Kres i początek

GEORGE WEIGELGEORGE

WEIGEL

KRES

I POCZĄTEKK

RES I P

OC

ZĄT

EK

Papież Jan Paweł II — zwycięstwo wolności,

ostatnie lata, dziedzictwo

Autor bestsellerowej biografii Jana Pawła II Świadek nadziei

www.znak.com.pl

Cena detal. 79,90 zł

Nowa książka autora bestsellerowego Świadka nadziei!Wielkie podsumowanie pontyfi katu Jana Pawła II.

Kiedy ukazał się Świadek nadziei, George Weigel przyrzekł Janowi Pawłowi II, że pewnego dnia dokończy opowieść o jego życiu. Kres i początek jest wypełnieniem tej złożonej Ojcu Świętemu obietnicy. To owoc dziesięcioletniej pracy autora, zamknięcie i uzupełnienie najlepszej biografi i papieża.

Korzystając z nieznanych wcześniej dokumentów KGB, Stasi i Służby Bezpieczeństwa, George Weigel rysuje wnikliwy portret człowieka, który pokazał światu moralne bankructwo komuni-stycznej ideologii. Międzynarodowa perspektywa i unikalna wiedza o kulisach działania świato-wej dyplomacji pozwoliły autorowi wyczerpująco przedstawić ogromną rolę Jana Pawła II w upadku komunizmu.

Kres i początek to także przejmujący opis ostatnich, bardzo trudnych lat pontyfi katu, kiedy Jan Paweł II zmagał się z cierpieniem, postępującą chorobą, krytyką swojego nauczania i głośnymi skandalami w Kościele.

Książka George’a Weigla to dzieło jedyne w swoim rodzaju, przełomowe podsumowanie życia i nauczania polskiego papieża – człowieka, który zmienił losy Kościoła i świata.

George Weigel dopełnia najlepszą biografi ę papieża Jana Pawła II niezbędnym drugim tomem. To lektura obowiązkowa dla każdego, kto chce zrozumieć tego człowieka i Kościół, któremu

przewodził przez ćwierć wieku.

John L. Allen Jr.autor Wszystkich ludzi papieża

Ta książka to kamień z Rosetty, jeśli chodzi o życie i spuściznę Jana Pawła II. Tylko George Weigel, ze swoją mistrzowską kombinacją rzadkich okazji z jeszcze rzadszą intuicją i zdolnościa-mi analitycznymi, mógł oddać sprawiedliwość heroicznemu życiu Jana Pawła II, które zmieniło

świat. To nie tyle kontynuacja Świadka nadziei, co zwieńczenie – klucz interpretacyjny nie mający sobie równych.

Carl A. AndersonNajwyższy Rycerz Zakonu Rycerzy Kolumba, autor Cywilizacji miłości

Czasami nazywano go prorokiem, ponieważ zdawał się widzieć możliwości w historii – na przykład nieuchronność załamania się komunizmu – które uchodziły uwagi innych. I rzeczywiście był proro-kiem. Jednak natura jego prorockiego charyzmatu, który obejmował także przenikliwe rozumienie historycznych okoliczności i możliwości, wiązała się nie z jasnowidztwem, lecz z wiarą: wiarą w godność osoby ludzkiej, wiarą w ludzką zdolność wolnego wybierania dobra, wreszcie wiarą w Chrystusa. Karol Wojtyła, papież Jan Paweł II, stał się prorokiem nowego i autentycznego humanizmu – i zmienił świat – ponieważ był uczniem: radykalnie nawróconym chrześcijaninem, którego niewzruszona wiara w Chrystusa zrodziła przemieniającą świat nadzieję na nową wiosnę ludzkiego ducha.

(fragment książki)GEORGE WEIGELWybitny amerykański fi lozof i teolog katolicki, jeden z najpoważniejszych komentatorów życia religijnego i publicznego. Distinguished Senior Fellow w Washing-ton’s Ethics and Public Policy Center. Watykanista w NBC News, autor piętnastu książek, w tym best-sellerowego w USA i w Polsce Świadka nadziei. Jego książki zostały przetłumaczone na ponad dwanaście języków. W Polsce ukazały się: Ostateczna rewolucja; Czym jest katolicyzm?; Katedra i sześcian. Europa, Stany Zjednoczone i polityka bez Boga; Boży wybór. Papież Benedykt XVI i przyszłość Kościoła katolickie-go; Wiara, rozum i wojna z dżihadyzmem.

