G'janë këto vorre Bab tu i marue?Nuk janë vorre tue i marue,Janë llogore për t'luftue,

Me i batare iau kanë lëshue,Asnjë i gjallë nuk ka pshtue!!

Sipas rapsodit (anonim) popullor dhe traditës popullore, del se janë pushkatuar më shumë njerëz seç gjejmë nëpër listat dhe aktpaditë e Dragoviqit. P.sh. në asnjë listë nuk e gjejmë 16 vjecarin, Halil Nimanin, nipin e Mem Osës-Gelaj (Djalin e Memës - sig e quan rapsodi popullor) që të dy këta, nip e gjysh, të pushkatuar në Qafë të Previsë me grupin e Hasan Bajrit-Nikogaj më 9 mars 1913?!!Vlen të përmendet këtu se familjes Celaj iu pushkatuan në Drezovicë edhe Hasan Gelen, Vesel Selimin e Reko Demën së bashku me 9 çeremas e dragobias. (59).Gjatë atyre ditëve të marsit 1913, një getë malazeze del në Qerem të Vuthajve dhe i pushkaton 20 çeremas (vuthjanë):

Ramë Smajlin-Ahmetaj, Deli Smajlin-Ahmetaj, Hysen Smajlin-Ahmetaj, Hamëz Ademin-Ahmetaj, Sadri Ademin-Ahmetaj, Canë Ademin-Ahmetaj, Xhok Halilin-Ahmetaj, Bali Halilin-Ahmetaj, Etehem Zeqirin-Ahmetaj, Beke Zeqirin-Ahmetaj Ali Zeqirin-Ahmetaj, Ahmet Fazlinë-Ahmetaj, Hysen Nimanin-Ahmetaj, Xhuk Nimanin-Ahmetaj, Azem Nimanin-Ahmetaj, Bekë Smajlin-Ahmetaj, Brahirn Sylën-Ahmetaj, Beqir Z. Goçaj Zymer H. Goçaj, Sadri H. Goçaj.

Prej të gjithë këtyre shpëtoi gjallë vetëm Brahim Syla, të cilin s'e kishin kapur pushkët dhe u gua nga mesi i të vdekurve pasi shkuan malazezët dhe ka jetuar deri vonë, duke treguar për tmerrin që e ka përjetuar. (60).E njëjta getë, duke u kthyer për në Plavë, e masakroi në Hot, Hajdar Osmanin-Qosaj, duke e gozhduar për së gjalli në ah, sig e patën gozhduar Krishtin, e pastaj duke ia prerë mishin me thika ia nxjerrin shpirtin. Ndërsa Alush B. Qosaj e marrin me veti dhe e vrasin diku kah Nakuti?!Masakrat e Avro Cemit do të kishin vazhduar me siguri edhe gjatë muajit maj, sikur të mos kishin intervenuar fuqitë evropiane pas rastit me priftin e Gllogjanit të Pejës - Luigj Palit, të cilit, më 7 mars 1913 kriminelët malazias së pari ia prenë dy gishtërinj të dorës së djathtë, me qëllim që të kryqohen vetëm me 3 gishta, e pastaj e vranë. Për këtë reagoi A-H dhe mbarë bota e krishterë-katolike. Problemi kaloi edhe në Konferencën e Ambasadorëve në Londër ku u kërkua nga Serbia e Mali i Zi: "... për të siguruar mbrqjtje efektive të pop¬ullsisë myslimanë dhe katolike shqiptare në territoret që u janë lënë (Serbo-Malazezëve - R.D.)". (61).Dhe kur, si thotë populli - zëri e mori dheun, për masakrat që Mali i Zi i bëri në Rrafsh të Dukagjinit dhe Plavë e Guci, atëherë Krajl Nikolla e ndërpret procesin e turpshëm të krirn-inelëve dhe gjoja formon komisionin për hulumtime dhe dën-imin e fajtorëve për krimet e bëra! Një gjë të tillë e bëri edhe Krajl Petri, gjë që shihet edhe nga urdhëresa që më 8 prill 1913 e lëshon Komanda Suprème Serbe në adresë të Armatës së tretë serbe, ku në mes të tjerash thuhet: "... në territorin e Kosovës të mos vazhdojë kthimi me forcë i shqiptarëve në ortodokse... ". (62).Në fillim të majit 1913 Nikolla e pranon në bisedime në rezi-dencën e vet në Cetinë një delegacion nga Gucia në përbërje të: Ismajl Nikogit, Adem Omeragës, dhe Myftiut (hoxhës) së Gucisë. Mbreti gjoja befasohet shumë për gka dëgjon prej këtij

delegacionit dhe u premton atyre se do të dënohen të gjithë ata që kanë bërë krime të tilla dhe se do të hapen përsëri xhamiat e kush të dojë mund të kthehet në fenë që e ka pasur. (63).Më 5 maj arriti në Guci i deleguari i Nikollës, Mashan Bozhoviq dhe e muar pushtetin, duke i suspenduar të gjithë pushtetmbajtësit e deriatëhershëm.Në një mbledhje gjithëpopullore e lexoi një shpallje të Mbretit me të cilën feja shpallej e lire, kush të dojë mund të mbeste në fenë pravosllave e kush nuk don mund të kthehej përsëri në atë që e ka pasur. U lejua edhe rihapja e xhamive, etj.Dhe brenda një kohe shumë të shkurtër në Cetinë merret vesh se: "Prej atyre që kishin kaluar në fenë pravosllave mbetën në të vetëm pesë familje. Ky popull nuk kishte qenë shumë i dhënë (i edukuar) pas fesë, e në xhami shkonin dy herë në vit, me rastin e festave të bajramit. Pas këtyre ngjar-jeve xhamitë ishin plot"! (64).Komisioni që u formua nga ministria e punëve të brend-shme më 17 maj 1913 punoi në Guci prej 12-21 qershor dhe për të gjitha vrasjet, djegjet, plagkitjet, dhunimet, e masakrat e fajsoi ish kapitenin e rrethit, Milivoje Dragoviqin me të gjithë anëtarët e Gjyqit të përkohshëm ushtarak mbretëror: Ballsha Ballshiqin (Mulla Hajrën), Vuksan Dragoviqin, Millan Veshoviqin, Millun Pantoviqin, Tule Gjuriganinin dhe Radoje Zegeviqin, të cilët gjoja i burgosënüPërveg këtyre u fajsuan edhe dy komandantët e batalioneve të ardhura në Plavë - Vukota Pantoviq dhe në Guci - Simo Cukiq. (65).Në lidhje me këtë Memiqi shton: "Burgosja e kapitenit të Kapitenisë së Gucisë dhe e anëtarëve të Gjyqit ushtarak mbretëror me siguri kishte për qëllim që të qetësojë pakë-naqësinë e popullit dhe opinionin ndërkombëtar, sepse të gjithë ata u lëshuan shumë shpejt nga burgu" (?!) (66).Se vërtetë të gjitha këto krime ishin vepër e vete Krajl Nikollës tregojnë edhe këta shembuj:"Për Ballsha Ballshiqin (ish hoxhën e Plavës) dihet se pastaj (pas daljes nga burgu - R.D.) u emrua major i ushtrisë malazeze. Kur e shoqja e lëshoi, pasi nuk deshti të kthehet në islam (me insistimin e vëllezërve të saj) Krajl Nikolla sugjeron që t'i jepet malazezja më e bukur nga Plava. U martua me vajzën e pop Noviqeviqit nga Plava". (67).Shembulli i dytë është se komisioni mbretëror për hulum-timin e krimeve nuk e muar fare në pyetje kriminelin Avro Cemoviqin, gjë që jep të kuptohet se ai s'ishte gjë tjetër përveg se dorë e zgjatur e vete Krajl Nikollës. Bile Nikolla për ta spas-truar veten para botës se gjoja s'ka gisht në këto krime "nëpërmes Mitrofan Banit, mundohet ta bindë Avrin që për opinion ta marrë gabimin mbi vete dhe kështu para opinionit ta heqë gdo përgjegjësi të Krajlit, duke i premtuar për më vonë graden e gjeneralit të divizionit: "Prano që je fajtor, edhepse s'je. Lejo që të degradohesh dhe unë, në emrin e Gospodarit dhe në emrin tim, të siguroj që së shpejti në mënyrë solemne do të kthehesh dhe atë me graden më të lartë: brigadier i divizionit në Kolashin - i tha Mitrofani Avro Cemit". (68).Dihet se Avri asesi nuk pranoi një gjë të tillë dhe asgjë s'i ndodhi për këtë shkak!? (69).Kështu pra për të gjitha ato masakra të papara në historinë e gjeratëhershme të njerëzimit nuk u përgjigj askush e aq më pak vete Krajl Nikolla që ishte vete

urdhërdhënësi dhe predikuesi kryesor për sllavizimin e "territoreve të çliruara" - siç i quante ai tokat e pushtuara nga ushtria malazeze.Shpëtuan të pamasakruar e të pasllavizuar vetëm ata njerëz që arritën të ikin para ushtrisë malazeze gjatë tetorit e nëntorit të vitit 1912, por edhe më vonë.Sipas burimeve malazeze del se kishte gjithsej 795 të arratisur, kryesisht nga Vuthajt, por edhe nga fshatrat e tjera. Numër ky që s'është i sigurtë. Kur dihet se, sig është cekur edhe më lartë, vetëm nga Nokshiqi, Arzhanica e Pepajt u shpërngulën me dhunë 127 shtëpi. (70).M. Memiqi në lidhje me këtë thotë: "Gjithsej nga kjo krahinë të shpërngulur me dhunë ishin 154 familje me 900 anëtarë". (71).Këta të ikur posa dualën në Malësi të Gjakovës dhe gjetiu, filluan të organizojnë rezistencën kundër okupatorit të pamëshirshëm duke e lidhur besën në mes veti.Th. Murzaku thotë se: "Për zhvillimin me sukses të luftës kundër shkelësve serbë, besëlidhjet e formuara patën një shtrirje gjeografike mjaft të gjerë. Ato u vendosën në Krujë, Mat, Dibër (...) në Gjakovë e Pejë, në Plavë e Guci, në Hot e Grudë, Kelmend, Shkrel e Kastrat..." (72).Kështu, pa vonuar, i formuan getat glirimtare, të cilat, sig i shkruante Isa Boletini nga Malësia e Gjakovës, Ismail Qemalit: "po tregojnë mjaft aktivitet, duke zhvilluar me serbët jo vetëm ndeshje të vogla, por edhe beteja të mëdha e me rëndësi". (73).Pasurinë e të shpërngulurve, okupatori ua ndau familjeve malazeze - kolonëve. Ato familje shqiptare që u kthyen pasi që shteti e shpalli "amnestinë" internoheshin në brendi të Malit të Zi!? (74).Nga torturat dhe keqtrajtimet e ndryshme shumë familje vendase u detyruan të shpërngulën edhe më vonë...Shpërnguljet masive u bënë gjatë verës së vitit 1914. Në dokumentet e kohës përmenden 128 familje të shpërngulura, por me siguri duhet të ketë pasur më shumë. Shpërngulja bëhej nëpërmes të Serbisë për në Turqi. Më së shumti, të shpërngulurit nga kjo krahinë, vendoseshin në rrethin e Izmirit dhe Ada Pazarit. Deri vonë disa familje nga Hoti dhe Vuthajt mbanin lidhje me të afërmit e vet në vendlindje. (75).Mustafa Memiqi, i cili tiet mjaft gjerë e gjatë për këto krime të paskrupullta, për këto vrasje e shpërngulje me dhunë të popullsisë së këtyre anëve, duke i demaskuar laiminelët aq sa ka pasur mundësi e duke ua qajtur hallin të vrarëve, të masakruarve e të ndjekurve nga vatrat e veta, prapëseprapë për hir të njëfarë "jugosllavizmit" apo "patriotizmit jugosllav" -sig ishin mësuar ta quajnë Cetniko-Komunistët malazeze, pjesë e të cilëve me një krenari të pashoqe e paraqet veten edhe Memiqi, nuk ngurron më në fund t'i akuzojë për së vdekuri ata (të masakruarit e vitit 1913) si armiq të Jugosllavisë, kur edhe paraqitet vete më jugosllav se sa krim-ineli Novica Popoviq duke thënë: "Që të mund të sundqjë dhe që të ia sigurojë vetes votat e varfënjakëve Plavo-Gucias, Novica Popoviqin asgjë s'e ka penguar. Vetëm kështu mund të sqarohet se si fëmijët e Agan Ferrit (Shemso Ferri - R.D.) dhe Hasan Nikogit (Hasan Bajrit - Sali Nikogi - R.D.), të cilët në mars të vitit 1913 u pushkatuan në Rracinë dhe Previ, u zgjodhën si kryetarë të Komunave ..." (76).Fatkeqësisht po shihet se Memiqi ka harruar se këta -kryetarë të komunave (Shemsi

e Sali) ishin bijtë e patriotëve në zë vendas dhe populli kishte shumë besim në ta, andaj edhe i kishte zgjedhur që ta udhëheqin atë (popullin) në luftë kundër atyre që ua kishin pushkatuar baballarët pa kurrfarë faji -vetëm pse ishin shqiptare.

CAKTIMII KUFIJVE TË SHQIPËRISË

Nga historia dihet se që nga gjysma e shek. XIX fuqitë e mëdha të Evropës ishin marrë vesh në mes veti që cdo prob-lem, i cili do të rrezikonte ekuilibrin në mes tyre ta shqyrtojnë e ta zgjidhin bashkarisht. Kështu ndodhi edhe me rastin e fil-limit të Luftës së pare Ballkanike, luftë kjo që zhvillohej nga fuqitë aleate të Ballkanit (Serbisë, Bullgarisë, Greqisë dhe Malit të Zi) kundër Turqisë.Posa filloi kjo luftë, menjëherë u thirr Konferenca e Ambasadorëve në Londër në përbërje të gjashtë fuqive evropi-ane:Nga Austro-Hungaria ishte ambasadori, Mensdorf,Nga Gjermania ambasadori, Lihnovski (Lichnoëski)Nga Italia ambasadori, ImperialNga Franca ambasadori, P. Kamboni (Camboni)Nga Rusia ambasadori, Benkendorf dheNga B. e Madhe ambasadori, Eduard Grei {E. Grey), që njëherësh ishte edhe kryesues i mbledhjeve. (1).Konferenca në fjalë i zhvilloi punimet në seanca, duke fillu-ar që nga 17 dhjetori i vitit 1912. Gjatë gjithë punës së vet ajo e ndiqte situatën në frontet e luftës në Ballkan dhe zhvMmin e punimeve të Konferencës paralele të Aleatëvë të Ballkanit me përfaqësuesit e Turqisë, e cüa mbahej, po ashtu, në Londër, që zgjati deri më 30.05.1913. Kjo konferencë e palëve ndër-luftuese i diskutonte të gjitha problemet e krijuara, përvec problemit të tokave shqiptare, pasi që atë problem ia kishin besuar Konferencës së Ambasadorëve, duke hequr dorë nga planet për copëtirnin e plotë të tyre (kuptohet se jo me dëshirë) dhe duke pranuar që të krijohet një shtet sado i vogel shqiptar. (2).Të gjitha seancat e Konferencës së Ambasadorëve në Londër ishin mjaft të mundimshme dhe zhvilloheshin shumë polemi-ka në frymën bllokiste në mes të Bllokut Qendror (A-H, Italisë e Gjermanisë) dhe atij të Antantës së Madhe (Rusisë, Francës dhe Anglisë). Vërtetë, Anglia, si kryesuese e Konferencës, mundohej të mbante qëndrim neutral, por c'dobi që tërthorazi i përkrahte aleatët e vet, duke manipuluar dhe bllokuar mbledhjet?!Në konferencë sa i përket Shqipërisë trajtoheshin dy cështje: Statusi (autonomi apo pavarësi) dhe caktimi i kufijve të saj.Derisa problemi i pare u zgjodh më shpejt - pavarësia e plotë, ai i dyti u bë pothuaj se objekt kryesor i të gjitha sean-cave, por edhe objekt i kundërthënieve dhe i grindjeve perma¬nente në mes të palëve pjesëmarrëse - bllokiste. Rivalët krye-sorë ishin Rusia e përkrahur nga Franca në njërën anë, dhe A-H e Italia në anën tjetër, që për interesat e veta në Shqipërinë e ardhshme kërkonin që ajo të jetë e pavarur, neutrale dhe sa më e madhe që të ishte e mundur. Madje për t'i frikësuar kundërshtarët, por edhe për interesa të veta, këto dy shtete e bënë një marrëveshje

të msheftë për ta okupuar e ndarë në mes veti këtë vend, me të cilin vendim tërthorazi i bënë me dije edhe fuqitë e tjera - gjë që ndikoi që puna e Konferencës të mos bllokohet, sig kishte pretendime në fillim.Që në fillim të Konferencës u ndoq një rrugë e gabuar. Në vend se të merret si kriter për caktimin e kufijve përbërja etnike dhe gjuha në vendbanimet kufitare, u pranua si kriter kryesor ai i "së drejtës së fituesit në luftë". (3).Ky kriter ekstrem, imperialist, i vënte në rrezik shumë krahina shqiptare, që ishin okupuar nga monarkitë ballkanike "fitimtare", e sidomos në veri dhe verilindje të vendit. Sepse, derisa në jug me Greqinë, në sajë të këmbënguljes së Vjenës, u përzie ky kriter (ai i fituesit në luftë) me atë "etniko-gjeografik" dhe të "gjuhës së folur në familje", në pjesët e tjera - kufiri me Serbinë e Malin e Zi, duhej të caktohej vetëm në bazë të "së drejtës së fituesit në luftë"?! Sepse këtu "fituesit në luftë" i kishin të drejtat më të mëdhaüTë përkrahur me këmbëngulje nga Rusia e Franca dhe në mënyrë të pahetuar edhe nga Britania e Madhe (me manovrimet e Greit) pushtuesit futeshin thellë në tokat shqiptare, prandaj s'mund të vinte në shprehje përbërja etnike e popullsisë - kur dihej se ajo ishte thjeshtë shqiptare dmth. s'do të përfillej vullneti i popullit fare. Bile ky copëtim i trungut shqiptar do të ishte edhe shumë më i madh sikur planeve cariste - për të dalur në D. Adriatik nëpërmes Serbisë, të mos u ishte kundërvu A-H. Për gka sig kemi cekur në fillim, këto dy rivale me qëllim të qerimit të hesapeve në Ballkan, bile edhe i bllokonin herë pas here seancat?!Rol vendimtar në caktimin e këtyre kufijve luante edhe situ-ata në frontin e Shkodrës, të cilën ia dorëzoi Malit të Zi, pas humbjeve katastrofale në njerëz Esat Pashë Toptani më 23 prill 1913 - por fatbardhësisht ishte tepër vonë. (4). Sa i përket mbetjes së Plavës e Gucisë nën Mal të Zi, duhet cekur se vendimi u muar në dy faza:Në seancën II të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, të mbajtur më 20.12.1912, A-H ka dalur me një harte të veten si propozim të mundshëm për caktimin e kufijve të Shqipërisë. Siç shihet edhe në këtë harte, Gucia me rrethinë (Doli e Vuthajt) i mbetën Shqipërisë, kurse pjesa tjetër e Krahinës me Plavënjo?!Këtë verzion ambasadori i A-H e ilustron edhe me fjalë në seancën e ardhshme të 25 janarit 1913, ku u fol kryesisht për problemin e Shkodrës. Ai tha: "... Se udhëzimet e tij (sigurisht nga Vjena - R.D.) e detyrojnë të mos pranojë si kufi të Shqipërisë në veri, me përjashtim të krahinës së Plavës (duke mos e përmendur fare Gucinë - R. D.) vegse kufirin e sotëm të Malit tëZi..." Në ndërkohë, sigurisht nga presionet e ndryshme dhe ndryshimi i rrethanave në Frontin e Shkodrës, A-H lëshon pe sa i përket Gucisë me rrethinë. Kjo shihet nga seanca e mbaj¬tur më 6 shkurt 1913, kur Eduard Grei, del me propozimin definitiv të kufirit verior të Shqipërisë, që ia kishte dhënë ambasadori gjerman - Lihnovski dhe, në mes të tjerash, thotë: "... Plava, Gucia, Peja dhe manastiri Visokovegani do të mbetëshin jashtë Shqipërisë..."!!Perse me këtë projekt u pajtua Mensdorfi më së miri shihet nga deklarata e tij: "... Se vetëm dëshira për t'arritur në një zgjidhje me lëshime nga të dyja palet (edhe Rusia - R.D.) dhe këtë e bënë me mundime ..." .Në seancën e 14 prillit 1913 konkretizohet në detaje mbarë vija e kufirit verior dhe

verilindor (me M. e Zi dhe Serbinë).dhe fiseve të Kastratit e të Kelmendit, nga ana tjetër, duke ia lënë të dy këto fise Shqipërisë. Pastaj ai bashkohet me kufijtë

 Kufijtë e Shqipërisë të propozuar nga A-H më 20.12.1912

Sa i përket kufirit verior në procesverbal thuhet: "Kufiri i Shqipërisë do të niset nga bregdeti Adriatik në Grykën e derd-hjes së Bunës, dhe do të ndjekë talvegun e këtij lumi gjer në fshatin Goricë që ndodhet në bregun e djathtë. Që andej, ai arrin në majën e maleve që ndajnë Bunën nga Liqeni i Shkodrës, duke ia lënë Taraboshin Shqipërisë. Ai e përshkon liqenin afër fshatit Zogaj që do t'i mbetet Shqipërisë gjer në Gjirin e Liqenit të Hotit, prej nga ai do të ndjekë kufirin midis fiseve të Grudës e të Hotit, që i lihen Malit të Zi, nga njëra anë

Kufijtë e Shqipërisë të propozuar nga Rusia, më 20.12.1912e sotëm midis fiseve malazeze të Kucit, nga njëra anë dhe fisit të Kelmendit, nga ana tjetër. Gjer në territorin e Gucisë e të Plavës, ai (kufiri - R.D.) ia len këto dy qytete, së bashku me rrethinat e tyre, Malit të Zi, duke ndjekur vargmalin kryesor dhe vijën e ndarjes së ujërave midis Limit, nga njëra anë dhe Drinit, nga ana tjetër. Ai largohet nga ky vargmal për të arrit-ur në kreshtën e kodrave në jug të qytetit të Gjakovës që mbetet jashtë Shqipërisë". (7).Me këtë vendim u njoftua Qeveria Serbe, më 15 prill 1913.Se në krahasim me Shkodrën e rrethinën e saj, Krahina e Plavë-Gucisë s'ka luajtur shumë rol, mund të konkludohet edhe nga Memorandumi i Qeverisë së Vlorës, gjegjësisht shte-sa e këtij memorandumi, drejtuar Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 25 janar 1913, ku, në mes të tjerash thuhet: "... Gjatë gjithë kufirit të tanishëm me Malin e Zi nuk ka sllavë me përjashtim të një pakice fare të vogel në Guci dhe në Plavë, që është e përzier me elementin shqiptar". (8).Duhet theksuar këtu se Konferenca e Ambasadorëve në Londër i përfundoi punimet më 29 korrik 1913, duke e hartu-ar vendimin përfundimtar të saj, mbi statusin e rregullimin e ardhshëm të Shqipërisë dhe kufijtë e saj.Pastaj u kërkua me këmbëngulje nga shtetet Ballkanike t'i tërheqin ushtritë e veta nga Shqipëria, gjegjësisht gjer në kufi-jtë e saj që ia caktoi arbitrarisht kjo konferencë imperialiste, si dhe të ndërmarrin masa të domosdoshme "... për të siguruar mbrojtjen efektive të popullsisë myslimanë dhe katolike shqiptare në territoret që i janë lënë (atyre - R.D.)" (9).Pas 29 korrikut të gjitha mbledhjet që i mbajti kjo konfer¬encë, u muarën me caktimin e komisioneve të kufijve dhe punën e tyre në terren.Është me rëndësi të përmendet këtu, se para se të caktohej dhe të nisej komisioni për caktimin e kufijve me Mal të Zi, për-faqësuesi i Cetinës në Londër ka kërkuar nga ambasadori i Rusisë, Francës, Italisë dhe Gjermanisë, "... t'i sigurojë Malit të Zi

disa zgjerime të vogla territoriale (kuptohet përvec atyre që ia kishin siguruar - R.D.) duke e arsyetuar me faktin se Cetina për lëshimin e Shkodrës lyp "kompenzime të tjera" sic ishin: Taraboshin, rrethin e Bunës, kullosat e Vermoshit etj. (10).Të gjitha këto kërkesa Mali i Zi i bënte sipas këshillimeve që ia jepte Pashiqi, i cili Qeverisë së Malit të Zi i rekomandonte: "Kur nuk ka më të ngjarë që Shkodra të shpëtohet përderisa Fuqitë e mëdha, bashkë me Rusinë, kanë vendosur t'i takojë Shqipërsië" të kërkojnë si kompenzim për këtë "humbje" që "krejt lumi i Bunës t'i takonte Malit të Zi (...) Krejt krahina e Mbishkodrës, me Hotin, Kelmendin e Krasniqen...". (11).Ndërsa për Plavën e Gucinë, sipas Pashiqit, s'kishte disku-tim, ato posepo "ishin të Malit të Zi"!!Përvec kësaj, kërkesat "e arsyeshme" të Malit të Zi përkra-heshin fuqimisht edhe nga Rusia, ministri i së cilës në Beograd - Hortviqi, e pati quajtur pushtimin e Shkodrës nga Mali i Zi, "fitore e sllavizmit". (12).Edhe pse për këto kërkesa të Malit të Zi u diskutua në seancën e 11 gushtit 191 dhe u vlerësuan si të paarsyeshme, prapëseprapë ky shtet vazhdoi t'i përsërisë gjatë gjithë punës së komisionit në terren, të njëjtat, me cka e vështirësonte shumë punën e tij duke i bërë presion të drejtëpërdrejtë!?Komisioni i kufijve i përbërë nga: Gjenerali Patapov (Patapoffi) i Rusisë, i cili për shkak të gradës u zgjodh edhe kryetar i komisionit.- Koloneli Grane (Granet) i Britanisë së Madhe.- Koloneli Marafini - i Italisë.- Koloneli Micll (Mietzl) - i A-H.- Nënkol. Furnie (Fournier) i Francës dhe- Majori fon Lafert (Laffert) - i Gjermanisë, u takuan në Shkodër dhe më 23 shtator 1913 e mbajtën mbledhjen e vet të pare.Sekretar i komisionit në fjalë u zgjodh kapiteni francez Perje. Detyrë e tij ishte të hartojë procesverbalet e seancave të mbaj-tura dhe ditarët e punës në terren.Në mbledhjen II, të mbajtur, po ashtu, në Shkodër më 1 tetor 1913 u emruan edhe truprojet që do ta përcillnin komi-sionin gjatë punës në terren. Këto erdhën nga forcat ushtarake të Italisë dhe të A-H. (13).Komisioni vendosi që punës t'ia fülojë nga Liqeni i Ohrit, aty ku ia kishte filluar edhe komisioni për caktimin e kufijve të jugut, dhe atë për shumë arsye, e njëra ndër to ishte edhe ankesa e krerëve të Hotit e Grudës që e kishin ngritur pranë komisionit ndërkombëtar në Shkodër dhe qeverive të tyre.Prandaj prej 22 tetorit gjer më 14 dhjetor 1913, komisioni punoi në caktimin e kufijve shqiptaro-serbë prej Ohrit e gjer në Prizren, kur, për shkak të dimrit, e ndërpreu punën, për t'u takuar përsëri në Shkodër, më 20 prill 1914.Derisa proceset dhe ditarët e punës së bërë nga komisioni në fjalë gjatë vjeshtës së vitit 1913 janë ruajtur në tërësi, ata të punës së kryer në vitin 1914 nuk janë ruajtur. Qka do të thotë se ose s'janë mbajtur në rregull, ose kanë humbur gjatë Luftës së Pare Botërore.Gjer më tani janë gjetur vetëm dy pjesë (fragmente) të ditarit të komisionit në fjalë. Një fragment u gjet në Arkivin e Ministrisë së Luftës në Paris, në të cilin bëhet fjalë

për fillimin e punës së komisionit - fundi i prillit dhe fillimi i majit të vitit 1914. Ndërsa pjesa tjetër e këtij ditari gjendet në Arkivat e Vjenës dhe flet për punët e zhvilluara gjatë qershorit e korrikut të vitit 1914.Në këto arkiva u gjet edhe Ditari personal i dele-gatit të A-H që mban daten e 4 gushtit 1914, ku bëhet fjalë për ditët e fundit të punës së komisionit.

Trojet shqiptare të mbetura nën sundimin serbo-malazez me vendimin e 14 prillit 1913, në Londër

Sipas dokumenteve të lartëpërmendura mund të konkludo-het se komisioni në fjalë e rifilloi punën e vet nga Deti Adriatik, pasi që i mbajti ca mbledhje përgatitore në Shkodër në fund të prillit 1914 dhe vazhdoi me shënimin e kufijve deri në rrethin e Pukës, ku e gjeti fillimi i Luftës së Pare Botërore dhe në fund të korrikut komisioni u detyrua të shpërndahet, secili në drej-timin e vet, pa lënë ndonjë proces, apo dokumentacion tjetër të finalizuar nga veprimtaria e vet gjatë vitit 1914, përveg frag-menteve që i cekëm më lartë. (14).Kjo pra është e verte ta e tërë, se si ka mbetur Krahina e Plavës dhe e Gucisë nën Mal të Zi dhe si është caktuar kufiri në mes të saj e Shqipërisë.Është këtu me interes të përmendet se gjatë punës sime në terren kam hasur në mendime të ndryshme në lidhje me këto dy probleme. Si duket austrohungarezët pasi e kanë pushtuar ca vjet më vonë këtë krahinë e kanë përhapur lajmin se ata kanë kërkuar në Londër që Gucia me rrethinë (Doli e Vuthaj) t'i mbetet Shqipërisë, por bajraktarët dhe parësia vendase e kanë shitur pastaj?!Kjo gjë më së miri shihet nga thirrja e A-H, drejtuar shqip-tarëve më 28 janar 1917 me rastin e njëvjetorit të okupimit të viseve shqiptare, ku, në mes të tjerash, thuhej: "... Monarkia A-H është përpjekur gjithnjë të ruajë njësinë e popullit shqip¬tar dhe paprekshmërinë e truallit shqiptar". (15).Supozojmë se për t'i bërë më bindëse parollat e veta (A-H) intelektualëve vendas e, para së gjithash, prijësve të fesë do të ua kenë treguar edhe projektin e pare të hartës që e ka paraqi-tur ambasadori A-H në Londër, më 20 janar 1912. Kuptohet, duke mos i njoftuar edhe me propozimet e tij të pastajme në dëm të kësaj laBhine?!Është më se e vërtetë që Mali i Zi, ashtu sikurse edhe Serbia, kanë pasur frikë nga komisioni se mos po e përfül vullnetin e popullit gjatë caktimit të kufijve, prandaj kanë bërë gmos e nuk kanë lënë mjet pa përdorur që ta bindin popullsinë vendase, e posagërisht krerët dhe parësinë e saj që të pranojnë "vullnetarisht" t'i bashkohen Malit të Zi, përkatësisht Serbisë.Në të dyja anët kah duhej të kalonte vija e kufirit Mali i Zi dhe Serbia përqëndruan

forca të mëdha ushtarake. "Këtë kufi - urdhëronte Pashiqi, duhet ta mbani të okupuar me ushtri dhe ta mbani deri sa të vijë komisioni ndërkombëtar. Gjatë kësaj kohe të punoni - vazhdonte ai, që popullsia e zonave kufitare të përfitohet nga ana jonë dhe kur të vijë komisioni ajo të shprehë dëshirën për të mbetur nën Serbinë (ose Malin e Zi -RD.)". (16).Për këtë qëllim atje dërguan edhe komisione të posagme që u përpoqën të mashtronin popullsinë ose edhe me presione e kërcnime t'i detyrojnë ata të pranqjnë qëndrimin e Malit të Zi, gjegjësisht të Serbisë. "Por nuk arritën asnjë rezultat konkret". (17).Ata shqiptare që s'i bindeshin pushtuesit të deklarojnë para komisionit, ashtu sic dëshironte ai, i izolonin nga cdo kontakt i mundshëm me komisionin në fjalë. Për këtë dëshmon edhe një letër - ankesë, drejtuar konsullit të A-H në Shkodër më 23 qershor 1914 nga prifti i Selcës, ku thuhet: "Posa vuri këmbë në Vermosh, komisioni i kufijve të Veriut të Shqipnisë (më 3 qershor 1914 - R.D.) malazezët erdhën me shumicë, vendosën aty telefonin, mbyllën cdo shteg, kështu që ne të mos kishim mundësi të kishim marrëdhënie me komisionin në fjalë, arrestuan njerëz të pafajshëm, carmatosën banorë, vunë rojet e tyre rreth komisionit (.••) dhe të gjitha këto i kryen përpara syve të komisionit" (!!) (18).Dhe, si rezultat i gjithë asaj torture të ushtruar nga malazezët në Vermosh "përpara syve të komisionit" (?!) - del, sig thotë edhe M. Memiqi se: "... u arrit që Vermoshi në një for-më juridike (lexo: me dhunë, e kurrsesi sipas vendimeve të Konferencës së Londrës, apo atyre të Komisionit për kufi -R.D.) të mbetet si pjesë përbërëse e Kapidanisë së Gucisë (...) Kështu ky problem së pakut ishte i zgjidhur përkohësisht (për 1 muaj ditë, gjersa filloi Lufta I Botërore - RD.)". (19).Nëse komisioni për kufij ishte në Vermosh më 3 qershor 1914, mund të konkludohet se i njëjti duhet të ketë arritur në Guci kah fundi i atij muaji apo fillimi i korrikut të po atij viti.Ardhjes së këtij komisioni në Guci, mund t'i ketë parapri edhe misioni i ndyrë i Petar Kelanoviqit - të deleguarit të Krajl Nikollës, që, sig thonë të moshuarit në terren, pasi s'mundi t'i bindë krerët e Vermoshit - Prekë Calin me shokë (sig u pa edhe në letrën e priftit të lartëpërmendur të Selcës) për të mbe¬tur me Malin e Zi, (20). do të ketë biseduar edhe me krerët e Gucisë - Adem Omeragën me shokë? Po ashtu edhe me krerët e Malësisë së Gjakovës. Ndoshta edhe është e vërtetë se ata i ka bindur për një gjë të tillë?! (21).Por është një e vërtetë tjetër edhe më e madhe se asnjërin prej tyre s'i ka pyetur fare komisioni i kufijve për këtë gjë. Sepse gdo gjë ishte vendosur në Londër.Çka do të thotë se kufirin kah është sot, në rrethin e Gucisë, e ka vendosur vetëm propozimi i Eduard Greit: "... Duke ndjekur vargmalin kryesor dhe vijën e ndarjes së ujërave midis Limit nga njëra anë, dhe Drinit nga ana tjetër". (22).Pra, sikur të ishte derdhur lumi Valbona në Lim, edhe fshati me të njëjtin emër do të ishte sot me Mal të Zi, ose anasjelltas, të ishte derdhur Vruja në Dri, Vuthajt do të ishin sot përbren-da Shqipërisë...Sidoqoftë, duhet konstatuar se popullit shqiptar të kësaj krahinë, gjegjësisht popullit shqiptar në tërësi iu bë një padrejtësi që s'mbahet në mend në historinë e njerëzimit duke e ndarë territorin e tij që "me shekuj ishte një tërësi, jo vetëm në

pikëpamje etnike, por edhe në pikëpamje ekonomike, tregtare dhe kulturore. Viti 1912, si viti i luftës së pare Ballkanike - shton Rexhep Qosja, përfaqëson, prandaj ndarjen e një populli - të popullit Shqiptar dhe ndarjen e një territori -të territorit Shqiptar, që me shekuj ishte tërësi etnike, ekonomike dhe kulturore". (23).Dhe jo vetëm kaq, por si Qeveria e Beogradit ashtu edhe ajo e Cetinës "kishte si qëllim të kryente shkombëtarizimin dhe sllavizimin e territoreve shqiptare të aneksuara dhe për këtë qëllim ata i porositnin ushtarët e vet në viset kufitare" (sig ishte p.sh. Gucia - RD.) se nuk ishin aty për "zënien e shqip-tarëve robër, por janë dërguar për shtimin e numrit të varreve të tyre", e kjo do të thotë, sig shprehej me një rast Bajram Curri, "i kishin venë vehtes si qëllim (Beogradi e Cetina - R.D.) të gfarosin me gra e fëmijë, të gjithë Shqiptarët që jetonin bren-da kufirit të ri Serb" dhe atë, sig deklaronte edhe vete Pashiqi, vetëm për "20 -25 vjet". (24).Por populli shqiptar, të cilit "vuajtjet që hoqi, dhe humbjet që pësoi, ia kalitën edhe më vullnetin e vendosmërinë e papërku-lur që zotëronte, për t'i qëndruar gdo agresioni e shtypje, gdo intrige e komploti, ia forcuan besimin në fitore, i cili mbështetej në drejtësinë e gështjes që mbronte". (25). Dhe kështu, jo për 20-25 vjetë. e as "së shpejti" - sig deklaronin ushtarakët e Pashiqit, nuk u "serbizuan" as nuk u "asimiluan nga pikëpamja kulturore dhe nacionale". (26). E as për 70-80 yjetë bile, por përkundrazi "si robër të Serbisë (...) do të ngri-hen në këmbë për të mbrojtur atë që është e tyre"... (27).

LUFTA E PARE BOTËRORE

Lufta e Pare Botërore këtë krahinë, sikurse edhe mbarë Kosovën e më gjerë, e gjeti në një mjerim të madh, të masakru-ar, të plackitur, të djegur e me popullsi të përgjysmuar dhe me një ekonomi krejtësisht të shkatërruar.Në Guci, në prag të kësaj lufte, gjatë pranverës së vitit 1915, ishin grumbulluar forca të shumta të armatosura malazeze, të cilat ushtronin një terror të paparë mbi popullsinë vendase dhe, nga kjo trevë, më 8 qershor të atij viti e kaluan kufirin politik të Shqipërisë dhe ia mësynë Shkodrës, të cilën e push-tuan më 27 qershor 1915 dhe kështu Krajl Nikolla e realizoi "ëndrrën e shenjtë të jetës së tij". (1).Ushtria e Austrohungarisë duke i ndjekur hap pas hapi for-cat e shpartalluara serbo-malazeze (një batalion i të cilave kaloi edhe nëpër këtë krahinë, e pastaj nëpër Shqipëri, u bashkuan në Korfuz të Greqisë) në janar të vitit 1916 arriti edhe në këtë krahinë, pasi Qeveria malazeze nënshkroi kapit-ullirnin.Menjëherë, pas ushtrisë serbo-malazeze, të ndihmuar nga vendasit u evakuan edhe 33 familjet koloniste malazeze në krye me pushtetmbajtësin e fundit malazez në Guci - Gjuro Kapetanin, që në Guci i kishin kaluar më tepër se 2 vjet e gjys-më si sundimtarë të paskrupull.Aso kohe në Shqipërinë e posaformuar ishin tubuar shumë patriotë kosovarë, pra edhe shumë sish nga kjo krahinë e Kosovës sic ishin: Hasan Ferri, e të tjerë, të cilët nuk i pranon-in fare kufijtë e imponuar të vitit 1913-1914, të caktuar arbi-trarisht nga fuqitë e mëdha dhe me cdo kusht kërkonin ta clirojnë Kosovën nga serbo-malazezët, duke u përgatitur për kryengritje të armatosur që t'ia bashkojnë atë

shtetit amë.Posa kapitulloi Mali i Zi ata u kthyen në shtëpitë e veta që ua kishte djegur okupatori. (2).Është e kuptueshme se këta patriotë, pas të gjitha atyre masakrave e torturave që i ushtroi këtu ushtria e Krajl Nikollës, të udhëhequr nga kriminelët cfarë ishin Avro Cemoviqi, Dragoviqi, Pantoviqi, Cukiqi, Vuceliqi, Mulla Hajra-Ballsha Ballshiqi etj. e pritën me njëfarë simpatie A-H. Aq më tepër kur e dinin se ajo kishte qenë e vetmja fuqi evropiane që e kishte përkrahur Shqipërinë në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, sidomos gjatë caktimit të kufijve të saj. Kështu që atë e Uogaritnin si të vermen fuqi që ua shporri sundimin malazez dhe e bashkoi përsëri këtë krahinë dhe viset e tjera kosovare me trungun shqiptar.Gjithë kësaj i kontribuan edhe vete A-H me propagandën e vet se në Shqipëri ata erdhën si "miq" me qëllim që ta luftojnë "armikun e përbashkët" serbo-malazez, duke i ftuar që t'u bashkohen në atë luftë. (3).Këto qëllime e premtime të veta A-H i përcillte me ca hapa konkretë gjoja në dobi të shqiptarëve, duke e lejuar përdorimin e Flamurit kombëtar shqiptar, shkollat shqipe etj.Në Shkodër ajo formoi Këshillin Adrninistrativ të ashtuquaj-tur civil, të përbërë kryesisht nga shqiptarët, por që varej e kontrollohej nga Komanda e Korpusit XIX ushtarak të A-H me seli në Shkodër.Ky këshill, në përbërje të vet i kishte tri drejtori, që ishin, drejtorinë e financave, të drejtësisë dhe të arsimit - në krye me Luigj Gurakuqin. Këshilli vepronte edhe në Krahinën e Plavës e të Gucisë, edhepse, kjo krahinë mbeti si pjesë përbërëse e Guvernerës së Cetinës, bashkë me Pejën, Istogun, Gjakovën, Tivarin e Ulqinin. Kjo u dha mundësi kuislingëve malazias në Cetinë që të ndikojnë te autoritetet A-H që t'i caktojnë udhëhe-qësit promalazias edhe në Guci. Sic ndodhi rasti me shkarkimin e patriotit Ismail Nikocit nga posti i kryetarit të komunës në këtë qytet dhe emrimin në vend të tij, Adem Omeragaj e më pastaj "majorit të Malit të Zi" - Sheqë Radonciqit.Se vërtetë ishte i madh ndikimi i prijsëve malazeze te organet A-H në Cetinë tregon edhe ky citat: "Ishin prezentë gjithashtu kërkesat e disa të parëve malazias te pushtetit A-H që banorët e Plavës e Gucisë të carmatosen". (4).Në Plavë, kryetar i komunës ishte Bejto Haxhihajri. Ndërsa kryetar i krejt rrethit ishte gjermani Feldi Fuks, që e kishte për zevendes vëllain e Hasan Ferrit - Mediun.Medi Ferrit, M. Memiqi ia zë për të madhe se: "... i përkrah pretendimet e Shqipërisë ndaj Plavës e Gucisë dhe ishte njëri prej bartësve të atyre aspiratave" (!!) (5).Për t'i mashtruar sa më mirë, A-H shqipëtarëve ua lejoi edhe përdorimin e Flamurit kombëtar dhe për herë të pare në his-torinë e kësaj krahinë bën të mundshme hapjen e shkollave shqipe. (6).Këto shkolla u hapën në Plavë, Guci, Vuthaj, Martinaj etj. Mësuesit u sollen nga Arbëreshët e Zarës. P.sh. në Vuthaj më 1916, u emërua mësues shkrimtari ynë i njohur J.V. Rela. (7).Pra mund të konkludohet se shqiptarëve A-H u'a njohu një-farë autonomie kulturore, edhepse e gjithë administrata ushtarake dhe politike ishte e përqëndruar

në duar të A-H që për t'i izoluar krahinat njerën prej tjetrës e ndaloi edhe qarkul-limin e lire të njerzëve.Pushtuesi filloi menjëherë t'i regrutojë shqiptarët "vullne-tarë" për në luftë. Këtë regrutim e zbatonte me ndimën e kuis¬lingëve vendas: bejlerëve, tregtarëve dhe klerit fanatik.Ushtarët e regrutuar dërgoheshin ose në ushtrinë e A-H në Frontin e Karpateve, ose në ushtrinë turke (aleate e A-H në luftë) në Frontin e Kaukazit - për cka në Kosovë erdhën shumë ofïcerë turq, për të agjituar që të mbledhin sa më shumë ushtarë "vullnetarë" të tillë. Ata këtë punë të ndytë e kryen me mjaft sukses duke u lidhur me ca hoxhallarë e fanatikë mysli-manë, të cilët te populli e përhapën lajmin se gjoja është feja islame në rrezik e duhet të shkojmë ta shpëtojmë nga Miskovi (Moskva)?!Kështu pra, shqiptarët, si A-H ashtu edhe Turqia, i shndër-ruan në mish për top, për interesa të imperialistëveüRegrutimi i të rinjve për ushtarë të tillë "vullnetarë" në Krahinën e Plavë-Gucisë u bë nëpërmes të Sefedin Begollit nga Peja, i cili, nëpërmes feudalëve dhe mbeturinave turkomane vendase e realizoi këtë aksion duke përdorur lloj-lloj mënyrash e malverzimesh.Për në Karpate nga mbarë Kosova i përcollën rreth 1.000 shqiptare, kurse për në Kaukaz rreth 2.000 të tjerë që asnjë i gjallë nuk u kthye. Ca nga këta vullnetarë u angazhuan edhe si polici vendase në luftë kundër kacakëve - me pagesë!?Më kot u munduan patriotët vendas ta pengojnë këtë katas-trofë të re që u kanosej shqiptarëve, duke mbajtur edhe këso fjalimesh para masës: "... Oficerët turq që na kanë ardhë, janë të bijtë e atyre që na sunduan 500 vjetë. Prap ata kanë ardhë këtu me na ngatrrue mendjen për interesat e veta. Vëllazër, tjetër asht feja e tjetër asht kombësia. Tjetër asht Turqia, e tjetër Shqipnia..." (8).Kështu pra, shumë djem edhe nga kjo krahinë i mobilizuan e shumë të tjerë u arratisën në mal, duke iu bashkuar cetave kacake, e një pjesë të tyre i zunë e i internuan, duke i dërguar në punë të detyrueshme në ndërümin e urave dhe të objekteve ushtarake nëpër vende të nxehta të Shqipërisë {Durrës, Lezhë, etj.) me vite të tëra, ku ca prej tyre edhe vdiqën nga ethet e malarjes. Deri vonë kanë jetuar këtu njerëzit që kanë qenë të internuar dhe kanë përjetuar lloj-lloj mundimesh, sic ishte p.sh.: Arif T. Dedushaj, i cili me shumë kosovarë të tjerë ishte i internuar 2 vjet në Durrës dhe u kthye vee sa gjallë nga andej. Kurse në Hungari ishin të internuar patriotët Ismajl Nikoci, Mulla Huli (Hysen) Rexhepagaj, Duq G. Bacaj që vdiq atje, etj.Janë të konsiderueshme humbjet në njerëz dhe dëmet materiale gjatë këtyre tre yjetëve të sundimit të A-H në këto anë.Për shkak të thatësisë që mbretëroi në vitet 1916-1917 dhe marrjes së meshkujve të aftë për punë në luftë, në punë të detyrueshme apo që muarën arratinë dhe s'kishte kush të punojë tokën, për shkak të plackitjeve e djegjeve gjatë Luftërave Ballkanike, rekuizimet të drithërave e bagëtive dhe taksave të rënda që i aplikoi pushtuesi A-H, këtë krahinë e përfshiu një skamje e madhe. Pra një uri e hatashme, kur njerëzit ushqeheshin me barishta e "bukë bocash" - sic trego-jnë pleqtë.Nga uria vdiqën shumë njerëz, e sidomos fëmijë. Thellë në kujtesën e njerëzve ka

mbetur për të keq "Vakti i Austrisë".Për të gjitha këto shkaqe mund të arsyetohet edhe "tërheqja" me një anë e Hasan Ferrit, i cili nuk pranoi "kurrfarë detyrë gjatë okupimit A-H" (11).Sa më e padurueshme bëhej jeta nën A-H aq më e madhe bëhej rezistenca e popullit shqiptar kundër saj. Për ditë e më shumë shtohej numri i njerëzve në getat e armatosura që vepronin kundër okupatorit në këto anë, të udhëhequra nga "Azem Galica" i Plavës - trimi Mulla Agan Koja, që bashkëve-pronin me getat simotra të Sanxhakut, të udhëhequr nga kryetrimat: Hysen Boshkoviqi, Isuf Mehaniqi dhe Rek Bisheva, pastaj me ato të Rugovës, të udhëhequr nga Keri i Sadri Bardhit, etj.Organizatori kryesor i këtyre getave ishte Hasan Ferri.Qeta e Agan Kojës, në vjeshtën e vitit 1918, në afërsi të Plavës, i garmatosi tre batalione ushtarake A-H dhe vrau kapitenin e tyre Haufraun Gustav Hashor, duke i armatosur kështu pjesën më të madhe të popullsisë së Plavës e të Gucisë.Kjo getë e pengonte tërheqjen e trupave të ushtrisë së mundur A-H, që vinte nga Fronti i Selanikut. E pasi Azem Galica s'i lejonte të kalojnë kah Mitrovica e Peja, drejtoheshin kah Decani e Plava ku binin në pritat e Azem Galicës II - Agan Kojës. (12).Është shumë interesant se si të gjitha këto trimëri të Mulla Kojës, M. Memiqi ia mvesh njëfarë Boshko Gjuriganinit që, po ashtu, sipas tij, paska vepruar në këto territore, me getën e tij?!

MBRETËRIA Serbo Kroate Slovene (JUGOSLLAVE)

Që nga tetori i vitit 1918, A-H filloi të tërhiqet edhe nga kjo krahinë, duke e lënë popullsinë e saj në mëshirën e fatit, para një rrebeshi të shfrenuar të ushtrisë serbo-malazeze. (1).Këtë krahinë e cliruan më 15 tetor 1918, dy batalione ven-dase, të cilat, pastaj, të udhëhequra nga Ismail Nikoci, Shefko Kurti, etj. ua zunë rrugën forcave A-H që tërhiqeshin nëpër Malësi të Mbishkodrës. U zhvillua një luftë e rreptë më 17 tetor 1918 në Perdolec, Gropëzezë dhe Selcë, ku u zunë rob 700 ushtarë A-H, në mesin e të cilëve ishin edhe 17 oficerë dhe arme të ndryshme.Mbetën të vrarë 15 ushtarë të armikut e u plagosën 27 sish. Kurse nga luftëtarët vendas pati 6 të vrarë e 8 të plagosur. (2).Derisa luftëtarët vendas e spastronin terrenin nga mbeturi-nat e ushtrisë A-H, në kufijtë e kësaj krahinë u dukën 6 batal¬ione malazeze që u formuan në Vasoviq, duke e demonstruar dhunën dhe duke e bllokuar totalisht këtë krahinë. (3).Duke e pare situatën e krijuar në Kosovë pas tërheqjes së A-H patriotët e këtij vendi, më 7 nëntor 1918, formuan në Shkodër Komitetin "Mbrojtja kombëtare e Kosovës", apo sic u bë zakon ta quajnë më vonë "KOMITETII KOSOVËS", që ishte një organizatë politike, demokratike dhe kishte për qëllim ta udhihiqte Lëvizjen patriotike për clirimin e Kosovës nga serbo-malazezët. Kryetar i saj u zgjodh Hoxha Kadri Prishtina, e sekretar Bedil Pejani.Komiteti i Kosovës e nxorr edhe organin e vet: "Populli" që e udhëhiqte mësuesi, Sali NMca, të cilin e vranë italianët në prag të Kongresit të Lushnjes. (4).

Menjëherë pas clirimit nga A-H në Plavë e Guci u vendos pushteti popullor, organet e të cilit u zgjodhën më 15 tetor 1918, dmth. po atë ditë që u cliruan dhe u organizuan rniting-je gjithëpopullore në të cilat folën Hasan Ferri, Ismajl Nikoci e të tjerë.Në njërin prej këtyre mitingjeve më vonë, u zgjodhën edhe delegatët e kësaj krahinë në Komitetin e Kosovës: Isamil Nikoci dhe Hysen Efeni-Gjonbalaj.Po në të njëjtat tubime u vendos që të mbrohet me cdo kusht kjo krahinë nga ushtritë serbo-malazeze, të cilat, sic thamë më lartë, ishin të gatshme për sulm. (5).Për shkuarjen e Ismail Nikocit në Shkodër (pas zgjedhjes së tij anëtar i Komitetit të Kosovës) M. Memiqi thotë: "... Udhëtoi (...) me qëllim që atje të vejë kontakte me konzullatën franceze e italiane dhe nga ata të kërkojë mbrojtje nga sulmi i vaso-viqasve në Plavë e Guci". (6). Duke ia zënë për të madhe atij pse nuk kërkoi mbrojtjen e ushtrisë serbe (nga vasoviqasit)?! "Por nga konzullatat e huaja në Shkodër". (7).Gka do të thotë se Memiqi fare nuk e din, apo s'don ta dijë, se Nikoci shkoi atje si delegat i kësaj krahinë pranë Komitetit të Kosovës. Dhe ndihma që kërkoi ai nga konzullatat e huaja në Shkodër (është e shënuar një bisedë e thuktë që e pati ai me konzullin e Francës) ishte krejt normale dhe e drejtë e kësaj krahinë, kur dihet se Krajl Nikolla dhe shteti i tij, pjesë e të cilit e lënë me dhunë nga Evropa kishte qenë edhe kjo krahinë, nuk ekzistonte më. Prandaj, e njëjta, tani i kishte dy rrugë: ose t'i bashkohej shtetit të ri (artificial) - Mbretërisë SKS, me të cilën s'kishte asgjë të përbashkët, ose Shqipërisë mëmë dhe me plot të drejtë, me plebishit, në mbledhje gjithëpopul¬lore u përcaktuan për këtë të dytën.Duke u mbështetur edhe në thirrjen e Komitetit të Kosovës, e cila iu drejtua mbarë popullit kosovar, ku thuhej: "Vëllazën, asht tue u afrue dita ma e ngusht, e ma e mbrame që ka për ta caktue fatin e vendlindjes sonë, së dashtunës e së mjerës Kosovë. Nji dakikë e bjerrun në gjum mundet me na kushtue tepër shtrejtë"!? (8).Krahas kësaj Komiteti e nxorr edhe "programin e përgjithshëm për veprimtarinë e kryengritjes", ose sic u quajt më vonë: "Kosova 1919" në të cilën parashihej veprimtaria politike dhe luftarake e kryengritjeve të armatosura në Kosovë. Me fjalë të tjera, ishte kjo një rregullore për getat e armatosura në bazë të së cilës duhej të vepronin ato, si dhe fliste për karakterin e rëndësisë e tyre.Dokumenti "Kosova 1919" u përhap nëpër të gjitha getat komite, të cilin e studionin mirë, duke filluar që nga Plava e Gucia e gjer në Sanxhak e Gjilan, gjë që na jep të kuptojmë se të gjitha getat kryengritëse të Kosovës vepronin sipas të njëjtës platformë. (9).Në letrën që ia dërgoi në këtë kohë Komiteti i Kosovës popul¬lit të Plavës e Gucisë thuhet: "Gra, burra dhe fëmijët që nga 12 vjeg deri ke pleqët 70 yjegar, të jeni gati për të mbrojtur nderin dhe atëdheun. Të sakrifikojmë jetën dhe grania e të mos dor-zohen gjallë, ma mirë të vdekur me nderë në fushë të luftës. Kurr nuk duhet t'i dorzohemi një bishe të egër malazeze, nji egërsie të serbëve! Ne jemi bindë që do të jemi gati të sakrifikoni jetën për mbrojtjen e nderit e t'atëdheut". (10).Posa e marrin këtë letër, populli i kësaj krahinë e mbajti përsëri një mbledhje të përgjithshme dhe vendosi të mbrohet me gdo kusht nga ushtria e karagjorgjeviqve.Në mbledhje u formua Komiteti Krahinor i përbërë nga Hasan e Medi Ferri, Mulla

Agan Koja, Gun Mula-Gjonbalaj, Keri i Sadri Bardhit - nga Rugova, etj. dhe u dha urdhëresa që të gjithë banorët e aftë për pushkë të armatosen me gdo kusht. (11).Për të gjitha këto pregatitje Memiqi e "fajson" Ismail Nikogin ku thotë: "Me të kthyer nga Shkodra hap tas u angazhua që Plava e Gucia duhet të hyjnë në përbërje të Shqipërisë.Bashkëpuntorët e tij më të alert në Plavë ishin: Bejto dhe Medo Haxhihajri, Medo Ferri, dhe Shefki Kurti". (12).Harron Memiqi në këtë rast, se sig thotë Akad. R. Qosja: "Gdo popull që është i pushtuar duhet të glirohet, sepse edhe sipas të drejtës ndërkombëtare atij i takon e drejta e glirimit. Më në fund e drejta që të jetojë i lire është e drejta legjitime natyrore, e secilit popull". (13).Një organizim i tillë i vetëmbrojtjes bëri që për 3 muaj e gjys-më (nëntor-dhjetor, 1918, dhe janar e gjysma e shkurtit 1919), kjo krahinë të ketë, të thuash, një autonomi të plotë, që udhëhe-qej nga banorët e saj. G'është e vërteta, aty ekzistonte një getë ushtarake serbe që kishte ardhur nga Shkodra (?!) por që s'kishte kurrfarë infiuencë, vegse rrinte totalisht e izoluar në periferi të Plavës. (14).Për të gjitha këto mësojmë nga një gjeneral jugosllav -Millutinoviq, më 13 shkurt 1919, ku, ndër të tjera, thotë: "Arnautët nga Plava e Gucia, me rreth 600 veta mbrohen në roje prej sulmeve malazeze nga Polimja". (15).Mësymjeve serbo-malazeze, si për inat, u ndihmonte edhe bora e madhe që ra në dirnrin e vitit 1918/1919.Por pavarësisht prej borës e të ftoftit, mbrojtësit e viseve shqiptare nga Plava, Gucia, Rugova e vende të tjera, duke u bazuar në rregulloren dhe porositë e Komitetit të Kosovës, pas disa ditësh, duke bërë përpjekje të ashpra me forcat serbo-malazeze, më 7 shkurt 1919, e sulmuan Pejën, të cilës iu afm¬an gjer në 5 km. nga Gryka e Rugovës. Nga frika se mos po e marrin qytetin, Qeveria e Beogradit e dërgoi në Pejë "për të qetësuar lëvizjen" serbomadhin dhe laiminelin, Punisha Raciq, me përforcime të reja ushtarake. "Kam urdhër që nesër, më 15 të këtij muaji (shkurt - R.D.) të organizohet marshimi i njësiteve nga 4 ceta, me 4 mitraloza dhe 4 topa malorë, nëpër Rugovë, në drejtim të Gakorrit - thoshte ato ditë Komandanti i Armatës III jugosllave - ku do të kapet lidhja me malazezët nga Andrievica, të cilët, sipas marrëveshjes, në të njëjtën kohë, nisen kah Gakorri, dhe së bashku të nisemi për në Plavë, ta clirojmë cetën tonë (që e kishin atje - R.D.) e t'i ndjekim kryengritësit arnautë dhe ta vendosim pushtetin tonë" (16).Më 16 shkurt, forcat serbe e marrin Grykën e Rugovës dhe më 19 e 20 shkurt e sulmuan Plavën e Gucinë që deri në këtë kohë ishin të lira - në duar të patriotëve vendas, por, sig thamë edhe më lartë, mbaheshin tërësisht të bllokuara nga shovenistët serbo-malazezë. Malazezët në këto sulme i udhëheqëte Lakiq Vojvodiqi."Në luftimet e ashpra rreth Plavës u zbrazën mbi 11 mijë fishekë (në disa dokumenta thuhet 17.000 fishekë - R.D.) dhe disa dhjetra granata". (17).Këtu s'janë llogaritur ato që i ka përdorur Lakiq Vojvodiqi me vasoviqasit e vet.Ushtria serbe u soll edhe më zi se në vitet 1913-1914. Kahdo që kalonin lenin shkretirë. Masakrat më të mëdha u bënë në 13 fshatrat e Rugovës, ku i dogjën 410 shtëpi. Vetëm në Bogë e Dugajivë, përveg shumë mënxyrash që bënë, vranë edhe

30 gra e fëmijë dhe i dogjën 57 shtëpi.Në Koshutan e Shtupeq (të Madh e të Vogel) i vranë e i masakruan 206 veta dhe dogjën 163 shtëpi.Gjihtësej ato ditë në Rugovë i vranë 946 veta. Kurse në Plavë me rrethinë u vranë 450 veta, kryesisht gra e fëmijë dhe u dogjën 489 shtëpi.Popullsia e pakte e Rugovës që shpëtoi, u tërhoq, bashkë me kryengritësit, në regjionin e Plavës, e prej andej, me kryengritësit e popullsinë vendase në Malësi të Gjakovës dhe rrethin e Shkodrës. (18).Për masakrat që ushtria serbo-malazeze i bëri ato ditë në Plavë njëfarë Gedo Qulafiqi thotë: "Ushtria malazeze me komanduesin Shaigiq, në përbërje prej 6 batalionesh vaso-viqas nga dy "nahi" e sulmoi Plavën dhe Gucinë, duke e bërë rrethimin: Murinë-Plavë dhe Libovicë-Guci. Gjylja e pare e topit u nis nga Drezovica, në Plavë.(...) Përveg masakres, orgjive dhe mundimeve, nuk munguan as plagkitjet, dhunimet dhe gjithë ajo që ka munduar të bëhet gjatë 24 orëve. Shumë mbaruan nëpër prroje e edhe sot njihen shenjat e gjakut nëpër muret e xhamisë së Rexhepagajve". Kurse Zyfer Musiqi, në mes të tjerash, ka shkruar: "... dhe gjatë disa ditëve ka qenë e lejuar që me myslimanët (kështu i quan ai titoist këta banorë - RD.) të bëjnë kush gka të dojë. U bënë plagkitjet dhe gjithë ajo që mund të bëhej (...) vrasjet, maso-vike dhe therrjet e grave, fëmijëve dhe pleqve, se njerëzit e aftë ikën..." (20).Ndërsa, Xh. Shatri shton: "Pushten ka djegur me qindra shtëpi dhe ka pushkatuar e therrë me bajoneta me mijëra të pafajshëm (...) U dogjen 489 shtëpi, dhe u vranë 500 veta". (21).Mbarë popullsia tjetër që arriti të shpëtojë, iku në Malësi dhe Shkodër.Shaban S. Hasangjekaj, një bashkëkohës dhe bashkëpjesë-marrës i ngjarjeve në fjalë, tërheqjen e refugjatëve rugovas nëpër Plavë-Guci-Vuthaj-Shalë-Shkodër, e përshkruante kështu: "Ishte marsi i vitit 1919. Ditë me diell, bora e kritë. Kolona e t'ikurve e pafund. Kishte më së shumti nga Rugova, por edhe nga "mim-leqeti" ynë. Te Maja e Pejës, një vajzë 17-18 vjegare, shënoshë si topi dhe shumë e bukur e Rugovës, rrëshqitï në borë dhe flu-turoi teposhtë me mijra metra, derisa u ndal në rrafsh të Shalës. Sa mjerim ish me pa njerin n'aq gazep e mos me pas gka i bon. Të nesërmën e vorrosmë në Shalë.Rugës na pjellshin gjaja, e veg i gjuejshim të posalindunin dar rruge e ecshim. Besa edhe themi kanë gjuajt "hallku" (populli). Qfarë "zavallit" kena hjekë"!! (22).Kështu pra popullsia e arratisur, pas një udhëtimi jashtëza-konisht të vështirë e me shumë rreziqe, nëpër Alpet e Shqipërisë, plot borë, të uritur, deshë e dathë arritën në fshatrat e Tropojës të Shkodrës ose në vete Shkodrën, ku kryesisht u vendosën në rrethin e saj: Bushat dhe Barbullush.Për këtë mësojmë më së miri nga një letër e parisë së fshatit Vuthaj, që më 22 mars 1920 ia dërgoi Komitetit të Kosovës, ku, ndër të tjera thuhet: "Prej 200 shpive Vuthaj (Plavë) kanë dalë këndej si të ikun 1.700 frymë dhe janë vendosë në Malësi të Tropojës e të Shkodrës (në Shalë - RD.)".Letra është nënshkruar nga Cun Mula (Gjonbalaj), Deli Shpendi (Ulaj), Cub Maxhuni (Bruncaj), Deli Beqiri (Ahmetaj) dhe Hysen Syla (Vucetaj). (23).

Për vuajtjet e refugjatëve të këtyre anëve, e sidomos të atyre nga Rugova më së miri dëshmon kënga popullore:

Zot g'po ban Rugova e ngratë?Ç'po banë e shkreta Rugovë,Ka marrë iken për i shokë borë,Ka marrë iken ra në Malësi, Rob e thmi kakan mërdhi!!

Edhepse ishte dimër i rëndë, varfëri e madhe dhe kohë lufte, malësorët zemërbujarë, sikurse edhe më 1912-1913, e ndanë kafshatën e gojës, duke i lënë edhe fëmijët e vet të uritur dhe më bujari i hapshin dyert e kasollave të veta duke u thënë refugjatëve të Rugovës dhe të Plavës e Gucisë me rrethinë: "Vëllezën! Byrem në shtëpinë time. Bukë e krypë e zemër. Mirë se u ka pru zoti!"Këtë e ilustron edhe kënga popullore:

Njefsha mirë, mori malësi,Mirë na mbajte shtetëmdhet mijë,Dymdhet vet ma e vogla shpi!

Kështu pra i priti vëllezërit kosovarë, "Malësia e Gjakovës, Këshüellë e pamposhtuar e burrave të Kosovës" - sig këndonte rapsodja e jonë popullore, - Fatime Sokoli. (25)."S'kishim tesha me u mlue, e tanë natën duhej me nejtë me ren ka nja me ba zjarm - i kujtohej Shaban S. Hasangjekaj, se u mordhijshin thmija në ato shpija ka shkatrrohen, që gja e gjallë s'i zejke".Edhe ata që u vendosën në rrethin e Shkodrës, mbetën gjal¬lë në sajë të bujarisë shkodrane, por jo edhe Qeverisë antikom-bëtare të Durrësit, që vepronte në atë kohë, por edhe atyre të mëvonshme, në të cilat kishin ndikim të madh feudalët satrapë të tipit të Ahmet Zogut.Këtë e dëshmon më së miri Komiteti i Kosovës, që nëpërmes të delegatëve ia përcjell Kongresit të Lushnjës këto fjalë: "Qeveria e tashme (e Durrësit) qëndroi e heshtun dhe memece, sikur të mos kishte pasë dijeni fare për këta refugjatë të ndershëm. Sado që Komiteti "Mbrojtja Kombëtare e Kosovës" i pati shkrue sa e sa herë qeverisë, se refugjatët e vendosun në mogalet e Bushatit e të Barbullushit do të shfarosën nga malarja e sëmundjet e tjera shkaktue nga ajri i helmatisun i atij vendi (...) qeveria, jo veg që nuk u interesue me iu sigurue jetën, këtyre refugjatëve patriotë, por as nuk pati mirësinë me marrë masa ordinare sa me shpëtue jetën e këtyre të shkretëve, që po u kërcnonte vdekja e vërtetë.Nga turma e emigrantëve të veguem, që luftuen për lirinë e Shqipnisë, dhe të emigruem, tue lanë plang e pasuni, me qin-da kanë vdekë tue hjekë veujtjet ma të idhta.Në një shekull kur nuk mendohet të ketë një qeveri që të mos interesohet me sigurue jetën e nevojat e refugjatëve të vet, sjellja e qeverisë tashme (të Durrësit) mbasi asht nji nga pand-jesitë që janë pamë për heren e pare, meriton gdo urrejtje e

qortim (...) Qeveria e tashme (e Durrësit) në kët punë ose u ka shërbye apsolutisht dëshirave të Italisë, ose qëllimisht nuk i ka dhënë randësi një Komiteti që ia pat kushtuer vete sigurimit të jetës së atdheut e të avenirit të tij.Qeveria e tashme (e Durrësit) me veprimet e sjelljet e saj, edhe me masat e zbaümit e saj nuk ka marrë parasysh dëshirën edhe kombëtare vetëm ashtë ba nji vegël e dëshirave dhe qëllimeve të autoriteteve ushtarake e politike t'Italisë". (26).Se vërtetë sëmundjet e ndryshme bënë kërdi ndër këta refugjatë tregon edhe shembulli i familjes së Smajl Ahmetit-Rugova (Lajqi) nga Vishnjeva, ku prej 60 anëtarëve të familjes u kthyen në vendlindje vetëm 7 sish, të tjerët vdiqën nga "zhavelli" - më thoshte Beq S. Rugova.Në të gjitha dokumentet e kohës dhe raportet nga Shkodra përmendet numri prej 3.000 refugjatësh: "Nga Stambolli ushtaraku Protiq, i lajmëron komandës suprème (jugosllave -RD.) se Komandanti i ushtrisë aleate i njoftuar për ngjarjet rreth Plavës, Gucisë, Rugovës e Pejës dhe se (...) më tepër se 3.000 refugjatë u detyruan t'ikin në Shkodër... (27).Stjepa Stjepanoviq - komandant i Armatës II me seli në Sarajevë në lidhje me ngjarjet e Plavës e lëshoi një urdhëresë, ku në mes të tjerash thuhej: "... Që vëllezërit Ferri dhe disa udhëheqës arnaut të kapen e të internohen..." (28).Këtë detyrë aspak të lehtë ky ia beson delegatit të Qeverisë së Pashiqit - Punisha Raciqit (i lindur në rrethin e Andrievicës), i cili i përcjellë nga njëfarë tradhtari gucian - Smajl Omeragiqi (ashtu dëshironte të ia thonë mbiemrin) i vizitoi shkretërimet dhe masakrat që u bënë ato ditë në Plavë dhe u kënaqën, nëse s'u janë dukur pak: "... ose të bie në kontakt me vëllezërit Ferraj e t'i përfitojë për të mirën tonë... e porositëte Raciqin gjithandej Stjepanoviqi". (29).Nga një letër që patriotët e Pejës dhe Plavë-Gucisë ia dër-guan ato ditë Komitetit të Kosovës mësojmë se: "Po vazhdojnë pa pra vrasjet, plackitjet, dënimet me vdekje dhe cnderimet (...) janë masakrue nja shtatëdhet gra shqiptare në nji mënyrë shumë të shëmtueshme". (30).Në Nokshiq b. fjala, kullat u shndërruan në barrikada dhe nuk dorëzoheshin deri sa armiku i rrafshonte për tokë, sic ndodhi rasti me kullen e Zymer Maliqit-Bucaj, të cilit heroik-isht i ndihmoi e ëma - Kaja, deri në minutin e fundit të jetës... Në Arzhanicë e masakruan Halil M. Shabaj, etj.Për gjendjen në këtë krahinë pas okupimit të saj nga Jugosllavia, gjegjësisht, okupimit nga ana e Mbretërisë SKS -sic filloi të quhej ajo pas 1.XTI 1918, na njofton më së miri letra e Komitetit të Kosovës dërguar Ministrisë shqiptare në Tiranë, më 28 shkurt 1921, ku thuhet: "Në Podgur të Pejës, në Rugovë, në Plavë e në Guci, serbët kanë djegë me qindra shpia e kanë përshkue me bajoneta me mija të pafajshëm... (31).Një letër tjetër e ardhur nga Kosova më 3 prill 1921, na njofton: "Katundet u rrafshuan me tokë, fëmijë, gra e pleq u coptuan e u ndanë kartar-kartar. Kush mujti me kap malet u nda përjetë të jetës prej të vetëve".Për këto masakra merr vesh edhe shteti amerikan: "... Ambasada britanike në Washington ka informuar Departamentin e Shtetit (...) në lidhje me masakrat në shqip¬tare në Mal të Zi: Gusinjë, Plavë, Pejë, Gjakovë, Pozhur (Podgur - R.D.) dhe Rozhajë (...) qëllimi i të cilave është cfarosja e pop¬ullsisë shqiptare në ato troje..."

- janë këto fjalët e Sekretarit të shtetit amerikan, Robert Lansing, thënë kolegut të tij britanik, Lordit Balfour në Paris më 18 prill 1919. (32).Stjepa Stjepanoviq, me urdhërat e veta, nëpërmes të udhëheqësve ushtarake të Divizionit të Zetës, jo vetëm që i vret e pjek banorët e pakët që kishin mbetur në këtë krahinë, por s'i le rahat as ata që ishin arratisur në Shkodër. Atje e dërgon një oficer nga Divizioni i Zetës, i cili qëndroi prej 12 prillit gjer më 6 maj të vitit 1919 dhe i vizitoi të 2.500 refugjatët - sa thotë ai, që i gjeti atje?!Në raportet e shumta që i dërgoi ato ditë te eprorët e vet, në mes të tjerash thoshte: "Udhëheqësi kryesor i lëvizjes në rrethin e Plavë-Gucisë ka qenë njëfarë Ismajl-efendia (Ismajl Nikoci - R.D.)Se Komiteti i Kosovës, në krye me njëfarë Hoxha Kadriu më së shumti kujdes i ka kushtuar lëvizjes së Plavë-Gucisë (...) Italianët ata (t'ikurit - R.D.) i kanë vendosur në Barbullush duke i mbajtur prore nën mbikqyrje rigoroze (...) Smaka Nikoci është vrarë nga njerëz të panjohur (e përmend njëfarë organizimi nga ana e ndonjë shteti të interesuar? Pyesim: Kush ishte më i interesuar për ta likuiduar këtë udhëheqës shqiptar më fort se ai vete - oficeri jugosllav?? -RD.)Pas vrasjes së tij, refugjatët ishin të lëshuar vetvetës e ajo ka ndikuar në kthimin e tyre në Plavë e Guci, ku kanë ardhur në "ledinë" pa asgjë kurrkund". (33).Nga këto raporte të këtij farë oficeri fashist, kuptojmë se shkuarja e tij atje i ka pasur dy qëllime: të vrasë Nikocin dhe të kthejë me premtime të rrejshme sa më shumë refugjatë prapa, në mënyrë që ta bindin opinionin botëror se gjoja është qetë-suar gjendja në këtë lauhinë kryengritëse dhe se njerëzit kanë krijuar panik pa nevojë, por edhe për të pasur mundësi që të shfryjë mllefin mbi ta, në ndonjë dimër tjetër, sic ndodhi gjatë gjithë sundimit të asaj mbretërie fallse.Një pjesë e mirë e kësaj popullsie nuk u kthye kurrë, por i formoi vendbanimet e reja atje, sic janë p.sh. Gucia e re në Shtoj, fshati Martinaj në Gurëz, etj. që ekzistojnë edhe sot. E në pasuritë e tyre në Plavë-Guci, pushtuesit vendosën familje malazeze, madje edhe në Vuthaj i vendosën disa sosh, edhepse aty gjer atëherë s'ka pasur kurrë shtëpi malazeze. Ndërsa kolonistët e ardhur u bënë dora e djathtë e xhandarmerisë gjakpirëse, duke i përdorur metodat më cnjerëzore për t'i detyruar vendasit të ikin e t'i lëshojnë vatrat e veta shekullore.Gazeta "Hak" e Shkupit, në maj të vitit 1920, shkruante: "Në ditë të sodit janë ndër krahina të Kosovës në veprim afër 30 ceta të rregullta, e secila cetë ka deri afër 50 djem të rinj. Këto ceta i kanë ndalur pak hovin këtij sundimi mizor". (34).Kjo jep të kuptosh se populli, edhe përkundër represaljeve të papara të armikut, diti t'i kundërvihet e t'ia ndalojë turrin atij. Dhe Qeveria jugosllave kurrsesi s'mund e qetësonte Kosovën. Kurrsesi s'mund ta shuante lëvizjen patriotike koso-vare që nisi ta quajë si "Lëvizje kacakësh" ndërsa cetat e armatosura (komitet) shqiptare t'i quajë "Geta kacakësh". (35).Që nga shkurti i vitit 1921, kjo qeveri filloi t'u kërcnohej kacakëve se nëse nuk dorëzohen për cdo njërin prej tyre "ka me u djeg një katund dhe me u internue familja e me u sekuestrue pasuria". Afati i dorëzimit ishte deri më 10 mars 1921. (36).Me të mësuar lajmin për këtë vendim të Qeverisë së Pashiqit, shumë kacakë e ceta të tëra i drejtohen Bajram Currit e Hasan Prishtinës me letra duke i pyetur se cka

duhet ndërmarrë: "Na Rugova - thuhet në letrën e 8 shkurtit 1921, drejtuar Bajram Currit - kena mbetun rrugëve me burra, gra, djem e fëmijë. Jena grumbullue gati 200 djem në Krasniqe. Megjithëqë a tuj na thirrë qeveria e Serbisë e kena sosë mos me ra në dorë. Fëmijtë, shka na kanë mbetë mbrenda, edhe në na i hupshin, s'kemi me ra në thoj të pangopshëm të armikut". (37).Më 11 mars 1921 të njëjtit njerëz - rugovasit, i drejtohen përsëri Bajram Currit me një letër tjetër: "Kena mbetur si shota (rosa) në mjegull (...) desh e zdathë në borë, në shi, nëpër male (...) Na presim mësimet dhe urdhnat e z. tuaj. Nuk i ndëgjojmë ata, të cilët në këto kohë të rrezikshme lypin karrikë (...) E pra shka me ba? Si m'u sjellë?U lutem të kini mirësinë me na mësue! (...) Paria e djelmë-nia e Rugovës". (38).Kundër vendimit të lartëpërmendur të qeverisë së Pashiqit, kundër masakrave dhe internimit të familjeve shqiptare nga ana e kësaj qeverie, Komiteti i Kosovës e organizoi edhe një demonstratë të grave, përpara përfaqësive të shteteve të huaja në Tiranë. Demonstratën e udhëhoqi bashkëshortja dhe bashkëluftëtarja e Hasan Prishtinës - Ikballe Prishtina.Fatkeqësisht Evropa s'donte të dëgjonte për ato probleme që ajo vete ua kishte shkatuar kosovarëve, ndërsa shteti shqiptar e shpërndau atë demonstratë, duke i përdorur mjetet e dhunës?! Megjithatë, në pranverën e hershme të vitit 1921, çetat e armatosura shqiptare-kosovare u kthyen përsëri në malet e Kosovës për ta vazhduar rezistencën kundër armikut të tër-buar sllav.Këto ceta komite, tërë veren luftonin nëpër Kosovë, bënin propagandë te populli që të mos paguajnë taksa, të mos ua dorëzqjnë tokën kolonëve serbë e malazeze që u merrej në bazë të të ashtuquajturës "Reformë agrare", të mos shkojnë në shërbim ushtarak, të kërkojnë të drejtën e përdorimit të gjuhës shqipe dhe hapjen e shkollave shqipe etj. Pastaj i vrit-nin zullumqarët serbë e malazeze dhe bashkëpunëtorët e tyre shqiptare.Me fjalë të tjera e ngritnin moralin te populli dhe shpresën për fitirnin e lirisë. ,Kur afrohej dimri, cetat u kthenin përsëri në Shqipëri - në shtetin e tyre amë, nga të gjitha viset e Kosovës dhe të Sanxhakut Këtë e ilustron më së miri një letër që i drejtohet Bajram Currit më 24 tetor 1921, ku thuhej: "Hysen Boshkoviqi, me nja njizet e pesë shokë të cetës së Sanxhakut ka ardhë këtu, gjithashtu kanë ardhë pardje këtu edhe komitat e Krahinës të Jenipazarit e të Mitrovicës. Shkurt, numri i komiteve që gjenden sot në Shkodër, bëhet 250 vete dhe po vijnë pa pra". (40).Përveg se në Shkodër e rrethinën e saj, edhe shumë geta të tjera kosovare i kalonin dimrat në Has, Krasniqe, Gash, Dragobi, Gerem, Valbonë, Kolmekshaj, Koganaj, Margegaj, etj.Është me rëndësi të shohim se gka deklaruan më vonë malë-sorët e këtyre fshatrave për kagakët kosovare të asaj kohe: "Kena pa tulifar burrash e grashë, po njerz ma të ndershëm, trima e të njerzishëm s'ua kemi pa shokët dhe s'i gjenë kah kërkon kam-ba e kalit. Ata dhe na shpejt u bamë si njerz të nji shpije. Tanë robët e shpisë rrijshin pa teklif me ta". (41).Shumë geta e luftëtarë të tyre, rrinin edhe në zonen neutrale të Junikut. Vetëm në vjeshtën e vitit 1922 u tubuan aty rreth 2.000 luftëtarë nga të gjitha anët e Kosovës

dhe Sanxhakut. (42).Sig po shihet pra, getat komite të Plavë-Gucisë ishin drejtëpërsëdrejti të lidhura me ato të Rugovës, Pejës dhe Istogut (Podgurit), por kishin lidhje dhe i koordinojshin aksionet në mes veti edhe me geta simotra të Mitrovicës e Sanxhakut, të cilat i udhëheqëshin Hysen Boshkoviqi, Isuf Mehaniqi etj. (43).Me getat e Plavë-Gucisë me rrethinë, të organizuara nga Hasan Ferri udhëheqëshin: Mulla Agan Koja, Xhemajl Koja, Ismajl Sharkini, Ramë Mazi, Beqir Arifi, Jusuf (Jule) Metku, Haxhi Nimani, Myftar Gali e Haxhi Meta-Prelvukaj, Jakup H. Gjonbalaj, Rexha i Vogel, Back dhe Cak Alushi-Haxhaj, Met Hajradini e Sadri Rexhepi-Smajlaj, Ramë e Rexhep Faku-Bacaj, Azem A. Bacaj, Tomë Becani-Lekaj, Lekë Prela-Lekaj, Imer M. Bugaj, Bajrush H. Mehaj, Iber Hysi-Balidemaj etj.Getat e këtyre trimave bënë shumë aksione të guximshme: Njëri ndër aksionet e tilla është edhe ai që e bëri Geta e Mulla Agan Kojës, në Qafë të Diellit ku i vrau kater oficerë malazeze dhe garmatosi 50 ushtarë. Të gjitha pushkëve të tyre ua hoqi shulat dhe ua dha pronarëve bashkë me një letër ku thuhej: "Kështu kemi urdhër prej Hasan Ferrit". (44).Getat e Myftar G. Prelvukaj, Smajl Sharkinit, Ibër H. Balidemaj, Ramë F. Bacaj, Tomë e Lekë Lekajt etj. veprojshin në reonin e Vizitorit-prej Pepajve gjer në Martinaj e Guci. Është i njohur një aksion i guximshëm i këtyre getave që e kryen me "1927, në Pepaj, përmbi Murinë" (45).Getat e Rexhës së Vogel, Jakup H. Gjonbalaj, Shpend dhe Isuf Hakut-Gjevukaj etj. veprojshin në reonin e Gucisë. Kurse të tjerat në atë të Plavës, Murinës, Arzhanicës, Gakorrit dhe Rugovës. (46).Në muzeun e Tiranës gjendet një "medalje (relikt) serbe prej bronzi e vitit 1912 (...) Është dhuruar nga veterani Haxhi Meta (Martini-Prelvukaj - R.D.) me banim në Gurëz (...) ajo ishte mbajtur nga një vojvodë malazez që u vra në vitet 20 në përp-jekje me një getë kryengritësish kosovare, luftëtarë të lëvizjes për glirim, kundër politikës shkombëtarizuese antishqiptare, të regjimit shovenist të karagjorgjeviqve. Medalja me mbishkrim-in "Osveceno Kosovo" (...) ka kuptimin - hakmarrje (hakmarrje për Kosovën) për humbjen e pësuar në Betejën e Kosovës të vitit 1389". (47).Pas Luftës I Botërore, përsëri u aktualizua gështja e kufijve të Shqipërisë, pasi që, sig kemi thënë edhe më lartë, puna gjatë viteve 1913-1914 pat mbetur përgjysmë, ngase tanimë kishte filluar Lufta I Botërore dhe komisioni qe shpërndarë pa lënë as shenimet minimale, të cilat do të flitnin për punën e kryer, apo të pakryer të tij!? Këtë gështje e inicoi Shqipëria pas 21 qershorit të vitit 1921, kur ajo kërkoi nga Lidhja e Kombeve, anëtare e së cilës ishte bërë që nga 17 dhjetori i vitit 1920. Por problemi kaloi përsëri të zgjidhet në Konferencën e Ambasadorëve dhe kjo u bë me kërkesën e Mbretërisë SKS, e cila madje kërkonte që gdo gjë të fillonte prej fillimi, duke kërkuar t'i lëshohen edhe më shumë troje shqiptare?! Kështu pra, Lidhja e Kombeve e kaloi këtë problem në kompetencë të Konferencës së Ambasadorëve me vendirnin e dates 26 qershor 1921.Kjo konferencë, pas disa mbledhjeve të mbajtura, më në fund, më 9 nëntor 1921, e caktoi një komision që të dalë në vend, për ta rishqyrtuar e ricaktuar këtë kufi, duke

e marrë për bazë kufirit e vitit 1913-1914.Komisioni u caktua nga këto shtete:- Italia - F. Telini, kryetar i komisionit, që e vranë grekët gjatë caktimit të kufijve më 1923, sigurisht të pakënaqur me të.- Anglia - Herding Ov Penzharost- Franca - Zhil Kambon- Japonia - IshilE këtyre u bashkohet edhe përfaqësuesi jugosllav: M. Jovanoviq?!Komisioni dual në vendin e ngjarjes dhe punoi në kufirin Jugosllavo-Shqiptar, ku hasi në shumë probleme të shkaktu-ara nga jugosllavët, e ndër problemet më delikate ishin gështja e Vermoshit dhe Shën Naumit, të cilat u zvarritën shumë edhe në vete Konferencën e Ambasadorëve.Kur jemi te Vermoshi është me interes të shënojmë se gka thotë Arben Puto për historikun e këtij lokaliteti: "Zona e Vermoshit kishte qenë prej kohësh pjesë e pandarë e bajraqeve të Kelmendit. Deri në Luftërat ballkanike kjo zone shërbente si vend kullotash për kelmendasit. Këta në dimër uleshin me bagëtitë e veta në fushë, në Breg të Matit, kurse në verë kthe-heshin në vendet e tyre dhe gjënë e gjallë e gonin në bjeshkët e larta të Vermoshit. Mirëpo kjo zone ka qenë objekt grindjesh të vazhdueshme dhe përleshjesh me arme midis shqiptarëve dhe malazezëve. Që në kohë të Turqisë, për të menjanuar disi ngatërresat, ishte shënuar në kufi me Mal të Zi, një zone "neu¬trale" ku nuk duhej të shkelnin as malazezët, as shqiptarët. "Davaja" u duk sikur mori fund kur Fuqitë ia lanë VermoshinShqipërisë më 1913". (48).Pas Luftës I Botërore, jugosllavët e arsyetonin kërkesën e tyre se gjoja nëpër Vermosh duhej të kalonte një hekurudhë që do t'i lidhte në mes veti pjesët jugore të Jugosllavisë. Por Konferenca e Ambasadorëve më 1922 përsëri ia la Shqipërisë, Vermoshin. Për gka u ankua përsëri Jugosllavia, kësaj rradhë duke u bazuar në sa vijon: 'Vermoshi për Jugosllavinë është edhe një tregti: Ka nja dy yjet që nji afarist i Beogradit (...) i cili i ofronte një Arme franceze, të njohur për punimin e lëndës së drurit, një pyll me rëndësi afer kufirit të Shqipërisë në krahinën e Vasojeviqit (M. i Zi) ... Firma franceze dërgon teknikët e vet e këta dhanë një mendim negativ për pjesën e pyllit që përfshihej brenda kufijve të Jugosllavisë. U vërtetua se 3/4 e pyllit ishin në anën tjetër, në territorin shqiptar, (...) Shoqëria franceze u angazhua që atëherë t'i siguronte protestës jugosllave mbështetjen e qeverisë së Parisit në Konferencën e Ambasadorëve.E kështu Beogradi ngulte këm¬bë". (49).Dhe me të drejtë Puto konstaton se: "Në vitet e 20 pozita e Francës këtu identifikohet gati krejt me atë të Jugosllavisë, së cilës diplomacia franceze i ngarkoi dalngadalë një rol të dorës së pare në sektorin e Ballkanit." (50).Dyftyrësia dhe tradhtia e Francës ndaj gështjes shqiptare u vërejt edhe me rastin e caktimit të vijës kufitare në sektorin e Plavës, kur delegacioni i këtij shteti i tradhtoi përcjellësit shqip¬tare të këtyre anëve: Kerin e Sadri Bardhit dhe Gjero D. Hasangjekaj, duke i qitur në pritë të ushtarëve jugosllave. Me atë rast Keri arriti të shpëtojë disi, ndërsa Gjerin, të plagosur, e sollen në Plavë, tërë natën e maltretuan dhe ia nxorrën shpirtin për gazep, saqë tërë Plava është trishtuar prej gjamave të rij në një xhami. (51).