Więcej informacji o Autorze na www.eppc.org.

�

Kres i pocz�tek obwoluta.indd 1Kres i pocz�tek obwoluta.indd 1 2012-08-07 12:14:122012-08-07 12:14:12

George Weigel

Kresi początekPapież Jan Paweł II – zwycięstwo wolności,


przekładMichał Romanek

Wydawnictwo ZnakKraków 2012

PrologPAPIEŻ TYSIĄCLECIA

Wiosna 2005 roku: marzec ustępuje kwietniowi, a świat czuwa przed Pałacem Apostolskim w Rzymie. Już wtedy zbliżający się do przejmującego kresu pon-tyfikat papieża Jana Pawła II opisywano jako jeden z najdonioślejszych w ciągu dwóch tysiącleci dziejów chrześcijaństwa.

Osiem miesięcy po swoim wyborze, który nastąpił 16 października 1978 roku, nowy papież zainicjował we własnej ojczyźnie rewolucję sumień – moralne wyzwanie dla status quo zimnej wojny. Rewolucja ta przyczyniła się do urucho-mienia biegu dramatycznych wydarzeń międzynarodowych, których kulmina-cją miał się stać upadek komunizmu w Europie w roku 1989 i rozpad Związku Sowieckiego w roku 1991. Wpływ Papieża Tysiąclecia na świat nie ograniczał się jednakże do regionu, z którego pochodził. W ciągu pierwszych dwudzie-stu lat pontyfikatu Jan Paweł II odegrał także ważną rolę w procesach prze-mian demokratycznych dokonujących się w najrozmaitszych miejscach świata: od Ameryki Środkowej i Południowej po Azję Wschodnią. Równocześnie sam stał się uniwersalnym świadkiem moralnym, obrońcą godności osoby ludz-kiej oraz głównym propagatorem powszechnego charakteru praw człowieka w świecie. Zbliżając się do kresu swojego ziemskiego pielgrzymowania, Jan Paweł II – o którym na początku jego pontyfikatu świat wiedział bardzo nie-wiele – stał się dla miliardów ludzi niezwykłym ucieleśnieniem udręk, trage-dii i triumfów drugiej połowy XX wieku.

Jego wpływ na Kościół katolicki był równie zasadniczy jak sposób, w jaki oddziaływał na sprawy świata. Przez ponad ćwierćwiecze ożywiał Kościół du-chowo i intelektualnie, przywracając wielu katolikom poczucie, jaką przygodą jest bycie uczniem Chrystusa, i ustawicznie przypominając całemu Kościo-łowi, że nie istnieje sam dla siebie, lecz dla realizacji swojego ewangelicznego

Prolog. Papież tysiąclecia8

posłannictwa: głoszenia na całym świecie Dobrej Nowiny o zbawczej miłości Boga do ludzkości. Energicznie korzystając z nowoczesnych, rewolucyjnych środków komunikacji i transportu, Jan Paweł II nadał nowe znaczenie papie-skiemu tytułowi „Powszechny Pasterz Kościoła”. Podczas kolejnych papieskich pielgrzymek po Włoszech i po całym ziemskim globie niósł Kościołowi po-sługę biskupa Rzymu, dokonując dzieła bez precedensu w dziejach. Jednym ze związanych z tymi podróżami wydarzeń, które stały się jego znakiem roz-poznawczym, były Światowe Dni Młodzieży. Podczas tych spotkań Papież po-kazywał, że wbrew przewidywaniom zarówno pewnych siebie zwolenników sekularyzacji, jak i pełnych wątpliwości duchownych młodzież z całego świata: z krajów rozwiniętych, z dawnego bloku komunistycznego i z krajów rozwi-jających się, entuzjastycznie odpowiada na jego otwarte wezwanie do prowa-dzenia życia opartego na cnotach heroicznych.