Ndryshimin e vijës kufitare, të caktuar në Londër më 1913, e kundërshtonte me të drejtë Italia, ku përfaqësuesi i saj Benini thoshte: "Nëse në këtë periudhë të punimeve ai Protokoll (i vitit 1913 - R.D.) vihet në diskutim, na lindin shumë gështje, më të rëndësishme se caktimi i manastirit të Shën Naumit, sig janë gështja qytezave Guci dhe Dibër ..." (52).Në bazë të këtij reagimi mund të konkludohet se edhe Fuqitë e mëdha (së paku disa prej tyre) ishin të vetëdijshme se Gucia është dashtë t'i mbetet gjithësesi Shqipërisë dhe se me pa të drejtë është ndarë prej saj më 1913?!Me këtë konstatim tonin, jo vetëm që nuk pajtohet Memiqi, por ai derdh lotë krokodili pse edhe Vermoshi nuk i ka mbetur Jugosllavisë?! Për këtë ai i fajson: Dedë Cokun, Prekë Calin e Fran Palin - patriotë këta nga Vermoshi, të cilët, gjoja e paskanë blerë me të holla përfaqësuesin jugosllav - M. Jovanoviqin dhe komisionin për caktimin e kufijve, gjë që s'është fare e vërtetë. Por, pasi që Mbretëria SKS kishte ngulë këmbët që Vermoshi t'i mbetej asaj, atëherë Konferenca e Ambasadorëve, detyrohet që zgjidhjen e këtij problemit të ia kthejë përsëri Lidhjes së Kombeve dhe më daten 6 tetor 1924, Këshilli i Lidhjes së Kombeve vendos që Vermoshi e Shën Naumi t'i mbesin Shqipërisë dhe të njëjtën gjë e vërtetoi për të satën herë edhe Konferenca e Ambasadorëve në prill të vitit 1925, e cila e "hoqi një vijë tranzicionale duke i lënë Shqipërisë në anë të Vermoshit kullotën e Libovicës, dy shtëpi të katundit Grencanj (Gërcar - R.D.), udhën e Lumbrajës, Majen e Vogel dhe gjithë liqenet, kurrizin e Vellopojës me gjithë karakollin e yjetër të Turqisë ..." (53).Dhe derisa Vermoshin e lëshoi ushtria jugosllave e ndjekur nga vendasit, të udhëhequr nga patriotët e lartëpërmendur, Shën Naumin, fatkeqësisht, e mban edhe sot duke mos i respektuar fare këto vendime?! (54).Këtu pra qëndron e vërteta për mbetjen e Vermoshit aty ku e kishte vendin, në Kelmend, pjesë e pandarë e të cilit ishte. Mbeti pra me vendimin e Këshillit të Lidhjes së Kombeve dhe të disa vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve e jo me tradhtinë e komisionit, apo me të hollat e Dedë Cokut, Prekë Calit, apo dikujt tjetër, sic pretendojnë të na mbushin mendjen "historianët" jugosllave?!Por, përkundrazi, Prekë Cali - sig flasin pleqtë, i ka refuzuar 3 mushka të ngarkuara me dukat, që ia pat premtuar Krajl Nikolla - nëpërmes të Petar Kelanoviqit më 1913 dhe, në vend se ta marrë dukatin e ta shesë Vermoshin, e kapi pushkën dhe e mbrojti atë nga ardhacakët e Karpateve ... (55).G'është e vërteta, edhe komisioni në fjalë, edhe konferencat e Ambasadorëve, kanë bërë shumë gabime kur Gucinë -qytezën e Kelmendit, sig quhej gjithmonë, e kanë ndarë nga ama e vet, Kelmendi, gka do të thotë se ajo është dashur t'i mbetej Kelmendit, mendim ky, jo vetëm i yni, por edhe i shumë delegatëve të këtyre seancave, që ka dominuar në vitet 1913, 1921, 1922 etj. por që, fatkeqësisht ka vendosur i forti -Rusia Cariste, e përkrahur nga Franca dhe, në heshtje, edhe nga dhelpra plakë - Anglia!!

%Te M. Memiqi, në një vend, në librin e tij, e gjejmë këtë kon¬statim: "Disa yjet në

fillim, shumë prej tyre (e ka fjalën për të arratisurit - R.D.), kanë dalur kagakë, por numri i komiteve pas vitit 1924 u zvoglua dukshëm". (56).Ndodhi kjo pas caktimit të vijës kufitare në Shqipëri dhe heqjes së zones neutrale të Junikut (1924), vrasjes së Azem Galicës (1924), gjegjësisht pas rikthimit të Ahmet Zogut në pushtet, kur padroni i tij, Pashiqi, arriti nëpërmes të Qeverisë Zogiste, t'i vrasë udhëheqësit më të spikatur të getave kryengritëse kosovare!! (57).Gazeta "Ora e Shqipërisë" që dilte në Vjenë, njoftonte më 23 shkurt 1928, se Musa Juka - minister në Qeverinë e Zogut, për një gjysmë milioni dinarë, të marrë nga ministri jugosllav në Tiranë e likuidoi njërin prej udhëheqësve më të shquar të lëvizjes kryengritëse të Sanxhakut - Jusuf Mehaniqin.Pastaj "Rilindja e Arbërisë" nr. 69, e dates 18 shtator 1930, shkruante për vrasjen e "Azem Galicës së Plavës", apo "Luanit të Kërshit të Vujkut" ose "Skifterit të Dobërdolit", sig e quanin, në atë kohë, Mulla Agan Kojen e Plavës, i cili, me getën e vet, i bëri më se 40 beteja kundër pushtuesve malazeze, austro-hungarezë dhe ushtrisë SKS, për vrasjen e të cilit, kjo e fundit, i kishte vënë në lëvizje 100.000 dinarë.Të holla këto që i hangri vrasësi mizor: Ali Hysk Shahmani nga Plava, i cili, sipas gazetës në fjalë - ua pranoi krimin vëllezërve të vet duke thënë: "Nagallniku i Plavës, Novica Popoviqi, më premtoi shumë para, po të merrja përsipër vras-jen e Mulla Agan Kojës. Unë pranova. Tre malazeze, të veshur si unë, me rrobe malsorge, u caktuan të jenë shoqëruesit e mi.Mbasi moren udhëzimet, ushtria na përcolli natën deri në kufi. Dy ditë qëndruem nëpër pyje dhe në oren e mbrëmjes tjetër u afruam dritareve të shtëpisë së Mulla Aganit, të cilën e dijsha se ku është (në një katund të Tropojës - R.D.) Mbrenda ishte Mulla Agani me grua e nji fëmij. Të kater shtimë me një batare pushkësh mbi dritare dhe derë. Dritat në dhomë u shuen. U ndëgjue nji klithëm njerzish. Unë me tre shoqnuesit malazeze u larguem. Natën e dytë kaluem kufirin dhe u ndod-hem në Qafen e Vranicës, ku na priste komandanti i postës kufitare Jugosllave. Ai na shtërgoi doren, sepse kishte marrë vesh ngjarjen më pare nga burimet të tjera (!?) Kur mbrritëm në Plavë "nacallniku" na dha paret e premtueme dhe bashkë me zyrtarët e tjerë festoi lajmin e vrasjes se Mulla Aganit".Duhet shtuar këtu, se përvec vrasjes së Mulla Aganit, atë natë u plagosën në dhomën e tij edhe e shoqja, fëmia i vetëm i tij dhe një shok.Dy vëllezrit e vrasësit (Aliut), Vejso dhe Deli-Shahmani, që kishin qenë luftëtarë të cetave të Mulla Aganit, kur i treguan nënës plakë për tradhtinë që e kishte bërë i vëllai, ajo u zemërua shumë në të birin dhe tha: "Na paska nxi faqen e ndye gjakun, na paska qitë korinë shtëpisë, ja qitëshin sytë! Ju dhe asnji tjetër duhet me hjekë korinë e tradhtisë që ka përlye gjinin tim dhe emnin e shtëpisë. Merrjani hakun patri-otit, pastrojani gjakun e fytyrës fisit tonë. Nëse jeni bijtë e mi të vërtetë tradhtari duhet vra nga vete ju. Këto fjalë ka nana, për ju. Bani atë që kërkon atdheu, nderi e nana e shkretë. Vee, amanet, ma përpara ma bini këtu ta vras vete me mal-lkimin tim e mandej vrajeni ju"!!.Aliu pasi e merr lajmin mashtrues në Plavë se "Nana ashtë sëmundë dhe para vdekjes, këkon me të pa"... dual menjëherë në Cerem, ku ishin të vendosur e ëma dhe vëllezërit e tij me familje.

Pasi e ëma mallkoi si diti zi e më zi dhe pasi ia pranoi asaj loirnin, Vejsiu e Deliu e dërguan në një prrua laiminelin (të vël-lain) dhe e vranë! Për gka e ëma i qetësoi me këto fjalë: 'Tashti, ju paste nana, jetoni të qetë, pa kori e me faqe të bardhë". (58).Në të njëjtën mënyrë, me tradhti "nacallniku" i Plavës - N. Popoviq e pagoi Ndue Lleshin dhe e vrau në katundin Bregmat të Lezhës njërin prej komandantëve më të spikatur të getave komite të Gucisë - Rexhën e Vogel.Se krimineli ishte i paskrupull u pa kur populli e rrethoi dhe ia gjetën atij koken e prerë të trimit gucias në një teneqe me shllinë, që donte të ia gonte Popoviqit në Plavë, si dëshmi për t'i marrë parate e premtuarüKuptohet, populli patriot i Bregmatit e dënoi dhe e ekzekutoi tradhtarin.Po ashtu me tradhti Popoviqi i vrau kagakët trima: Halit I. Shabaj, Niman D. Bacaj, Hasan S. Bacaj dhe Gjon P. Lekaj. Pastaj Ismajl Galin-Prelvukaj, etj. (59).Megjithatë, as "nagallniku" i Plavës, as M. Juka i Zogollit, e as "nagallnikat" e tjerë të asaj kohe në Tiranë e në Kosovë nuk ia dolen që ta ndalin lëvizjen kagake, gjegjësisht, lëvizjen kryengritëse të kosovarëve, por ajo vazhdoi deri sa zgjati edhe ekzistenca e Mbretërisë SKS e cila, prej vitit 1929-1941, sig dihet, e pat ndërruar emrin në Mbretëria Jugosllave.Sadoqë ajo mbretëri apo "miniperandori", Kosovën e ndau në disa banovina, (Krahina e Plavë-Gucisë i takoi asaj të Zetës) ashtu sikurse dikur Turqia në vilajete, me qëllim që t'i shkom-bëtarizojë e sllavizojë sa më shpejt, prapëseprapë megjithë ter-rorin ushtarako-policor, shpërnguljen e dhunshme dhe gjeno-cidin shtetëror, Kosovën nuk mundën ta nënshtrojnë as ta mposhtin dhe as ta sllavizojnë. Por, pandërprerë, getat komite të Myftar G. e Haxhi M. Prelvukaj, Ibër H. Balidemaj, Shpend e Isuf H. Gjevukaj, Ramë Mazit, Jusuf Metekut, Kerit të Sadri Bardhit, Sali Ramës - "Shqipes së Grykës së Rugovës" etj. të organizuara nga Hasan Ferri, Bajram Curri etj. i ranë kryq e tërthorë Krahinës së Plavë-Gucisë dhe asaj të Rugovës sa herë që deshtën e kur deshtën duke vrarë spiunë e zullumaqarë të okupatorit, duke ua kositur arat në gjysmën e verës kolonistëve malazeze e duke vrarë xhandarë e ushtarë gati për gdo ditë. (60).Dhe s'mund i ndalën as 21 karakollët e qendrës së ushtrisë kufitare jugosllave që ishin të renditura për gjatë tërë kufirit, prej Vermoshit e gjer në Bogiqe, si: në Vejushë, Nakut, Libovice, Gërgar, Trojan, Popadi, Zastan, Vuthaj, Zarunicë, Qafe të Borit, dy në Sjapicë, Osqjnë, Qafe të Vranicës, Trokuz, Koshuticë, Bjellajë, te Kërshi i Vujkut, në Maje të Spalit, etj.Sig po shihet, vetëm në Vuthaj dhe bjeshkët e tyre ishin më se 9 karakolle të tilla që ishin aty vetëm për ta shtuar numrin e "varreve të tyre" - sig thonin ata vetëüMë kot mundoheshin komandantët e kësaj ushtrie të shumtë kufitare - Gjoko Mirasheviq e Pavle Gjurishiq (më vonë komandant i cetnikëve të D. MihajÜoviqit për Mal të Zi) t'i sht-inë në dorë këta trima - kacakë e luftëtarë sypatrmebur për lir-inë e trqjeve të veta.Përveg këtyre ushtarëve kufitare, pothuajse në gdo fshat dhe qendër banimi, ishin të vendosura edhe stacionet e xhan-darmerisë fashiste. Dalloheshin sidomos ato në Vuthaj e Martinaj për veprimet e veta gnjerëzore, të cilat, edhe sot, kur i kujtojnë pleqtë u rrënqethet trupi, të rrallë janë ata që kanë shpëtuar... (61).

Duhet cekur se në këto geta trimash (kagakësh) kishte edhe femra trimëresha, të cilat, krahas meshkujve, merrnin pjesë në aksionet tejet të rezikshme: "Në Plavë, përkrah burrave luftonte femra e njohur Badë Alushi - sig thotë Ajet Haxhiu. Ajo ishte mbesa e dy trimave në zë, Alush Smajlit nga Hoti i Kujt dhe Bajram Tafilit. Sa herë që Plava luftoi kundër ushtrive turke dhe malazeze, Bade Alushi u ndodh përbri vëllezërve të vet (Back dhe Cak Alushit - R.D.). Ajo gjithmonë ndejti me pushkë në dorë, e veshur si burrat". (62).Duhet shtuar se Bade Alushi është e bija e trimit në zë -Alush Smajlit, por edhe e mbesa e Bajram Tafilit-Haxhaj, nga Hoti i Plavës (Hoti i Kujt). Badja vdiq tash vonë në Vitomiricë, më 1975, dhe u varros në Katund të Ri afër Pejës, pa i hequr kurrë tirqit dhe xhamadanin nga trupi.Në Vuthaj, ishte e martuar (ndër Ulaj) dhe jetoi gjer në vitet e 60-ta edhe një trimereshë tjetër, e mbesa e Col Delisë, Cucë AVDYLI, që më 1915 "u kap fytafyt dhe preu me sakicë pushtues serbo-malazezë, duke përsëritur kështu aktin e Col Delisë dhe duke treguar heroizmin e gruas malësore shqiptare:Bini djem e bini gika Gegë Hyseni me sakica Karadaku me petica". (63).Këto geta dhe këta kagakë, jo vetëm se kryenin aksione patriotike në Plavë e Guci dhe vise të tjera të Kosovës, por patriotët dhe popullsia e këtyre anëve që ishin vedndosur brenda kufirit politik të Shqipërisë ishte shumë aktive në jetën politike dhe në mbrojtjen e këtij shteti (Shqipërisë).Bajram Curri, posa u kthye nga Vjena - ku e kishin detyru-ar të qëndrojë për ca kohë A-H, në maj të vitit 1920, i organizoi menjëherë malësorët, e bashkë me ta edhe shumë kosovare të arratisur atje dhe i shpartalloi në tërësi bandat e tradhtarit shqiptar, Esat pashë Toptanit, të cilat i udhëhiqte, Osman Bali.Këtë e dëshmonte edhe organi i Komitetit të Kosovës, gazeta "Populli", kur shkruante se: "Vullnetarët Kosovas, dallohen ndër këto luftime". (64).Ose njoftimet e Komitetit të Kosovës, ku thuhej: "Serbët tue marrë guxim prej apatisë së Shqipërisë së Londonit kah mesi i kësaj vere okupuan edhe Gashin, Krasniqen, Nikajn, Merturin, Kelmendin e Thethin (Shalën e Sipërme) e kështu e shtinë në dorë nji të katërtën e malsive të Shqipnisë. Para këtij rreziku, ashtu si ju patëm lajmërue ma përpara, me ini-ciativë të Komitetit tanë, u lidhë nji besë për deri në Shën Gjergj e me disa hapa guximtar u shtrënguan Serbët me u praps prej Thethit, Nikajt, Merturit e Krasniqes, tue u pregatit me lirue edhe Has e Lumë". (65).Se të gjithë malësorët e Plavë-Gucisë ishin vënë në shërbim të "Komitetit të Kosovës", gjegjësisht në shërbim të luftës për ruajtjen e kufijve të Shqipërisë së 1913-tës, tregon edhe ky citat: "Me kët kemi nderin me të ba me dije se mbas tri ditësh që dualët zotnia juve (Hysni Curri - RD.) prej Shkodre, paria e Malësisë na guen dy letra me dorë të bajraktarit të Vuthajve..." (66).Derisa në Vlorë po ngadhnjente populli trim shqiptar kundër imperializmit italian e po glirohej mbarë territori i këtij shteti, ai grime territor që ia patën lënë fuqitë e mëdha (e bashkë me to edhe Italia) të Evropës në Konferencën e Ambasadorëve në vitin 1913, mbretëria SKS, e përkrahur nga disa krerë e bajraktarë, tradhtarë të vendit, të shitur te kjo mbretëri, në gusht të vitit 1920, e filloi luftën në Koplik, duke marshuar në drejtim të Shkodrës.

Malësorët patriotë, të ndihmuar nga refugjatët kosovare, që ishin të stacionuar në Shkodër me rrethinë, e para së gjithash ata të Plavës, të Gucisë e të Rugovës, të udhëhequr nga Hasan Ferri, që e kryente detyrën e Komandantit të kolonës II mbro-jtëse, e cila vepronte anës së majtë të liqenit, i thyen keq invaduesit serbo-sllavë. Aty ishin edhe shumë vuthjanë, të udhëhequr nga But Smajli. (67).Trimat kosovare, që ishin të vendosur në Malësi të Gjakovës, Has dhe Shkodër e ndihmuan me të gjitha forcat e veta edhe Revolucionin Borgjez Demokratik të Qershorit të vitit 1924 në Shqipëri, Revolucionin Demokratik të Fan S. Nolit -sig jemi mësuar ta quajmë shpesh. (68).Ata, të udhëhequr nga Plaku i maleve të tyre - Bajram Curri, bashkë me malësorët trima ia mësyen Tiranës. Në këto luftëra u vranë edhe shumë patriotë nga Plava e Gucia me rrethinë, si p.sh. Sali B. Hasangjekaj, e po atë ditë u plagos Ali M. Gjonabalaj - që me ca të tjerë ishin duke ua sjellë bukën nga Shkodra kryengritësve në rrethin e Pukës, të cilët ranë në prita të armatosura të zogistëve mirditas. (69).Përkundër të gjitha këtyre përpjekjeve dhe sakrificave të patriotëve kosovare, si për glirimin e Kosovës, ashtu edhe për ruajtjen e pavarësisë dhe tërësisë tokësore të Shqipërisë, lirisht mund të themi se te asnjë qeveri shqiptare, që formohej dhe që ndërroheshin si ngjyrat e ylberit ato vite në Tiranë, sikurse as te ajo e Durrësit, nuk gjetën përkrahje e mirëkuptim, e të mos flasim për gfarëdo ndihme tjetër!?Përkundrazi, ishin të ndjekur e të rrezikuar nga ministri i punëve të brendshme Ahmet Zogu - që e kishte siguruar këtë post që nga Kongresi i Lushnjës, në janar të vitit 1920, dhe nga zyrtarët e tij më vonë - Musa Juka, Kadri Mehmeti etj. Këta, sig kemi cekur edhe më lartë, në bashkëpunim me Pashiqin, nëpërmes të agjentit të tyre, Cano-beg Kryeziut, s'lanë gjë pa bërë e gur pa luajtur për t'i zhdukur këto geta (kagake) e gjunjëzuar kosovarët e papërkulur. Këtë e konfir-mon edhe patrioti, Abas Ermenji kur thotë: "... Prishi tërë Komitetet Kosovare që ndodheshin në Shqipëri (e ka fjalën për Zogun - R.D.) sipas premtimeve që i kishte dhënë Jugosllavisë..." (70).Kryetrimin plavian, Hasan Ferrin e burgosën në Shkodër -në vend që ta shpërblenin për meritat ndaj atdheut?! Dhe, kur e liruan, nga skamja dhe mjerimi u detyrua që, në moshën 78 vjegare, më 1938, të emigrojë në Turqi, duke u thënë shokëve që e përcollën: "Më dhimset Shqipëria që po heq sikiet prej (...) Ahmet Zogut e Musa Jukës. Unë nuk dojshe me shkue në Turqi, por, sig e dini edhe ju arsyen, nuk kam se gka baj. Plavianit, kudo që të gjendet zemra duhet t'i rrahë për Shqipni". (71).Satrapët zogollianë, gjatë sundimit të vet vranë dhe zhdukën shumë udhëheqës të getave kosovare. Ata vranë edhe Plakun e Maleve - Bajram Currin - sig dihet, në mars të vitit 1925 në folenë e tij luftarake - në Shpellën e Dragobisë, si dhe idolin e popullit shqiptar të Kosovës - Hasan Prishtinën, në gusht të vitit 1933, në Selanik. (72).Por duhet cekur gjithsesi se, edhepse qeveritë e Tiranës, të cilat sig thamë ndërroheshin shpesh, sikur fazat e hënës, nuk u kujdeseshin sa duhet për Kosovën dhe trimat e saj, pjesa përparimtare e popullit, deputetët demokratikë e patriotë në Parlamentin Shqiptar në Tiranë, prore e venin në rend të pare të ditës problemin e Kosovës dhe vëllezërve të vet nga kjo krahinë martire.Këtë e ilustrojnë më së miri disku timet e shpesh ta në këtë parlament të patriotit

gjithëshqiptar - Luigj Gurakuqit, që i bëri në ato ditë të vështira për popullin shqiptar në tërësi, e në veganti për atë të Kosovës: "Si e dini, mbrenda kufirit të shtetit të Malit të Zi gjendën edhe mjaft vise shqiptare, të cilat na u rrëmbyen ne kohë të Kongresit të Berlinit 1879, e të Konferencës së Londrës 1913. Këto vise janë: Ulqini, Kraja, Ana e Malit, Kugi, Triepshi, Gruda, Hoti, Plava, Gucia, Peja, Gjakova...Kur u bë i përmenduni plebishit i Podgoricës më 1918 (kur Mali i Zi iu bashkua Serbisë, gjegjësisht Mbretërisë SKS - R.D.) shqiptarët e këtyre viseve, jo vetëm që nuk muerrën pjesë në të, po treguan sheshazi se dojshin me u bashkue me Shqipninë e për këtë gja ka edhe dukumenta e prova të shkëlqyeshme.Nji hap këso dore e banë edhe përfaqësuesit e Gjakovës, të Pejës, të Plavës e të Gucisë. E sikur të mos mjaftonte vullneti i treguem me fjalë, vllaznit tonë t'atyne viuseve, e shkruanë edhe me gjak, deshirën e tyne, tue rrokur armët kundra pushtuesit. Kjo asht nji formë plebishiti shum ma e vlefshme setëtjerat..." (73).Ose:"Qëllimin e qeverisë së Beogradit e kupton edhe njeriu i humbur, ai asht gjithmon i njejtë, të ndrrqj pak e ngapak flzionominë etinike të të gjitha krahinave shqiptare me hekur e zjarr, dhe kjo bahët në shek. XX në sytë e gjithë botës së qytetëruar që shef dhe heshtë" (74).Por dihet se si e pësoi edhe Gurakuqi... Sic kemi theksuar më lartë, shkuarja e oficerit jugosllav në Shkodër dhe vrasja e Ismail Nikocit, bëri që shumë të arratisur të këthehen në vendlidje-Plavë e Guci me rrethinë. Por ku të këthehen në një mjerim të paparë, me asgjë pos shpirtit, si thotë populli, apo në "ledinë", sig thoshte ai oficeri serbomadh.Përveg mjerimit ekonomik, që të gjithë ishin të ndjekur edhe politikisht, "si armiq të shtetit të rinj, të cilëve nuk guxohej t'u jepen kurrfarë të drejtash nacionale dhe politike, dhe të cilët mjaft gjatë, sidomos deri në vitin 1924 mund t'i vrante gdokush e askujë mos t'i përgjigjen". (75).Ishin formuar grupe të posagme kriminelësh, të përbërë nga Leko Sllavkoviqi, Grubel Llabani, etj. të cilët i udhëheqëte mësuesi Novica Popoviqi, "nagallniku" i rrethit dhe kryetar i komunës së Plavës, që vazhdonin traditën e filluar me 1913 kur i njëjti Llaban ishte kryetar i komunës së Plavës! Më se 46 veta i likuiduan ato ditë, derisa ktheheshin nga Shkodra. Këtë e bënin kudo, nëpër ara, livadhe dhe pyje me bagëtitë e veta etj. Në të shumtën e rasteve njerëzit i vritshin nga prita si psh. Sadri M. Hasangjekaj, Sadik M. Dedushaj, Hazem Hasangjekaj, Vesel G. Bacaj, Brahim D. Drejaj, Galan G. Bacaj, etj. pa u zbuluar kurrë vrasësi e as pa e kërkuar pushteti, edhe pse ai pushtet e dinte se vrasës ishte Radisav Peshiqi, i cili ka jetuar deri vonë dhe me gojë të vet i pranonte, bile u lavdronte se i ka vrarë rreth 40 shqiptare gjatë Jugosllavisë së vjetër dhe gjatë Luftës II Botërore, si gjithmonë, tinzisht pas shpine ose nga prita, e asnjëherë s'është thirrur në polici bile! Por gka është edhe më keq shpeshherë pushteti i akuzonte shqiptarët për këto vrasje misterioze me gka e nxiste vllavrasjen gfarosëse në mes të tyre?!Novica Popoviqi "i ngatrronte njerëzit (në mes veti - R.D.) e pastaj i mbronte edhe njërin edhe tjetrin". (76).Mbahet mend një thënie e tij (e Popoviqit), kur i dërgonte xhandarët për ta burgosur

ndonjë njeri, gjegjësisht për ta likuiduar: "... që të mos të ikë, që të mos ma sjellish këtu"!!I njëjti, për t'i prekur si dinte më zi popullin në sedër bënte rinos. I shkatrronte edhe xhamitë bile. Sig ndodhi rasti me xhaminë më të bukur të Plavës - "Sulltaninë", ku gjendet sot SPB, të cilën e pat shndërruar në shkollë - pasi që ia prishi ininarenë e mbi kulm ia qiti kryqinüNga frika se mos po lënë gjë mangut, herë pas here Popoviqit i vinte në ndihmë këtu edhe gjakpirësi i shqip¬tarëve, kryegetniku Kosta Peqanac me ekspeditat e veta ndëshkuese ...Kanë mbetur në kujtesën e popullit, sidomos Stevo Popoviqi dhe Savo Protiqi të ashtuquajturit "tejgashet" (shtegarët) ose "batinashët" të cilët e rrehshin njeriun aq shumë sa shpesh¬herë e lenin edhe vdekur. (77).Memiqi e përmend edhe këtë rast: "Kur një fshatari nga Martinajt ia vranë djalin, e pastaj gjatë bastisjes së shtëpisë ia gjetën dhe ia muarën edhe pushkën, babai tetëdhjetë vjegar u përgjegj: Nëse e muarën hekurin, nuk e muerën zemrën"! (78).Në një fshat tjetër, pas vrasjes së një eksponenti të regjimit, xhandarmët i lidhen 22 veta nga vëllezëria e vrasësit dhe pritej që axha i të vrarit të jepte pëlqimin për t'i pushkatuar që të gjithë në shenjë hakmarrjeje, por plaku patriot të cilit i kishte dalur nipi dore, e nxjerr briskun nga xhepi dhe ua pret të gjithëve litarin duke i thanë komandirit: "Del zëne vrasësin në mal, se këta s'kanë faj"!! Kështu plaku bujar nuk lejoi të shto-hen varret e fshaüt. (79).Cka do të thotë se sa më i madh ishte terrori ndaj këtyre malësorëve që s'kishin tjetër faj vetëm, se ishin shqiptare aq më e fortë bëhej "zemra" e tyre, dhe aq më tepër shtohej urrejt-ja e tyre ndaj këtij armiku shekullor.Një grup kriminelësh malazeze, i udhëhequr nga Vuksan Gojkoviqi, në veren e vitit 1923 i dogj të gjitha stanishtat e shqiptarëve në Roshkodol, Milishec, Niqinat, Jelenk, Bogiqe, Horollac, etj. duke i vrarë më se 40 barinj e duke plagkitur 1.500 dele, 800 lopë, e gka gjetën tjetër!! (80).Edhepse u kthyen mjaft njerëz nga Shqipëria prapëseprapë mbetën atje edhe mjaft të tjerë. Memiqi i zë në gojë rreth "200 familje". (81).Se vërtetë kanë mbetur shumë njerëz në Shqipërinë politike - sig po e quajmë sot, por edhe se shumë prej tyre janë vrarë gjatë e pas Luftërave Ballkanike e Luftës I Botërore, tregojnë edhe këto fakte: "Regjistrimi statistikor i vitit 1921 tregon se popullsia e gjithëmbarshme gjatë Luftërave Ballkanike dhe atyre botërore më tepër se u përgjysmua. Në atë vit numri i gjithëmbarshëm i popullsisë në komunat: Guci, Plavë dhe Vonosellë ishte gjithësej 8.337, gjersa ai, sipas Dr. J. Cvijiqit, pesëmbëdhjetë vjetë më pare sillej gjer në 23.180 banorë, gjegjësisht 2,8 herë më shumë. Qka mjaft tregon se sa popull-si e kësaj ane ka mbaruar, apo i ka lëshuar shtëpitë e veta". (82).Duhet cekur këtu se në këtë regjistrim përmendet vetëm feja e banorëve, ndërsa kombësia për të gjithë është serbe (edhe për malazezët bile!).Sipas kësaj del se kishte 70,8% banorë me fe islame, 24,7% ortodokëse, e 4,5% katolike.

Ja sesi duket tabela:

Komuna Gjithësej F. Islame Ortodokse Katolike

Guci 3.541 2.577 657 307

Plavë 3.370 2.256 1.097 17

Vonosellë 1.426 1.072 303 51

Gjithsej 8.337 5.905 2.057 375

Strukt. % 100% 70,8 24,7 4,5

Nën regjimin e Mbretërisë SKS, kjo krahinë, ashtu sikurse edhe mbarë Kosova, ishte politikisht dhe ekonomikisht e pabarabartë, në krahasim me viset e tjera të banuara me pop-ullsi sllave për rreth. Këtu, nën maskën e reformës agrare, u sollen shumë kolonistë malazeze të ashtuquajtur "të dëshiru-arit nacionalë", sepse popullsia vendase - shqiptare, kon-siderohej, nga borgjezia serbomadhe, si nacionalisht e padëshiruar, prandaj u terrorizua pa masë gjë që solli pakë-naqësi të madhe.Pas ardhjes së kolonistëve të shumtë kjo krahinë u bë krahina më e dendur me banorë në Rrethin e Andrievicës.Sipas regjistrimit të vitit 1931, vetëm në komunat e Plavës, të Vonosellës dhe të Gucisë jetonin 10.615 banorë. (84).Me qëllim që ta shkombëtarizojnë popullsinë vendase, ta shpërngulin dhe ta krijojnë hendekun sa më të madh në mes të shqiptarëve dhe kolonistëve, mbi vendasit u ushtruan padrejtësi të mëdha, sig ishte vendosja e përdhunshme e kolonistëve në shtëpitë e shqiptarëve, marrja e tokës së tyre, politika e padrejtë tatimore, etj. E gjithë kjo zbatohej sipas elaborateve famëkeqe të Garashaninit, Andriqit dhe Cubrilloviqit.Kështu pra, vendasit i ekspozoheshin një regjimi të ashpër, ndjekjeve e plackitjeve gjer në palcë. S'kishin kurrfarë të drej-tash. Këtë e ilustron më së miri shovenisti malazez, Batriq Jovanoviq: "Në fillim të vitit 1928 u vranë në loifirin Jugoslavo-Shqiptar 3 financierë. Gjindarmët menjiherë i burgosën 500-600 fshatarë nga fshatrat kufitare shqiptare dhe i tubuan në Tuz, ku i rrahën. Afër Tuzit ka qenë i organizuar llogori, në të cilin silleshin edhe fëmijët. Këtu njerëzit i mbanin në fushë të hapte, të ekspozuar kohës së keqe".Këtë e regjistroi edhe organi lokal i PKJ për Mal të Zi, "Radni narod" më 1 dhe 16 shkurt 1928 ku, në mes të tjerash, thotë:"Në Mal të Zi kanë filluar si në Maqedoni (...) Na protestqjmë kundër këtij skandali - nëse vlejnë hig lig]et në këtë tokë, të formohet një komision, i cili do t'i shqyrtojë këto raste dhe që këta zullumqarë në uniforma të qiten në gjyq për punë të këtil-la". (85).Në bazë të kësaj mund të konstatohet se Mbretëria Jugosllave ka qenë burg dhe skëterrë për shqiptarët. Ata nuk gëzuan kurrfarë të drejtash nacionale dhe demokratike. Administratën dhe pushtetin e kanë mbajtur elementët më reaksionarë malazeze të tipit të Novica Popoviqit, e të tjerëve si ky që u për menden më lartë, e që i shërbenin hegjemonisë serbe.

Shqiptarëve u ishin lënë të lira vetëm feja dhe disa zakone prapanike të tyre, sepse ato i konvenonin pushtetit borgjez. Në opinionin publik jugosllav përhapej ideja mbi nevojën e asimilimit, terrorizimit, shpërnguljes dhe shfarosjes fizike të shqiptarëve,sepse ata gjoja ishin të rezikshëm e madje edhe më të rrezikshëm se gjermanët dhe hungarezët për bashkësinë territoriale jugosllave.Të gjitha masat e ndërmarra kundër tyre, kishin për qëllim shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi, apo në Shqipëri, me qël-lim që ta ndërrojnë strukturën nacionale të kësaj krahinë dhe t'i sigurojnë pozitat e veta shoqërore, ekonomike dhe politike në të. (86).Ja edhe disa prej shumë torturave që i kanë bërë qeveritarët serbomëdhenj për t'ua arritur qëllimeve të lartëpërmendura në këtë krahinë:Bajram S. Ahmetaj, e marrin gjindarmët natën në shtëpi të vet dhe e qesin mbi fshat në mal, ku e mbysin në mënyrë shtazarake, duke i zbrazur dy pushkë në të për së vdekuri dhe ia lënë një kg. duhan te kryet për t'u arsyetuar se gjoja e kanë zënë duke u kthyer me duhan 'Tarabosh" nga Shkodra?!Ngjashëm vepruan edhe me Xhemë S. Celaj, etj.Ka pasur edhe këso rastesh: Ja jepnin njeriut analfabet letrën e i thuanin t'ua dërgojë kufitarëve në karakoll, në kufi, e në letër shkruante që ta mbysin për gazep si p.sh. Abdyl Shabanin, Celaj. Mund të merret me mend se sa me apetit e zbatonin urdhërin ushtarët e egërsuar nga dëshira për të pirë sa më shumë gjak shqiptariüKështu në kufi i vranë edhe Arif Taken, Vucetaj, Sadri Brahimin, Gjonbalaj, e shumë të tjerë...Pas Luftës I Botërore edhe në këtë krahinë u paraqitën për-laqësuesit e partive të ndryshme borgjeze. Ishin këta kryesisht një pjesë e inteligjencisë dhe fshatarët autoritativë, të udhëhe¬qur nga mësuesi, Novica Popoviq.Në ndërkohë paraqitën edhe simpatizuesit dhe përhapësit e pare të ideve e programit të Partisë Komuniste. Kryesisht këta ishin nxënës të shkollave të mesme dhe studente. (87).Politikanët e ndryshëm ishin aktivë, sidomos në prag të zgjedhjeve dhe atëherë mbanin fjalime të zjarrta demagogjike, duke u premtuar zgjedhësve gjithë të mirat dhe duke i fyerë rivalët e vet. Në këtë mënyrë i gënjejshin masat fshatare që ata masivisht të votojnë për kandidatët e regjimit! (88).Përveg veprimtarisë së prijsve shqiptare dhe atyre borgjeze serbë në këtë krahinë depërtoi edhe propaganda fashiste. Kjo propagandë u intensifikua, sidomos pas okupimit italian të Shqipërisë. Agjentët fashiste i binden nacionalistët dhe krerët shqiptare se pushtimi italian i Shqipërisë ka rëndësi të madhe për shqiptarët në Jugosllavi, sepse ata, shumë shpejt, do t'i bashkohen vendit amë. Në këtë drejtim dallohen sidomos aktiviteti i kapitenit italian, Angjelio Anti, që ishte udhëheqës i Shërbimit për kufirin Shqiptaro-Jugosllav. (89).Dihet se, qysh para luftës, në Plavë, ishte stacionuar spiuni gjerman, Eugen Zorati, i cili paraqitej si turist që kishte ardhur për peshkim në Liqenin e Plavës dhe në Luge. Kështu nëpërmes të tij, funksionoi plot dy yjet qendra e spiunazhit fashist për rrethin e Plavës e të Gucisë dhe Shqipërisë së Veriut. (90).Ideja e krijimit të Shqipërisë Etnike, gjegjësisht e bashkimit të kësaj krahinë me Shqipërinë mëmë, e propagaduar nga fashistët u përputh me idenë glirimtare

(ëndërr kjo e kahmot-shme për glirimin e Kosovës) të Komitetit të Kosovës, i cili, pas vdekjes së Hasan Prishtinës, udhëheqej nga Bedri Pejani. Në këtë Komitet ka pasur shumë anëtarë edhe nga Krahina e Plavës e Gucisë. Më të njohur ishin: Shaban-beg Rexhepagaj, Shemsi Ferri, Jusuf Medynjanini, Ibro Mashiqi, Sali Nikogi, Avdo Avdiqi, Ramë Baliqi (Baliaj), Mazo Haxhihasi, Hasan I. Kukaj, Avdyl H. Gjonbalaj, Çun M. Gjonbalaj, Medo Çekaj, Imer Maliqi-Buçaj, Cenë Gjelaj, Niman U. Hakaj, Imer Muji etj. (91).Këta personalitete, jo vetëm që i kundërshtonin torturat dhe represaljet që i ushtronte borgjezia serbe mbi popullsinë jo sllave vendase, por të njëjtit edhe i shfrytëzonin, duke e pro-movuar veten si mbrojtës legjitimë të kësaj popullsie dhe duke ua hedhur të gjitha fajet kolonistëve malazeze në tërësi. Kështu krijohej te shqiptarët nji disponim i madh antisllav, të cilin e shfrytëzuan më vonë edhe fashistët italo-gjermanë. (92).Ndërkaq gjendja kulturo-arsimore në këtë krahinë ishte nën gdo nivel.Periudha pesëshekullore e sundimit osman dhe më vonë politika e padrejtë dhe asimiluese kulturo-arsimore e borgjezisë serbomadhe, e lanë popullsinë e kësaj krahinë në prapambeturi të madhe kulturore. (93).U vërejt një përparim vetëm te popullsia koloniste-malazeze, për hir të së cilës u hapën shkolla fillore gati në gdo fshat. Por këto shkolla u hapën edhe për një qëllim tjetër:Ministria e Arsimit i udhëzonte në këtë kohë organet përkatëse të të gjitha qeverive e rretheve që:"në këto shkolla të punohet me kujdesin më të madh për të kultivuar gjuhën serbe, historinë serbe dhe gjeograflnë e Serbisë e të tokave serbe me qëllim që fëmijët e të rinjtë (edhe shqiptare - R.D.) të edukohen në frymën nacionale" dhe popullsia e nënshtruar "ta ndiejnë veten si popullsi serbe"!! (94).Lidhur me këtë duhet cekur edhe udhëzimet e Pashiqit, i cili "shtronte si detyrë asimilimin e shqiptarëve, nga pikëpamja kulturore e kombëtare, për t'i shkrirë në mënyrë të plotë viset e tyre në Serbi, ashtu sig u shkrinë pas vitit 1878 Nishi, Piroti, Leskovci dhe Vranja". (95).Por g'ti bëjsh që në këto shkolla shkonin shumë pak shqip-tare, të cilët nuk e njihnin gjuhën serbe dhe ndaj tyre siUeshin shumë keq mësimdhënësit. Edhe sot jetojnë njerëz me të meta fizike nga lëndimet që ua shkaktonte atyre si nxënës një¬farë Qulafiqi - mësues në Vonosellë!? (96).Është interesant se si duket edhe vete pleqtë e kishin kup-tuar qëllimin djallëzor të qeverisë: "Mos e go djalin në shkollë me t'u ba shkja - këshillonin ata"?!"Për gdo vit mësuesi i fshatit ia merrie babës tim nga nji qingj për mos me m'lypë mua në shkollë - më thoshte Man A. Dedushaj"?!Ekzistonin gjithsej 11 shkolla fillore me rreth 1133 nxënës, me të cilët punonin 31 mësues, sig thamë - vetëm në gjuhën serbe!!Prej numrit të përgjithshëm të nxënësve që kaluan nëpër këto shkolla 107 veta arritën t'i vazhdojnë mësimet në shkolla të mesme dhe fakultete, kuptohet jashtë kësaj krahinë - kryesisht malazezët (40 sish) dhe shqiptarët - "Myslimanë" (63) që e zotëronin gjuhën serbe, e cila dalngadalë filloi t'u bëhej gjuhë e nënës - pra ata që sot janë përcaktuar si kombësi myslimanë (pas vitit 1971!?).Kishte edhe 4 sish që gjuhë amtare e kishin shqipën, sig ishte p.sh. Esat Mekuli...

Në vend të bibliotekave, univerziteteve të punëtorëve, kine-mave, shtëpive të kulturës etj. u ngritën dyqane, hane (bujtina) e kafene të errta, nëpër të cilat njerëzit e kalonin kohën e lire dhe të cilat, shpeshherë, shndërroheshin në burime ngatërresash që mbaronin me pasoja të rënda. Pastaj dukuria e vrazhdë shekul-lore - hakmarrja përbindte njerëz të fajshëm dhe të pafajshëm me të cilën gjë solidarizoheshin edhe vete pushtetmbajtësit, pasi kjo shkonte në llogari të planeve të tyre. (97).Pas një ngatërrese në mes dy vëllazërive në Martinaj, koman-danti i xhandarmerisë së këtij fshati kishte deklaruar publikisht: "Më vjen keq që s'pata aq pushkë e fishekë sa më i armatosur të dy këto mahalle e më i lanë të luftojnë në mes veti deri në gfaros-je"!? (98).Banorët e kësaj treve nuk dinin se g'është mjeku, rryma elek-trike e shumë gjëra të tjera. Pra jetonin në errësirë totale sa i përket jetës kulturore. (99).Dhe sig thotë Akad. Rexhep Qosja: "Prej vitit 1912 e deri në vitin 1941 kur Italia dhe Gjermania e pushtojnë Jugosllavinë, shqiptarët nuk kanë pasur kurrfarë të drejtash..." (100).Shumë aktive ishte edhe feja. Hoxhallarët gati pranë gdo xhamie kishin hapur "mejtepe" - shkolla fillore fetare, ku mësohej vetëm për atë "dynja" (atë botë). Një mejtep i tillë vepronte edhe në Vuthaj - pranë xhamisë së Gjonbalajve. (101).Rol të rëndësishëm në ngritjen e vetëdijes kombëtare shqiptare ka luajtur sidomos kisha katolike në fshatin Doli, afër Gucisë. Është kjo një kishë e re, e ngritur në prag të Luftës II Botërore, mbi themelet e kishës së vjetër Katolike-Shqiptare të Kelmendit në këtë fshat, e cila nuk arriti t'u qën-drojë rrebesheve të kohës. Në atë kishë kanë punuar shumë priftërinj, patriotë shqiptare gfarë është sot Dom Nikë Ukëgjini, i cili po i vazhdon traditat e saj, duke themeluar edhe një mini muzeum etnografik në lokalet e këtij tempulli tonë kombëtar.Përvec shërbimeve fetare e patriotike në këtë kishë janë zhvilluar gjithmonë edhe veprimtari të tjera me interes shoqërorë, sig është mjekësia, e cila ka munguar prore në këto troje. Motrat e nderit u kanë ofruar shërbime të llojllojshme popullatës së këtushme, pa marrë parasysh kombin, apo fenë.Ata të rinj që patën mundësi t'i vijojnë mësimet fillore në vendlidje - kuptohet në gjuhën serbe, u regjistruan, sig thamë edhe më lartë, nëpër gjimnaze dhe më vonë, nëpër fakultete, larg vendlidjes së tyre, ku u bënë anëtarë të SKOJ-it dhe PKJ. Propaganda joshëse komuniste i bëri për vete duke ua shp-jeguar gjoja shkakun e vërtetë të vuajtjeve, luftërave vllavrasëse, mosdurimeve nacionale, hakmarrjeve etj. duke u premtuar, në të njëjtën kohë "luie të xhenetit" dmth. "shoqëri ideale" në të ardhmenüKëta intelektualë të rinj u edukuan, u përgatiten dhe u kalitën me ato ide e premtime (fantazi) bolshevike dhe më 1941 u integruan në luftërat antifashiste të udhëhequra nga PKJ, përkasisht PKSH, për glirimin e vendit, të okupuar nga Italo-Gjermanët.Për njërin prej tyre - Esat Mekuli nga Nokshiqi i Plavës, M. Memiqi thotë: "... intelektuali i pare shqiptar në këto anë, në programin e PKJ e ka pare mundësinë për afirmimin e plotë edhe të popullsisë nga e cila rrjedhte (demagogji fund e krye -R.D.). Për atë në Gjimnazin e Pejës ka bashkëpunuar me komunistët dhe më vonë

në fakultetin e Veterinës në Beograd, ku ishte njëri ndër aktivistët e lëvizjes përparimtare studen-tore". (102).Kështu si ky u mashtruan edhe shumë të tjerë ... Mashtrim ky që rrjedh që nga Kongresi i Katërt i PKJ, i mbajtur në vitin 1928, në të cilin u deklarua për "luftën e popullit shqiptar të copëtuar e të shtypur, për një Shqipëri të pavarur e të bashkuar". E gjithë kjo e bazuar në vendimet e Konferencës së Tretë të vendit të PKJ, të mbajtur më 1924, ku ia kishin premtuar "secilit popull të drejtën për sovranitet në përcak-timin e të gjitha marrdhënieve, pra edhe të drejtën për shkëputje të lire dhe formimin e shtetit vetanak, respektMsht për bashkim me shtetin e vet kombëtar".Dhe kështu në luftë hynë me proklamatën se: "Partia Komuniste kurrnjëherë nuk ka hequr dorë e as që do të heqë dorë nga parimi i saj (...) që gdo popull të ketë të drejtën për vetëpërcaktim deri në shkëputje"(ü) Komunistët dhe simpatizuesit e pare të atyre ideve, që krye-sisht studjuan në Medrezen e Madhe të Shkupit dhe në Beograd janë: Salih Shujaku, Beqo Bashiqi, Jusuf, Emin, Omer, Niman, dhe Mustafa Rexhepagaj (Rexhepagiq), Hajro Shahmani, Ibro Ganiqi, Isak Laligiqi, Aio Haxhiali (eviqi), Osman Cekaj (Gekiqi), Radomir Gjuriganini, Vllasto Knezheviqi, Huso Omeragiqi, Miqun Novoviqi, Xhafer dhe Aio Nikogi (Nikogeviqi), Aio Avdiqi, Mustafa Memiqi, Gjuro Llongareviqi, Zyfer Musiqi, Salih Radongiqi, Vuko Turkoviqi e shumë të tjerë. Diku rreth 60 sish ... Përveg këtyre, rol më rëndësi në organizimin e Lëvizjes Antifashiste në këto anë, kanë luajtur edhe ata intelektualë shqiptare që patën ikur qysh herët në Shqipëri për t'u shkollu-ar dhe atje ranë në kontakt me lëvizjen glirimtare dhe revulu-cionare shqiptare. Ca nga ata u bënë edhe anëtarë të grupeve komuniste të Shqipërisë.Intelektualët më të njohur, të shkolluar e më të ngritur në Shqipëri nga kjo krahinë janë: Fazli R. Ulaj, Sadik Bekteshi-Ahmetaj, Isuf Syla-Balidemaj, Zymer H. Balidemaj, Mehmet D. Gjonbalaj, Rexhep H. Hasangjekaj, Rexhep Gali-Balidemaj, Rexhep Valbona-Kukaj, Sali R. Selimaj etj.Këta, gjatë pushimeve verore, herë pas here sillnin me vete edhe libra shqip që ua lexonin shokëve dhe moshatarëve të vet në këto anë, sidomos atyre shqiptare, ku ndihej më pak ndiki-mi i ideve komuniste, për mungesë të intelektualëve vendas.Isuf S. Balidemaj - kishte ikur nga terrori i Jugosllavisë së Karagjorgjeviqve, dhe prej 1.04 .1931, punoi në Shkodër, Tiranë, dhe Korgë si nënpunës ushtarak dhe doganier, gjer më 7.04.1939. Pasi kishte ide përparimtare nuk u avansua fare në profesionin e vet, sikurse shokët e tij nga rregjimi i atëher-shëm feudal.Kur u okupua Shqipëria, Isufi refuzoi të nënshkruajë doku-mentin, se pranon t'i shërbejë okupatorit për cka dëshmon faksimili me shkrim Nr. 3-51314 i dates 25.07.1939. Menjëherë kalon në Shkodër, ku lidhet me bashkëvendasit e vet - anëtarët e grupit komunist të këtij qyteti: Zymer Halilin-Balidemaj, Sadik B. Ahmetaj, Fazli R. Ulaj etj. dhe me reko-mandimin e tyre në maj të vitit 1941 kalon të punojë si nëpunës në Komunën e Gucisë ...Sadik, Asllan dhe Abdyl Bekteshi-Ahmetaj, që nga viti 1930 nga terrori i Diktaturës Monarkofashiste të 6 janarit 1929 u detyruan të emigrojnë në Shqipëri. Vendosën në Shtoj të Shkodrës. E ngrisin zërin kundër terrorizmit ndaj shqiptarëve, mohimit të të drejtave të tyre kombëtare, politikës së padrejtë agrare, etj.

Këto ide, përvec tjerash, i përfshinë edhe nëpërmes afisheve, dhe proklamatave të ndryshme, aktivitet ky, të cilën e dësh¬mon edhe ky konstatim i Xh. Shatrit: "Komiteti qarkor i Shkodrës kishte ndikim të madh në këto anë, bile organizata e partlsë në Ulqin mori lidhje me Komitetin Krahinor të Malit të Zi, nëpërmes Qarkorit të Shkodrës". Duhet shtuar këtu se njeriu i pare që i krijoi këto lidhje ishte sekretari i Qarkorit të Shkodrës - Sadik Bekteshi, Ahmetaj. .Fazli R. Ulaj - i ikur nga i njëjti terror, kishte kryer shkollën e mesme në Tiranë. Më 1941, vete i dymbëdhjeti u burgos nga italianët dhe e internojnë në Itali, ku qëndroi 6 muaj, dhe nga mundimet e mëdha i ra pesha në 36 kg. Por, më vonë arriti të ikë dhe, pas arritjes në Shqipëri, u integrua në batalionin "Perlat Rexhepi" të Shkodrës. Për angazhimin e shqiptarëve të kësaj krahinë në Lëvizjen Antifashiste, rol të posacëm luajti edhe shkrimtari e akademiku ynë i mirënjohur Esat Mekuli, që u rrit e u brumos me ide revulucionare të nipit të vet Xhemajl Kades, interna-cionalistit shqiptar, të vrarë në Luftën e Spanjës.Esatin, në shumë libra e gazeta të botuara viteve të fundit, sic është psh. "Vatra sa Komova" etj. shovenistët malazeze mundohen ta njollosin në bazë të një diskutimi që e bëri nëqelulën partiake të Komunistëve në Plavë më 1941, për pozitën e shqiptarëve në Jugosllavinë monarkiste...

Sukseset e para, rinia përparimtare dhe komuniste e Plavë-Gucisë i arriti në zgjedhjet që u bënë më 11 dhjetor 1938, për Kuvendin Popullor Jugosllav. Arritën që në këto zgjedhje, në komunën e Plavës, përkundër terrorit politik të ushtruar

ndaj zgjedhësve dhe blerjes e falsifikimit të votave, të fitojë disa qin-dra sosh, kandidati i tyre, Zyfer Musiqi - student nga Plava.Më 1938 dhe 1939 formohen edhe Këshillat e para të partive fshatare në këtë krahinë, si në Arzhanicë, Velikë, etj. Vendimet që u muarën në Konferencën e pestë nacionale të PKJ, të mbajtur në tetor të vitit 1940 në Zagreb, në të propozua zgjidhja "ideale" e cështjes nacionale të shqiptarëve (demagogji e kulluar - R.D.) bënë jehonë të madhe dhe gjetën përkrahje edhe në këto anë. As 27 marsi i vitit 1941 nuk kaloi pa u shënuar me mani-festime të shumta antifashiste edhe në këtë krahinë. Këso manifestimesh pati edhe në Murinë, Velikë e gjetiu.Kështu 6 prill i vitit 1941 i gjeti edhe komunistët e kësaj ane në gjendje mobile, por aksionet e tyre u penguan nga udhëhe-qësit borgjeze dhe antikomunistë të vendit si psh. kryetari i komunës së Gucisë, Sali Nikoci i cili u kërcnua me burgosjen e te rinjve komuniste, të udhëhequr nga Gjuro Lloncareviqi nëse ata do të ndërmerrnin dicka.Në fund të muajit janar të vitit 1941 formohet edhe qelula e pare partiake në Plavë, me këtë përbërje: Milija Millaciqi, Vuko Turkoviq, Bozhidar Gagjanoviq dhe Hajro Shahmani (pas i kthimit nga burgu), e cila u përtri në maj të atij viti, me sekre-tar, Gjuro Lloncareviqin. Në bazë të asaj që u tha më lartë del se Krahina e Plavës dhe Gucisë para Luftës II Botërore ka qenë krahina më e prapam-betur si në pikëpamje ekonomike, (96% të popullsisë mer-reshin me bujqësi ekstenzive) ashtu edhe në pikëpamje kultur¬ore.Ka mbetur kështu, sepse borgjezia serbomadhe e ka pen-guar zhvillimin e saj normal, por edhe për arsye të një sundimi të gjatë osman.Ishte një krahinë me bujqësi ekstenzive, me zejtari e tregti primitive dhe pa komunikacion të zhvilluar. Ndërsa për indus-tri dhe për shfrytëzimin e pasurive natyrore as që mund të bëhet fjalë.Në pipkëpamjen kulturore arsimore karaketerizohet me vijimin e pakte të shkollave fillore nga ana e nxënësve shqip-tare, gjegjësisht "myslimanë". Pastaj me një shkallë të ultë të kulturës shëndetësore dhe me një dominim të madh të analfa-betizmit.Në gjendje të vështirë ekomomike dhe politike ishin sidomos shqiptarët. Mbi ta është ushtruar një presion permanent me qëllim që t'i shkombëtarizojnë, t'i shpërngulin, ose t'i likuidojnë fizikisht.Këtë gjendje të tyre më së miri e përshkruan shkrimtari i madh malazias, Jevrem Berkoviq: "Jugosllavia e pare për ship-tarët, të ashtuquajtur kosovare, ka qenë burg, të cilët cdo xhandar serb, ose malazias, sidomos malazias, ka mundur t'i terrorizojë, e nëse i mbushej mendja edhe t'i vrasë për qejf, dhe për të mirë të shtetit". Kjo gjë ka shkaktuar urrejtje të madhe të tyre ndaj Jugosllavisë borgjeze. Prandaj është i kuptueshëm gëzimi që e kanë përjetuar ata me rastin e shkatëmmit të saj.Okupimi fashist këtë krahinë pra, e gjeti të ngarkuar me shovenizëm, pa klasë punëtore, me cështje nacionale e sociale të pazgjidhur, por edhe pa ndikim të madh të komunistëve në popull.

LUFTA E PRILLIT DHE PUSHTIMI FASHIST

Ditëve të para të prillit të vitit 1941 në krejt krahinën përhapeshin lajme panike mbi depërtimin e shpejtë të Regjimentit të 48 jugosUav në Shqipërinë e Veriut, i cili iu afrua Shkodrës, mbi largimin e mbretlt nga Jugosllavia, mbi tradhëtinë e gjener-alëve dhe ministrave, mbi thyerjen e ushtrisë, kapiftillirnin e ven¬dit dhe vrasjen e ushtarëve dhe rezervistëve shqiptare nga ana e oficerëve jugosllave.Në rrethin e Tuzit nga dora e oficerëve të vet u vranë: Ramë C. Hasangjekaj, Imer H. Dedushaj, Din S. Balidemaj e të tjerë. Bile këtij të fundit, e ëma Hajria (që e kishte djalë dëshiri) ia gjeti var-rin, e zbuloi, u email me të dhe e mbuloi përsëri pa lëshuar pikë loti! Në këtë kohë u vërejtën edhe njësitë e motorizuara ushtarake gjermane dhe italiane që nëpër Luginën e Limit arritën gjer në Guci.Së shpejti nga të gjitha grykat, filluan të kthehen ushtarët e demoralizuar të Regjimentit 48 jugosllav nga Shqipëria e Veriut, të cilët, në mënyrë euforike ia patën mësyer Shkodrës?"O Novak, eja të shkojmë në Shkodër, Shkodra ashtë e jona i thirrëshin ditë më pare duke u ngjitur Shkallës së Zarunicës ata ushtarë një kolonisti malazez në Vuthaj" - tregonte Man Dedushaj.Kthimi i tyre i sërishëm nëpër këtë krahinë u dha shkas fshatarëve vendas që të armatosen mirë. Shumë fshatarë të ndershëm shqiptare, të kësaj krahinë, i merrnin në besë dhe i përcjellnin gjer në Murinë, kuptohet, pasi më pare i carmatosnin sepse jeta e tyre mund të ishte në rrezik.TJ thyen edhe magazinat ushtarake dhe populli u furnizua me ushqime e veshmbathje.Me disfatën e prillit u binden mbarë popullsia, e sidomos masat malazeze për kalbësinë e shtetit të vjetër jugosllav dhe për trad-hëtinë e borgjezisë në pushtet. Por, derisa për malazezët, kjo ka qenë humbje e lirisë dhe e pavarësisë nacionale, te shqiptarët një disfatë e tillë u prit si lehtësim i pozitës së tyre dhe si clirim nga torturat e borgjezisë serbomadhe që s'kishin të ndalur! Për këtë arsye malazezët ishin që në fillim, më të disponuar të kacafyten me okupatorin, gjersa shqiptarët thonin se "edhe dreqi është më i mirë se ata që shkuan" (pushtetmbajtësit serbomëd-henj - RD.). Në Guci nga Vermoshi erdhi me vullnetarët e vet Prekë Cali, të cilit iu besua mbajtja e rendit dhe e qetësisë në këtë krahinë, gjersa të konsolidohej pushteti italian në të.Ky vendim u muar nga paria e Gucisë një ditë para se ai të hynte në Guci. Mbledhja e kësaj parie u mbajt në ndërtesën e komunës, dhe në të muar pjesë edhe një përfaqësues i malazezëve të Gucisë - kapiteni Niko Vuceliq që, po ashtu, u pajtua me këtë vendim?! Po kështu u vendos edhe në Plavë.Posa hyri në Guci, Prekë Cali e shpalli bashkimin e kësaj krahinë me Shqipërinë mëmë, dhe vuri Flamurin Shqiptar në Ndërtesën e Komunës. Po ato ditë në këtë lcrahinë u kthyen edhe emigrantët e saj nga Shqipëria në krye me të birin e Medo Ferrit - Rizain dhe Hasan Ferrit - Shabanin, mësues. Me ta ishin

edhe Bejto Haxhihajri -i njohur si Bejto Plava, dhe shumë të tjerë që kishin emigruar atje pas masakrave të vitit 1919 e më vonë.Që të gjithë u vendosën nëpër shtëpitë e veta që ua lrishin zap-tuar malazezët më pare, të cilët pas kësaj u detyruan t'i lësho-jnë, jo vetëm shtëpitë e huaja, por edhe krejt la-ahinën! Me okupimin italian Plava, Gucia dhe Murina me rrethinë u shkëputën nga ish Rrethi i Andrievicës dhe iu bashkuan Shqipërisë. Kjo u bë në bazë të negaciatave italo-gjermane të Vjenës, të mbajtura më 23 prill 1941 dhe u zbatuan me urdhërin e Kontit Giano, më 12 gusht të atij viti. Ferdo Qulinoviq, të gjitha këto i shpjegon në këtë mënyrë: "Me qëllim që t'i kënaqë bashkëpuntorët e vet në Shqipëri, Qeveria italiane ia bashkoi Shqipërisë Ulqinin, me rrethinë, mandej pjesët e ish Rrethit të Podgoricës (Tuzin, Hotin, Grudën, Kogen, Trieshin etj.) e prej ish Rrethit të Andrievicës, Plavën e Gucinë me rrethinë,

Prekë Cali

si dhe prej atij të Ivangradit (Beranës - R.D.), Rozhajën me rrethinë. E bëri këtë duke u thirrur në përbërjen etnike...''Dhe këto vendime i konkretrzoi Prekë Cali, duke e ngritur Flamurin Shqiptar në Qafë të Previsë (në Krushevë), 5 km në veri të Murinës, aty ku ishte kufiri i vjetër Turko-Malazez i caktuar në Stamboll, më 1860. F. Qulinoviq me siguri nuk ka ditur se të gjitha krahinat që i përmend ai, pas shpartallimit të Mbretërisë Jugosllave, i dër-guan delegacionet e veta në Tiranë për të kërkuar nga Qeveria e atjeshme zbatimin sa më pare të vendimit të Vjenës të 23 prillit 1941, gjegjësisht rikthimin e këtyre krahinave shqiptare shtetit ëmë - Shqipërisë.Nga Plava e Gucia në Tiranë udhëtoi delegacioni i përbërë nga Avdyl Hysa-Gjonbalaj, Iber Hysi-Balidemaj, Rexhe M. Hoti, Avdyl Q. Mulosmanaj, Isuf Syla-Balidemaj, Avdo Avdiqi dhe Isuf Kameri Çelaj.

Kjo krahinë u vu nën sundirnin e Komesarit të Lartë civil të "Viseve të gliruara" në krye me Fejzi Alizotin. Dhe kështu, më 22 shtator të vitit 1941, Nënprefektura e Plavës dhe Gucisë iu bashkua Prefekturës së Pejës. Cka do të thotë se Krahina e Plavës dhe Gucisë iu kthye përsëri Kosovës, ashtu sig ishte që nga fil¬limi i shek. XIX, që nga viti 1831.Kohën e sundimit të këtij farë komesariati më së miri e për-shkruan patrioti Bedri Pejani, në fjalimin e vet, të mbajtur në

Delegacioni i Plavë-Gucisë në Tiranë në verë të vitit 1941

Mbledhjen III të Kuvendit të Lidhjes II të Prizrenit, më 16 qershor 1944, ku, në mes të tjerash, thotë: "... Kur u liruan këto vise nuk u liruan me krejt kuptimin e fjalës. Vendet tona kaluan prej nji dominacioni në nji dorninacion tjetër; prej dominacionit jugosllav në atë italian. Tue kenë se kjo dominatë Italjane ishte shum ma e lehtë nga pikpamja administrative politike, se sa dominanta Jugosllave, të pranojmë deri diku se neve na duk si nji lirim në realitet. U ndrruem: ishim bujq serb e u bam bujq italian? Si konseguencë e kësaj në vise të lirueme u krijue nji adrninistratë shum e keqe e Tiranës. U krijue në Prizren nji Komesarjat me z.Fejzi Alizoün si komesar, i cili ishte rekomandue Luogotenencës drejt për së drejti prej Musolinit. Ky komesarjat na pruni neve, (...) nji trup nëpunësash gjithfarë kategorie edhe këta i cuenë nëpër vende të lirueme, prej atij elementit, të cilit nuk ka dhanë prova të mira

nëpër zyre të Shqipnisë së vjetër e janë largue prej tyne si jo të ndershëm.Ata nëpunësa nëpër vise tona lanë nji përshtypje të keqe e u tha në popull se cdo nëpunës që vjen prej Shqipnisë së vjetër nuk ashtë element i vlefshëm.Nji element i dytë që ka ardhë bashk me Komisarjatin ishte elementi me ideologjinë komuniste. Ky ishte elementi i mësuesve e i profesoravet, i doktorravet etj. Nji pakicë prej tyne, tue veprue në bazë të ideologjisë kërkoj me ba qendren e vet Gjakovën ..." Fill pas okupimit, në Plavë e në Guci u stacionua një batalion ushtarësh italianë, i përbërë nga artileria, karabinjerët dhe financierët, të cilët në fillim u sollen mjaft mirë ndaj popullsisë vendase. Këta shkallë-shkallë e konsoliduan pushtetin e vet, duke i shfrytëzuar me mjeshtri mosdurimet dhe antagonizmat nacionale dhe mosbesimin e mbjellur në mes nacionaliteteve qysh me masakrat e viteve 1912-1941.Kundër këtij konsolidimi të rregjimit fashist u ngritën men-jëherë anëtarët e PKJ që ishin të tubuar rreth organizatës parti-ake të Murinë-Plavës, duke i dhënë popullit vullnet dhe duke e ftuar atë të mos demoralizohet. Kjo vlente, sidomos për popul-latën malazeze. Pushtetin e vet italianët e mbështetën në nacionalistët shqip-tarë-"Myslimanë". Pasi këtu dominonte ai elementi nacional, pushtesi u soll mirë me ta, me qëllim që t'i përvetësonte në luftë kundër elementit malazez, duke ngacmuar plagët e vjetra -shovinizmin dhe mosdurimin e të dy palëve.Për këtë qëllim në Plavë e formuan Gjyqin e përkohshëm ushtarak, në krye me Riza dhe Shaban Ferrin, me vendimet e të cilit u pushkatuan 28 malazeze. "Ishte ky një imitim i asaj që pat ndodhë 28 vjet më pare, kur Gjyqi Mbretëror i përkohshëm ushtarak i dënonte me vdekje ata të cilët refuzonin të kalojnë në fenë pravosllave {e të ndërronin kombin - R.D.). Tash të bijtë e atyre të vrarëve, i pushkatojnë qytetarët e pafajshëm, vetëm pse ishin malazeze" (?). Në Guci u pushkatuan 12 veta. Krahas këtij konstatimi, te Mustafa Memiqi e gjejmë edhe një tentim të tij për përdhosjen për së vdekuri të kompozitorit koso-var nga kjo anë - Rexho Mulliqit, gjoja se italianët atë paskan pas dashtë ta pushkatojnë pse s'ka pranuar ta vërë në kokë kapucin e bardhë ("qulahun"- sig i thotë Memiqi) dhe se në sekondat e fundit e paska pas shpëtuar i vllait i tij, Shabi (?) i cili edhe "ia ka treguar këtë rast"!?Në krye të pushtetit lokal mbetën ata udhëheqës që i gjetën italianët aty: Shemsi Ferri dhe Sali Nikogi, kryetarë të komunave, ndërsa Riza Ferrin e zgjodhën për nënprefekt. Këtyre u bashko-hen më vonë edhe Halim Prushi e Prekë Cali - i cili, ato ditë, mbante fjalime të zjarrta duke i përshkruar "masakrat që ia kishin bërë vajzës së tij ushtarët malazeze e serbë të Regjimentit të 48". Apo ato të "egërsirave të Vasoviqve, të cilat na i kanë bërë më 1912". Duhet theksuar se pretendime për pushtet mbi këtë krahinë kishin edhe kuislinget malazeze, të cilët që në fillim, deshtën t'i sjellin këtu ca xhandarë dhe t'i përtrijnë stacionet e xhan-darmerisë. Bile Leko Llalliqi, komandant i stacionit të xhan-darmerisë fashiste malazeze në Andrievicë e lëshoi edhe një urd-hëresë dhe një listë të xhandarëve fashistë-malazezë, që duhej të punonin këtu, duke ardhur edhe vete dy herë në Plavë për të biseduar me autoritetet italiane për këtë qëllim, por, kuptohet, pa sukses. 

Vrasjeve të kolonistëve malazias në Plavë e Guci, getnikët malazias iu përgjigjen me djegjen e shtëpive dhe përzënien e shqiptarëve nga fshatrat shqiptare të rrethit të Murinës: Pepaj dhe Arzhanicë, banorët e të cilave, duke mos e ndier veten të sig¬urtë në këtë situatë konfuze e të rrezikshme, u tërhoqën në bren-di të krahinës (në Plavë e Guci). G'është e vërteta, nacionalizmi malazez i atyre meseve kishte ngritur krye dhe paksa ishte më i dobët se ai shqiptar dhe kishte fllluar të kontaktojë edhe me fashistët italiane. Dmth: kishte ardhur një kohë, e cila Luginën e Limit e mbushi me tym, uri, vuajtje, paqartësi, gjak dhe urrejtje të reja ndërna-cionale ... Duke ditur se këtu shumica e popullsisë ishin shqiptare dhe duke i njohur vuajtjet e tyre nën Mbretërinë Jugosllave, Italia përdorte parolla dhe ndiqte politikën demogogjike, duke e paraqi-tur veten si: "shpëtimtare" të shqiptarëve nga anarkia dhe ter-ritori i rregjimeve të Mbretërisë Jugosllave.Madje ajo shqiptarëve, që në fillim ua njohu edhe disa të drej¬ta sig janë: bartjen e lire të armëve, përdorimin e lire të flamurit kombëtar, gjuhën zyrtare shqipe, mospaguarjen e tatimit, ndih-mën me gjëra ushqimore, Irthimin në tokat e marra më pare nga kolonistët malazeze, hapjen e shkollave shqipe, heqjen e "viqit" nga mbiemrat, tregtinë e lire - sidomos me Shkodrën, etj. (20).Të gjitha këto lëshime kishin për qëllim t'i përvetësojnë shqip¬tarët dhe këtë krahinë ta shndërrojnë në një mbështetje të sig¬urtë për luftë kundër Malit të Zi dhe viseve të tjera për rreth.Me kalirnin e kohës, okupatorët italiane frlluan edhe t'i reduko-jnë ato lëshime ndaj popullsisë shqiptare.Më 1942, pasi që i emroi kryetarët e rinj të komunave dha urd-hër që në vend të rentes në të holla të mblidhet e dhjeta që i përgjigjej rentes feudale në natyrë. Pra i restauroi marrëdhëni-et feudale në fshat! Pas Halim Prushit, kryetar i komunës në Guci u zgjodh Shemsi Ferri, në Plavë Sali Nikogi, kurse në Arzhanicë (që i përfshinte fshatrat: Mashnice, Velikë, Pepaj, Murinë, dhe Nokshiq) ishte Avdo Avdiqi. Hakmarrja dhe vrasjet mbi kolonistët dhe popullsinë malazeze ndoshta do të ishte edhe më madhe sikurse kësaj popullsie dhe indMdëve të mos u kishin dalur në ndihmë ca shqiptare autori-tativë me ide internacionaliste dhe humanistë të kësaj ane sig ishte p.sh. Isuf S. Balidemaj, i cili, prej dates 16.05.1941 u gjend në postin e sekretarit të komunës në Guci dhe si i tillë e pen-gonte popullin vendas që të mos i dëmtojnë në masë malazezët, duke u paraqitur se kinse për këtë e ka urdhërin, kurse malazezëve u ndihmonte të arratisen, duke u lëshuar leje zyrtare për ta kaluar kufirin ...Isufi, në fillim të vitit 1942, pa urdhër të askujtë e shtyp dhe e vë në qarkullim urdhëresën, sipas së cilës askush s'guxon të shkqjë përtej kufirit, në Mal të Zi, kundër kryengritësve të atjeshëm. Për këtë ai u thirr në Tiranë në përgjegjësi ku hasi në Maliq Bushatin, i cili i ndihmoi që disi të shpëtqjë. Kështu veproi edhe Asllan Bekteshi-Ahmetaj, i cili shpëtoi 62 malazeze, në mesin e të cilëve gjendej edhe popi (proti) i Gucisë - Gjorgje Shekullarci, që më pare u detyrua ta rruajë mjekrrën! 'Të gjithë i përcollëm nëpër Vermosh në Mal të Zi, ndërsa në Plavë u arsyetuam se gjoja i përcollëm për në Shkodër si vullnetarë..."

Edhe 60 familje të tjera malazeze u shpëtuan nga vdekja, e sigurtë nga vete banorët e Gucisë...Përveg këtyre rasteve, kemi edhe dhjetra e dhjetra raste të tjera individuale, kur shqiptarët i kanë shpëtuar kolonistët malazeze nga vdekja e sigurtë, madje duke rrezikuar edhe jetën e vet. Historiografia shoveniste malazeze, jo vetëm që nuk i shënon fare, por as edhe vete indMdët e shpëtuar s'e kanë thënë asnjë fjalë për këtë gjest njerëzor të shqiptarëve. Ata, më vonë, në vend se t'i falenderohen shpëtimtarit, mbas "glirimit" atë e vrasin vete, sig ndodhi rasti me Niman U. Hakaj, ose e burgosin dhe e mal-tretojnë, si p.sh. Rrust Mulliqin, e të tjerë.Kur okupatori fashist mendonte se gdo gjë ka marrë fund në interes të tij atëherë anëtarët e PKJ dhe SKOJ-it, duke u bazuar në direktivat e PKJ, bënin përgatitje për një kryengritje të armato-sur, përkundër masave rigoroze të pushtuesit që gdo ditë i ash-përsonte. Hapi i pare i Komitetit krahinor të PKJ për Mal të Zi, Bokë e Sanxhak ishte propaganda në mesin e ushtrisë jugosllave që gjendej në Frontin e Shkodrës (!) dhe në Garnizonet e Podgoricës, që të mos i dorëzojnë armët, por t'i ruajnë nëpër shëpi të veta "se së shpejti do t'u nevojiten". Qëndrimi partiak ishte që të gjithë njerëzit e aftë të armatosen.Këto qëndrime u vunë në jetë edhe në Plavë e Guci me rrethinë. Fshatarët kurrsesi nuk i dorëzonin armët, ose i dorëzonin ato të vjetrat.Në Vonosellë u mshefën p.sh. 2 pushkomitralezë, 1 kanavetë me bomba dore dhe shumë municion tjetër. Në Drezovicë, BeqoBashiqi grumbulloi shumë arme në shtëpi të vet, etj. Propaganda komuniste ishte orinetuar edhe kundër luftës ndërnacionale ("vëllavrasëse" - si i thonin ata!) me parullën e tyre të mirënjohur: "Bashkim-Vëllazërim"?!Që nga fundi i majit, sipas instruksioneve të PKJ, të gjitha organizatat parüake i formuan "grupet luftarake" ose, sig quheshin ndryshe "sulmuese" që përbëheshin prej 10-30 vetash. Me to udhëheqnin oficerët rezervë, anëtarë apo simpatlzues të PKJ. Ndër këto grupe ishte edhe ai i Plavës me rrethinë, që numronte 10 luftëtarë, me udhëheqës Cvetko Turkoviqin dhe Beqo Bashiqin, i formuar më 16.7.1941, në shtëpi të Bashiqit në Drezovicë, nga Gjuro Llongareviqi. Po në maj të vitit 1941 - sig u eek edhe më lart, u riorganizua Qelia partiake për Plavë, Guci dhe Velikë, e cila u përpoq që t'i pengojë veprimet "vëllavrasëse" të nxitura nga nacionalistët ekstremë shqiptare dhe nga "Grupi i armatosur për luftë kundër turqve dhe arnautëve" që e kishte organizuar ish nagallniku i rrethit të Andrievicës, Vuksan Gojkoviqi, në qershor të vitit 1941 në Velikë dhe Vasi i Zelit-Llaban. Sikurse gdo kund, edhe në Plavë e Guci, te komunistët e atjeshëm bënë jehonë vendimet e 4 korrikut 1941, të KQPKJ. Në Drezovicë e Murinë njësitë guerrile bënin jetë ushtarake që nga 4 korriku...Njësitet e formuara operonin Fushës së Drezovicës, duke kry-er diverzione në komunikimet telefonike, duke i ndihmuar të shpërngulurit nga Plava e Gucia, duke likuiduar njësi të vogla dhe roje italiane, etj. Me kalimin e kohës njësitit të Drezovicës iu bashkuan edhe shumë komuniste e antifashiste nga Plava -ish

studentët: Hajro Shahmani, Jusuf e Emin Rexhepagaj, Bajram Metku (Metkoviq) etj. Në këto geta të posaformuara u futen edhe disa elementë get-nikë, të cilët haptas deklaronin dhe përhapnin propagandën se nëse do të kenë sukses ta glirojnë Plavën dhe Gucinë do ta dje-gin, plagkisin dhe do ta vrasin masivisht popullsinë e tyre - zanat ky i ushtruar nga ata në këto anë që nga viti 1912!!Dalloheshin me këto "virtyte" sidomos Velisha dhe Radosav Tomoviq, Vaso Llaban, Leko Sllavkoviq dhe ish tagërmbledhësi Tomo Otasheviq, i cili e udhëhiqte getën guerrile të Arzhanieës?!Këta elementë të kolonës së pestë malazeze, me qëllim që të dezorientqjnë popullsinë malazeze dhe t'i largojnë nga armiku kryesor - okupatori italian, e ftonin atë t'i qërojnë hesapet "me armiqtë e kahershëm - turqit e Kosmetit dhe të Plavës e Gucisë". Po të njëjtit elementë cetnikë, bënin cmos të likuidqjnë edhe grupin e komunistëve nga Plava që ishin futur në cetën e Drezovicës, që ata i quanin "spiunë turq"."Millorad Qulanoviqit (...) i kujtohet se si Vasi i Zelit me rreth 30 bashkëmendimtarë shkoi në kodrat e Drezovicës, ku gjen-deshin partizanët "Myslimanë". Kur e takoi Qullafiqin e pyeti: "Ku don Vaso?" Ai u përgjegj: 'Ti vras këta turq në mesin tuaj" ...Ose: Një grup fshatarësh të armatosur, poashtu, ia ktheu Radovan Zogoviqit - atëherë komandant i kryengritjes në rela-cionin Murinë-Plavë:-"Ku jeni nisur? Çka doni? - u tha.-Turqit na djegin, turqit na komandojnë! Domë t'i vrasim" -u përgjegjën ...Se në cfarë mase komunistët nga Plava ishin të indoktrinuar nga parolla "Bashlcim-VëUazërim'' tregon edhe ky shembull: Isufi, Hajra, Beqi e Bajrami "ishin marrë vesh t'i lusin shokët (malazeze- RD.) nëse do t'i vrasin nacionalistët (cetnikët - R.D.) t'i varrosin fshehtas e ta fshehin vdekjen e tyre, se jetën e vet ia kanë falur Bashkim-Vëllazërimit dhe do t'u vinte rëndë që vdekja e tyre të shfrytëzohet për përhapjen dhe forcimin e mosbesimit ndërna-cional..." Kur t'i shtohet gjithë kësaj edhe paraqitja e herëpashershme në këto anë me grupe të armatosura e ish "nacallnikut" të Plavës- Vuksan Gojkoviqit, atëherë mund të merret me mend shqetësi-mi i popullsisë vendase, i nxitur edhe nga nacionalistët shqip¬tare dhe okupatori.Më 17 korrik filloi kryengritja duke e sulmuar stacionin e ital-ianëve në Murinë, i cili ra menjëherë.Të njëjtën ditë u muar edhe stacioni i karabrnjerisë në Velikë. Një grup nga ky fshat i shkatërroi dy ura në rrugën Andrievice-Pejë, përmbi Kuqishtë.Një grup tjetër e sulmoi në Fushë të Drezovicës një kolonë post-jerësh italiane që shkonte nga Plava në Murinë dhe e kthyen pas. Me këtë rast u vra plaviani Bako Qutoviqi, të cilën vrasje e shfiy¬tëzuan italianët për t'i mobilizuar forcat vullnetarë shqiptare kundër kryengritësve, duke e kualifikuar këtë sulm si sulm të drejtëpërdrejtë kundër popullit të Plavës. (33).C'është e vërteta, frika e plavianëve nuk ishte e pa bazë, kur dihet se marrëdhëniet në mes të shqiptarëve-"myslimanëve" dhe malazezëve ishin shumë të acaruara,

sidomos pas përzënies së kolonistëve nga këto anë dhe nga Rrafshi i Dukagjinit. Kështu cfarëdo paraqitje e kryengritësve malazeze në Plavë dhe Guci në këtë situatë, kishte sjellë pasoja tragjike, aq më tepër kur dihej se, në rradhët e kryengritësve, kishte mjaft elementë shoveniste dhe cetnikë për të cilët folëm edhe më lartë.Për këtë kishte qenë i vetëdishëm edhe Komiteti i vendit i PKJ për Andrievicë, i cili i kishte ndaluar aksionet e kryengritësve në këto qytetëza me rrethinë, qysh para se të fillojë kryengritja, në mbledhjen e 15 korrikut 1941.Duke e vlerësuar gjendjen si shumë serioze dhë të rrezikshme për qytetin e Plavës, pushtetmbajtësit vendas në këtë krahinë, ashtu si në kohën e Lidhjes së Prizrenit, e lëshuan kushtrimin në të gjitha krahinat shqiptare gjë që na dëshmon edhe kjo këngë popullore:

"Shemso Ferri në kamë a Çua,të partë e Plavës na i ka bashkua,a po shihni se kem marua!Mali i Zi na ka rrethua!tybe n'mujshim gjallë me pshtua!?I kanë marrë lefrat e na i kanë shkrua,n'Dukagjin na i kanë Çua,n'Dukagjin kush e merr ma i pari?Se n'Junik Ali BajraktariSadik Dula, Ahmet Krajki,e n'Isniq Selim Shabani,Bajraktar Jonuz Bilalli,Demë Alia prej Pozharin'Vranoc Haxhi Bajraktarin'Vranoc këti Haxhisë,Prej Rugovës Sak Fazlisë,Riz Zymerit e Zhuk Haxhisë,Sli Ramës e Ker SadrisëNis selame krejtë parisë,Binu mrapa Plavs e Gucisë!Bajraktarët në kamë janë cue,Për tri gryka jane fillueDrejtë në Plavë për me shkue,Kur kane hy n'te shkretën Plavë,Qesin pushkë e bajnë piskamë,Tpartë e Plavës para u kanë dalë;Mirë se erdhët vëllazën Shqiptar,Mirë se u gjejmë more vëllazni,Sot kemë pshtu prej Malit Zi,I kanë shkrepë shpi për shpi,Çka s'po i ze po i shtienë n'xhami,Kangë e dajre me qiteli,

Kangë e dajre tue këndue,Nise sabahi me u zbardhue,Shemso Ferri në kamë a çue.Tri ditë urdhni ashtë me pushtue,Në mes veti janë kuvenue,Si me ba me luftue?Pa na gri, pa na coptue,Nja për mas s'kena me shkue!Imer Maliqi n'kamë ashtë çue,Duel kufinin me kontrollue,Sak Fazlia gka ka kallxue?Uren e Limit due me zapue!Nja të gjallë s'kam me lëshue!Ahmet Krajku djal sokol,Unë po bie për Vizitor,Vizitor për qatë rudinëN'ma mrriftë ymri me ra n'Murinë!Ju të tjerët nëpër Nokshiq;Trup po bienë nëpër Velikë!Kur janë dalë në t'shkretën ArzhanicëArzhanicën e mbuloi timi,Aty mbet qaj Lan SelimiLan Selimi shehit ashtë met!Çdo shqiptar i gon rahmet!Kanë luftue për vatan t'vet..."