Równie zaskakujące dla niektórych było zdecydowane dążenie Jana Pawła II do jedności chrześcijan, determinacja, z jaką starał się stworzyć nowe relacje między katolicyzmem a judaizmem, zaangażowanie w dialog międzyreligijny z coraz bardziej niespokojnym światem islamu oraz udział w budowaniu mo-stów między wiarą a nauką. Polski papież zarazem nadawał nowe znaczenie tradycyjnemu papieskiemu tytułowi pontifex – który pochodzi od łacińskiego słowa oznaczającego most – a równocześnie na nowo kreślił wizję papiestwa jako urzędu zajmującego się raczej ewangelicznym świadectwem niż biurokra-tycznym zarządzaniem. Przy tym wszystkim Jan Paweł II tworzył także najbar-dziej doniosły pod względem intelektualnym korpus nauczania papieskiego na przestrzeni wieków, wzywając Kościół katolicki do pogłębienia oddania własnym tradycjom doktrynalnym i moralnym przy jednoczesnym włącze-niu w tę refleksję współczesnej krytyki religii objawionej i klasycznej moral-ności. Najbardziej uderzające było być może to, że zaproponował on świeże odczytanie etyki seksualnej katolicyzmu – wizję, w której wierna i płodna mi-łość małżeńska jest pojmowana jako ikona wewnętrznego życia Trójcy Świętej.

Zarówno pod względem przyjętej metody intelektualnej – polegającej na wprzęganiu klasycznych prawd wiary i moralności we wnikliwy dialog pro-wadzony ze współczesnymi sposobami rozumienia osoby ludzkiej – jak i pod innymi względami Jan Paweł II był zarazem znakiem sprzeciwu i „świadkiem nadziei”, jak nazwał siebie na forum Narodów Zjednoczonych w roku 1995.

Czczony przez setki milionów ludzi, spośród których wielu nie było ani katolikami, ani chrześcijanami, był równocześnie od początku do końca swojej posługi ostro krytykowany przez wielu katolickich intelektualistów i działaczy. Jego krytycy (wśród których byli księża, zakonnice i biskupi) uważali ten pon-tyfikat za okres „restauracji” – porzucenia zobowiązań podjętych przez Kościół katolicki na II Soborze Watykańskim w latach 1962–1965.

Jako orędownik wolności zrobił więcej niż ktokolwiek inny dla wyzwole-nia swoich słowiańskich braci spod jarzma totalitaryzmu, a mimo to niektórzy

Prolog. Papież tysiąclecia 9

mieli mu za złe uparte głoszenie, że wolność nie jest neutralną zdolnością „wy-boru” i że właściwie przeżywana wolność jest zawsze związana z prawdą mo-ralną i przyporządkowana dobru.

Autentyczny intelektualista, był obdarzony głębokim szacunkiem dla ży-cia umysłowego, a jednak niektórzy oskarżali go, że sprzeciwia się wolności badań naukowych. Jako duszpasterz z ponadpięćdziesięcioletnim doświad-czeniem niesienia pomocy ludziom zmagającym się z wątpliwościami i poku-sami ludzkiego losu nierzadko spotykał się z oskarżeniami o brak wrażliwości i apodyktyczność, jednakże nawet jego krytycy musieli przyznać, że stał się on globalnym moralnym punktem odniesienia – człowiekiem, którego zdanie ma ogromne znaczenie nawet dla tych, którzy sprzeciwiają się jego wizji i pro-wadzonemu przez niego Kościołowi.

W jaki sposób to osiągnął? Jakie czynniki ukształtowały tę wyjątkową i niezwykłą osobowość – człowieka, który będąc gruntownie zakorzenionym w pewnej określonej wierze, był jednocześnie kimś w rodzaju ojca wszystkich ludzi, niezależnie od ich doświadczeń i przekonań, przemawiającego do ich serc, umysłów i dusz?

Dzieje życia Karola Wojtyły z okresu przed wyborem na papieża oraz pierw-sze dwadzieścia dwa lata jego pontyfikatu są opisane w książce Świadek nadziei. Biografia papieża Jana Pawła II, której niniejszy tom jest zarówno uzupełnieniem, jak i kontynuacją1. Od czasu wydania tamtej biografii dostępne stały się infor-macje, które rzucają nowe światło na dramat czterdziestoletniego zmagania Ka-rola Wojtyły z komunizmem – oraz czterdziestoletnich wysiłków komunizmu w celu utrudnienia dzieła Wojtyły i zniszczenia jego reputacji. Ta wiedza robi ogromne wrażenie: komunistyczne władze Polski, ich zwierzchnicy w Moskwie oraz sojusznicy w całym bloku sowieckim od dawna uważali Karola Wojtyłę za śmiertelnego wroga, po jego zaś wyborze na papieża za śmiertelne zagro-żenie dla pozycji komunizmu w Europie Środkowej i Wschodniej, dla komu-nistycznych planów w całym Trzecim Świecie – a nawet wręcz dla przetrwa-nia samego komunizmu. Nie mylili się w tych ocenach, chociaż często błędnie pojmowali strategię Wojtyły i źle odczytywali jego zamiary.

W komunistyczną wojnę przeciwko Karolowi Wojtyle i – po jego wybo-rze na papieża – przeciwko prowadzonemu przez niego Kościołowi zaangażo-wano olbrzymie zasoby ludzkie i finansowe. Wysiłki te okazały się ostatecznie daremne, ponieważ oręż, którego używał Wojtyła, był rodzajem broni, któ-rej skutków komunistyczna taktyka nie potrafiła osłabić. Mimo to komuniści z wszelkich sił starali się zniszczyć jego dzieło i podważyć jego autorytet: po-czątkowo w Krakowie, a później w Rzymie, kiedy tam się przeniósł. Wiele osób nadal jest przekonanych, że takie właśnie było podłoże zamachu z 13 maja

1 Zob. G. Weigel, Świadek nadziei. Biografia papieża Jana Pawła II, tłum. M. Tarnowska, J. Piątkowska, D. Chylińska, J. Illg, R. Śmietana, M. Romanek, Kraków: Znak, 2005.


1981 roku; w każdym razie wojna z Wojtyłą obejmowała zakrojoną na wielką skalę kampanię przekupstwa, szantażu i werbowania na informatorów jego współpracowników w Polsce i w Rzymie. Te tajne przedsięwzięcia były często koordynowane przez agencje wywiadowcze bloku sowieckiego, a wszelkie informacje zbierane przez służby wywiadowcze Układu Warszawskiego były przekazywane do KGB w Moskwie, gdzie przypuszczalnie nadal znajdują się (i nadal są niedostępne dla badaczy) kopie akt tych operacji.

Wiele akt pochodzących z okresu wojny toczonej przez komunistów z Ka-rolem Wojtyłą i z papieżem Janem Pawłem II zniszczono w momencie załama-nia komunizmu w roku 1989 i wkrótce potem, jednakże ocalały i tak ogromne archiwa, które w ciągu pierwszych pięciu lat po śmierci Jana Pawła II dopiero zaczęto badać. Uważna analiza nawet skromnego wycinka tych podstawo-wych dokumentów źródłowych (wszystkie one były pierwotnie tajne, a nie-które uznane za tak poufne, że dostęp do nich mieli jedynie najwyżsi urzędnicy partii komunistycznej i komunistycznej tajnej policji) dostarcza dużo pełniej-szego i bardziej szczegółowego obrazu tego, jakimi metodami i z jakich pobu-dek komunizm prowadził wojnę z Karolem Wojtyłą, kiedy był on arcybisku-pem krakowskim i po tym jak został biskupem Rzymu. Dokumenty te ukazują również zakres prowadzonej przez komunistyczne władze i tajne służby wy-wiadowcze penetracji Watykanu oraz ich dążenia do wykorzystania kontaktów dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską jako środków do realizacji własnych interesów (czego można się było spodziewać) i podejmowania dodatkowych prób przeniknięcia do najwyższych szczebli katolickiego kierownictwa, szcze-gólnie w samym Watykanie (wydaje się, że wielu wysokich rangą watykańskich hierarchów w dużej mierze było nieświadomych tego procederu). Akta KGB, polskiej Służby Bezpieczeństwa (SB) oraz enerdowskiej Stasi dają również wgląd w nastawienia watykańskiej dyplomacji, a równocześnie potwierdzają intuicję, że Jan Paweł II oraz jego dyplomaci często mieli radykalnie odmienne wizje strategii i taktyki odpowiedniej do stawienia czoła wyzwaniu komunizmu.