Pra, sig po shihet edhe nga vete kënga popullore, në Plavë u grumbulluan shumë forca vullnetarë shqiptare të ardhura nga të gjitha anët dhe u mobilizua e tërë popullsia vendase.Duke e pare situatën e krijuar, Komanda e Komitetit politiko-ushtarak që gjendet në Drezovicë, prej nga udhëhiqej me kryengritësit malazeze, ua dërgoi një letër plot demagogji Shemsi Ferrit dhe Shaban-beg Rexhepagajt, ku i ftonte ata që gjoja të mos mashtrohen nga gënjeshtrat e armikut, të mos e përhapin urrejtjen në mes popujve tanë dhe të bashkëpunojnë me kryengritësit, sepse përhapja e shovenizmit në mes të popujve gon ujë në mulli të okupatorit, i cili po e shfrytëzon atë "për t'u forcuar në vendin tonë dhe për t'i bartë pasuritë tona në atdhe-un e vet përtej detit". Njëherësh u premtohej atyre, që nuk do të përsëriten më egërsirat e viteve 1912 dhe 1919 (?) të cilat i kanë bërë baballarët tanë të shtyrë prej zotërinjve (udhëheqësve) të vet dhe me qëllime të caktuara që u kanë sjellë, shumë të këqi-ja, jo vetëm juve, por edhe vëllezërve e baballarëve tanë"Nuk mundi të ndikojë në neutralizimin e formacioneve vull¬netarë të kësaj treve as grupi i myslimanëve autoritativë nga Berani, i cili kishte ardhur në këto anë me një getë kryengritë-sish dhe pat marrë detyrë të bisedojë me autoritetet e Plavës dhe të Gucisë!Kështu më se 3.000 vullnetarë shqiptare të udhequr nga autoritetet e vendit, por

edhe nga shumë bajraktarë e prijës të Rrafshit të Dukagjinit dhe Malësisë së Gjakovës sig ishin: Tahir Hoxha i Gashit, Sak Fazlia, Rizë Zymeri, Sali Rama, Zhukë Haxhia dhe Arif Kadria - të Rugovës, Haxhi Bajraktari i Vranocit, Demë Alia i Pozharit, Ali Bajraktari i Junikut, Sali Mani i Krasniqes, Ali Shabani-Selimaj etj. u tubuan në Plavë dhe pritnin urdhërat për sulm.Sulmi i pare u bë më 17 korrik 1941, mbi shtëpitë e malazezëve në Vonosellë. Këtë sulm e udhëhiqte Riza Ferri që kishte për qël¬lim - sig thoshte vete: 'Ti paguajnë borxhet e vjetra me Turkoviqët".G'është e vërteta: "Në këtë fshat (...) ka pasur disa personalitete politike, të cilët, pas vendosjes së pushtetit të Mbretërisë së Malit të Zi dhe më vonë, në mes të dy luftërave, kishin pasur ndikim të rëndësishëm në shumë ngjarje, si edhe në mosdurimet ndër-nacionale, nga të dy anët. Ky moment u shfrytëzua për spastrim-in (...) "e llogarive të vjetra".Si shkas për sulm mbi këtë fshat u muar formimi i njësitit guerril nga Vuko Turkoviqi, edhepse qëndrimet partiake (komu¬niste) në të gjitha nivelet e kishin ndaluar cdo lëvizje dhe formim të njësiteve guerile në urë të Plavës e përpjetë.Lufta zgjati 3 ditë. Pastaj malazezët i ranë në besë Ali Shabanit-Selimaj dhe ky, në marrëveshje me Adem Bajramin-Bajraktarin e Krasniqes, i përcjellin me njësitët e veta vullnetarë, përtej Luces dhe i qesin në Drezovicë. Vlen të përmendet se Vuko Turkoviqi në shenimet e veta, fare s'u falenderohet shpëtimtarëve të vet, e as që bile e përmend Ali ShabaninüMë 22 korrik, forcat vullnetarë shqiptare nga të gjitha anët e sulmuan të ashtuquajturit territor të lire, që e tóshin marrë ditë më pare kryengritësit malazeze, të cilët marshojshin drejtë Plavës e Gucisë.Duke u gjendur para një rreziku të madh, kryengritësit malazeze pranuan të hyjnë në bisedime me udhëheqësit e vullnetarëve shqiptare dhe më 23 korrik u arrit marrëveshja, sipas së cilës, malazezët duhej të tërhiqeshin në kufijtë e Malit të Zi, para vitit 1912. Ndërsa udhëheqësit shqiptare u zotuan që të mos i dje-gin shtëpitë e malazezëve në Drezovicën e braktisur. Marrëveshja u arrit, kuptohet, pas disa luftimesh të përgjakshme në: Vizitor, Jecmishtë, e Zeletinë dhe malazezët u tërhoqen përtej kufirit në fjalë.Por vetëm për një kohë të caktuar. Se Komiteti i vendit i PKJ e bëri planin operativ për kundërsulm të përgjithshëm të forcave malazeze me të cilin duhej ta merrnin Plavën e Gucinë?! Për të ia arritur këtij qëllimi, Komanda e rrethit më 26 korrik i kon-centroi në Murinë e Mashnicë dy batalione që në përbërje të vet e kishin edhe një bateri topxhinjësh.Me këto forca komandonin, kush tjetër, vee Gjorgje Llashiqi dhe Andria Veskoviqi?Ishte i njëjti Llashiq që s'kishte lënë gjë pa bërë nëpër fshatrat kufitare të kësaj krahinë, kur ishte me detyrë ushtarake atje.Njëri batalion sulmoi më 26 korrik në drejtim të Gakorrit e tjetri, të nesërmën, nga Murina, në drejtim të Plavës, ku në natën në mes 26 e 27 korrikut filluan ta godisin atë me granata, duke shkaktuar kështu panik të madh në qytet.Në batalionet malazeze kishin hyrë njerëz me ide të ndryshme.Kishte asish me ide përparimtare dhe të ndershme (?), por fjalën kryesore e kishin

elementët antikomunistë dhe cetnikët, në krye me komandantët e vet, Llashiqin dhe Veskoviqin, të cilët, shumë slipejt, u bënë udhëheqës të shquar të cetnikëve dhe laiminelë të rrezikshëm të luftës. Këta pjesëtarë të kolonës së pestë përhap-nin në mesin e kryengritësve ide shoveniste, plackitëse dhe hak-marrëse. Prandaj ka qenë fat i madh për Plavën dhe Gucinë që këto batalione partlzano-cetnike nuk hynë aty më 27 korrik, sic ka qenë paraparë, se sigurisht do të kishte pasoja katastrofale. Kjo gjë u hetua qysh në mëngjezin e 27 korrikut, kur i dogjën shtëpitë e shqiptarëve dhe xhaminë në Nokshiq!?Kjo gjë e arsyeton edhe loishtrimin e plavianëve, të lëshuar ditë më I)arë në krahinat shqiptare për rreth për mbrojtjen e saj, në mënyrë që të mos përsëriteshin vitet e tmerrshme 1912 dhe 1919, që sigur¬isht do të ishin përsëritur e, ndoshta, edhe tejkaluar, sikurse gjakatari Gjorgje Llashiqi të kishte hyrë në këtë ltrahinë ...Për këtë u binden shpejt edhe komunistët, që filluan t'i gjyko-jnë veprat e terrorit mbi Nokshiq. Atëherë cetnikët filluan të paraqitën haptas, duke përhapur lajme shqetësuese mbi gjoja lëvizjet e ekspeditave ndëshkuese nëpër Mal të Zi, mbi sukseset e ushtrisë gjermane në BRSS dhe mbi sukseset e okupatorëve kundër kryengitësve jugosllave. U dallua sidomos Vuksan Bakiq, Millutin Jeliq, Novica Popoviq e shumë të tjerë që mbollën panik të madh në rradhët e kryengritësve.Kështu kryengritësit e demoralizuar, qysh më 28 korrik, fillu¬an të dezertojnë dhe t'i lëshojnë njësitë e veta. Falë sabotimit të vete komandantëve që punonin për armikun (italian) dhe falë sidomos mbrojtjes së gelikte të vullnetarëve shqiptare, plani për marrjen e Plavës dështoi.Në luftimet dyditëshe të 26 e 27 korrikut 1941, malazezët i patën 3 të vrarë (?) e 4 të plagosur, kurse për humbjet shqiptare nuk dihet. Supozohet se kanë pasur humbje më të mëdha. (38).Duke e pare dobësimin e intenzitetit sulmues të forcave malazeze dhe sWrapërxlerdhjen e tyre, njësitë vullnetarë shqiptare i konsoliduan rradhët e veta dhe më 1 gusht 1941 kaluan në sulm nga disa drejtime: Pejë - Kuqishtë - Mokra - Shekullar, Plavë - Murinë dhe Guci - Zeletinë. Ndërsa forcat italiane, më 3 gusht, sulmuan nga drejtimi Podgoricë - Matoshevë - Treshnjevik -Andrievicë.Duke e pare gjendjen e krijuar në vete rradhët e njësive kryengritëse (shkapërderdhjen e tyre) dhe sulmet gjithnjë e më të fuqishme të kundërshtarëve, Komitetet e vendit getniko-komu-niste për Andrijevicë, Berane dhe Kolashin muarën vendirnin për tërheqjen e njësive të mbetura kryengritëse nga të gjitha frontet. Kështu më 5 gusht të vitit 1941, të gjitha njësive kryengritëse të Rrethit të Andrievicës u urdhërohet që ta ndërprejnë luftën frontale në terren. Po atë ditë komanda e Divizionit Italian "Pulë" u dha ultimatum banorëve të këtij rrethi që më së largu deri 7 gusht në oren 12 të dorëzohen pa kurrfarë kushti. Dhe më 8 gusht DMzioni Italian "Venecia" nëpër Treshnjevik hyri në Andrievicë.Në këtë mënyrë dështoi plani i kryengritësve cetniko-komu-nistë malazeze, në krejt ish rrethin e Andrievicës dhe forcat vull¬netarë shqiptare i rikthyen territoret e veta, të okupuara ditë më pare nga ato forca. Situatën e krijuar këto ditë e shfrytëzuan disa ekstremistë shqiptare dhe në shenjë hakmarrjeje për shtëpitë e djegura shqiptare në fshatrat Nokshiq, Pepaj e

Arzhanicë, si dhe të xhamisë në Nokshiq, i dogjën të gjitha shtëpitë malazeze."Prej Drezovicës deri te Andrievica, u dogjën rreth 1.300 shtëpi".Sigurisht duhet të jenë llogaritur këtu edhe shtëpitë shqiptare, të djegura nga malazezët më pare?Uniteti i masave popullore, rezultatet e aritura dhe heroizmi që tregoi populli i Malit të Zi në luftërat e korrikut kundër pushtuesve italiane, pati ndikim edhe në Plavë e Guci. Cka do të thotë se, sikur të kishte qenë organizimi më i mirë dhe sikur t'i ishte dhënë një besim i plotë rinisë antifashiste vendase, që ishte pa mëdyshje e frymëzuar nga idetë liridashëse, gjë që e tre¬goi edhe pjesëmarrja e disave nga ata në luftërat e korrikut në përbërje të Getës së Drezovicës, sigurisht as kjo trevë nuk kishte mbetur kaq prapa në krahasim me krahinat fqinje. Këtë e vërte-toi koha më vonë, kur dita më ditë, në këto dy qytetëza, me rrethinë, rritej dhe përhapej lëvizja clirimtare.Prandaj me plot të drejtë B. Jovanoviqi ia zë për të madhe Komitetit të vendit për Andrievicë, pse në një këshill të zgjedhur më 17 korrik në mbrëmje nuk u zgjodh asnjë përfaqësues ngaPlava dhe Gucia? Ndërsa Memiqi thotë: "... direktivat e KVPKJ s'kanë paraparë luftë guerrile në territorin e ngushtë të Plavës e Gucisë, as formimin e grupeve guerrile në atë hapësirë, por vetëm në Drezovicë, Velikë e Pepaj".Vetëm më 16 korrik në mbrëmje ka qenë i informuar për fil-limin e kryengritjes të 17 korrikut - Gjuro Lloncareviq?!Të gjitha këto i japin të drejtë Xhafer Shatrit kur thotë: "PKJ as përafërsisht nuk i ka shfrytëzuar mundësitë për ta zgjuar ndikimin e saj në masat shqiptare gjatë tërë kohës në mes dy luftërave dhe një kohë të gjatë edhe gjatë Luftës II botërore". Ndryshe, si mund të shpjegohet fakti që Komiteti i vendit i PKJ për Andrievicë pasi i pat ndalur aksionet e kryengritësve nga jashtë në këto dy qytetza (Plavë e Guci) me rrethinë, qysh para lïllimit të kryengritjes, gjegjësisht qysh më 15 korrik 1914, duke vlerësuar me të drejtë se cfarëdo ardhje e kryengritësve malazeze nga jashtë, në situatën e krijuar ato ditë, do të sillte pasoja të rënda negative.E pastaj i njëjti Komitet e bëri Planin Operativ për kundërsulm të përgjithshëm të forcave kryengritëse malazeze për marrjen e Plavës e Gucisë(?!) dhe më 26 korrik - sig cekëm më lart, i kon-centroi në Murinë e Mashnicë shumë njësi malazeze (2 batal¬ione) ?! Aq më tepër kur ky komitet i dinte mirë qëndrimet dhe qëllimet e Velisha dhe Radosav Tomoviqit, Leko Sllavkoviqit, Tomo Otasheviqit, Vuksan Bakiqit, Millutin Jeliqit, Novica Popoviqit, Vaso Llabanit si dhe vete komandatëve të këtyre batalionëve: Gjorgje Llashiqit e Andrija Veskoviqit (se nëse do të kenë sukses "me e gliruar "Plavën dhe Gucinë do t'i djegin, plagkisin, dhe do t'i vrasin masivisht popullsinë shqiptare - myslimanë")?!A mos vallë në atë farë Komiteti të PKJ në Andrievicë kishin depërtuar, në ndërkohë, edhe njerëz shoveniste me qëllime të dyshimta dhe hakmarrëse ndaj shqiptarëve, apo komiteti, si komitet nuk ishte mjaft i pjekur, apo nuk e njihte mirë situatën si në repartet e veta ushtarake (kryengritëse) ashtu edhe në Plavë e Guci me rrethinë? Ndryshe, si mund të tregohej aq i luhat-shëm në qëndrimet e veta brenda aq pak ditësh? Ndoshta komu-nizmin e kishin vetëm fasadë ...?!

Në bazë të gjithë kësaj që u tha, vetvetiu del konkludimi se aq sa janë fajtorë pushtetmbajtësit shqiptare në Plavë e Guci, në lidhje me djegjet dhe vrasjet që u bënë ato ditë në Luginën e limit, po aq janë fajtorë edhe anëtarët e të ashtuquajturit Komitet të vendit të PKJ për Andrievicë, që me të drejtë mund të quhet edhe Komitet Cetniko-Komunist, për qëndrimet e tyre të marra gabimisht për sulmimin e Plavës dhe të Gucisë me forca të jashtme, malazeze, me gka e nxitën grumbullirnin e forcave, po ashtu të jashtme, nga krahinat shqiptare për rreth. Dhe sikurse ky komitet nuk mundi ta kontrollojë situatën gjatë luftimeve në terren, (që të pengohën djegjet dhe vrasjet) po ashtu, as Shemsi Ferri me shokë s'ka mundur ta pengojë kundersulrnin e forcave vullnetarë shqiptare të ardhura me shumicë nga viset e ndryshme të Shqipërisë Etnike!?Do të ishte vërtet një fat i madh sikur në vete Icrahinën e Plavës dhe të Gucisë të ishte organizuar një kryengritje sado e vogel nga vete aktivistët dhe popullsia atifashiste vendase, e cila me siguri nuk do ta kishte lëkundur krejt Malësinë e Gjakovës dhe Dukagjinin, dhe veprimet do të ishin më të matura dhe më të kontrolluara nga të dy palet. Kuptohet edhe pasojat do të ishin më të vogla.Megjithatë, situata e krijuar ushtarako-politike në botë, në Jugosllavi dhe në Shqipëri, edhe në këto anë e bëri të veten. Përveg Lëvizjes antifashiste në Jugosllavi (që pat ndikim te një pjesë e mirë e rinisë së shkolluar plaviane e guciase) ndikim të madh pat këtu edhe disponimi antifashist i masave në Shqipëri. Kjo gjë u vërejt, sidomos, te një pjesë e rinisë shqiptare - fshatare, qysh para forrnimit të PKSH, në nëntor të vitit 1941. Antifashistët e atjeshëm të lindur në këtë krahinë si:Zymer H. Balidemaj, Fazli R. Ulaj, Asllan B. Ahmetaj, Mehmet D. Gjonbalaj, Rexhep H. Hasangjekaj, Rexhep Valbona-Kukaj, Sali R. Selimaj, etj, por edhe asish nga Malësia e Gjakovës, vinin në këto anë me direktivat e grupeve komuniste me detyrë që të punojnë në organizimin dhe zhvillimin e Lëvizjes antifashiste edhe këtu. Në sajë të tyre, që nga fundi i vitit 1941, në Vuthaj filloi të orga-nizohet si është më së miri lëvizja kundër fashistëve italiane. Falë këtij organizimi u krijuan kushtet e nevojshme që në maj të vitit 1942 nëpër këtë fshat të kalojë nga Shkodra në Bosnjë (getniko-komunisti) Dushan Mugosha, për t'u lidhur atje me Shtabin suprem të UNCJ. Atë e shoqëronin komunistët shqiptare, VasilShanto dhe Vojo Kushi, të cilët, kaluan nëpër fshatin Degë-Vukel (Ihe arritën në Vuthaj. Fjetën në shtëpi të Sadik Bekteshit dhe lë nesërmen, me ndihmën e kusherinjve të Zymer H. Balidemajt (sot. Martini) kaluan nëpër Guci dhe nëpër Bjeshkë të Martinajve Vali e hynë në Mal të Zi.Është interesant të theksohet këtu, se si Dushan Mugosha në kuj timet e veta, më vonë e mohon ndihmën e Sadikut në këtë iTugë, duke thënë se kanë kaluar këndejpari duke u rënë shqip¬tarëve vendas në "besë"! Nga kjo kohë, fshati Vuthaj bëhet bazë e sigurtë e partizanëve, duke shërbyer për lidhjen e atyre nga Kosova, Shkodra e Tropoja me ata të Plavës, Gucisë dhe më gjerë...Burimet flasin se lidhjen e pare të partizanëve (guerrilëve) nga Plava e Gucia me ata të Kosovës dhe të Shqipërisë e bëri Fazli R. Ulaj. Ky, edhepse qysh herët kishte

emigruar në Shqipëri, ishte shok me shumë komuniste nga Gucia: Xhafer Nikogin, Aio Avdiqin, etj. Gjatë vitit 1942 u aktivizua lidhja edhe nëpër Grykën e Rugovës, ndërsa prej vitit 1943 edhe nëpërmes të Jasenicës e Hotit. Duke iu frikësuar ndikirnit të LA nga Jugosllavia e Shqipëria dhe duke vërejtur shtirnin e disrx>nimit antifashist në këtë trevë, okupatorët ndërrnuarën masa rigoroze ndaj simpatizuesve të IA. Viktimë e këtyre masave ranë Beqo Bashiqi, Jusuf Rexhepagaj, Hajro Shahmani etj, të cilët u burgosën në dhjetor të vitit 1941 dhe i mbajtën nëpër burgjet e Pejës, Prizrenit, Shkodrës dhe Tiranës, prej nga i nxorrën prindërit e tyre në shta-tor të vitit 1942 duke paguar shuma të mëdha të hollash. Këtij aktiviteti të komunistëve në Plavë e Guci në këtë kohë i frikësoheshin edhe getnikët malazeze, të cilët ishin të interesuar shumë për këtë krahinë (!) Bënin përpjekje të ndikojnë sa më shumë te pjesëtarët e popullsisë malazeze në këto anë, që t'i ndërsejnë kundër shqiptarëve. Arritën t'i përvetësojnë sidomos ish oficerët, xhandarët, nëpunësit dhe ish tregtarët, ku nëpërmes të tyre e përhapnin dhe thellonin urrejtjen e malazezëve ndaj shqiptarëve. Qëlimin e getnikëve në këtë krahinë e ilustron më së miri edhe ky shembull: Kur e pyesin vonoselasit Drazha Mihailloviqin se gka do të bëhet me ata shqiptare që na kanë shpëtuar jetën duke na nxjerrë në besë nga ïretiiimi? Ai u është përgjegjur: "Ata s'do t'i torturojmë fare, por do t'i vrasim menjëherë"!! Cetnikët i brengoste sidomos lidhja dhe bashkëpunirni i par¬tizanëve malazeze me ata të Kosovës, që mbahej më së shumti me ndërmjetësirnin e komunistëve dhe të aktivistëve nga Plava e Gucia, në rrethana shumë të rrezikshme. Për ta penguar këtë aktivitet të plavianëve, vete Drazha Mihailoviqi dha urdhërin që nëpërmes të Novica Popoviqit, Miro Protiqit, dhe kapitenit Marko Vuceliqit të vihej kontakt me ndonjë njeri autoritativ në këtë krahinë, si? ishin: Shaban-beg Rexhepagaj, Niman U. Hakaj, Gjokë Curanaj e ndonjë tjetër, në mënyrë që t'i bindë ata për një koordinim të aksioneve luftarake kundër partizanëve. Rol të rëndësishëm në këtë drejtim duhej të luante ish deputeti popullor dhe funksionari shumëvjecar në këtë krahinë, Novica Popoviq, getnik i njohur me pseudonimin "Alia" që ishte i emëru-ar nga komanda cetnikë si spiun kryesor për Krahinën e Plavës dhe Gucisë me Rugovë. Por dihet se cetnikët nuk arritën ndonjë sukses të sigurojnë përkrahje të dëshiruar në këto treva për shkak të masakrave që i bënin ata në popullsinë myslimanë të Bosnjës dhe Sanxhakut, të cilat u shërbyen komunistëve vendas më së miri për ta treguar fytyrën e vërtetë të tyre (getnikëve). Të njëjtin fat këtu e përjetoi edhe lëvizja balliste, e cila nuk mundi të përhapej në këtë mes?! Duke qenë në dijeni për të gjitha këto që i cekëm më lart dhe për t'i ndihmuar komunistët e aktvistët e kësaj krahinë, Komiteti i rrethit të Andrievicës, në kësliilirnin e mbajtur në dhjetor të vitit 1942 nxorri vendimin që në këtë krahinë të futen dy grupe ile-galësh-partizanë.Në grupin e pare u caktuan: Mirko Arsenijeviqi, Mihajllo Vllahoviqi, Zamo Gekaj dhe Mustafa Memiqi, ndërsa në atë të dytin, prej kater të planifikuarëve në Plavë hynë vetëm Beqo Bashiqi dhe Hajro Shahmani. U përgjysmuan pasi grupi i pare u

kap në Krushevë dhe u dërgua së pari në burgun e Pejës, e pastaj në atë të Tiranës, duke vështirësuar kështu ardhjen e grupittë dytë. Duhet theksuar se rinia e kësaj krahinë ishte prej ditës në ditë më e disponuar dhe më e frymëzuar me ndjenja antifashiste dhe revolucionare. Sa për ilustrim po e përmendim këtë shembull: I riu, Niman S. Gjonbalaj, në verë të vitit 1943 e vrau në zall të Pejës policin fashist, i cili u kishte dalur përpara ca vuthjanëve që kishin blerë drith në qytet, me qëllim që t'ua marrë atë dhe t'ua dërgonte gjer-manëve në front, sig kishte vepruar edhe ditë më pare! Nimani, duke e pare se s'ka rrugëdalje tjetër për t'i shpëtuar shokët dhe pasurinë, e vret policin. Kuptohet, e burgosin në Kullen e Sheremetit, ku mbeti gjer në "glirimin'' e Pejës.Për rrjedhën e lëvizjes partizane në këto anë pati rëndësi urd-hëresa e delegatit të KQPKJ - S. Vukmanoviq-Tempos që e lëshoi në Prizren në prill të vitit 1943, e që kishte të bëjë me përfshir-|en e kësaj krahinë në zonen operative të Dukagjinit, sepse e dinte se shqiptarët e kësaj krahinë më me dëshirë integroheshin në aradhat partizane të Kosovës, se sa në ato malazeze.Kjo urdhëresë filloi të zbatohet që nga qershori i vitit 1943. E në këtë drejtim, e dobishme ishte edhe marrëveshja e korrikut të vitit 1943 në mes të Tempos dhe udhëheqësve të LA të Shqipërisë, për bashkëpunim në zonat kufitare dhe për aksione të përbashkëta ushtarake e politike, duke i aktivizuar shqiptarët e Kosovës në luftë të armatosur kundër pushtuesit. Si rezultat i gjithë kësaj del se që nga qershori i vitit 1943 Aradha partizane "Bajram Curri" e Kosovës zhvilloi propagandë nëpër stane të malësorëve të kësaj ane, në kufi të Malësisë së Gjakovës, të Plavës e të Gucisë. Më së shumti lëvizte nëpër bjeshkët e Vuthajve: Trokuz, Qafé të Borit, Vranicë të Çelajve dhe Sjapicën e Dedushajve. Malësorët e këtyre staneve e furnizonin aradhën me ushqime dhe s'kishin frikë nga ndëshkimet italiane. Kur është fjala për ndëshkimet e fashistëve, Asllan Bekteshit - luftëtar i aradhës partizane "Perlat Rexhepi" i kujtohej se në veren e vitit 1943, armiku i bëri ca represalje nëpër Vuthaj, me qëllim që t'i frikësojë dhe t'i largojë fshatarët nga bashkëpuriimi me partizanët. Si shembull ai e përmend se më 28 qershor 1943, fashistët provuan ta djegin shtëpinë e Bajraktarit të Vuthajve -Muzli R. Ahmetaj dhe ca të tjera. Si pretekst për këtë e merrnin lëvizjen e anëtarëve të Shtabit kryesor të UNQdhe AP për Kosovë e Dukagjin nëpër këtë fshat, Mehmet Hoxhës e Jah Salihit me shokë, prej nga funiizoheshin me ushqime, pasi ky shtab, atëherë, ndodhej i stacionuar në një skaj të Vuthajve - në Valbonë.Në korrik të po këtij viti shtabi i AP "B. Curri" i filloi edhe kontaktet e para me qelulën komuniste dhe guerrilët e Gucisë dhe atë nëpërmes komunistit plavian - Hajro Shahmanit, i cili, ato ditë ishte i strehuar në Sjapicë. Po në këtë bjeshkë gjendej edhe komanda e AP "P. Rexhepi" nga Shkodra, me të cilën, nëpërmes luftëtarit të saj Fahri Ramadanit, u vu, po ashtu, kontakti i pare i Hajros. Bile te H. Bajrami në librin "AP B. Curri" e gjejmë se: "Aktiviteti politik dhe propaganda në bazë të direktivave që jepte organiza-ta e partisë së aradhës (...) bënë që shumica e fshatarëve të kësaj ane të përfshihen në LNG". Për shkak të tolerirnit të këtyre kontakteve dhe sjelljes së par¬tizanëve kosovare e atyre nga Shqipëria nëpër këtë krahinë, fashistët italiane u hakmuerën edhe ndaj

pushtetmbajtësve të kësaj ane: Shemsi Ferrit dhe Sali Nikocit, kah fundi i korrikut të vitit 1943. Për këtë shkak u shkarkuan nga detyra kryetari i komunës së Plavës - Nikoci dhe ai i Gucisë - Ferri. Që të dy u detyruan të arratisen në mal e s'u kthyen deri më kapitullirnin e Italisë. Këtë e dëshmon edhe fakti se Shemsiut, itaianët ia dogjën edhe kullen (shtëprnë).Këta gjatë kohës sa ishin në mal vunë kontakte me partizanët dhe komunistët vendas, prej të cilëve "kërkonin këshrlla se gfarë duhet bërë, dhe deklaronin se janë të gatshëm t'i ndihmojnë LNG, por vetëm me kusht që në territorin e Plavës e Gucisë të mos hyjë asnjë njësi e UNG nga jashtë, përveg atyre që do të formoheshin nga vendasit".

SITUATA PAS 8 SHTATORIT TË VITIT1943

Disponimin antifashist të masave e shtoi edhe më shumë kapit-ullimi i Italisë më 8 shtator të vitit 1943. Kjo shihet më së miri nga sulmi mbi stacionet italiane në Guci, Plavë dhe Murinë, ku populli u orvat t'i carmatoste ushtarët fashiste. Sulmet mbi këto stacione të ushtrisë ishin bërë sipas vendimeve të marra në taldmin e mbajtur të komunistëve të Plavës e Gucisë, në të cilin asistuan edhe Beqo Bashiqi, Jusuf Rexhepagaj, Xhafer Nikogi, etj. U vendos që të mos lejohet që armët e fashistëve ital¬iane të bijnë në dorë të gjermanëve, apo getnikëve. Kështu u arrit që më 11 shtator të organizohet një lëvizje masive, e cila e sulmoi batalionin italian, të mbetur në Murinë. Batalioni, duke e pare situatën e krijuar, u tërhoq në drejtim të Andrievicës, në sajë të ndihmës dhe të mbrojtjes së getnikëve të Korpusit të Komëve. Ky batalion, para nisjes ua vuri zjarrin depove të veta, prej të cilave vendasit, nëpër flakë, i shpëtuan pa u djegur vetëm ca rroba, artikuj ushqimorë, një mitraloz të rëndë, tri pushkë, një radiostacion, shumë fishekë dhe një kamion. Përleshje të ashpra me italianët pati edhe në Guci, ku ata ishin barrikaduar në një shkollë. U vranë më se 20 kryengritës. Memiqi thotë vetëm 10, duke mos i përmendur fare vuthjanët: Islam Karnen e Xhem Sadiku-Gjonbalaj dhe Ali S. Ulaj?! Përveg këtyre u vranë edhe Hamdi, Zaim e HaM Kolina, Nuro Nikogi, Hajrudin Radongiqi, Shaban Gekaj, Began Merkuli, Ali Shujaku, etj.Megjithatë, në sajë të organizimit dhe udhëheqjes së mirë e sulmit të guximshëm, kryengritësit arritën ta garmatosin shumë shpejt garnizonin e barrikaduar.Me kryengritje udhëhoqën: Xhafer Nikogi, Aio Hoti dhe Jusuf Rexhepagaj. Situata e krijuar pas Itapitullimit të Italisë mundësoi që të for-mohet edhe një batalion partizan në këto anë, po në shtator të vitit 1943. Komandant i tij u zgjodh Sali Radongiqi, zevendes Meho Baliqi e komesar politik Jusuf Rexhepagaj, që kishte për zevendes Mustafa Memiqin. Vendi i laijirnit dhe i operimit të këtij batalioni ishte Vizitori plak.Është e njohur lufta e këtij batalioni që e bëri kah fundi i vitit 1943 kundër hordhive cetnikë në Cecun, afër Andrievicës. 

Batalioni partizan i Plavë-Gucisë

Përpos këtij batalioni, në këto treva u grumbulluan përsëri forca të shumta vullnetarë shqiptare të ardhura nga Rrafshi i Dukagjinit dhe Shqipëria e Veriut, për t'u mbrojtur nga forcat e shumta cetnikë që ia tóshin mësyer kësaj laahine. Cetnikët erdhën në Murinë më 12 shtator. Ishte ky korpusi cetnik i Komëve, i udhëhequr nga Velicko Brajeviqi. Rezistencën e pare këtyre hordhive barbare ua bëri ceta e posaformuar dhe grupet e armatosura nga Plavë-Gucia me rrethinë, të cilave u erdhën në ndihmë menjëherë - sig thamë edhe më lart, forca të shumta vullnetarë nga jashtë, që kurrsesi nuk lejuan depërtimin e getnikëve në ter-ritorin e "Shqipërisë së Madhe" - sig po e quajnë historianët jugosllave. E që në të vërtetë, sig thotë Akad. Rexhep Qosja: "Nocioni Shqipëri e Madhe është trillim i vetëdijes imperiale Serbomadhe. Shqipëria e përbërë edhe prej trojeve etnike, ku shqiptarët kanë qenë gjithmonë e janë edhe sot popullatë e vetme, apo shumicë e madhe nuk mund të quhet Shqipëria e Madhe, por vetëm Shqipëri (...) Përkundrazi, mund të flitet për një Mal të Zi të madh në të cilin bëjnë pjesë edhe ato vise ku shqiptarët kanë qenë më 1912 - kur i ka okupuar edhe aneksuar Mali i Zi- e janë edhe sot shumicë dërmuese, apo e vetme". Duke e pare vendomërinë dhe trimërinë e jashtëzakonshme të forcave vullnetarë shqiptare dhe "duke iu frikësuar ndikimit partizan në masat popullore" getnikët vendosën të hyjnë në bised-ime me bajraktarët, gjegjësisht udhëheqësit e njësive vullnetarë dhe partizane. Bisedimet u zhvilluan më 13 e 14 shtator në mes të udhëheqësve getnikë: Novica Popoviq, Gjorgje Llashiq dhe Aleksa Llalliq nga njëra anë, dhe Shemsi Ferrit, Shaban-beg Rexhepagajt e Hajro Shahmanit nga ana tjetër.Pasi ishte e pamundur që getnikët t'i bindin bashkëbisedue-sit e vet që t'ua mundësojnë atyre qërimin e hesapeve me grupet partizane - sig thonin ata, në Luginën e Plavës e Gucisë, ata u detyruan ta pranojnë marrëveshjen që forcat shqiptare të tërhiqen nga kufiri i vjetër malazezo-shqiptar (i para vitit 1912) duke ua lëshuar atyre, përveg Murinës me rreürinë, edhe Velikën, ku do të ktheheshin lirisht të gjithë të ikurit prej tyre!! Filloi bile edhe tërheqja e menjëhershme e forcave shqiptare në drejtim të vijës së caktuar: Qafë-Xhami-Gakorr, derisa nuk

intervenuan anë-tarët e Komitetit të Kosovës, apo të Lidhjes popullore Shqiptare- sig quhej tani: Nexhip Mahmut-Beu dhe Xhevat Beu nga Peja. Këta u dhanë ultimatum "sepse ata, sig thonin, nuk pranojnë dominimin e askujtë, përveg atij gjerman" në këto treva. Kështu, duke mos pasë rrugëdalje tjetër, njësitë getnike, bashkë me batal-ionin italian të Murinës, po atë ditë, më 15 shtator, në oren 23 u larguan nga rrethi i Murinës - kuptohet mjaft të dëshpruar, duke i zënë pozitat përgjatë kufirit Shqiptaro-Malazez të vitit 1912.Përpjekjet dhe shtyrjet triditëshe me getnikët ua mundësuan partizanëve dhe komunistëve vendas që të qarkullojnë lirisht nëpër terren dhe të bashkëpunojnë e të këmbejnë arme e muni-cion me pjesëtarët e ushtrisë vullnetarë shqiptare. Mirëpo kjo gjë fatkeqësisht zgjati pak, deri më ardhjen e gjermanëve në këtë lcrahinë. Ishte pra, fjala këtu për një front të përbashkët antigetnik, për mbrojtjen e trojeve të të parëve, trojeve të përbashkëta, pa marrë parasysh ideologjinë, apo sig thotë Memiqi: "... mbrojtjen e shtëpive, fëmijëve dhe grave të veta nga tmerri getnik". Kapitullimi i Italisë pati jehonë të madhe në masat e gjera, sepse ato e panë me sytë e vet carmatimin e ushtarëve italiane, të cilën gjë s'kishin mundur ta marrin me mend më përpara.U kthyen edhe të burgosurit politike të këtyre anëve: Osman Cekaj, Sali Radongiqi, Manojllo Vllahoviqi, Sali Shujaku, Mustafa Memiqi, Zamo Cekaj, Aio Haxhiali, e të tjerë, që kishin vuajtur dërümin në kampin famëkeq të Tiranës. Pa vonuar ia arriti edhe kolona gjermane e pajisur me 5 tanke, 5-6 motora trevendësh, me ca karro dhe automobila që nëpër Cakorr u futen në këtë grykë të ngushtë?!U vendosën në kazermat e vjetra ushtarake dhe atë ditë, sapo arritën në Guci filluan një marshim të rreptë rrugëve kryesore për të treguar vitalitetin dhe ashpërsinë e vet.Megjithëse këta nuk ishin ushtarë të vërtetë gjermane, por ishin ushtarë rusë (nga Turkistani - gerkezë) të zënë robe gjatë betejës së Stalingradit dhe pas riedukimit të tyre, i sollen në këtë krahinë - gjoja si myslimanë që ishin!Vetëm oficerët i kishin gjermane, të cilët "përpiqeshin t'i mba-jnë gjallë antagonizmat e vjetra serbo-shqiptaro-malazeze dhe të provokojnë, sa herë që do të paraqitej nevoja, përleshje të reja me qëllim të parandalimit të gfarëdo lloj marrëveshjesh ndërm-jet tyre kundër tij (gjermanit - R.D.)". Gjermanët bënin, po ashtu "politike demagogjike, duke thek-suar se trupat e tyre e kanë "gliruar" Shqipërinë prej robërisë italiane dhe se Gjermania naciste e përkrah "Shqipërinë e pavarur" dhe 'neutrale'". Duke e pare situatën e krijuar dhe me qëllim që ta kontrol-lonte pushtetin lokal në Kosovë dhe tokat e tjera që kishin qenë nën ish Jugosllavinë, Komiteti i Kosovës apo, sig u quajt që nga viti 1941, Lidhja Popullore Shqiptare, e thirri një Kongres Shqiptar në Prizren. Kongresi themelues i Lidhjes II të Prizrenit u mbajt prej 16-19 shtator 1943, "që synonte loijimin e një shteti etnik shqiptar". Në mesin e 42 delegatëve në kongres gjindeshin edhe për-faqësuesit e Krahinës së Plavës e Gucisë, apo të Maleve të Kosovës - sig u quajt kjo toahinë në atë mbedhje: Shemsi Ferri, që e gje¬jmë të nënshkruar nën nr. rend. 15, si "delegat i Plavës e

Gucisë" dhe Rexhë Meta-Ulaj, nën nr. rend. 37, "delegat i Vuthaj". Madje, Rexhë Meta merr pjesë edhe në komisionin që e për¬piloi Statutin dhe regulloren e brendshme të Lidhjes ü të Prizrenit. Ndërsa në Kongresin e dytë të saj, të mbajtur prej 17-20 janar 1944, zgjedhet edhe anëtar i "Komitetit Qendror të Organizatës (...) për malet e Kosovës (Plavë-Guci me rTethinë - RD.) për derisa ata të dërgojnë një tjetër, ose pranojnë Rexhë Meten". Me sa duket nga populli është pranuar i njëjti, pasi në dokumentet e kësaj kohe s'flguron ndonjë emër tjetër.Në Kongresin e dytë, në të cilin merrie pjesë edhe Shemsi Ferri - "N.Prefekt i Plavë-Gucisë", në mes të tjerash, vendoset që: "të merren masa, si nga Qeveria si dhe nga Komiteti Qendror i Lidhjes, për konsoüdimin e situatës sonë në Plavë e Gusinjë, tue forcue në këto dy krahina administratën civrle, ushtarake dhe tuj kri-jue depoja të ndryshme armësh, municionesh dhe ushqimesh (...) Të ndërtohet me urgjencë rrugaTheth-Gusinjë". E gjithë kjo do të thotë se Lidhja II e Prizrenit, kishte infiuencë të madhe edhe në këtë krahinë, ku ishin formuar "Komiteti Rrethor", (i nënprefekturës), "Komitetet Komunale" dhe ato "Katundare" apo Pleqësitë e katundeve. Kjo organizatë kombëtare e fillon edhe relunitimin e të rinjve të lindur në vitet 1920-1924, për njësitë vullnetarë të ash-tuquajtura: SS, regjistrim ky që kontrollohej nga vete Komiteti Qendror i saj dhe bëhej, sig thotë, Bedri Pejani "... me i ba ballë rrezikut drazhist". Man Dedushaj, i lindur më 1922, dëshmon se regjistiimin për njësitë SS në Vuthaj e bënte Avdyl H. Gjonbalaj, në cilësinë e anëtarit të Pleqësisë së fshatit, apo të Komitetit Komunal në Guci, duke shtuar se: "Avdyli me ushtarë ishte n'oborr tue bisedue me mixhën, e unë e Isufi (i kushëriri - RD.) ikëm për dere t'izmes (ahrit) në mal, dhe me se dy muaj, pjesa me e madhe e djel-moshave të katunit kanë fjetë në mal, nga frika mos po i gjejnë fjetun në shpi e i marrin SS".Kjo do të thotë se relmitimi i të rinjve në njësitin SS në këto anë s'pati aq shumë sukses!? Si duket, nuk pari sukses sepse, sig thotë edhe vete Bedri Pejani - njëri prej kryetarëve të Lidhjes II të Prizrenit (janar-prill 1944), në mbrojtjen e vet para gjyqit në Prizren më 15.2.1946: "... e shtina në dorë, Lidhjen e dytë të Prizrenit e me anë të kësaj, u ndalua mobilizimi i Komitetit kundër lëvizjes NG Shqiptare. Tuj e sabotue, po menjëherë planin poli-tiko-ushtarak t'okupatorit në Kosmet". Bile, në lidhje me këtë, Pejani këtu e përmend edhe një polemikë që e kishte zhvilluar me gjeneralin Fitztum - kryekomandant i SS-ve në Shqipëri duke i thënë se: "... Na shqiptarët me mija vjet jemi vra mes veti apo të huajt. Por nuk na ka takue ndofta kurr që të vrasim burrin para fëmijës, djalin përpara nënës, apo vël-laun përpara motrës. Kjo mënyrë e veprimit (sig vepronin gjer-manët - R.D.), ashtë kundër zakoneve, kundër traditave t'ona këtu". Pra, sig po shihet, Lidhja e dytë e Prizrenit, shumë shpejt e kuptoi planin djallëzor të okupatorit dhe, sig thoshte më poshtë në gjyq Pejani: "Synimet e planit ushtarak tbkupatorit që kërkonte m'e përdorë Kosmetin si nji depo forcash të mobilizueshme për t'i hudhë në Shqipëri, në Mal të Zi, Maqedoni e në Serbi (...) kundër lëvizjes NC ballkanike" duke thënë se: "Lidhja II e Prizrenit nuk mirret veg me punët e Kosovës dhe nuk trazohet në asnjë punë që zhvillohet jashtë kufijëve të Kosovës". Në bazë të gjithë kësaj që u tha, mund të përfundojmë se, mobilizimi zgjati nja 2-3

muaj dhe pastaj u ndërpre në Plavë-Guci me rrethinë, pasi që për të e humbi mteresimin edhe vete Lidhja II e Prizrenit, për shkaqe të lartëpërmendura. Por edhe më tutje, synimi kryesor mbeti mbrojtja e vendit, e mbështetur, kryesisht në forcat vullnetarë shqiptare, tubimi i të cilave bëhej, sipas nevojës, në këtë mënyrë: "Në një kodër (sukë) ndonjëri shtinte me arme, duke thirrur: "O hiq djal se na ra shk-jau" apo "O hiq kush ashtë trim se na ra shkjau". Dhe i madh e i vogel - sig thonë pleqtë, e kapte pushkën (armen personale) dhe dilte në front, duke u treguar secili më trim se shoqi. Me forca të tilla udhëheqnin anëtarët e Pleqësive të fshatrave, të Komiteteve komunale apo të rrethit, të zgjedhur nga Lidhja II e Prizrenit, sig ishin: në Vuthaj - Avdyl Hysa e Mustafë Haxhia-Gjonbalaj, Hasin I. Kukaj, etj. Në Martinaj - Bajraktari - Shaban I. Hasangjekaj, Ibër H. Balidemaj, etj. Në Arzhanicë - Xhemë Bajraktari, në Nokshiq - Imer Maliqi-Bugaj, e kështu me rrad¬hë... Krahas akti\azimit të Lëvizjes partizane (komuniste) dhe Lidhjes II të Prizrenit, situatën në këtë krahinë, gjatë gjithë kohës, e ndjeknin edhe getnikët e Drazha Mihailloviqit. Kjo shihet më së miri nga ky citat: "Në kohën në mes të ofenzivës IV e V të armikut ai (Pavle Gjurigiqi - R.D.) ua dërgoi një letër të gjerë dhe kërc¬nuese udhëheqësve të pushtetit "kuisling" në Plavë-Guci, duke i kërcnuar se s'do ta presin lirinë nëse me krejt banorët e krahinës nuk i nënshtrohen Komandës së tij në dispozicion" (!?) Mirëpo, falë propagandës komuniste, asaj të Lidhjes II të Prisrenit dhe masakrave që i bënin getnikët në Sanxhak u thel-lua (lisponimi antigetnik në popull dhe Gjurigiqi nuk arriti të sig-urojë kurrfarë ndikirni këtu. Sig po shihet pra, mbi popullsinë e kësaj krahinë të varfër e të vetmuar, theheshin shigjetat e komunistëve (jugoslavë e shqip¬tare), nacionalistëve të Lidhjes II të Prizrenit dhe getnikëve të Mihailloviqit.Secila palë kërkonte përkrahje e ushtarë, kërcnohej e propa-gandonte "të mirat e veta" duke e vënë këtë popull të shumëvua-jtur para provave të reja, që do të ishin veno!imtare për ardhmërinë e tij në gjysmën e dytë të shek. XX. Për fatin e mjerë të tij!!E mbi të gjitha shtoheshin kërkesat e okupatorit gjerman, i cili kishte paraparë - sig thotë Bedri Pejani: "Krijirnin e një fron-ti unik anti-komunist tuj bashkue e tuj i pajtue elementët fashist e profashist të Ballkanit në lamin politik e në lamin ushtarak". Këtu pra e ka burimin edhe letra e Gjurigiqit që e përmendën më lartë.Në gjithë këtë lamsh të pafije, më së miri e shfrytëzuan situatën komunistët malazeze, të cilët, për fatin e keq të këtij populli, gjetën mbështetje të fortë te komunistët vendas, e para së gjithash te ata që ishin shkolluar në Medresën e Shkupit, apo në Beograd, por edhe te ata që u shkolluan në Shkodër, Tiranë e gjetiu (!?) dhe atë në emër të njëfarë "internacionalizmit prole-tar, bashkim-vëUazërirnit" e gka mos tjetër...Kështu, ata, që nga paraqitja e pare e gjermanëve në këtë laahinë, e sollen nga Andrievica në Çakorr Brigaden II Dalmatine që përbëhej nga 2 batalione dhe një getë italiane e mbetur nga divizioni "Venecia". Përveg armëve të lehta, me vete i kishin edhe dy topa, dy mortaja dhe dy mitraleza. 

Pas shumë përpjekjesh që bëri Shtabi i brigades, gjatë natës së 14-15 tetorit për t'i bindur prijësit shqiptare që të heqin dorë nga rezistenca dhe së bashku ta spastrojnë vendin nga ushtria e posaardhur gjermane, vendosi të kalojë në sulm. Sulmin e filloi në bashkëpunim me njësitë partizane vendase që i gjeti aty.Batalonin e Plavë-Gucisë (?!) dhe cetën e Lotmë-Maslinicës, më 15 tetor 1943.Përballë i kishte, përvec forcave vullnetarë shqiptare, edhe nja 150 ushtarë gjermane. Posa partizanët filluan të avancojnë, nga Gakorri depërtuan forca të mëdha gjermane, duke korrur fitore të konsiderueshme dhe duke u shkaktuar atyre 9 të vrarë dhe shumë të plagosur.Humbje patën edhe forcat partizane që operonin bregut të Limit, duke qenë të sulmuara nga Vizltori...Luftimet u zhvilluan tri ditë rresht, duke mos e lënë asnjëra tjetrën të përparojë. I gjendur përballë 3000 ushtarëve shqip¬tare dhe gjermane, i ekspozuar një të ftohti të madh të tetorit dhe një lodhje permanente të luftëtarëve, Shtabi i Brigades II Dalmatine kërkoi nga Shtabi i Korpusit II përforcime të reja, ose plani do të dështojë.Pasi nuk iu dërguan përforcime, gjendja mbeti ashtu sic ishte para arrdhjes së kësaj brigade në këto anë. Mbase edhe më keq, për lëvizjen partizane në këtë krahinë. Për arsye se kur batalioni vendas, i Plavë-Gucisë ishte në hovin e afirmimit të plotë dhe kishte zënë pozicione të përshtatshme - strategjike, rreth Murinës, kur pritte se do t'i bashkohet Brigades II Dalmatine, papritmas pasoi vendimi "i padrejtë" - sig thotë Gj. Llaboviq, për shpërndarjen e tij nga ana e Komitetit të Rrethit të Andrievicës dhe i atij të Qarkut?! Vendim ky që arsyetohej me gjoja faktin se nëse futet ky njësit në ndonjërën prej brigadave proletare "ter-reni i Plavës dhe i Gucisë do të sakatosej me kuadro partiake, prandaj kuadrot duhet të kthehen në terren"?!Me këtë vendim me të drejtë nuk u pajtua asnjë luftëtar i atij njësiti, edhepse e zbatuan - si për gudi, në mënyrë të dispilin-uar, por pjesa më e madhe e tyre hyri në përbërjen e batalionit kosovar "Bajram Curri". Aq sa ishte i padrejtë vendimi i lartëpërmndur, po aq ishte i guditshëm edhe zbatimi i këtij vendimi nga ana e Plavo-Guciasve, të cilët është dashur ta vazhdojnë veprimtarinë e Batalionit, pa u bazuar fare në vendimet që vijnë nga jashtë dhe pa iu bashkangjitur asnjë brigade të huaj.Është me vend dyshimi, se mos dikujt i ka penguar ekristimi i këtij batalioni liridashës? Këtë e vërtetojnë ngjarjet dhe qën¬drimet e mëpastajme të komunistëve malazias që tóshin për qël¬lim minimiziiriin e LA në këtë krahinë, duke u munduar të mshe-hin gdo gjurmë të saj dhe duke u paraqitur si të vetmit glirim-tarë të këtyre anëve, pa e përmendur fare aktivitetin dhe kon-t ributin e liridashësve vendas!?Është për tu guditur se, deri sa në njërën anë e shpërndajnë batalionin vendas (të Plavë-Gucisë) në anën tjetër, po atë ditë, Shtabi i Korpusit II sulmues të UNCJ i fton në ndihmë njësitë partizane nga Zona e Dukagjinit dhe ajo e Shkodrës, me qëllim - sig thonë ata, të koordinimit të aksioneve në luftë kundër oku¬patorit në këto anë?! (100).Si duket, malazezët kanë qenë krejtësisht të orientuar që krahi-nat e Plavës e të Gucisë duhet ta glirojë dikush nga jashtë, e jo ata vete!? Edhepse Plava e Gucia

kishte forca të mjaftueshme dhe disponim për ta bërë vetëglirirnin për një kohë të shpejtë. Dhe në vend që luftëtarët e kësaj treve të luftojnë për glirirnin e vatrave të veta, bëhet shkapërderdhja e tyre nëpër njësitë parti¬zane, malazeze, kosovare e shqiptare, pa ditur kush për kend se ku gjendet?!Sipas kërkesës së lartëpërmendur të 14 tetorit 1943, në ter-ritorin e kësaj la-ahine erdhën, më 5 nëntor 1943, nja 60 luftë¬tarë të AP "B. Curri" nga Rrafshi i Dukagjinit, bashkë me 40 luftë¬tarë të getës vullnetarë të Ram Mujës e disa ditë më pare kishin ardhur më se 120 partizane të Batalionit "P. Rexhepi" nga Shkodra.Luftëtarët e pare u vendosën në rrethin e Plavës e ata të dytët të Shkodrës në atë të Gucisë - në Vuthaj.G'është e vërteta, batalioni kosovar kishte kohë që jetonte në këto anë. Këtë e ilustron më së miri Ismet Shaqiri në librin e vet "Më kujtohet", ku thotë:"Na u desht të tërhiqemi (pas okupimit gjerman të Gjakovës -R.D.) ndër bjeshkë në mes të malësisë dhe Plavës e Gucisë, ku edhe kemi ndejtë dhe punuar një muaj e ca (...) Këtu kemi jet-uar nëpër stane të barinjve dhe populli na kanë pritur mirë". Cka do të thotë se përsëri u kanë shërbyer bazat dhe lidhjet e vjetra të viteve të mëparshme.Kështu pra, prej lumit Gjyriq e deri në Vuthaj, anës së djathtë të Lugës, që nga fillimi i shtatorit (10.09.1943) ishte krijuar një territor i lire, në të cilin jo vetëm se lëviznin partizanët, por edhe vepronin Këshillat NG- si organe të para të të ashtuquajturit pushtet popullor."Partizanët i mbajshin në krye plisat e bardhë, në të cilët ishte qëndisur ylli i kuq, - thotë M. Memiqi, e disa e Idshin flamurin e vogel shqiptar, me yll mbi Shqiponjën dykrenare ..." (101).Udhëheqësit e njësive të lartëpërmendura bënë përpjekje të mëdha që të merren vesh me autoritet sunduese në Plavë, duke u munduar që t'i bindin ato të bashkëpunojnë në luftë kundër okupatorit ose, së paku, t'u lejohet këtyre njësive, që të kalojnë dimrin në këto treva. Në këto përpjekje u dalluan sidomos Hajro Shahmani, Qamil Brovina, Xheladin Hana, Milosh GiUqi-Selirni, etj. U mbajtën shumë takime në mes të palëve ndërbiseduese, e më i njohuri është ai që u mbajt në Kersh të Kalasë- afër Vrujës, ku partizanët e arsyetonin dhe e mbronin, sic e quanin ata, LNC, dhe fitoren e sigurtë të saj në Jugosllavi e në Shqipëri. Kurse të tjerët u mundoheshin t'i bmdnin ata për "nevojën" e bashkëpunim-it me gjermanët dhe mbrojtjes së kufijve etnike të Shqipërisë. Bisedimet përfunduan pa sukses!! Fatkeqësisht u reprizua Mbledhja e Mukjes, pasojat e së cilës, sic e vërtetoi edhe koha, qenë katastrofale për këtë popull.Menjëherë, komandanti i vendit në Plavë, Nuo Gjon Markagjoni, më 9 nëntor 1943 e urdhëroi cetën vullnetarë shqiptare të Pergëjavorrit (Pernjavorit) të hapë zjarr kundër cetës partizane "Bajram Curri", e cila u detyrua ta pranojë luftën vllavërasëse. U vranë: Ibrahim Rexhepagaj, Halim Shahmani e Medo Radongiqi nga Plava dhe u zunë robër udhëheqësit politike dhe ushtarake të "B. Currit", duke u përpjekur me tërë fuqinë e vet ta ndalin zjarrin: Hajro Shahmani dhe Hysni Zajmi, të cilët i pushkatuan në qendër të qytetit, afër xhamisë - ditën për drekë, si thotë pop¬ulli.Pas këtij epilogu të përgjakshëm, geta partizane "B. Curri" pa pasur kohë të merret

vesh me njësitin "P. Rexhepi" u detyrua të tërhiqet atje nga kishte ardhur. (102).Vrasja mizore e këtyre dy të rinjve kosovare (Hajrës nga Plava dhe e Hysniut nga Gjakova) ishte taimi më i madh që është bërë në këtë krahinë gjatë Luftës II Botërore, për shkaqe ideologjike.Që të gjithë ishin vëllezër, si vrasësit ashtu edhe të vrarit. Të gjithë luftonin për të njëjtin qëllim: Glirimin e kësaj krahinë nga fashistët gjermane dhe mbrojtjen e saj nga hordhitë getnike me të gjitha forcat që i Idshin në dispozicion. Por, fatkeqësisht, u takonin ideologjive (partive) të ndryshme. Dhe, për fat të kob-shëm të shqiptarëve, në mesin e tyre sundontë përgarja dhe urre-jtja. Ishte hudhur kjo farë e keqe, nga dora tradhtare e getniko-komunistëve malazeze, të tipit Vukmanoviq-Tempo e Dushan Mugoshës, dhe e nazi-gjermanëve, duke e përdorur parollen -përcaj e sundo, parollë kjo që fatkeqësisht, te shqiptarët gjeti tru-all të përshtashëm!?Prej 9 nëntori 1943 e deri në korrik 1944 këtu u vu një rregjim i egër antikomunist. Që do të thotë se u thelluan edhe më divergjencat në mes të përkatësive partiake në popull. (103).Kjo shihet edhe nga vendimet që i nxorr Kongresi i Lidhjes II të Prizrenit i mbajtur në ndërkohë: "Edhe qeveria dhe Komiteti (i Lidhjes II të Prizrenit - RD.) qendror duhet përpjekur për të konsoliduar pozitat tonë në Plavë dhe Guci, duke forcuar adrnin-istratën civile dhe ushtarake dhe duke ndërtuar depo të mëdha për arme, municion dhe ushqime (...) që të ndërtojë me nguti rrugën Trieshe-Guci, 40 km. ... "etj. (104).Batalioni "P.Rexhepi" më sajë të mbrojtjes dhe përkrahjes së fshatarëve vendas, mbeti në Vuthaj gjer më 14 dhjetor 1943.Asllan Bekteshit i kujtohet ky detaj në lidhje me qëndrirnin e këtij këtu: "Kur i urdhëruan Gun Mulës-Gjonbalaj, (njërit prej parisë së fshatit - RD.) me i përzanë partizanët nga Vuthajt ai u përgjegj: e di vete gka baj me mashkujt e mi. S'kam mashkuj për me hupë"!!Kjo bisedë u zhvillua në mbledhjen e mbajtur te Krojet e Ali-pashë Gucisë, në Shtëpi të Selman Sh. Gjonbalaj, ku, përveg Sadik Bekteshit me të vëllezërit: AsUanin e Abdylin, merrnin pjesë edhe Sali Nikogi, Gun Mula, Duq Alia-Ahmetaj, Rasho Hoti, Medo Cekaj etj.- anëtarë të "Komitetit komunal" të Lidhjes II të Prizrenit e aktivistët partizane të Gucisë me rrethinë. (105).Në krye të këtij batalioni ishte Sadik Bekteshi -Ahmetaj, që e mbante pseudonimin "Bajraktari" - pasi ishte i shtëpisë së Bajraktarit të Vuthajve. (106).Përveg tjerash, në këtë arradhë, kishte edhe shumë të rinj nga Vuthajt, e fshatra të tjera për rreth që, gjatë sundimit hegjemonist të Jugosllavisë monarkiste, Idshin ikur në Shqipëri për t'u shkol-luar, e pas okupimit të vendit, si shumë të rinj të tjerë kosovare, kthehen e luftojnë kundër okupatorit në vendlidjen e tyre.Të tillë ishin psh.: përveg vëllezërve Ahmetaj (Asllanit e Abdylit) edhe Fazli R. Ulaj, Mehmet D. Gjonbalaj, Zymer H. Balidemaj, Rexhep H. Hasangjekaj, Rexhep Valbona-Kukaj, etj.Batalioni ishte i stacionuar në verilindje të fshatit në Zarunicë. (107).Nga sa u tha më lartë, shihet se këtu i kemi dy veprime të kundërta të udhëheqësve shqiptare. Derisa udhëheqësit e Plavës e vrasin Hajro Shalimanin me shokë, dhe i

përzejnë pjesëtarët e tjerë të rinisë së vet, edhepse komuniste, nga Plava e iretihlna e saj, ata të Gucisë, përkundrazi, rininë e vete, e mbrojnë dhe e strehojnë në Zarunicë të Vuthajve, edhepse komuniste, ashtu sic u shpreh Gun Mula - udhëheqës i këtij fshati: "S'kemi djem për me hupë".Pasojat e këtyre veprimeve do të shihen më vonë :Derisa udhëheqësit nacionalistë të Plavës do të pësojnë shumë keq pas luftës: Shemsi Ferri psh. bën vetëvrasje, pasi nuk ka Hajron që do t'i ndihmonte, ata të Gucisë kalojnë më lehtë !!Sali Nikoci i mban ca vjet burg, ndërsa Gun Mula s'dënohet fare!! Sigurisht do t'i kenë ndihmuar ata djemtë ("mashkujt") që i ruante gjatë luftës - anipse komuniste, të cilët gdo ditë pritnin përfundimin e luftës, sepse tani më ishte gjykuar që ata të vijnë në pushtet. Kjo gjë ishte caktuar në Konferencën e Jaltës - për fatin tonë të keq!?"Edhe Saliun do ta kisha shpëtuar sikurse të më ishte dorëzuar mua. Sali Nikogi, ka qenë burrë i mirë" - më thoshte në një rast (në Tiranë, në maj të vitit 1971) Sadik Bekteshi.Nga kjo mund të nxirret edhe një porosi: Njeriu s'duhet të bëjë gka t'i vjen nëdorësh! Se kohërat ndryshojnë, e pendohesh! - si thotë populli.Partizanët në Zarunicë me ushqim e veshmbathje i furnizonin vete fshatarët."Cug Tahirit (Dedushaj - RD.) na i ka pasë lanë arat me patate pa i nxierr, tue më thanë merrni sa të doni"- më thoshte Sadiku, po ato ditë në Tiranë.Në pronën e Asllanit dhe Sadiku u ngrit furra e bukës, e ash-tuquajtura: "Furra partizane" për pjekjen e bukës, prej së cilës shpeshherë furnizoheshin me bukë nëpërmes të kanaleve ile-gale, edhe njësitë e Bragadës II Dalmatine, që gjendeshin në front në rrethin e Murinës{!?). (108).Derisa ishte AP "P. Rexhepi" në Zarunicë, erdhi një korrier nga Maqedonia, që ishte korrier personal i S. Vukmanoviq-Tempos, I cili e bante posten për Shtabin kryesor të Malit të Zi dhe për Shtabin Suprem të UNCJ.Lidhur me përcjelljen e këtij korrieri për në Mali të Zi, Ali Jahës luftëtarit të këtij njësitit i kujtohet ky detaj: "...Sadiku i zgjodhi nja 12 partizane , në mesin e të cilëve isha edhe unë, pastaj vëllau i tij Abdyli e vëllau i tretë Asllan Bekteshi (...)Na u nisëm përskaj Gucisë, kaluem lumin Gërcar, nëpër Vizitor, në Nakut. Nga Nakuti, luginës së lumit, shkuem gjer në Andrievicë.Në Andrievicë mbetëm 10 ditë. Ishte fillimi i muajt nëntor 1943 (...) Sadiku me vëllezërit e vet shkoi në Beranë, e u kthye pas 2 ditësh, por i solli me vete edhe 3 veta, për të cilët muarëm vesh gjatë udhëtimit se ishte një delegacion që duhej të shkonte për Bullgari, që përbëhej prej 2 bullgarësh e 1 rusi që quhej Janko (...) Kur na dhanë këtë mision na urdhëruan që na të gjithë mundemi me vdekë e atyre nuk guxon t'u ndodhë gjë. Na për-coll një getë e Brigades IV proletare gjer sa kaluem Vizitorin (...)Kur u kthem në Vuthaj u njoftuam se është sulmuar batal¬ioni "B. Curri" e janë vrarë Hajra e Hysnia (...)Në Gerem jemi bërë me batalionin "B. Curri" e misionin ushtarak në Malësinë e Gjakovës e muerr kuriri i Brigades I Maqedono-kosovare". Në të vërtetë ata bullgarë kanë qenë dy anëtarë të Komitetit Qendror të PK

Bullgare. Ndërsa Sadiku ishte musafir në Shtabin e Korpusit II sulmues në Kolashin, e jo në Beranë. Nga gjithë sa u tha më lartë shihet se komunistët shqiptare ishin të mashtruar dhe nuk e dinin që, sig thoshte Bedri Pejani: "... Titoja me shokë nuk janë (...) në shërbim të idesë liberatore, por në shërbimin e idesë pansDaviste robnuese e shkatrruese ... "Këtë e konfirmon më së miri urdhëresa që iu dha Sadikut:"... të gjithë mundeni me vdekë (të gjithë shqiptarët - RD.) e atyre nuk guxon t'u ndodhë gjë (delegatëve bullgarë që iu dorëzuan Sadikut në Kolashin - RD.)"!!Rëndësi të posagme për ardhjen e LA në këto anë e posagër-isht në Martinaj pati ardhja në Zarunicë e Zymer H. Balidemaj. Lidhur me këtë Aio Avdiqi - komunist i vjetër nga Gucia thotë: "Ardhja e Zymerit dhe kontaktet e tij me Martinajt, e sidomos me Balidemajt, njohja e tij me disa njerëz të caktuar, pati dobi për lëvizjen, organizimin e aksioneve dhe udhëheqjen me ato aksione në Guci". (112).Pas një muaj qëndrimi në Vuthaj, i shlodhur dhe i përforcuar me ushtarë të rinj - vendas, edhe ky batalion u tërhoq në drej¬tim të Geremit. (113).Posa u kthye nga territori i Plavës dhe Gucisë, geta partizane "B. Curri" dhe batalioni i UNG të Shqipërisë "P. Rexhepi" e sigu-ruan punën e Konferencës themeluese të Këshillit Antifashist Krahinor të Kosovës dhe Dukagjinit.Kjo konferencë, sig dihet, u mbajt më 31 dhjetor 1943 dhe më 1 e 2 janar 1944 në shtëpinë e Sali Manit, në fshatin Bujan (Bunjaj) të Krasniqes - Malësi të Gjakovës. Duhet theksuar se në këtë konferencë, kanë marrë pjesë dhe nënshkruar doku-mentat e saj si dhe janë zgjedhur edhe anëtarë të Këshillit Antifashist për Kosovën dhe Dukagjin edhe 4 delegatë nga Krahina e Plavës dhe Gucisë: Zymer Halili-Balidemaj, Mehmet Dermani-Gjonbalaj, Sadik Bekteshi-Ahmetaj dhe Bejto Shahmani. (114).Zymer Halili (Balidemaj) është nga fshati Martinaj që aso kohe ishte zevendes dhe sekretar i Byrosë së Partisë në Batalionin "P. Rexhepi" e më vonë në arradhën "Curri-Rexhepi" që më 16 janar 1944, nëpër vendlidjen e vet, bashkë me M. Migkoviqin, Xh. Vokshin, G. Gavdarbashën, dhe Z. Rexhën e përcjell selo-etarin e Komitetit Krahinor të PKJ për Kosovë e Dukagjin - Pavle Joviqeviqin gjer në Andrievicë.Mehmet Dermani (Gjonbalaj), që në librin e H. Bajramit, "A. P. B. Curri" f. 151, thuhet se është nga Malësia, e në të vërtetë fjala është për revolucionarin e njohur nga Vuthajt. Sadik Bekteshi (Ahmetaj), i shtëpisë së Bajraktarit të Vuthajve, për të cilin edhe në librin e lartëpërmendur të H. Bajramit f. 142. thuhet: "Mehmet Hoxha e Bajraktari (Sadik Bekteshi) ishin larguar në një drejtim ..." Gka do të thotë se Sadiku nuk e ka marrë rastësisht pseudonimin "Bajraktari".Emigroi në Shqipëri në vitet e 30-ta, ku edhe u shkollua e, pas okupimit italian, ishte i internuar një kohë në Itali.Ka qenë sekretar organizativ i PKSH në Qarkorin e Shkodrës dhe komandant i Batalionit partizan "P. Rexhepi", diskutoi në konferencë.Sig u theksua edhe më lartë shtëpia e tij në Vuthaj ishte bërë bazë e sigurtë partizane dhe në të bujtën e pushuan në rrugë nga Shqipëria për Mal të Zi dhe

anasjelltas: D. Mugosha, V. Slianto, V. Kushi (1942), M. Hoxha, e Jahë Salihu (1943) korri-rrët e Tempos (1943), P. Joviqeviqi me përcjellësit e lartëpër¬mendur (janar 1944), Radiostacioni i pare i Shtabit Kryesor të i INC dhe AP për Kosovë e Dukagjin, e shumë e shumë korrierë piirtizanë nga të dy anët. Bejto Shamani - nga Plava. I vëllai i Hajro Shahmanit të I >i ishkatuar bashkë me Hysni Zajmin më 9 nëntor 1943 në Plavë.Bejtoja, në emër të popullsisë së Plavës me rrethinë, e nën-HI ïkruan Rezulutën e Bujanit dhe zgjedhet anëtar i KA të Kosovës.Për këtë ai fliste me krenari. Pas "glirirnit", tërë jetën ka qenë, jo vetëm i mënjanuar nga jeta politike, por edhe i përbuzur nga . ii itoritetet moniste të sistemit ortodoks bolshevik 'Vetëqeverisës" jugosllav.M. Memiqi bile as që ia përmend kund emrin si luftëtar, ndër¬sa i historianët e tjerë e quajnë herë "malazez" e herë "mysliman"!? Është me rëndësi të ceket këtu se Historiografia serbo-malazeze, këta delegatë të Plavë-Gucisë, përveg Bejto Shahmanit, (që, siç thamë më lartë, e cilësojnë herë si malazez, e herë si mysliman) I citon si delegat nga Shqipëria. Ndërkaq, në bazë të bisedave që I pata me Maxhun Nimanin - Doçin, Mehmet Dermanin, Zymer Halilin, e Sadik Bekteshin në Tiranë, në maj të vitit 1971) dhe Bejto Shahmanin (shumë herë në Plavë) del se nga Shqipëria në Konferencën e Bujanit ka pasur fare pak delegatë, sig ishin bie fjala Beqir Nou, Veli e Maxhun Nimani Doçi, e ndoshta edhe ndonjë tjetër, por sigurisht jo 10-15, siç e cekin historianët jugosllave. Me të drejtë konstaton Dr. Esat Stavileci se: "Rezuluta e kësaj konferencë (të Bujanit - RD.) popullit shqiptar i garantoi të drejtën \)ër vetëvendosje deri në shkëputje. Vetëvendosjen e shqiptarëve e garantuan UNG e Shqipërisë, dhe aleatët e mëdhenj në Luftën e Dytë Botërore: Anglia, Amerika dhe Bashkimi Soyjetik (Karta e AÜantikut, Konferenca e Moskës dhe Konferenca e Teheranit)...Kosova dhe Dukagjini - thuhet në atë Rezulutë, është trevë, e cila në pjesën më të madhe është e banuar nga populli shqiptar dhe e cila, si kurdoherë, ashtu edhe sot - dëshiron të bashkohet me Shqipërinë dhe prandaj e ndiejmë për detyrë të tregojmë rrugën e drejtë nga duhet nisur (...) Kur të gjithë popujt, madje edhe shqiptarët do të kenë mundësi të deklarohen për fatin e vet me anë të së drejtës për vetëpërcaktim deri në shkëputje". (121).Këtë më së miri e konfirmon Xhafer Vokshi - pjesëmarrës i konferencës në fjalë, kur thotë: "Këtë konferencë e ka përshën-detur edhe përfaqësuesi i misionit ushtarak anglez, që i thonin Kapiten Bejli". (122).Kështu pra, ku ta dijsh për të satën herë, gjatë historisë së vete të përgjakshme, populli shqiptare i Plavë-Gucisë me rrethinë, nëpërmes të kater delegatëve të vet në Konferencën e Bujanit, por edhe të atyre dy të tjerëve, në Konferencën e Prizrenit, kur u formua Lidhja II e Prizrenit (shtator 1943) u deklaruan se fatin e vet e lidhin ngusht me fatin e popullit shqiptar në Kosovë e Rrafsh të Dukagjinit, e bashkë me të, pas clirimit nga nazigjer-manët do të vetëpërcaktohen "deri në shkuputje "dmth. do të shkëputen nga Jugosllavia, së cilës s'i kanë takuar kurrë, por i ka pushtuar me dhunë, duke shkretëruar cdo gjë mbi sipërfaqen e dheut, më 1919. Pra pasi që ishte zhdukur shteti malazez dhe mbreti i tij, Nikolla, të cilit ia kishte falur këto toka (të Plavë-Gucisë) Konferenca e Ambasadorëve në Londër, më 1913. Pasi që një vit më

pare - më 1918, me plebishit, në mbledhjen gjithëpopullore, sic kemi cekur edhe më lartë, populli i kësaj krahinë u deklarua për bashkim me nënën Shqipëri.Prandaj, mund të përiundojmë se Kiahina e Plavës dhe Gucisë ka qenë (prej vitit 1832) dhe duhet të bëhet pjesë e pandarë e Kosovës dhe Rrafshit të Dukagjinit (Pejës me rrethinë). (123).Kjo është vendosur më së një herë: Në Prizren, më 1878, te Verrat e Llukës më 1910, në Junik, më 1912, në Vlorë, më 28 Nëntor 1912, në Guci më 1918, në Vjenë, më 1941, në Prizren më 1943, dhe në Bujan më 1944 ...Pas Konferencës së Bujanit, AP "B. Curri" dhe ajo "P. Rexhepi" u bashkuan në një njësi me emrin "Curri-Rexhepi". Bashkimi u bë më 12 janar 1944, sipas marrëveshjes së Tempos me KQ të PKSH dhe Shtabit Kryesor të UNG të Shqipërisë, që këto dy njësi të kryejnë "aksione të përbashkëta". (124).Vrasjen e Hajro Shahmanit dhe Hysni Zajmit dhe të komu¬nistëve të tjerë në Plavë (1943) nacionalistët vendas e arsyetonin përpara masës së pezmatuar si aksion të imponuar nga njësitë gjermane që për ditë e më shumë grumbuUoheshin në Plavë dhe, sic thonin ata: "... të mos veprohej kështu vendi do të ndëshko-hej nga këto njësi". Gjë që edhe ia arritën qëllimit deri diku.Prandaj pas përzërjes së partizanëve të Dukagjinit dhe atyre lë Shkodrës si dhe zbrapjes së Brigades II Dalmatine, në këtë krahinë u vështirësua shumë jeta dhe puna e komunistëve të saj, dhe ata u detyruan të kalojnë përsëri në ilegalitet. (125).Sig është cekur më lartë, pas kapitullirnit të Italisë, por edhe më pare, shumë luftëtarë nga teritori i Plavë-Gucisë me rrethinë u bashkuan njësive partizane nga Rrafshi i Dukagjinit dhe Shqipëria, ku ca prej tyre arritën të bëhen edhe udhëheqës të këtyre njësive si psh. Zyfer Musiqi nga Plava, më 20 shtator 1943, 11 zgjodh zëvendëskomandant i batalionit të pare kosovar "Rarniz Sadiku". Kurse më 24 qershor 1944 u bë komandant i Brigades së pare sulmuese NG të Kosmetit, të formuar afër Strugës, në ishatin Zbazhde. Ky serbofil i përbetuar me brigaden e tij do të dërgohet për ta shuar Luftën e Drenicës, në janar të vitit 1945, (ö udhëhequr nga Shaban Polluzha."Në Drenicë, me brigaden e tij, ku kishte të inkuadruar shumë getnikë, do të bëjë terror të pashembullt, duke vrarë fëmijë, gra dhe pleq. Zyfer Mysiqi në Gllogovc (me 6, 7, 8, 9, e 10 janar 1945 RD.) do të urdhërojë të merren njerëz të pafajshëm nëpër shtëpi (me receta të kolonëve) dhe do të bëjë masakrën e Polacit, duke hudhur 43 fshatarë në kënetë, pasi t'i kenë prerë me thikë, e t'i kenë pushkatuar. Zyfer Musiqi, i udhëzuar nga Petar Brajeviqi, i igrihet me brigaden e tij famkeqe kundër gdo gjëje shqiptare dhe kundër Kosovës". (126).Me Zyfer Musiqin në Drenicë, ato ditë, ishte edhe Petar Brajeviqi, 1 cili "me brigaden e tij të Mbrojtjes popullore në Drenicë do të bëjë masakra të pashembullta mbi popullatën shqiptare (janar -shkurt 1945 - RD.) dhe duke qenë antishqiptarë i përbetuar, do të shpallet hero i popullit"?! (127).Të gjitha këto krime që i bënë këta dhe shokët e tyre në trojet shqiptare s'ishin gjë tjetër veg se vënie në jetë e elaborateve të "ideologut neofashist serb - Vasa Gubrilloviqit" - për spastirimet etnike, që i përpiloi në tetorin e vitit 1944. 'Të parin mbi likuidlmin <• shqiptarëve, ua dorëzoi qarqeve komuniste më 3 nëntor 1944. Të dytin, mbi likuidimin e shqiptarëve, hungarezëve, ebreitëve, 11uqve, romëve dhe

kroatëve ia dorëzoi Shtabit Çetnik, të Ravna Gorës". Situatën e vështirë për Lëvizjen partizane të krijuar në këto anë (pas vrasjes së Hajrës e Hysniut) e ilustron edhe letra e Shtabit të Korpusit II të UNC që ia dërgoi Shtabit Kryesor të LNC të Shqipërisë më 26.03.1944. Në këtë letër, pasi përshkruhet sit-uata e rëndë në këto vise, u ftuan njësitë e UNCSH që të bashkëpunojnë me njësitë e këtij korpusi në luftë të përbashkët kundër armikut të njëjtë, fashist - gjerman dhe "tradhtarëve të vendit" - sic thuhej në letër!! (129).Për shkak të gjendjes së krijuar në fillim të vitit 1944 u zbu-luan, gjatë kryerjes së detyrës, edhe partizanët Xhafer Nikogi -nga Gucia, Gani Cavdërbasha - nga Prizreni, dhe Nexhmedin Nixha - nga Gjakova, që pas qëndrimit pesëditësh në Andrievicë, ishin nisur për në Malësi të Gjakovës, ku duhej t'i dorëzonin Komitetit Krahinor të Kosovës lefrat e Komitetit Krahinor të PKJ për Mal të Zi, e dokumente të tjera... Komiteti Krahinor i Kosovës ndodhej aso kohe në Geghysen, që nga ofenziva e armikut, e shkurtit 1944. (130).Partizanët e lartëpërmendur u kapen në shtëpinë e Beqo Dervisheviqit në Gërgar. Pas pak ditësh i transferojnë në Kullen e Sheremetit në Pejë, prej nga s'u këthyen kurrë më.Brahim G- Dedushaj dhe Niman S. Gjonbalaj që ato ditë ishin, po ashtu, në atë kullë, u kujtohet Xhaferi si shumë trim. Kur i thonin se nëse pranon gabimet do të lirojmë thoshte: "Nuk them kurrë ashtu, se Ju e keni humbur luftën, fitorja është e jona"."Së shpejti e mori kalljen e mushkërive - vazhdojnë ata, e pas kontrollit mjekësor në Prizren, e vendosën në Hotelin "Skenderbeu" (sot Korzo - RD.) në Pejë dhe prej atëherë s'e kemi pare më".Më kot u munduan ta shpëtojnë edhe komunistët e Pejës, sepse kur ata arritën të hyjnë në spitalin e Karagagit, e panë se ishte tepër vonë, pasi e kishin pushkatuar gjermanët, në një vend të panjohur për ne ... (131).Përkundër kontrollit, ndjekjes së rreptë dhe humbjeve që pësuan në njerëz komunistët e kësaj treve nuk e ndërprenë aktrvitetin e vet Ata ranë në kontakt me kornandantin e getës gerkeze në Guci, Mur-muhamed Abdukali, dhe nëpërmes tij e organizuan ikjen e të gjithë gerkezëve (që ishin në shërbim të Hitlerit) nga Gucia. Provuan t'i ndihmojnë për të ikur edhe getës gerkeze në Plavë, por pa sukses, se ishin hetuar nga gjermanët (132)."Para se të niseshin rusët (gerkezët - RD.) nga Gucia - thotë sekretari i komunës së atëhershme në Guci, Isuf S. Balidemaj, e lanë te unë një mitraloz të rëndë të cilin ua dorëzova më vonë partizanëve. E kur lidhja e ime me ta u zbulua menjëherë më burgosën - më 2.7.1944 dhe më dërguan në burgun e Pejës, ku mbeta deri më 20.7.1944". (133).Në muajin korrik 1944 në këto anë erdhi Brigada IV Proletare Jugosllave, e cila i zuri pozicionet në vijën Andrievicë-Gakorr dhe Brigada e pestë proletare që ia mësyri Gucisë, kah Nakuti.Duke i hetuar luhatjete e armikut, pas rrethimit të krahinës, nga këto dy brigada, komandanti i grupit operues të Divizionit, e bëri planin dhe i përgatiti forcat për marrjen e Plavës dhe të Gucisë.Posa këto brigada filluan të lëvizin në drejtim të atyre qytezave, në shtabin e tyre,

më 25 korrik arriti një telegram nga Komandanti Suprem - Tito, ku bëhej me dije se forcat partizane në Serbi ishin në situatë të vështirë dhe urdhëronte që të nisen menjëherë 3 divizione nga ky rejon nën komandën e gjeneralit, Peko Dapgeviq, për t'u ardhur në ndihmë këtyre forcave. Urdhëri u zbatua men¬jëherë.Shkuarjen e këtyre divizioneve për Serbi dhe lirimin e rrugës nëpër Cakorr e shftytëzuan gjermanët për ta kaluar pjesën krye-sore të forcave të veta nga kjo krahinë në atë të Pejës. Kurse këtu mbeti një batalion me rreth 800 ushtarë, i Divizionit SS "Skenderbeu", i stacionuar në Murinë. (134).Kjo tërheqje e njësive kryesore gjermane nga kjo loahinë, te aktivistët politike të Rrethit të Andrievicës dhe në Shtabin e Divizionit të tretë sulmues që gjendej në Andrievicë, e krijoi bind-jen se kishte ardhur koha për marrjen e kësaj krahinë! Prandaj, më 29 korrik u dërguan në te disa luftëtarë nga kjo trevë, që deri atëherë gjendeshin në njësitet partizane malazeze ose si punë-torë të prapavisë në organet ushtarake dhe të pushtetit në Andrievicë (?!) me detyrë që ta përgatisin kryengritjen e popull¬sisë kundër okupatorit gjerman, brenda në vete krahinën, dhe ta udhëheqin atë me rastin e sulmit të njësive partizane nga jashtë. Në mesin e këtyre gjendeshin edhe sekretari organizativ i KQ të Beranës - Beqo Bashiqi, sekretarii SKOJ-it (LRKJ) në atë komitet - Jusuf Rexhepagaj, anëtari i Komitetit të PKJ për Andrievicë - Vojo Novoviq, sekretari i paraparë i OPKJ në Guci Alo Hoti, etj.Këta kaluan nëpër Nakut e Libovicë dhe arritën në fshatin Doli. (135). Posa erdhën aty, ranë në kontakt me anëtarët ilegalë të Qelisë partiake të Gucisë, që vepronin në prapavi: Iso e Salo Delaj, Aio Avdiqi, Sadri Haxhiali, Zamo Cekaj, Nadire Gjurkaj, Maliqe Gekaj, Mustafa Memiqi, etj. (136).Derisa ky grup aktivistësh nga Gucia punonte ditë e natë për organizimin e kryengritjes, Gucia u rrethua nga të gjitha anët me partizane: Brigada e pestë malazeze i kishte zënë pozicionet- Zeletinë-Greben-Libovicë, dhe priste urdhërin për sulm, ku më 2 gusht një getë e Batalionit të tretë të kësaj brigade hyri në luftë dhe e dëboi nga Libovica një batalion \aillnetarësh shqiptare, i cili u tërhoq në drejtim të Gucisë. Kaloi në Gërcar dhe iu afrua kishës së Dolit.Ky incident shkaktoi panik te gjermanët, në Guci. Te grupi komunist në Doli u krijua bindja se filloi sulmi i Brigades së pestë malazeze - sig ishte planifikuar më pare! (137).Gucia ishte e rrethuar edhe nga ana juglindore, pasi në Vuthaj, ato ditë, ishin të vendosur ushtarët e ish batalionit "P. Rexhepi" dhe aüj "B. Curri", apo, sig qenë quajtur pas bashltirnit: "Curri-Rexhepi".Këtë njësit tani, Ali Hadri në librin "LNG në Kosovë 1941-1945" në f. 400 e quan "Kosova". Si duket është fjala këtu për një njësit të ri partizan, të formuar nga mbeturinat e ish batalioneve të lartëpërmendura që i pat shkatërruar ofenziva e dimrit e armikut, që u zhvillua në Malësi të Gjakovës në fillim të vitit 1944. (138).Ky njësit përmendet po me këtë emër edhe në librin e H. Bajramit: "A.P.B. Curri", ku thuhet se sipas letrës së Ymer Pulës- zëvendëskomisar politik i Shtabit të zones operative të Dukagjinit, del se aradha e Malësisë (ish aradha "Curri-Rexhepi") po riorga-nizohet përkundër grushtit që kishte marrë nga sulmi frontal i forcave të okupatorit.