Zanim opowiemy to, co poprzednio opowiedziane być nie mogło (a co stanowi część pierwszą niniejszej książki), zanim dokonamy podsumowania ostatnich sześciu lat życia Jana Pawła II (co nastąpi w części drugiej) i zanim spróbujemy przeprowadzić szczegółową ocenę tego człowieka i jego osiągnięć (część trzecia), warto krótko streścić przedpapieski okres życia Wojtyły oraz do-konania pierwszych dwudziestu lat pontyfikatu Jana Pawła II.

SYN POLSKI

Karol Józef Wojtyła urodził się 18 maja 1920 roku i należał do pierwszego po-kolenia Polaków, którzy po latach zaborów przyszli na świat w wolnym kraju. Matka Wojtyły, Emilia z domu Kaczorowska, zmarła miesiąc przed dziewiątymi


urodzinami swojego młodszego syna; starszy brat Karola, Edmund, był leka-rzem i zmarł w roku 1932 na szkarlatynę, którą zaraził się od jednego z pa-cjentów. Tak oto główną postacią w dzieciństwie i wczesnej młodości chłopca, znanego w rodzinie i wśród przyjaciół jako Lolek, stał się jego ojciec, Karol Wojtyła senior, Kapitan – jak go nazywali wszyscy mieszkańcy rodzinnego miasta Lolka, Wadowic (położonego kilkadziesiąt kilometrów na południowy zachód od Krakowa), ponieważ był emerytowanym oficerem. Był on rów-nież człowiekiem głębokiej katolickiej wiary i nieposzlakowanej prawości, wzorem męskiej pobożności, którego postawa odcisnęła na synu niezatarte piętno.

Polska, w której młody Karol Wojtyła dorastał, była krajem zróżnicowa-nym pod względem etnicznym, językowym i wyznaniowym. Znaczące mniej-szości stanowili w niej Żydzi, Ukraińcy i Niemcy. W trwających tuż po od-zyskaniu niepodległości w roku 1918 zmaganiach o określenie, co oznaczają polska tożsamość narodowa i patriotyzm, Karol Wojtyła senior opowiadał się zdecydowanie po stronie zwolenników pluralizmu, a przeciwko obdarzonym wąskimi horyzontami nacjonalistom, dla których Polska oznaczała wyłącznie katolicko-etniczną enklawę. Przekonania ojca w tej kwestii – podobnie jak do-świadczenie dorastania wśród wielu żydowskich kolegów w mieście, w którym dwadzieścia procent mieszkańców stanowili Żydzi i które szczyciło się prak-tykowaniem tolerancji głoszonej przez miejscowe duchowieństwo katolickie – zaowocowały kształceniem zdolności językowych przyszłego papieża (w dzie-ciństwie ojciec uczył go niemieckiego), jego głębokim szacunkiem dla cudzych przekonań religijnych oraz szczególnym wyczuleniem na ból i cierpienia eu-ropejskich Żydów w latach trzydziestych XX wieku i później.