Fjala është pra për konsolidimin dhe forrnimin e aradhës par¬tizane "Kosova" në mes të 15 dhe 21 prillit të vitit 1944. (139).Edhe në librin "Vatra sa Komova" thuhet: "Prej Qafës së Borit vepronte një getë e batalionit partizan të Kosmetit". (140).Vlen të përmendet se kuadri komandues i kësaj njësie ishte pothuajse po ai i ish batalionit "Curri-Rexhepi"...Këta hynë në Vuthaj nga Geremi dhe arritën deri te xhamia e Katundit të Epërm. "Kjo njësi erdhi për t'i zënë lidhjet me njësitë malazeze, për t'u furnizuar me arme e municion" pasi që në Kosmet bëhej derdhje gjithnjë e më e madhe e njerëzve në njësitë e LNC për të cilat mungonte municioni dhe armët". (141).Kurse Sadik Bekteshi - komandant i batalionit, më thoshte se ishte nisur për të hyrë në Guci, me ftesën e Sali Nikogit, i cili, si duket, kishte pasur dëshirë që t'ia lëshojë në dorë Gucinë këtij batalioni para se të hyjnë në të brigadat malazeze, nga të cilat ai druante me të drejtë. (142).Kur e hetuan batalionin e lartëpërmendur se arriti në Vuthaj, ca anëtarë të Shtabit të UNG dhe AP për Kosovën, që ato ditë ndodheshin në anën tjetër të Vuthajve - në Valbonë, u nisën në atë drejtim. Por nga barinjtë e Vuthajve në bjeshkën Zastan, afër Valbonës, u lajmëruan se është paraqitur rreziku nga Shala dhe se batalioni është rrethuar. Dhe pasi hëngrën bukë në stane, të prirë nga i riu, Hasan M. Vugetaj, kaluan nëpër Bjelig dhe dualën në Qafe të Borit, ku e pritën SHtabin e batalionit që tërhiqej nga fshati. Hasanit i kujtohet mirë Mehmet Hoxha, të cilin e kishte njohur qysh përpara, kur kishte ardhur me Jahë Salihin në këtë bjeshkë. I kujtohet se mezi kishte arritur t'i shpëtojë këta udhëheqës nga barinjtë në Bjelig, të cilët të udhëhequr nga Bajram H. Gjonbalaj, s'donin t'i lënë komunistët të kalojnë aty pari!!Batalioni "Kosova", jo vetëm që nuk mundi të depërtojë për në Guci, por u detyrua edhe të largohet nga fshati, sepse atë e sul¬muan 700 vullnetarë nga Shala! Shtabi i batalionit u mundua të merret vesh me udhëheqësit e vullnetarëve shqiptare, por pa sukses. Atëherë batalionit iu imponua lufta. Në ndihmë i dual i gjithë Katundi i Epërm i Vuthajve, më shumë për t'i ndihmuar Sadikut - më thonin ata.Me vullnetarët shqiptare nga Shala komandonte një major, i cili mbeti i vrarë. Atyre u erdhën në ndihmë edhe shumë vull¬netarë nga Gucia e Doli. Ishte aty edhe Avdyl H. Gjonbalaj me të vetët - më thoshte Sadiku...Marri, marri e shekullit. Luftë vëllavrasëse!? Në mes të shqip¬tarëve. Madje edhe në mes të vuthjanëve?! Në vend se të gjithë të bëhen së bashku, me qëllim që t'i përzënë gjermanët nga Gucia dhe t'u thonë malazezëve se s'kanë gfarë të lypin aty, se Gucinë e glirojmë ne dhe është e jona. Këto fjalë ia kam thënë edhe Sadikut në Tiranë dhe ai mu përgjegj: "Tjera kohëra kanë qenë atëherë". Duke e pare se është në rrezik, Shtabi i batalionit i dërgoi kor-rierët e vet: Isuf Z. Dedushaj e Bajram S. Rugovën - që është vrarë më vonë, në Travnik të Bosnjës, më 1945, në Krasniqe për t'i thirrur në ndihmë Mulosmanajt, të cilët, së shpejti, arritën në Fushë të Sipërme - përmbi fshat, të udhëhequr nga Sali Mani e Ali Nimani-Dogi.Lufta në Vuthaj zgjati 4 orë, ku u plagos një partizan dhe batal¬ioni u detyrua të tërhiqet në drejtim të Geremit, bashkë me Mulosmanajt dhe Mehmet Hoxhën me shokë. (143).

Kur bataiioni "Kosova" gjendej në Sjapicë të Ceremit, del kor-rieri nga Gucia, Iso Delaj dhe lajmëron Shtabin e tij për vrasjen e Aio Hotit me shokë në Doli. (144).Sig po shihet, vriteshin shqiptarët në mes veti. Njëra palë donte t'ua ruante Gucinë gjermanëve, ndërsa pala tjetër donte t'i përzente gjer-manët e t'ua dorëzonte Gucinë malazezëve - sig ndodhi më vonë!!Vrasja në Doli kishte ndodhur kështu: Lufta e filluar në Libovicë e Gërgar nga Brigada V malazeze (dhe ajo në Vuthaj, nga batal¬ioni "Kosova") i hutoi forcat vullnetarë në Guci, si edhe vete gjer¬manët. Shumë vullnetarë u tërhoqën në drejtim të Dolit, e cila gjë e trimëroi Aio Hotin me shokë, duke menduar se Gucia mbeti pa ushtarë dhe se forcat partizane do ta marrin atë shumë shpe-jt. Në ato gaste njësive gjermane, në këtë laHhinë, u erdhën për¬forcime nga Peja, të cilat nga Gakorri filluan t'i qëllojnë pozicionet e Brigades V malazeze me "haubica". Me paraqitjen e këtyre for¬cave gjermane, Komanda e Divizionit IV e ndërroi planin e opera-cioneve të Brigades V për të cilin ndërrim nuk u bë me dije aspak grupi i Aio Hotit në Doli?! Ai, tani më e kishte filluar luftën, me qëllim që ta pengonte tërheqjen e gjermanëve dhe vullnetarëve nga Gucia, duke dashur në këtë mënyrë ta lehtësojë hyrjen e partizanëve malazeze në qytezë - sipas marrëveshjes që e kishin me ta. (145).Me pusliirnin e luftësë në libovicë dhe në Vuthaj, krejt vëmend-ja e vullnetarëve dhe e gjermanëve u përqëndrua në Doli për asgjësimin e grupit kryengritës të A. Hotit, i cili grup s'pati kur-rfarë mundësie të verë kontakt me njësitë partizane që gjendeshin atypari. Përjetoi sulme të furishme nga të gjitha anët.Friste ndihmën e Batalionit të tretë të Brigades V, ushtarët e të cilit e dëgjonin luftën e grupit por më kot, ndrhma s'u vinteü (146).Lufta u zhvillua gjoks për gjoks dhe zgjati 6 orë, në të cilën ranë: Beqo Bashiqi, Jusuf Rexhepagaj, Vojo Novoviqi dhe Aio Hoti. Ndërsa të tjerët, pasi mbetën pa municion, si ra muzgu, arritën të dalin nga TTeÜiimi.Kështu pra, "vëllezërit" malazeze, që Aio Hoti me shokë bënte "pasha kryet e tyre" i lanë në baltë dhe fare s'u mërzitën për jetën e tyre. Bile fitohet përshtypja se për getniko-komunistët malazeze, të cilët tani më kishin filluar t'i vejnë në veprim planet e errëta (hakmarrëse) të tyre ndaj kësaj krahinë, vrasja e këtyre komu¬nistëve të paraluftës ishte një fitore e madhe. Sepse kështu, me vrasjen e tyre dhe Hajro Shahmanit e Xhafer Nikogit, u hapej gjerë e gjatë rruga për të larë lesh e li në këtë popull dhe në këtë krahinë martire, sig do të shohim më vonë!?Brigada V malazeze sulmoi dy ditë më vonë (?) tek më 4 gusht, kur edhe e merr Plavën me rrethinë, duke e rrethuar edhe Gucinë. (147).Po këtë ditë - më 4 gusht, prej Geremit, batalioni shqiptar që kishte 70 luftëtarë, i cili ishte tërhequr ditë më pare nga Vuthajt, kaloi në Jasenicë - përmbi Plavë, vuri kontakt me Brigaden V malazeze dhe, sipas marrëveshjes, me të u nis anës së djathtë të lumit Luca, në drejtim të Gucisë, kurse anës së majtë të Lugës, u nisën njësitë e Brigades V proletare të UNCJ-Batalioni "Kosova", përkatësisht komandanti i tij - Sadik Bekteshi, ua tërhoqi vërejtjen shqiptarëve të asaj ane, para së gjithash, martinajve që të mos u bëjnë rezistencë njësive parti¬zane malazeze (!?), duke u sugjeruar atyre që të tërhiqen në drej¬tim të Vuthajve nëse kanë frikë nga ndëshkimet eventuale, me g'rast të gjithë

ata kaluan në rejonin e Vuthajve!?Në fshatin Kolinë, afër Gucisë, shtabit të këtij batalioni iu dorëzuan disa udhëheqës nacionalistë lokale nga Gucia. (148).Pasi ky batalion, bashkë me Batalionin e dytë të Brigades V të UNGJ e muarën Gucinë, më 5 gusht 1944, batalioni i shqip¬tarëve u tërhoq në Vuthaj, ku luftëtarët e tij u përhapën nëpër fshat, u ushqyen e pushuan duke e lënë në Guci njësitin malazez, një pjesë e të cilit kaloi në Vishnjevë dhe Budovicë me qëllim që t'i sigurojë drejtimet nga Vermoshi e Hoti dhe Bogiqet, derisa batalionet tjera të Brigades V tërë ditën bënë luftë me gjermanët në Gakorr. (149).Më 7 gusht 1944, në Vuthaj u mbajt një rniting, në të cilin u zgjodh "Këshilli Nacional Clirimtar'' i fshaüt, me kryetar Asllan Bekteshin e sekretar Fazli Ulajn.Janë mbetur në kujtesën e fshatarëve vendas fjalët e ashpra që i këmbyen në mes veti në atë mbledhje Sadik Bekteshi dhe Pulec Hima-Ahmetaj, i cili e sulmoi Sadikun pse po tërhiqej për në Shqipëri e po e lente fshatin dhe krejt krahinën në mëshirën e të pamëshirëve - "Shkieve" - sic thoshte Puleci?!Megjihtatë, batalioni "Kosova" kaloi po atë ditë Qafën e Valbonës, duke e lënë pas vetes një mjegullinë ... (150).Në bazë të gjithë kësaj që u tha del se ka të drejtë lideri i demokracisë shqiptare, Dr. Sali Berisha kur thotë: 'Trajtimi i gabuar fatal i gështjes kombëtare që në fillim të krijimit të Partisë Komuniste (Shqiptare - RD.) duke e lënë Kosovën nën sundimin e Titos (...) për shkak, se sic pohon ai, (Enveri në 'Titistët" - RD.) nuk kishin njohuri të mjaftueshme për gjysmën e kombit, për Kosovën, dhe për shkak se mund të bëhej konflikti me Partinë Komuniste Jugosllave, pra vihej në këtë rast flamuri ideologjik para flamurit kombëtar. Të gjitha këto dëshmojnë se Partia Komuniste Shqiptare (...) në mënyrë tragjike firmos edhe njëherë copëtimin e trojeve shqiptare. (151).Këtë e sqaron më së miri letra e KQ të PKSH, e shkruar me 17 gusht 1943, pas prishjes së vendimeve të Konferencës së Mukjes nga ana e PKSH, ku thuhet: "Cështja e Kosovës, do të zgjidhet pas luftës dhe popujt e Kosovës dhe të Camërisë, sipas dëshirës së tyre, do të vendosin për fatin e tyre. Ne do t'i japim të gjitha mundësitë që të krijohet një situatë e tillë që gështja të zgjidhet me drejtësi të plotë. Derisa fashizmi të zhduket, detyra jonë patri-otike është të frymëzojmë dhe të ndihmojmë që popujt e Kosovës dhe të Camërisë të hyjnë në luftë kundër okupatorit dhe shër-bëtorëve të tij, se vetëm në këtë mënyrë ata do të sigurojnë jetën e tyre dhe të drejtën e vetëvendosjes". (152).Po kështu tekstualisht, u thoshte vuthjanëve në atë kohë Sadik Bekteshi - sig deklarojnë pleqtë sot, të cilin më vonë PKSH e dënon me 13 vjet burg.Përveg Brigades V malazeze dhe batalionit shqiptar "Kosova" këto ditë në këtë krahinë, gjendeshin edhe batalioni sulmues malazez i njësitit të Komëve dhe një getë e fortë e formuar në vete kxahinën.Ato ditë në Plavë e Guci u formuan Këshillat NÇ. Por "problemi më i rëndë ishte se nuk kishte kuadro partiake nga ato mese"?! . Pasi, sig thamë më lartë, ishin vrarë ata më të zotët (Hajri, Xhaferi, Ali, Jusufi, Beqi, Vojo etj.)Se kush erdhi në pushtet ato ditë në trojet shqiptare në Mal të Zi, më së miri tregon ky citat: "... përveç "trimave" të Brigades X (Malazeze - e cila, në krye me Gash

Markoviqin, vrau në Tivar në prill të vitit 1945, më se 1.700 shqiptare - R.D.) janë organizuar të gjithë komunistët dhe SKOJ-istët prej Ulqini e deri në Kotor në aksion për t'i zënë ata që kishin shpëtuar (dhe ishin fshehur nëpër shkurret e atij terrenit - RD.) Të gjithë këta që ishin angazhuar në këtë aksion të turpshëm njerëzor tóshin vetëm një urdhër: Ku t'i gjenin aty për aty t'i vrisnin ..." (154).Pra pushtetin e muarën në dorë getnikët serbo-malazezë, të cilët Kryesia e AVNOJ-it i kishte amnestuar qysh më 21.11.1944, në një mbledhje që e kishte udhëhequr Dr. Ivan Ribari, e në të cilën kishte marrë pjesë e diskutuar edhe Tito! Ja se gka thuhej në vendimin e marrë atë ditë: "Bëhet arrmestimi i përgjihtshëm i të gjithë personave që kanë marrë pjesë, ose kanë ndihmuar njësitë getnike të Drazha Mihajlloviqit (...) edhe ata persona (...) që ende gjenden në lmadrin e këtyre njësive e që deri më 15 janar 1945 i braktisin, paraqitën dhe vihet në dispozicion të organeve ushtarake të ushtrisë Jugosllave".Të gjitha ata getnikë "për një kohë të shkurtër u ambientuan dhe aty kah fillimi i dhjetorit të vitit 1944 do të vihen në aksione masive barbare. Me moton "Likuidimi i shiftarve" (155).Edhe pse dihej se Plavë-Gucia me rrethinë këto ditë ndodhej në një gjendje të mjeruar ekonomike, për shkak se gjatë tërë vitit ishte fushëbetejë e luftërave të ashpëra të forcave të shumta gjer¬mane, getnike e partizane dhe se disa herë, që nga viti 1941, në shumë fshatra të saj, u bë djegja dhe plagkitja totale e pasurisë. Prapëseprapë Këshilli popullor i rrethit të Andrievicës dhe Komanda e vendit kërkoi nga Këshilli popullor i përkohshëm i Plavës që me anën e konfiskimit të një pjese të pasurisë "së arrniqve të popullit "(dmth: shqiptarëve) dhe me anën e reloizim-it të tubohen sasi sa më të mëdha të misrit, i cili do të shërbente për ushqimin e popullsisë dhe njësive të Divizionit III sulmues si dhe spitalit partizan që ndodhej në Kolashin. Aksioni u ndër-muar dhe "për jo plot 6 ditë u konfiskuan dhe u rekuizuan në Plavë për mbi 35.000 kg. misër që u dërguan në Rrethin e Andrievicës"? (156).Derisa në Plavë vazhdonte i famshmi "otkup" (rekuizicion) në natën në mes 11/12 gushtit nga Peja filloi sulmi gjerman me emrin "Ribecall" që sulmoi jo vetëm Plavën, por krejt Malin e Zi. Duke e shfrytëzuar terrenin e mjegullën e dendur, njësitë e armikut gjer në oren 9 e gjysmë të ditës së 12 gushtit 1944 e muarën Velikën, Nokshiqin dhe i rrethuan Pepajt, ku ndodhej Shtabi i Brigades V proletare, i cili, mezi, u tërhoq pa viktima, por humbi mjaft material luftarak dhe krejt arkivin e vet.Deri në oren 11 armiku e shtiu në dorë gjithë rrugën Cakorr-Murinë dhe të gjitha fshatrat e Plavës e Gucisë me këto dy qytet-za dhe para muzgut, edhe Andrievicën.Duke e pare situatën e krijuar, Shtabi i Brigades IX ia dërgoi një batalion të vetln në ndihmë Brigades V Malazeze. (157).Ndërsa prej Kosovës erdhën në ndihmë dy batalione parti-zanësh që bashkë me njësitë e Brigades së nëntë, luftuan në rejonin e Plavës. (158).Pas arritjes së këtyre ndihmave njësitë partizane kaluan në ofenzivë. Kështu më 16 tetor 1944, njësitë e Brigades së nëntë përsëri e muarën Plavën dhe në bashkëpunim, me njësitin e Komëve dhe me partizanët vendas e muarën dhe e bënë të pa aftë rrugën Pejë-Murinë, nëpër Cakorr, duke e penguar Iralimin e forcave të

shumta armike nga ky drejtim, të cilat ishin kon-centruar në Kosovë e s'dihej kah e kanë në plan t'ia mbajnë.Më 11 nëntor e shtinë në dorë dhe e spastruan për herë të fun-dit nga gjermanët edhe Gucinë me rrethinë, ku në të njëjtën ditë, në këto dy qyteza (Plavë e Guci), u mbajtën mitingje masive, në të cilat u formuan përsëri "KNC" dhe Komitetet e vendit. (159).Këto ditë erdhi në Vuthaj një batalion i Brigades së 25 të Shqipërisë, i komanduar nga Idriz Rexhepi e Mehmet Bajrami. Aty zuri rob beglerët nacionalistë të Plavës në krye me Shaban-beg Rexhepagaj dhe të nesërmen i pushkatoi në zall të Kocisë (në Krushevë)?!Para se të largohej nga Vuthajt, ky njësit partizan i mobilizoi të gjithë vuthjanët që i gjeti në fshat dhe i futi në rradhët e veta. Duke vazhduar rrugën anës së djathtë të Lucës për në Plavë e pastaj nëpër Gjyriq kaloi në Malësi të Gjakovës dhe Shalë, ku u vra partizani më i ri i mobilizuar në Vuthaj, 18 vjecari, Ahmet E. Ulaj.Prej Shalës kthehen kah Valbona në drejtim të Kosovës, ku marrin pjesë në "glMmin e Ferizajit dhe viseve të tjera të saj. Në këtë njësit shumë vuthjanë të mobilizuar kryen punë me rëndësi dhe të besueshme si p.sh. Isuf Z. Dedushaj, shërbeu si korrier, i cili pasi e njihte mirë gjuhën serbe e mbante lidhjen (si përk-thyes) në mes të kësaj brigade (Brigades së 25 shqiptare) dhe brigadave jugosllave.Sic dihet kjo brigade zhvilloi luftime gjer në Vishegrad. (160).Se gfarë ishte gjendja në Plavë dhe trojet e tjera shqiptare në Ballkan në atë kohë më së miri e dëshmon avokati Idriz J. Shahmani, i cili më 5 tetor të vitit 1944 ia dërgoi një "Raport poli¬tik" Komitetit të Rinisë Nacionalistë Shqiptare, ku, përveg tjerash, thuhej: "I nënshkruemi Av. Idris J. Shahmani kam nderin me parashtrue Raportin politik si ma poshtë vijon:... Kufiri i jonë etnik asht i sulmuem po thuej nga tana anët. Plava asht e marrun prej banditave malazez. Sjenica, Rozhaja e Tutini janë në rrezik, por forcat atyne nuk u dërgohen. Në fron¬tin e Prishtinës, në sektorin e Podujevës, e Prapashticës, e Gilanit, e Preshevës, e Kumanovës edhe të tjera, anmiku serb e bullgar asht tue sulmue vazhdimisht...E Shqipnija e 1913-tës, tue qenë e përgame me partinat të përgjakosuna ndërveti, duket se nuk asht e informueme mjaft mbi luftën tonë edhe në kët mënyrë na gfaqet si e dezinteresueme për luftën e për mbrojtjen shqiptare të Kosovës Shqiptare".Pastaj Shahmani propozon se gfarë duhet ndërmarrë: "Me zgjedhë e me dërgue nji dërgatë prej tri personash të pajisun me autorizim e me kërkim të përgjithshëm të Shqiptarëvet të Kosovës drejtue të gjithë personalitetit politik edhe prijsavet të partinavet politike të Shqipnisë me propozim marrveshjeje të përgjithshme.Në rast se mbrrihet kjo marrëveshje (...) Kufit etnik siguro-hen, mejtimi e djenjat kombëtare drejtohen qëllimit të shpëtim-it të Kosovës, në vend të ftoftësie vjen nxehtësia shpirtënore, Shqipnija do të interesohet për shpëtirnin e Shqiptarëvet të Kosovës me viset të tija..." (161).Idriz Shahmani ishte njëri prej atyre patriotëve shqiptare, të cilët e hetuan rrezikun që po u kanosej trojeve shqiptare në Kosovë e më gjerë, nga getniko-komunistët serbosllavë dhe "menjëherë do të organizohen dhe do të formojnë komandën për mbrojtjen e Kosovës. Komandant i të gjitha njësive do të zgjedhet Ali Shasivari.

Ajo komandë, në traktet dhe dokumentat e saj e thrret popullin shqiptar për mbrojtjen e trojeve etnike, qysh në shta¬tor tëviüt 1944..." (162).Meqenëse brigadat malazeze në këtë krahinë i filluan repre-saljet dhe torturat në popullsinë vendase, një delegacion nga Vuthajt, në krye me Azllan Bekteshin shkoi në Rrethin e Shkodrës, në Shtabin e ish batalionit "P. Rexhepi", gjegjësisht "Curri-Rexhepi" apo sig u quajt së fundi "Kosova" me lutje që ata t'i shpëtojnë shqiptarët e kësaj krahinë nga ngarkesat e pafajshme gjatë luftës, si dhe të merren masat e nevojshme që të zbatohen vendimet e Bujanit, ku, së paku, krahina e Plavës e Gucisë t'i bashkohet Kosovës, sig kishin nënshkruar delegatët e saj në Bujan: Sadik Bekteshi, Mehmet Dermani-Gjonabalaj, Zymer Halili dhe Bejto Shahmani.Ata, përveg një letre dhe ca premtimeve nuk sollen asgjë me vete. Atë letër Azllani ia dorëzoi në Guci Komandës së Brigades IX, e cila sadopak ndikoi në zbutjen e masave ndaj njerëzve të pafajshëm!?Por plagkitja, gjegjësisht rekuizimi i pasurisë, vazhdoi edhe më tepër. Vuthajt u detyruan të mbledhin, përveg tjerash, edhe shumë drithë e mbuloja dimri (që s'kishin as për veti!) dhe i dorëzuan në Komandën e Brigades së lartëpërmendur në Guci?! (163).Malësorëve të Mbishkodrës që gjendeshin me bagëti në bjeshkët e veta shekullore përmbi Guci ua plagkitën "2.000 dele (...) që i ruante Nol Buli nga fshaü Doli". (164)."Kishte familje të cilave ua konfiskuan prej 200 deri në 450 dele (...) Në shtëpinë e Gjon Dedës u konfiskuan 450 dele, e për familjen (shumanëtarëshe - R.D.) ia lanë 50". (165).Andaj, kur të merren parasysh të gjitha këto, del se kishte shumë të drejtë veterani i LAG °ga këto anë - Rexhep G. Balidemaj kur thoshte se: "Qysh me përfundimin e luftës ne shqiptarët fil-luam të ndienim se ishim të tradhtuar, sa nuk respektonin prem-ümet që na i kishin dhënë se do të gëzojmë status të barabartë me të gjithë popujt e Jugosllavisë. Po shkileshin parimet eprokla-muara të PKJ, lidhur me barazinë kombëtare, që nga kongresi i Drezdenit e këndej, ku popujve u garantohej e drejta për vetëven-dosje dhe shkëputje. Mbi shqiptarët filloi të hidhej gur e dru, se gjoja kishin qenë ballistë e bashkëpunëtorë të okupatorit, etj.Neve komunistët, të bindur, të dalë nga lufta si kuadro ushtarake dhe të tjerë, na goditste ky mosbesim dhe e ndienim atë si trad¬hti ndaj gështjes për të cilën kishim luftuar. Ne, para syve tanë sMinirn se si po bëheshin pëigaütjet për t'u gëllabëruar Shqipëria!!Unë, aso kohe, epror i ri i shkolluar në BRSS për pilot të avia-cionit të luftës, i ndjeva në lëkurën time padrejtësitë që më bëheshin si shqiptar. Kështu, fjala vjen edhe pse isha aftësuar për pilot të aeroplanëve luftarakë, mua më kishin dhënë vetëm aeroplan shkollor për të ushtruar me ta"! (166).Po këtë gjë e konfirmon edhe veterani tjetër i LAG - Xh. Vokshi kur thotë: "... që atëherë ishte fare e qartë se Kosova ishte trad¬htuar dhe se do të mbetej jashtë kufijve të shtetit shqiptar, pra do të thyheshin dokumentet e konferencës së Bujanit dhe me paskrupullsi u shkel mbi gjakun e aq partizanëve të vrarë, të cilët vdiqën për këtë ideal të shejtë të bashkimit të truallit shqip¬tar". Se, pas glirimit" në këtë krahinë u aktualizuan kërkesat për zbaurnin e vendimeve

të Bujanit, gjegjësisht, për bashldmin e saj me Kosovën, ashtu sig ishte për rreth një shekull (viti 1831-1912) por edhe gjatë LAG, tregon edhe ky citat i Memiqit: "Në disa rapor-time nga ajo kohë përmendet se në mesin e banorëve të Plavës e të Gucisë atëherë u paraqit ideja që t'i bashkohen Kosovës e Metohisë". (168). Meqë Memiqin e pengon shumë kjo kërkesë, e cila thirrej në Konferencën e Bujanit - të cilën ky s'e përmend askund në libër, madje as aty ku i citon fjalët e Sadik Bekteshit të thëna në të, ndërsa Bejto Shalimanin, bile, nuk e përmend as qe ka qenë gjallë, e lëre më si delegat, gjegjësisht përfaqësues i "Msylimanëve" - sig i quan ky një pjesë të popullsisë të kësaj krahinë, në atë mbledhje historike. Ky mundohet që atë kërkesë legjitime gjithpopullore ta arsyetojë gjoja me këto fjalë: "Ato (kërkesat - RD.) megjithatë veg e veg paraqitën si tentime dhe atë, para së gjithash, me qëllim që t'u iket obligimeve aq të mëdha të rekuizicionit, të cilat në Kosovë atëherë ishin më të lehta(?! ...) Kurrfarë arsyesh tjera, as objektive, as subjektive, për këso dukur-ish (lexo: kërkesash - R.D.) s'ka pasur". (169).Dhe, në sajë të Memiqit me shokë, kjo krahinë u nda përsëri nga trungu i saj - Kosova!? Dhe u katandis aty ku është sot, regjioni më i pazhviulluar ndoshta në botë, se në Evropë po se po.Pas hyrjes së Brigades V malazeze, në këto anë u bë mobiliz-imi i plotë i popullsisë së saj, që i shpërndanë nëpër: Brigaden IX sulmuese, VII malazeze, I "Bokelska" etj, të cilat ia mësynë Sarajevës, Kosovës, Karllovcit, Zidani Mostit e gjer në Maribor.Vetëm në rrethin e Tërnovës janë vrarë 57 luftëtarë nga këto anë! (170)."Më 20 nëntor 1944 një getë luftëtarësh nga Martinajt dhe ca vuthjanë ua kemi bashkuar njësitit partizan të komëve - tregonte Istref S. Hasangjekaj, ku kemi shkuar me të deri në Matoshevë, e aty na shpërndanë nëpër brigadat malazeze.Unë, me Ramë B. Dedushaj e me disa bashkëvendas të tjerë luftuam në Brigaden IX malazeze. Në fillim të vitit 1945 u vra Rama, në rrethin e Sarajevës - dhe atë si duket nga vete oficerët malazeze, të cilët u idhnuen në te pse e lëshoi pozicionin e u nis të vij t'unë t'i marrë nji palë garape leshit pasi kishte të ftoftë në kamë"!? (171).Ngjashëm u vranë edhe Isuf S. Vugetaj, Brahim M. Ulaj e shumë të tjerë.Se oficerët malazeze kanë vrarë shumë partizane shqiptare të mobilizuar asaj vjeshte të vitit 1944, të thuash me dhunë, tre-gojnë edhe këto raste:Selim Manin Prelvukaj, e nxjerrin natën nga shtrati, duke i thënë se duhet të shkojë në komandë si përkthyes me ca parti¬zane shqiptare dhe e vrasin në një prrua. E kur kushërinjtë e tij Zeqir Duku e Halil Bajrami-Prelvukaj, pyesin për të, u thonë se nëse pyetni edhe një herë për të ua bëjmë më zi ju se atij... (172).Dhe kështu, dikend e vranë italianët, dikend gjermanët, e dik-end vete oficerët e brigadave malazeze. Nga ky terren u vranë në LAC gjithsej rreth 290 luftëtarë që llogariten si partizane (dësh-morë) të vrarë. (173).Përveg këtyre partizanëve të vrarë, ka edhe shumë e shumë të tjerë që ranë si viktima të terrorit fashist - dhe atë më së shumti ka nga popullata malazeze. Por edhe shumë shqiptare si p.sh. 11 gra e burra nga Nokshiqi e Arzhanica që janë: Dervish A. Gjelaj, Hazem I. Bugaj, Reko B. Bucaj, Eles M. Bugaj, Ujkan Z. Bugaj, e bija e Dan Z. Bucaj, ajo e Reko B. Bugaj, Seko M. Bucaj, Mehmet N. Mehaj, Selman I. Mehaj dhe Brahim K. Mekuli. Të gjithë këta të pushkatuar përnjëherë

nga gjermanët dhe atë si duket me ndihmën e getnikëve nga Velika!?Është e gjatë edhe lista e dëshmorëve vullnetarë shqiptare që u vranë në përpjekje me bandat getnike, apo getniko-komuniste malazeze sig janë: Lan Selimi, Din Bajrami- i Gashit, Cenë Tishukaj, Hasan Rrustemi, Deli Harapi, Mehmet Uka, Avdyl Alia, Zeqir Gagjia, Beqë Meta, Beqë Kukalaj, Bajram Selimi, Rexhep Bajraktari-Ahmetaj, Bajram M. Prelvukaj, Mon H. Ahmetaj, Demë R Balidemaj, Isuf K Qelaj, Xhemë e Zeqir Sadria-Dedushaj, Bekë Haxhia, Metë A. Haxhaj, Mehmet R. Hakaj, Hysen A. Gjevukaj, Shpend Rugova, Ujkan Alia, Mark Martini, Gjokë Ujka, Belo H. Ahmetaj, Xhemë Bajraktari-Tahiraj, Azem M. Gjalaj, Imer M. Shabaj, Hagk H. Kukaj, e shumë e shumë të tjerë që dihen e nuk dihen, nga krahina dhe nga krahinat shqiptare të Shqipërisë Etnike, që erdhën ta ndihmojnë këtë popull në ditët më të vështi-ra... (174).Nëse mund ti besohet thënies së Memiqit se: "Cdo i dyti njeri i aftë për luftë (duke i përjashtuar femrat me ferexhe) ka marrë pjesë në LNCJ (apo në atë të Shqipërisë - RD.)". (175). dhe kur të kihen parasysh edhe ata që luftuan në njësitë vullnetarë shqiptare, kundër malazezëve (getnike apo getniko-komunistë), atëherë del se gdo njeri i aftë për pushkë në këtë trevë ishte gjatë tërë kohës në luftë.Por në fund të saj, në vend që ta gëzojnë lirinë e merituar, në këto anë, sig u pa më lartë "erdhën njësitë serbomalazeze (...) që përbëheshin nga getnikët e riuniformuar, të cilët zënë vend edhe në OZN-ë edhe gjetiu, duke organizuar arrestime dhe likuidime të njerëzve pa gjyqe e pa dëshmitarë - thotë Xh. Vokshi.Mjaftonte një kallzim, denoncim i rrejshëm, thjeshtë shpifje e ndonjë serbo-malazezi që të rrethoheshin shtëpitë dhe të zhdukeshin pa fije e pa gjurmë! (176).Këtë e konfirmon edhe vete partizani tjetër M. Memiqi kur thotë: "Megjithatë, në mars të vitit 1945, pati disa (njerëz të "pushtetit popullor" - R.D.) të papërgjegjësi të cilët tentuan t'i kompromitojnë disa prindër të revolucionarëve më të merituar të vrarë dhe udhëheqësve të LNC në këto anë!! Ishin ato mbe-turinat e së kaluarës dhe tentimet që edhe në rrethanat (kushtet) e reja të përsëriten metodat të cialt i ka shkelur lufta revolu-cionare (?) për marrëdhëniet e reja shoqërore. Dukuri të ngjashme u paraqitën edhe ndaj një pjese t'inteligjencës plaviane"!? (177).Zhgënjim ky i Memiqit, apo dicka tjetër.Shtrohet pyetja: çka do të thoshte M. Memiqi sot, pas gjithë asaj qe po ndodh në Bosnjë, Kosovë e madje edhe në vendlindjen e tij në Guci??

KOHA E SUNDIMIT TË PKJ (LKJ)

Lufta katërvjecare, në të cilën muarën pjesë me qindra shqip¬tare nga kjo lauhinë, ku shumica prej tyre e flijuan edhe jetën e vet, duke filluar prej Shkodrës e Ohrit e gjer te Beogradi e Sarajeva, e solli më në fund "lirinë"!).Pas "clirirnit" këtë lq-ahinë, sikurse edhe tërë Kosovën e përf-shiu vala e hakmarrjés, "spastrimit të vendit nga ballistët" repre-sionit, reloiizimit (otkupit) kolonizimit dhe kolektivizmit.Që nga ditët e para të formimit të "pushtetit popullor", cetniko-komunistët malazeze filluan të hakmerren ndër shqiptare gjoja për veprat e pamira dhe vrasjet që i bëri okupatori fashist ital-iano-gjerman nëpër fshatrat malazeze për rreth, me

pretekst se atë e kanë ndihmuar shqiptarët, por edhe për ato të më hersh-met, madje që nga Luftërat e Lidhjes së Prizrenit, gjegjësisht që nga Lufta e Nokshiqit, e vitit 1880.Sa për üustrim po përmendim këto raste: Nipin e Bali Demës - njërit prej udhëheqësve shqiptare në Luftërat për mbrojtjen e Gucisë (1879-1880) - nga Martinajt, Sadik B. Balidemaj, e thër-rasin në Komandën e vendit në Guci, e burgosin dhe e pushka¬tojnë më vonë, në Bjellopoje!? Ose:Më 25 mars 1945 udhëheqja e Brigades malazeze e ash-tuquajtura "Bokelska" i vrau në pabesi 17 shqiptare, në Grykën e Decanit, afër hidrocentralit "Kozhnjer". Dihet se dhjetë prej tyre ishin nga Hoti i Plavës, të familjes Haxhaj, (Ali Caku, Shpend Backu, Rexhë Backu, Niman Curri, Haxhë Curri, Rexhep Tishuku, Halil Tishuku, Gjero Medi, Mehmet Medi dhe Shaqo Rexha), përndryshe nipat e Alush Smajlit - njërit prej udhëheqësve më të shquar të Luftës së Nokshiqit, për cka dyshohet me të drejtë se vrasja është bërë për shkak të hakmarrjés ndaj këtij trimi leg-jendar të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në mbarë krahinën u bë një represion i paparë, me qëllim që të ndërpritet rezistenca popullore që filloi t'i bëhet pushtetit "të ri" e që në realitet s'ishte i ri, por vazhdim i atij të paraluftës, por tani, nën maskën komuniste, gjë që u pa qartë që nga dita e pare e vendosjes së tij.Shumë njerëz të cilët, gjatë okupimit fashist s'kishin marrë pjesë në LAÇ, ose kishin qenë kundër saj, nuk guxuan të kthe-hen fare në shtëpitë e veta. Madje edhe disa nga at që muarën pjesë në LAÇ nuk guxuan të kthehen në vatrat e tyre, shumë njerëz mbetën nëpër shpella e male, të ndjekur këmba-këmbës nga OZN-a.Në mesin e tyre ishin dy kategori njerëzish:- Patriotë të vërtetë, që gjatë gjithë luftës kishin ndejtur me pushkë në faqe në luftë kundër gdo të huaji që ia kishte mësyer ta robërojë këtë krahinë. Ata kishin simpati ndaj partizanëve shqiptare vendas dhe atyre të Shqipërisë, i mbanin dhe i ndih-monin ata, e shpeshherë bashkëluftonin, si p.sh. në kohën kur kapitulloi Italia, por nuk aktivizoheshin në rradhët e tyre, për shkak se nuk e shihnin me sy të mirë bashkëpunimin e komu¬nistëve shqiptare (nga Kosova e Shqipëria) me ata malazeze, të cilëve, nuk ua kishin besën fare, për shkak të përvojës së idhët nga e kamara, gjë që fatkeqësisht, shumë shpejt, u vërtetua se kishin pasur shumë të drejtë?!Të tillë, pothuajse ishin shumica e popullsisë së kësaj krahinë, e sidomos më të vjetrit që i kishin përjetuar vuajtjet e shtetit heg-jemonist të Karagjorgjeviqye.Këta njerëz, posa hyri "partia" - sig thotë populli, duke pare se gfarë torturash filloi të bëjë ajo mbi popullsinë shqiptare, dolen në mal dhe me pushkë në dorë e vazhduan rezistencën kundër pushtetit të "ri". - Në kategorinë e dytë të të arratisurve në mal, bënin pjesë një numër i vogel i atyre njerëzve që dikur kishin pasur pozita të lar-ta si: prefektë, nënprefektë, e detyra të tjera, sig ishin p.sh. Shemso Ferri, Sal Nikogi, Rizo Ferri, Shaban Begu-Rexhepagaj, Halim Prushi, Prekë Cali, etj.Por, në këtë kategori duhet t'i numrojmë edhe disa ekstrem-istë, që duke e shfrytëzuar situatën e krijuar dhe të nxitur nga okupatori italo-gjerman bënë disa krime në popullatën malazeze, duke u hakmarrë për vrasjet që i Idshin bërë ata në periudhat e mëparme në familjet dhe të afermit e tyre?! Të tillë ishin p.sh. Sokol S.

Dedushaj, Avdi S. Hasangjekaj, Pulec H. Ahmetaj, Selman F. Prelvukaj, Elez H. Balidemaj, Bekë H. Vugetaj, Rexhep B. Ahmetaj etj.Në pyetjen time: Pse ke vrarë njerëz? Sokol S. Dedushaj më përgjigjej: "Mi kishin vrarë malazezët dy vëllezën Xhemën e Zeqirin. Si mos t'i vras atëherë"?!Sokoli i pat kaluar shumë vjet në burg. Por, si thamë më lartë, në mal mbetën edhe ca nga ata njerëz që i kishin ndihmuar malazezët dhe partizanët vendas, si p.sh. Niman U. Hakaj, Rrusti i Semës-Mulliqi, etj. Por, pa marrë parasysh sa kush ishte fajtor, që të gjithë pushteti i shpalli pa të drejtë "ballistë". Them pa të drejtë se, në bazë të dokumenteve të kohës del se në këtë krahinë s'ka pasur Lëvizje Balliste. Këta s'ishin anëtarë të "Ballit Kombëtar".Pa mbaruar mirë lufta filloi gjahu në ta.Për t'i detyruar të tregojnë se ku strehoheshin ata, pra për t'i zbuluar se ku gjendeshin, OZN-a ua burgosi familjet e të afer¬mit e tyre, duke i maltretuar me metodat më shtazarake që i njeh historia. Kur e zbulonin vendin e tyre OZN-a mblidhte krejt banorët e fshatit më të afërm dhe familjet e tyre dhe e rrethonte atë vend në atë mënyrë që në mes të "ballistëve" dhe policisë ndodheshin fshatarët. Cka është edhe më tragjike dhe tejet jonjerëzore, i detyronin fëmijët e të rrethuarve të piskasin: "Babë mos më vraj, del se kam ardhë me të marrë në shpi". Shpesh, në këso rastesh, pësonin edhe fshatarët e pafajshëm, si p.sh. në Kamlem, në gusht të vitit 1946, kur u vra bujku Xhemë S. Ulaj, e u plagos Asllan B. Ahmetaj.Duke mos dashur t'i rrezikojnë, përkatësisht t'i vëjnë në rrezik familjet dhe të afermit e vet, të arratisurit bënin edhe vetëvrasje (p.sh. Shemsi Ferri në Koplik), ose u dorëzonin në "besë"!?Kështu duke i nxjerrë në "besë", në rrethana trishtuese, me qindra veta, OZN-a i vrau prrojeve e rrugëve, pa i dorëzuar fare në gjyq, e as bile pa i dhënë kush kujt llogari pse e si i vranë. Të shumtë janë ata që i vrau me doren e vet Mikail Bullatoviqi me shokë.Tradhtisht, pas shpine, duke i ulur lidhur për në Plavë i vranë Pulec H. Ahmetaj e Selman F. Prelvukaj dhe të tjerë. Apo i vranë posa i Udhnin si p.sh. Imer Currin, Met Rexhën e Zenel Mehmetin e Hotit. Pastaj: Ahmet, Bekë e Shaban Vucetajn, Niman Ukën-Hakaj, Azem Sema Mulaj, Halil H. Rexhepagaj, Juso Medynaj, Rexho Medynaj, Hasan Hoti, Prenk L. Shala, Islam Bali Nokshiqi, Hazir A. Celaj, Rrustem O. Ferri, Man A. Shabaj, Rrahim Hoti, Rrustem Cecunaj, Shaban Rexhepagaj, Ali Agaj, Mal Rexhepagaj, Halil Markishi, Imer M. Hasangjekaj, Man Z. Qosaj, Ibrahim Duci-Bacaj, Sali Jahë Musaj, Jup Bashaj, Rashid Kendaj, Ramë A. Lluka, Ahmet B. Kuci, Isa R. Medynaj, Ramë Mazi, Sahit Shahmanaj, Lac Maliq Sefa, Shaban Ibish Rugova, e të tjerë.Pasi e kuptuan se OZN-a s'ka besë, ca nga të arratisurit s'u dorëzonin pa rezistencë, gjersa vriteshin që të gjithë. Kështu ndodhi me vëllezërit: Mark e Shpend Vocërr Shala dhe Dedë, Nikë e Gjergj Gjon Vukli. Pastaj: Kolë Nikci, Gjekotë U. Nikci, Musë S. Hysenaj, Mehmet R. Hysenaj etj.Një pakicë e këtyre luftëtarëve arriti të emigrojë jashtë vendit, si p.sh. Avdi S. Hasangjekaj, bashkë me Demë Ali-Pozharin. Disa nga ata e gjetën vdekjen edhe nga ortegjet e borës, duke kërkuar stiehim përpara ndjekjeve të OZN-ës, sic ndodhi

rasti me Mustafë H. Gjonbalaj dhe shokët e tij në Niqinat të Rugovës. Në Rugovë i likuiduan edhe Imer Maliqin-Bucaj e Sokol I. Shabaj...Por pati edhe të tillë që u dorëzuan, dualën në gjyq e me pro-cese të montuara u dënuan me vdekje (Hasan Isufi-Kukaj, Arrnaut Rama, Malush Bajrami e Haxhi S. Novaj, Shaban A. Haxhaj, Emrush Lluka e të tjerë), apo u dënuan me 10-20 vjet burg:"A po qe ky ta ka vra burrin - i pyeste gjykatësi shkinat, në gjyq. Kuptohet se ato u përgjigjeshin "po", edhepse s'ishte ash¬tu, se unë e dijsha ken kam vrarë, kështu me ngarkuan me shum të pabame" - më thoshte Elez Hyseni-Balidemaj, që i vuajti plot 20 vjet burg.Në këtë mënyrë, me fakte e pa takte, u dënuan dhe i mbajtën nga shumë vjet burg edhe: Naso S. Hysenaj, Mujë A Mustafaliaj, Sharo I. Mujaj, Shaqir Z. Bucaj, Zymer I. Bucaj, Ukë D. Mekuli, Mehmet Mustafa, Zymer Haxhia dhe Zeqir Bajrami-Kukaj, Shaban S. Gjonbalaj, Zenel Mehmeti Ahmetaj, Sali H. Nikoci, Halil T. Hasangjekaj, Rrustem S. Rugova, Idriz S. Geliqi, Adem R. Hakaj, Hilmi Ferri, Huso Sh. Rexhepagaj, Sali Zh. Tahiraj, Ali F. Smajlaj, Ramë F. Smajlaj, Cenë A. Gjelaj, Halil U. Novaj, Smajl H. Shabaj,Idriz B. Gjelaj, Shaban U. Shabaj, Lekë P. Lekaj, Haxhi Meta-Martini, Sadik R. Ahmetaj, Sherif M. Ahmetaj, Imer A. Ahmetaj, Hako Rexhepagaj, Juso H. Koja, Hamo Omeragaj, Sejd B. Radonciqi, Lui F. Kuci, Halit A. Mulaj, Adem Sh. Gjonbalaj, Adem Shabani-Leshnaja, Selim S. Lluka, Abedin Haxhimusaj, Braho Sharkinaj, Ibish C. Rugova, Hasan D. Hoti...Kështu që nga dita e "clirimit" e deri më 1948, OZN-a i vrau dhe i likuidoi me qindra veta. "Në një listë që qarkullonte në vitet e 60-ta në qarqet revolucionare të Kosovës del se kah fundi i luftës, kryesisht brigadat jugosllave dhe OZN-a i kanë vrarë rreth 47.300 shqiptare (...) në Plavë e në Guci 800 ... (kur përmenden qytetet mendohet edhe në rrethin e tyre)". (7).Titoisti i përbetuar, Mustafa Memiqi, thotë se janë vrarë gjith¬sej 7 veta?! Duhet pyetur këtë anëtar të atëhershëm të Qeverisë malazeze se a mos janë këta 7 veta që i di vetëm ai? Ndërsa për 793 të tjerë që i kanë vrarë shokët e tij, si duket, ky s'ka marrë vesh, ose s'ka pasur kohë t'i numrojë se ka qenë i zënë me punë të "Qeverisë popullore" dhe gjyqit...Ndaj këtij populli të pambrojtur u bë edhe një diskriminim tjetër: Të gjithë partizanët që u kthyen nga brigadat NG të Shqipërisë u paraqitën në Komandën e vendit në Guci ose Plavë, ku i dorëzonin edhe vërtetimet që i sollen me vete në të cilat ishte e shënuar koha e pjesëmarrjes së tyre në LNG- Që të gjithë këta të rinj pastaj, pa të drejtë, Dobrashin Gjuricanini, i dërgoi në shërbimin ushtarak me nga 2-3 vjet, me arsyetim se: "S'dijmë ku na kanë humbur vërtetimet tuaja?! Kush kundërshtonte e dërgonin në burg dhe me procese të montuara e dënonin, duke e shpallur madje kriminel të luftës?!E gjithë kjo bëhej me paramendim të caktuar:- Të mbetet sa më i vogel numri i pjesëmarrësve në LNG nga kjo krahinë.- Të mos gëzojnë farë beneficonesh të mundshme si pjesë-marrës të luftës më vonë.- Të thyhen moralisht e psikikisht ata, që me vullnet të madh dualën partizane, u kthyen ngadhnjimytarë nga lufta por, fatke¬qësisht, të zhgënjyer thellë.

Vlen të përmendet se të gjtihë këta ish partizane, në vitet e shtatëdhjeta i sollen përsëri nga Shqipëria vërtetimet për pjesë-marrje në LNC, por shteti Jugosllav, shumicës prej tyre, nuk ua pranoi stazhin e luftës për pension, me motivacion se e kanë kry-er shërbimin ushtarak pas clirimit?!Krahas krimeve gjatë aksionit "për spastrimin e vendit nga bandat balliste", organet e "Pushtetit popullor" e zbatonin edhe aksionin e rekuizimit (otkupit) që, po ashtu, përcillej me mjete represive gfarë dinin ata.Kishte raste kur me fshesë ua fshinin hambarin e drithit njerëzve, duke i lënë familjet shumanëtarëshe në pikë të dimrit pa fije buke. Mandej ua merrnin lopen, apo dhinë e vetme, duke i lënë pa qumësht me dhjetra fëmijë të vegjël etj. Dhe me plot të drejtë mund të themi se rekuizimi ishte shndërruar në plackit-je të hapur të popullsisë."Për jo plot 6 ditë u konfiskuan dhe u rekuizuan në Plavë përm¬bi 35000 kg. misër dhe u kalua në rrethin e Andrievicës". Dihet se shumë familje që patën ikur në prag të "clirimit" në Shqipëri nuk patën besim të kthehen më në vend të vet. "Pushteti popullor" në shtëpitë e tyre i vendosi kolonistët malazeze, të cilët do t'i zënë innstitucionet politike, administrative dhe kulturore në komunë.Sjellja e kolonistëve të rinj dhe kthimi i atyre të vjetërve (që patën shkuar gjatë luftës) filloi kah fundi i vitit 1944 dhe fillimi i vitit 1945. Ardhja e tyre shkaktoi në popullsinë shqiptare pakë-naqësi, sepse tashme ishte e qartë se po përsëriten padrejtësitë e paraluftës.Kolonistët i zaptuan edhe ato toka të shqiptarëve të cilët para luftës nga terrori i Karagjorgjeviqve patën emigruar në Shqipëri e kur u kthyen pas luftës s'mundën ta rikthejnë token e vet?! Këso rastesh pati sidomos në Martinaj, Gërgar e gjetiuü Si kolonistët, ashtu edhe banorët sllavë të fshatrave për rreth Plavës u vërsulën nëpër shtëpitë e shqiptarëve "në kërkimin dhe gjet-jen e pasurisë së dëmtuar nga lufta"! Edhe nëse vete e kishin shitur në treg ndonjë bagëti apo gjësend tjetër, tani ia merrnin shqiptarit duke e akuzuar se ia ka plackitur për gka edhe e dënonin me burg. Dmth. bëhej dislaiminimi i shqiptarëve në cdo pikëpamje."... Ka ndodhur që në Plavë të hyjnë me kolona burra dhe gra, nga pjesa e djegur e ish rrethit të Andrievicës, të cilët Uogaritnin se njësitë partizane dhe pushteti i përkohshëm popullor, në shen-jë hakmarrjeje (...) do t'u lejojnë t'ua marrin drithin e bagëtinë..." Malfretime dhe malverzime të mëdha u kryen edhe gjatë kolek-tivizimit të vendit. Pothuajse pjesa më e madhe e fondit të bagë-tive u shkatërrua, por edhe mbarë ekonomia fshatare, e cila edhe ashtu kishte qenë e prapambetur.Në këtë kohë ia behu edhe një e keqe tjetër, Rezoluta e Informbyrosë (më 1948), kur të gjithë ish pjesëmarrësit e LAÇ u shpallën stalinistë dhe kush nuk arriti të emigrojë në Shqipëri, sig bëri p.sh. Sylë B. Ahmetaj, u dërguan me vjet të tëra në kampin famkeq të Goli Otokut. Kjo i ndodhi ushtarakut Rexhep Gali-Balidemaj, që u burgos në Zagreb ku ishte në shërbim, pastaj Omer Rexhepagajt, e shumë të tjerëve. Pas prishjes së marrëdhënieve Jugosllavo-Shqiptare (pas Rezolutës së Byrosë Informative), kur sllavo-komunistët e riven-dosën përësri murin e Berlinit përmes

Shqipërisë, këtu u vunë në lëvizje sërish getat kagake, përbërë nga ata patriotë të kësaj lcrahine, të cilët nuk iu dorëzuan okupatorit të ri getniko-komu-nist Jugosllav, por edhe ata që ikën në Shqipëri pas kësaj rezo-lute (1948) e më pare me të vermin qëllim që ta bindin popullin që të mos i dorëzohet pushtuesit, të mos i mashtrojë doktrina e UDB-ës (ish OZN-ës) që për moto kishte parollen romake: "përgaj e sundo", dmth. të mos spiunojnë njëri-tjetrin, të mos vriten në mes veti, të mos pranojnë të shkojnë si diverzantë në Shqipëri -veprime këto tejet të poshtra që i organizonte UDB-a pas vitit 1948.Pastaj, të mos hyjnë në kooperativat fshatare, përmes të cilave bëhej plagkitja e pasurisë popullore nga ana e pushtetmbajtësve (psh. i vetmi kolonist malazez që gjendej ende në Vuthaj, në atë kohë - Raj Gariqi, ishte drejtor i kooperativës së fshatit, pa asnjë ditë shkollë?!) dhe të punojnë në shlratërrimin e tyre, të mos lejo¬jnë mbylljen e shkollave shqipe në Mal të Zi) dhe të kërkojnë rihapjen e atyre që ishin mbyllur, të organizojnë shkollimin masiv të shqiptarëve, të mos lejojnë shpërnguljen e tyre nga kjo laahinë, e sidomos atë në Turqi, e shumë e shumë gjëra të tjera.Këta lajmëtarë të lirisë, gjenin strehim dhe përkrahje te pjesa më madhe e popullsisë së kësaj krahinë. Strehim të sigurtë gjenin në gdo kohë, sidomos në shtëpinë e patriotit 60 vjegar: QUG (Jahë) TAHIRTT, Dedushaj.Çungu kishte një traditë të lavdishme për mbajtjen e kagakëve që nga Jugosllavia e pare, dhe Lufta II Botërore. Organizonte tubimin e informatave, gazetave dhe kontaktet midis person-aliteteve të lëvizjes. Njëherësh i zbatonte me përpikëri këshillat e musafirëve të vet të shpeshtë. Ishte njëri ndër fshatarët e rral-lë që kurrë nuk u bë anëtar i kooperativës dhe shpeshherë u angazhua për shkatërrirnin e saj, për gka edhe ia përjashtuan nga PKJ nipat, pjesëmarrës të LAC, Isufin, Ibrën dhe Brahimin.Në forma të ndyshme, por shumë të sigurta, Qugu i prite dhe i përcjellte këta lajmëtarë të lirisë, që sic thotë në një rast Dr. Mark Krasniqi: ishin opozita në mal, duke shtrirë e zgjeruar rrjetin e jataqeve të tyre. Më 18 korrik të vitit 1951, veterani kagak i këtyre anëve, Haxhi Meta (Martini) Prelvukaj, i shoqëruar nga Brahim Prelvukaj dhe Rexhep H. Balidemaj, në afërsi të tëban-it të tij, e vrasin policin jugosllav, Nikoliq Millan, (me qëllim po ia përmendim emrin, ngase propaganda jugosllave këtë vrasje e eek në të gjitha "librat e veta të bardha e të verdha" me pretekst që shqiptarët t'i paraqesë si krirninelë në faqe të botës, duke mos thënë asgjë se në g'mënyrë mizore u hakmuar UDB-a për vras¬jen e tij?!)Lidhur me këtë ngjarje, Brahim Smajli Prelvukaj më deklaroi në Tiranë më 25 maj 1971, sa vijon: "Dy ditë ishim asaj here të strehuar në Gerrlë (prrue) në fund të livadhit të Cugut. Mëngjezin e tretë, isha në roje, e shokët flinin. Pa pritmas, nga kagubat dolen me pushkë në dorë dy policë dhe në pyetjen kush je ti aty, nuk u hamenda fare, sepse nuk kisha rrugëdalje tjetër, por të shtijë me automat kundër tyre, njëri prej policëve u vra kurse tjetri iku, në drejtim të tëbanit të Cugut që s'ishte larg. Mujta me vra edhe atë, por s'ishim ardhë me vra njerëz"?!Ndërkaq, polici që shpëtoi, tregon më vonë: "Ishim në roje vro-jtuese të zakonshme, por me të vermen detyrë që ta mbajmë nën vrojtje të përhershme stanin

dhe lëvizjet e Çugut me familje. Atë mëngjez Cugu, i cili, si duket, na kishte hetuar, ra në fund të livadhit, e pastaj shkoi në drejtim të fshatit. Millani më tha se në Gerrlë është dikush, dhe u nis në atë drejtim për të pare pse ishte Cugu më pare aty? Unë kundërshtova, por isha i detyru-ar t'i shkoj pas, mbasi ai ishte eprori im, dhe kështu ramë në kagakë"! Pas kësaj ngjarje, brenda një kohe të shkurtër nga të kater anët, vërshon ushtria dhe policia duke i rrethuar tëbanet e Dedushajve. UDB-a Rankoviqiane i lidhi të gjithë burrat që ndod¬heshin në Stanishte.Që nga ajo ditë, autori i këtyre rreshtave, në moshën 3 vjecare, e mësoi fjalën sllave: "NE BOJ SE" (mos u friko) të cilën e shqip-tonin ata policë të mallkuar e gjakatarë gjatë bastisjes derisa unë qaja me dënesë, i shtrënguar fort për prehërin e nënës. E mbaj në mend, si sot, kur e muarën tejen e re mbi bulerë dhe i lidhën babain dhe mixhën - Isufin.Mbeta duke qarë dhe duke thirur: "O babë"!!Duke ecur rrugës, policia dhe të arrestuarit e takojnë Gugun, i cili, posa i kishte dëgjuar të shtënat, ishte nisur në drejtim të stanit, duke e parandierë se digka kishte ndodhur. E lidhin edhe atë dhe të gjithë i dërgojnë në stacionin e policisë, në Vuthaj. "E merrshim me mend se gka po u përgatitet - më thoshte kolegu i Isufit, mësuesi Isa E. Ulaj, në Tiranë, në maj të vitit 1971, pasi Isufit ia hoqën qesën (kuletën) dhe sahatin me qystek. Ndërsa Gugut, pa e pyetur asgjë, në prezeneën e shumë fshatarëve që na kishin tubuar aty, komandanti i policisë - Drago Vugeliq nga Drezovica, ia shtërngoi duert me tel aq fortë sa filloi t'i rrjedhi gjak nga lëkura. Atëherë Cugu i tha: "Kështu nuk bajnë burrat, po nxirre alltinë e vramë he të p... në ta"!! Ndërsa Dragu iu përgjegj: "Bice vremena i za to (do të ketë kohë edhe për atë)"!?"Pasi i liruan të tjerët, mua dhe Ibrën, kur praroi dielli, të lid¬hur së bashku, na nisën për në Guci - thotë Brahim Ç Dedushaj. Kur ramë te Kërshi i Qosë, na u urdhnua të ndalemi, tue e kqyr sahatin. Pasi pushuen të shtënat në Tshtrejtë na Muen përsëri. Kur na dërguen në policinë e Gucisë na thanë: "Çugu e Isufi deshtën të ikin, por i vrau ushtria"?! U habitëm pse nuk na vranë edhe neve?! Shifej se gdo gjë ishte e përgaütur që më pare. Në kohën e caktuem kur Çugu e Isufi duhej "t'ikin" ata na ndalën në rrugë derisa i rahatuen"?!Pra në të njëjtën ditë, kur u vra polici, rrugës për në Guci, në vendin e quajtur Tshtrejtë, me qindra predha nga automatikët u hodhën mbi trupin e njomë e të pafajshëm të mësuesit të pare për zhdukjen e analfabetizmit në Vuthaj dhe ish korrierit parti¬zan në Brigaden e 25 shqiptare, që muar pjesë në luftërat për-fundimtare kundër fashizmit deri në Vishegrad - ISUF Zymerit, DEDUSHAJ dhe axhës së tij 60 vjegar, ÇUG TAHIRTT.Të dy këta i varrosën në një gropë, të cilën pastaj e rrafshuan përtokë dhe nuk dihej se ku janë varrosur fare.Çka do të thotë se jo vetëm që ua moren jetën, por edhe vdek-jen, duke ua marrë kështu edhe të drejtën për të pasur, së paku një varr!?Kushërinjtë e të vrarëve, Ibra dhe Brahimi, i kaluan nga disa vjet në Goli Otok, ku Ibra, posa doli nga burgu vdiq.

Mbarë familja Dedushaj u lecit. Ky izolim i saj vazhdoi deri në kohën e rënies së Rankoviqit. "Isufin e Çugu - me thoshte në shtator të vitit 1990, në N.Y. (SHBA) bashkëpunëtori dhe miku i mirë i Isyfit - Syl B. Ahmetaj - i vrau UDB-a, vetëm se ishin patriotë"!!Pra cetniko-komunistët jugosllave vepruan sipas shembullit të Hitlerit: për një serb të vrarë i vranë 4 shqiptare të pafajshëm. Them të pafajshëm, sepse dy prej tyre janë pushkatuar pa u qitur fare në gjyq, dhe pa u vërtetuar fajsia e tyre, ndërsa dy të tjerë asnjëherë s'e kanë pranuar fajsinë e vet. Këtë akt gjenocidi fashist, hegjemonistët serbo-malazezë e kryen për dy qëllime:-Për ta shfryrë edhe njëherë mllefin e vet shovenist mbi shqiptarët dhe për t'i frikësuar patriotët e tjerë që të mos t'u ofrojnë stehim kagakëve vendas, gjë që s'ia arritën qëllimit fare, sepse lëvizja kacake vazhdoi dhe u zhvülua edhe më tepër gjatë viteve të 50-ta dhe 60-ta të shek. XX. Këtë e konfirmon më së miri bur-gosja e herpashershme e jatakëve të tyre: Sali R. Ahmetaj, Avdi R. Rugova, Brahim H. Hasangjekaj, Zymer B. Prelvukaj, Binak A. Brucaj, etj.Pastaj vdekja misterioze e kaçakut trim, Cuf Sokoli Gjonbalaj dhe vrasja e Rrustem Thaçit, si dhe burgosja dhe vdekja në burg e Hasan H. Selimaj, dhe Imer I. Thaçit etj.Rast identik pikërisht si ato që ndodhnin në Mbretërinë e Karagjorgjeviqëve është edhe vrasja e Zymer Haxhisë-Kukaj, të cilin, pasi i vuajti 12-13 vjet burg në Goli Otok, e nxorrën nga shtëpia dhe e qitën afër kufirit ku edhe e vranë gjoja se ka dashur të ikë në Shqipëri!?Edhe atë e gjuajtën në një gropë, aty ku e vranë, pa e lënë familjen as ta shohë e lere më ta varrosin, përkundrazi e lecitën. Kur UDB-a e ndërmuarr aksionin famkeq për mbledhjen e armëve në Kosovë, te shqiptarët që mbetën nën Mal të Zi u ndër¬muarr një aksion tjetër, ai i mbylljes së shkollave shqipe. Për 3-

Viktima të terrorit të UDB-ës Rankoviqiane: ÇUG (Jahë) T. dhe ISUF Z. DEDUSHAJ

4 vjet me rradhë s'punoi asnjë shkollë shqipe në këtë krahinë, përvec asaj katërklasëshe në Vuthaj, që është për t'u cuditur se si mbet edhe ajo pa u mbyllur?!Me mbylljen e shkollave shqipe një pjesë e mirë e mësuesve u detyrua të emigrojë

në Shqipëri, ose ra në burg sig ndodhi rasti me mësuesin e pare shqiptar nga kjo trevë - Isuf S. Balidemaj, që s'e dinte pse i kaloi 2-3 vjet në Goli Otok. Bashkë me Isufin, kishte edhe të burgosur të tjerë nga kjo trevë.Një pjesë e madhe e rinisë u detyrua ta kalojë kufirin për ta vazhduar shkollimin në Shqipëri - ku janë edhe sot?Shqiptarët e kësaj krahinë kurrë s'do t'i harrojnë torturat e UDB-ashëve - Petar Gjokiq, Gjoko Gerbiq, Drago Vuçeliq, Mirko Drobnjak, Radoman Serdanoviq, Vojo Maziq, Millan Stevoviq, etj.Në mesin e verës të vitit 1954, Mirko Drobnjak e rrethoi Stanishtën (bunin) e Qafës së Vizitorit - bjeshkë e Marunajve dhe tërë natën s'pushoi shtënia me automatikë dhe hedhja e bom-bave. U tmerruan gratë e fëmijët, ndërsa bagëtia merrnin malin. Të nesërmën i tuboi të gjithë njerëzit që kishin qëlluar aty, krye¬sisht, gra e pleq dhe i maltretonte si dinte zi e më zi, duke i pyetur se a keni dëgjuar gjë natën? Ata që pohonin, i mundonte duke i pyetur se kush ka shtirë me arme? E ata që mohonin, i mundonte se pse po gënjenjë?! Dhe më në fund të gjithë i urdhëroi që ta lëshqjnë sa më pare bjeshkën dhe të bijnë në fshat, në pikë të verës me bagëti! Kurse për të arsyetuar aksionin e vet fashist mbi popullatën e pambrqjtur, e burgosi fshatarin Lan C. Hasangjekaj. Për të dënuar të njëjtin publikisht, e tuboi krejt fshatin dhe kërkoi nga të gjithë që ta ngrisin doren për ta dënuar e lecitur nga fshati. Madje u kërcnua deri në atë masë sa që u tha fshatarëve se nëse dikush ia qet emrin fëmijës Lan do ta vrasë në vend!?Me gjithë kërcnimet e torturat, Drobnjaku nuk arriti t'i frikë-sojë të gjithë që ta ngrisin doren. Bujku Shaban S. Hasangjekaj dhe intelektualët e fshaüt Rexhep Gali e Isuf Syla-Balidemaj, madje votuan kundër kërkesave të UDB-ashit: Këta dy të fundit që votuan kundër Drobnjaku s'vonoi e i dërgoi në Goli Otokun famkeq edhepse Lanin, pas torturave shtazarake, gjatë hetue-sisë e liroi gjyqi si të pafajshëm.Fshatarët më të pasur, por edhe të nderëshm nuk i lejonin të dalin me bagëti në bjeshkë, gjoja si të papërshtatshëm e të pasig-urtë për të iu afruar kufiritMe nga 1-200 kokrra dele e disa krerë lopë i lenin të silleshin nëpër fshat tërë veren, vetëm e vetëm t'i ligin shpirtërisht e t'i bëjnë vegla të vetat...Gjithë kjo diktaturë e ashpër partiake, policore dhe ushtarake e kishte vetëm një qëllim: që shqiptarëve të ua bënte jetën e padu-rueshme e t'i shpërgulte nga kjo krahinë. Ky është konkludim më se i vërtetë, sepse dihet se vete shefi i UDB-ës Jugosllave, Aleksandër Rankoviqi ishte udhëheqës i komisionit për shpërn-guljen e shqiptarëve për në Turqi dhe atë madje që nga viti 1951 edhepse, zyrtarisht, figuron se komisioni është formuar më 16 mars 1953. Prej atëherë, kur Tito e nënshkroi "Marrëveshjen Xhentëlmene" me Turqinë që s'ishte gjë tjetër vetëm se vazhdi-mi i Konventës Turko-Jugosllave e vitit 1938 për shpërnguljen e mijëra shqiptarëve në shkretirat e Anadollit. E gjithë kjo u bë sipas Elaboratit famkeq të racistit - Vasa Cubrilloviq, aksion ky i studiuar dhe i montuar me kujdes për pastrimin e Jugosllavisë nga "një element i padëshiruar e i rrezikshëm për të" - mendo-het në shqiptare!? Burgosjet, mbytjet në burg, maltretimet, thirrja e njerëzve në polici në pikë të natës, keqpërdorimet e pozitës, torturat dhe shantazhet s'kishin të ndalur.

Një malësore burrëreshë, gjatë punës sime në terren, më rrëfente: "Burrin ma kishin burgosur, kisha mbetur me 4-5 fëmi¬jë të vegjël, për gazep. Isha e re. Nji mbramje më zuri vonja n'oborr tue pjek do pekmez, se s'kisha me gka ua epi fëmijëve bukën. Fëmijtë mi kishte zanë gjumi nëpër oborr. Pa prit e pa kujtue prej mas shpinës më kapi nji udbash-spiun i cili duel nga kollomoqi. "Mos ba zhurmë-më tha, kam ardhë të flasim se a don me ta lëshue burrin nga burgu"! Unë isha e fuqishme, i dola nga dora dhe me përziesen tanë pekmez të vale (të nxehtë me qindra gradë celsius - RD.) ia mëshova shpinës. Ishte në këmishë të bardhë-përllonit. Gjëmoi dhimbshëm dhe u fut në kollomoq. Për disa muej s'ashtë pa ma në katund ... ?!"Të gjitha këto që u përmenden më lartë, ndikuan që një pjesë e njerëzve t'i lëshqjnë vatrat e veta e të ikin me gjithë familjen e tyre në Shqipëri si psh: Din S. Ulaj, e shoqja e Sherif Delisë (Raza), Dedushaj, e cila iku me 5 fëmijë (më i vogli 2 yjeg), pasi i vdiq burri nga pasojat e rrahjes dhe të torturave të UDB-ës por edhe në Turqi si psh.: Meko Rexha, Hasangjekaj, apo në Rrafsh të Dukagjinit: Zenel M. Ahmetaj, Man A. Dedushaj, Smajl e Islam B. Haxhaj, Qerim A. Vugetaj e shumë të tjerë.Nga presionet gjithëfarësh të partisë, UDB-ës dhe të ushtrisë, vatrat e veta shekullore u detyruan t'i lëshqjnë edhe mbarë fshatarët e tri fshatrave shqiptare, fshatrave kreshnike Arzhanicë, Pepaj dhe Nokshiq, popullsia e të cilave u vendos kryesisht në Rrafshin e Dukagjinit, por edhe më larg. Në vitet e 60-ta, e sidomos pas Plenumit IV të Brioneve, pas rënies së A. Rankoviqit (1966) në këtë krahinë u rihapën shkol-lat shqipe, e në Hot e Vishnjevë u hapën për herë të pare (që deri diku është merite edhe e kryetarit të atëhershëm të komunës -Hasan M. Vuçetaj). Kah fundi i viteve të shtatëdhjeta u hap edhe gjimnazi në gjuhën shqipe në Plavë dhe kështu u krijuan deri diku mundësitë që edhe ky popull i shumëvuajtur ta marrë rrugën e civilizimit dhe përparimit, rrugën e shkollimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare.Me dhjetra e qindra të rinj, të etshëm për dije e shkollim ua mësyn shkollave të mesme në Pejë, në Gjakovë, në Prishtinë, në Mitrovicë e në Prizren. Në sajë të ndihmës dhe përkrahjes vëllazërore që treguan popullsia dhe profesorët e këtyre qyteteve dhe të mbarë Kosovës (populli i kësaj ane kurë s'do ta harrojë ndihmën e prof. Sali Lika, Mehmet Mulliqi e shumë të tjerëve nga Peja) pothuajse të gjithë nxënësit e kësaj treve anitën t'i krye-jnë këto shkolla dhe fakultetet më të ndryshme në Univerzitetin e Kosovës. Me dhjetra sish u promovuan edhe doktorë të shken-cave të ndryshme që i kontribuan me të madhe zhvillimit të shkencës, ekonomisë, shëndetësisë dhe arsimit e kulturës kosovare si p.sh. Rexhep Qosja, Sherif Kuka, Ibrahim e Ali M. Ahmetaj, Isuf Dedushaj, Hahl Ahmetaj, Zyvdi Kandiqi, Jashar Rexhepagaj, Abedin Ferri e shumë e shumë të tjerë.Këta intelektualë të shumtë, të profileve të ndryshme, edhep¬se s'patën mundësi të inkuadrohen e të kthehen të jetojnë në vendlindje, prapëseprapë mbetën të lidhur me këtë Icrahinë e për këtë la-ahinë si mishi me koeken.Të shumta janë mbledhjet dhe tubimet e ndryshme ku këta ishin shumë aktivë, kërkonin që të emërtohen e dënohen xhe-latët e UDB-ës Rankoviqiane, që kishin bërë krime në kohën e vet në këto anë, të ndalohet regjistrimi i fëmijëve shqiptare me prapashtesën - VIQ, dmth. të ndalohet ckombëtarizimi i tyre, të hapet gjimnazi në Plavë, të ndërpritet diskriminimi i shqiptarëve me rastin e punësimit në të gjitha

nivelet në mënyrë që edhe ata të zënë punë sipas përqindjes që u takon dhe sipas strukturës kombëtare të popullsisë. Të ndërpritet plackitja e begative natyrore të kësaj krahinë (sidomos e pyjeve) dhe të nxitet zhvillimi ekonomik i saj, etj.Posa u lejua përdorimi i flamurit kombëtar shqiptar nga organet federative, të njëjün e solli dhe e shpaloi edhe në këto gryka inteligjenca e re vendase, e udhëhequr nga "Pipthi i Adem Demaçit" siç e quan Xhafer Shatri, Binak Ulajn.Binaku u dënua në vitin 1974 në Prishtinë me 5 vjet burg?! Por UDB-a posrankoviqiane e zbuloi patentin e ri si ta pengo-jë këtë shkollim dhe ngritje të hovshme të shqiptarëve:Duke filluar që nga viti 1968 e nxiti shpërnguljen e tyre jashtë Jugosllavisë, në fillim, në shtetet e Evropës Perëndimore e pastaj përmes kanaleve të ndryshme e sidomos përmes "kanalit të Mexikos", në SHBA, i cili fatkeqësisht u ndihmua edhe nga disa shqiptare. Fëmijëve 14-15 vjecarë, por edhe atyre të rritur, duke mos u krijuar kurrfarë mundësie për punësim dhe perspektive për jetën në këtë krahinë, ua lëshonin pasaportat dhe i përcjellnin në rrugë të paktnim, një pjesë e mirë e të cilëve ngeli përgjithmonë në tokat e huaja, ose u kthye e po kthehet në atdhe në arkivole. Këtë punë të ndyrë organet e pushtetit në Mal të Zi e bënin me paramendime të caktuara.-Të ndalin hovin e shkollimit dhe të ngritjes së shqiptarëve të kësaj ane, duke u bazuar në thënien fashizoide se: "Shqiptar i mirë, apo i ndershëm është vetëm shqiptari i pashkolluar"?! Por mbi të gjitha, qëllim kryesor kishin dhe kanë pastrimin e këtyre viseve nga elementi shqiptar. Gjë që, fatkeqësisht, ia arritën mjaft qëllimit.Sot nëpër vendbanimet e kësaj krahinë kanë mbetur fare pak të rinj. Ka vetëm pleq e plaka. Shkollat shqipe në Vuthaj, Guci, Marünaj e Vishnjevë janë para mbylljes, nga mungesa e nxënësve. Në Vuthaj, fshat me 200 shtëpi, në vitin 1990/91 kishte vetëm 18 nxënës!!Ndërsa shkolla shqipe në Hot është me dyer të mbyllura që nga viti shkollor 1989/90, sepse nga 60-70 shtëpi sa i kishte Hoti dikur, tani kanë mbetur vetëm 10 sosh.Pra lirisht mund të thuhet se atë që nuk e arriti dot Avro Cemi (Cemoviqi) me vrasjen masive të banorëve të kësaj louhine, atë e bëri UDB-a me anë të pasaportave vrastare.Lidhur me shpërnguljet nga kjo krahinë Dom Ukëgjini - prift në kishën e Dolit në një rast shtonte:"... nga ky lokalitet prej vitit 1912 janë shpërngulur 14000 shqiptare. Ata kanë shkuar në Turqi, pjesën qendrore të Shqipërisë, kurse viteve të 60-ta dhe atyre të fundit në SHBA Në SHBA është edhe numri më i madh i tyre, i cili dita-ditës po shkon drejt humbjes së gjuhës, traditës dhe kulturës, drejt asirnilimit (...) Isha në kishë dhe u dëshpro-va shumë kur pashë se mësuesi u ligjëronte fëmijëve në gjuhën angleze..." 

 Viti 1981, kur në Prishünë dhe në tërë Kosovën u bënë demon-stratat revolucionare të studentëve dhe të masës së gjerë popullore, shënon fillimin, e më vonë, edhe kulmin e ndjekjes së shqiptarëve edhe në këtë krahinë. Menjëherë pas demonstratave të atij viti e nisën lojën me flamurin tonë kombëtar, derisa e ndalu-an krejtësisht përdorimin e tij?!Në prill të vitit 1983, i burgosën dhjetra nxënës të gjimnazit të Plavës, nga Vuthajt, Hoti, Jasenica e Martinajt, me motivacion se gjoja, të indoktrinuar nga ish arsimtarja e tyre, Ajshe R. Gjonbalaj (të cilën e patën pushuar vjet më pare nga puna në shkollën e Gucisë, e që u dënua më vonë në Prishünë me 13 vjet burg, bashkë me të vëllanë - Beqirin) deshën ta ngrisin flamurin tani veg të ndaluar shqiptar për festën e 1 Majit në Vuthaj. Se gjoja te ta u gjet lista e spiunëve shqiptare dhe udhëheqësve komunalë që është dashur t'i likuidojnë me atentat për shkak të ndalimit të këtij flamuri, etj.Të gjithë këta fëmijë të mitur i dënuan me burg të rëndë: Sadri Ahmetajn, 5 vjet e gjashtë muaj, Naim Selimajn 5 vjet, Tahir S. Prelvukajn 4,5 vjet, Burim U. Ahmetajn e Sadri Xh. Mehajn nga 3 vjet dhe Musa Selimajn 2 vjet. E burgosën dhe e dënuan me 5 vjet burg edhe profesorin Demë B. Ulaj, të cilin, posa e kreu burgun, e dërguan ushtar për ta burgosur përsëri pasi të kthehet nga ushtria. Kësaj here bashkë me dy vëllezërit e tjerë.Vëllezërit e Demës, Hasanin e Naserin, pasiqë ua shkatërru-an shëndetin i lirojnë, ndërsa Demën e shpallin "fajtor" dhe e dënojnë me 6 vjet burg?Duhet theksuar se sundimi i gjatë, më se 80 yjegar i serbo-malazezëve, e sidomos futja e termit "mysliman" si komb (1971) ka ndikuar shumë në dezorientirnin dhe

hutimin e një pjese të popullsisë së kësaj krahinë, sidomos të asaj pjese që e ka hum-bur gjuhën amtare - shqipen nëpërmes martesave me femrat sllave! Ata në shkollë e kanë mësuar vetëm historinë malazeze, e nga pleqtë e dijnë se janë me origjinë shqiptare - gka u tregon edhe plisi që e mbajnë ende në kokë, por edhe shumë fjalë shqipe që i përdorin në të folmen e përditshme, bashkë me ato turke e sllave, si p.sh. puna e mbarë, mbarë pa?, për të mirë, të baftë mirë, katun (bune, stanishte), struga (shtruga), balega (balgë, bagël), hira (hirra), shulina (shëllina), bardoka (bardhoke), bar-rlla (kapele e bërë nga lëkura e delës), balja (balusha - emër dele, lopë, etj), balosh (qenit, kalit etj.), vra? (kal i zi), balast (ka ose dhi me shenjë në ballë) etj. Kështu që deri në janar të vitit 1989 s'dinin kah t'ia mbajnë, deri sa "mitingashët" e Millosheviqit ia mësyen Plavës me parul-la: "Musliman-i, dosli su vam cmi dani"! (Myslimanë, u kanë ardhur ditë të zeza). Atëherë u bashkuan me vëllezërit e vet të gjakut - shqiptarët dhe iu kundërvunë sulmit të getnikëve. Tërë ditën kordonet e policië mezi e shpëtuan përsëritjen e Luftës së Nokshiqit. Ishte ky, sic e quajtën më vonë "Mitingu i mosunitetit" i 25 janarit 1989. Kur Plava, sikurse edhe Lublana më vonë, nuk lejoi të xhbyryleken Millosheviqët në të. Propaganda serbo-madhe u mundua t'i shpallë fajtorë vetëm "myslimanët" duke thënë se shqiptarët kanë marrë pjesë me pakicë, 7, 11 etj. Kur s'i piu ujë ajo ndasi e shqiptarëve në "myslimanë" e "shqiptare", filloi t'i kërkojë organizatorët, duke i shpallur të gjithë shqip¬tarët irredentistë, pa marrë parasysh se gfarë gjuhe flasin!?Udhëheqësit e rinj të "Revolucionit antibyrokratik" në krye me getniko-komunistët Bullatoviq, të ndërsyer nga kryegetniku Millosheviq, përgatitën plane monstruoze për t'ia "rikthyer" Malit të Zi e Jugosllavisë këtë krahinë të përfshirë nga "irredentizmi" - sig thonin ata...Së pari i ndërruan të gjitha kuadrot udhëheqëse shqiptare-myslimane, duke i zëvendësuar me ato serbo-malazeze.Krahas diferencimit të thuktë natë e ditë UDB-a kërkonte me këmbëngulje organizatorët e mitingut të lartëpërmendur!?Gazeta "Rilindja" e dates 25.11.1989, f. 8, me titullin "Nuk është zgjedhur enigma e Gucisë" shkruante: "Shkrimet e disa mjeteve të informimit për kinse qëndrirnin e Azem Vllasit ne Guci (lexo: Vuthaj - R.D.) në komunën e Plavës, para mitingut të 25 janarit nuk u vërtetua, por as nuk u përgënjeshtruan në mbledhjen e sotme (24.11.1989 - R.D.) të tri dhomave të Kuvendit Komunal (...) por edhe më tej do të punohet (do të maltretohen shqiptarët - RD.) rreth ndrigimit të këtij rasti (...) dhe nëse është e saktë se ka ardhur të dënohen rreptë të gjithë fajtorët (dmth: mikpritësit - R.D.)".Duhet shtuar këtu se Azem Vllasi më vonë në një intervistë për gazeta ka deklaruar se nuk din as se cila rrugë të gon në Guci bile. Ishte kjo koha kur Azemi, sig dihet, - ishte në burg dhe mundoheshin t'ia mveshin edhe këtë "mëkat" atij dhe mikpritësve të imagjinuar...Faqet e gazetave të Beogradit e të Titogradit: "Duga", "Ilustrovana Politika", "Nini", "Pobjeda", "Omladinski list" etj. të botuara sidomos në vitet 1988-1990 janë plot e përplot të mbushura me insinuata të ndryshme ku akuzohen intelektualët

shqiptare të lindur në këtë krahinë: akademikët, letrarët, artistët, mjekët, profesorët, etj. sig janë: Esat e Hasan Mekuli,Rexhep e Isa Qosja, Abedin e Rexhep Ferri, Binak, Idriz e Shkurte Ulaj, Dr. Halil Ahmetaj, Dr. Isuf Dedushaj, Dr. Zyvdi Kandiqi, Rexhë (Rexhep) Gjonbalaj, Zenun Çelaj, Ali e Mehmet Ahmetaj, Rexhep Gali-Balidemaj etj, etj. Gjoja se këta vinin herëpashere këtu dhe e përhapnin irredentizmin e separatizmin shqiptar. Madje mundoheshin t'i akuzojnë edhe si organizatorë të "mitingut të mosunitetit" e sipas tyre, duhet të ndalohej ardhja e këtyre njerëzve në shtëpitë e veta të lindjes, ku i kishin prindërit e famil¬jet - sepse jetojnë e punojnë në Kosovë - "Në djepin e irreden-tizmit shqiptar". Pra të shpallën të padëshiruar për këtë mes...? Në gazetën "Rilindja" të dates 15.06.1990, nën titullin "Pse u ndërpre mbledhja e kuvendit të komunës së Plavës" shkruante: "Më 12 qershor duhej të mbahej mbledhja e Kuvendit të komunës së Plavës. Mirëpo, për shkak se nuk ishte siguruar informacioni përkatës rreth shpërthimit të paradokohshëm në ndërtesën e SPB-ës së Plavës (të cilën sig duket e kishin kurdisur vete punë-torët malazeze të SPB-ës - R.D.) delegatët myslimanë e shqiptare nga Plava, Gucia e Vuthaj, braktisën mbledhjen (...) kërkuan të jepeshin sqarime rreth shpërthimit në ndërtesën e SDB-ës së Plavës që kishte ndodhur para një muaji e gjysmë dhe për g'gjë që atëherë maltretohen e thirren në milici pjesëtarët e këtyre dy nacionaliteteve, ndonëse nuk theksohet asnjë arsye, vetëm këta thirren e maltretohen". Ësthë me rëndësi të ceket këtu se autori i këtyre rreshtave, Naser H. Vugetaj po këto ditë, pas botimit të këtij artikulli u bur¬gos dhe u torturua disa muaj, e pastaj e larguan nga puna me gjithë bashkëshorten!