Będąc w gimnazjum, młody Karol Wojtyła zaczytywał się w literaturze pol-skiego romantyzmu, w tym okresie narodziła się też jego trwająca przez całe życie fascynacja teatrem. Po ukończeniu ze świetnym wynikiem nauki w wa-dowickim gimnazjum w roku 1938 przeprowadził się wraz z ojcem do Kra-kowa, by rozpocząć studia na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagielloń-skiego. Na tej czcigodnej uczelni, założonej w roku 1364, kształcił się w latach 1491–1495 Mikołaj Kopernik. Przez całe stulecia spotykały się tu kultura chrze-ścijańska i humanistyczna. Cytaty autorstwa jednego z profesorów Uniwer-sytetu Jagiellońskiego z początków XV wieku będą się od czasu do czasu po-jawiać w dokumentach papieskich z końca XX wieku – Jan Paweł II będzie się w nich powoływać na Pawła Włodkowica, krytykującego stosowanie przymusu w kwestiach przekonań religijnych. Jednakże z powodu morderczych ambicji dwóch wielkich europejskich mocarstw totalitarnych, nazistowskich Niemiec i Związku Sowieckiego, dobrze zapowiadająca się kariera uniwersytecka Ka-rola Wojtyły trwała tylko rok. Po najeździe hitlerowców na Polskę 1 września 1939 roku oraz podziale kraju w wyniku dokonanej 17 września 1939 roku so-wieckiej inwazji Kraków znalazł się pod nazistowską okupacją, Uniwersytet


Jagielloński został zamknięty, a wybitnych członków kadry profesorskiej wy-wieziono do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen.

Polska pod okupacją hitlerowską była miejscem strasznym, potwornym, w którym rządy prawa zastąpiła władza bezwzględnego terroru. Okupanci uważali Polaków za niższą rasę, Untermenschen, która miała otrzymywać mi-nimalne wykształcenie oraz równie minimalne racje żywnościowe i stanowić siłę roboczą pracującą dla większej chwały Tysiącletniej Rzeszy. Tych, którzy stawiali opór, w razie schwytania skazywano na wywiezienie do obozu kon-centracyjnego albo dokonywano zbiorowej egzekucji. Młody Karol Wojtyła spędził lata wojenne jako robotnik fizyczny: najpierw w kamieniołomie na kra-kowskim Zakrzówku, później w fabryce chemicznej Solvay na południowych peryferiach miasta, w pobliżu klasztoru, w którym w roku 1938 zmarła mało znana wówczas polska zakonnica siostra Maria Faustyna Kowalska. Wojtyła potajemnie również studiował – Uniwersytet Jagielloński szybko ponownie rozpoczął działalność jako instytucja podziemna – i brał udział w polskim ru-chu oporu, przyłączywszy się do organizacji o nazwie Unia, która poza dzia-łaniami właściwymi czasowi wojny (od akcji paramilitarnych, przez ochronę Żydów, po finansowanie podziemnych sieci polskiej kultury) podejmowała działania na rzecz stworzenia podwalin powojennej Polski rządzonej według zasad chrześcijańskiej demokracji. Unia finansowała Teatr Rapsodyczny, zało-żony przez Mieczysława Kotlarczyka i młodego Wojtyłę w sierpniu 1941 roku. Był to eksperyment awangardowego minimalizmu: pięcioosobowa trupa akto-rów bez użycia kostiumów i rekwizytów przedstawiała „teatr żywego słowa”. Potajemnie realizowano inscenizacje klasycznych utworów z repertuaru pol-skiego dramatu i poezji, by podtrzymać przy życiu polską kulturę, którą hi-tlerowcy postanowili wytępić. W okresie wojny Karol Wojtyła pod wpływem Jana Tyranowskiego, świeckiego mistyka i specjalisty samouka w zakresie dzieł świętego Jana od Krzyża i świętej Teresy z Ávila, zaczął również poznawać du-chowość karmelitańską. Poza tym Tyranowski, którego Wojtyła upamiętni póź-niej jako nieoczekiwanego „apostoła”, zwerbował Lolka do prowadzenia grup Żywego Różańca. Tworzących te grupy młodych mężczyzn Tyranowski zbierał w parafii Wojtyły pod wezwaniem Świętego Stanisława Kostki na Dębnikach, w robotniczej dzielnicy Krakowa. Pracę w Teatrze Rapsodycznym oraz zajęcia prowadzone pod okiem Tyranowskiego w Żywym Różańcu Wojtyła podejmo-wał z narażeniem życia, ponieważ tego rodzaju działalność była surowo zaka-zana przez okupantów. Raz czy dwa zdarzyło mu się mieć kłopoty z gestapo, a w wyniku potrącenia przez niemiecką ciężarówkę wojskową doznał obrażeń ramienia i wstrząśnienia mózgu (wypadek ten nie był związany z jego uczest-nictwem w ruchu oporu). Ponieważ do zdarzenia doszło już po zmroku, le-żący na poboczu Wojtyła mógł się wykrwawić i umrzeć, pomocy udzielili mu jednak przechodząca tamtędy kobieta i niemiecki oficer, który kazał prze-wieźć rannego do szpitala. Wojenne doświadczenia Wojtyły miały znaczący


wpływ na rozpoznanie przez niego własnego powołania, a wybór drogi ży-ciowej przyspieszyła śmierć ojca, która nastąpiła 18 lutego 1941 roku. Młody mężczyzna musiał odpowiedzieć sobie na pytanie, czy jego przeznaczeniem jest teatr (a w późniejszym czasie być może kariera uniwersytecka) i bycie ka-tolikiem świeckim, czy też wezwany jest do innej formy życia, także związa-nej z dramatem, tyle że w szerszym sensie: dramatu ludzkich wyborów i lo-sów – do bycia księdzem.

Po wielu miesiącach modlitwy Wojtyła odpowiedział sobie na to pytanie i stawił się przed obliczem arcybiskupa krakowskiego Adama Stefana Sapiehy, który przyjął go na kandydata do kapłaństwa. Jesienią 1942 roku Karol rozpo-czął naukę w tajnym seminarium. Przez dwa lata Wojtyła prowadził potrójne życie – jako aktor podziemnego teatru, pracownik fizyczny i kleryk – przyswa-jając sobie filozofię i teologię podczas nocnych zmian w fabryce Solvay i zda-jąc egzaminy z tego, czego się nauczył, przed profesorami, którzy podobnie jak ich studenci przychodzili ukradkiem do rezydencji Sapiehy. Tam również korzystał z kierownictwa duchowego i od czasu do czasu służył do mszy od-prawianej przez arcybiskupa. W tym okresie jeden z jego współseminarzy-stów, Jerzy Zachuta, został przyłapany przez gestapo i rozstrzelany. 6 sierpnia 1944 roku gestapo przeczesało Kraków, poszukując wszystkich młodych męż-czyzn, by ich aresztować i zapobiec powtórzeniu się w Krakowie scenariusza powstania warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia. Arcybiskup Sapieha we-zwał swoich tajnych seminarzystów i ukrył ich w swojej rezydencji, gdzie se-minarium zostało ponownie zawiązane w formie stacjonarnej na ostatnie sześć miesięcy drugiej wojny światowej. Przez te pół roku Wojtyła miał codzienną styczność z „księciem arcybiskupem”2, który miał stać się dla niego wzorem biskupiego heroizmu.

Po „wyzwoleniu” Krakowa przez Sowietów 18 stycznia 1945 roku archidie-cezja odzyskała budynek krakowskiego seminarium (który Niemcy przekształ-cili w więzienie), wobec czego Karol Wojtyła przez jeden rok, na przełomie lat 1945 i 1946, miał możliwość zaznać w miarę normalnego doświadczenia życia seminaryjnego. Jednak nawet ten okres naznaczony był dramatem – 3 maja 1946 roku, w dniu obchodzonym tradycyjnie jako polskie święto narodowe, studencka organizacja samopomocowa, której Wojtyła był wiceprzewodniczą-cym, zorganizowała patriotyczną demonstrację; została ona brutalnie stłumiona przez funkcjonariuszy UB oraz ich towarzyszy z sowieckiego NKWD. Sapieha, który otrzymał kapelusz kardynalski w roku 1946, wyrobił sobie bardzo do-bre zdanie na temat Karola Wojtyły i po udzieleniu mu 1 listopada 1946 roku święceń kapłańskich w kaplicy rezydencji arcybiskupiej przy Franciszkań-skiej 3 postanowił wysłać go do Rzymu na dalsze studia teologiczne. Ksiądz

2 Sapieha pochodził z polsko-litewskiego rodu szlacheckiego i dlatego obdarzono go tytu-łem księcia arcybiskupa.


Karol Wojtyła odprawił swoje pierwsze trzy msze następnego dnia, w Dzień Zaduszny, w krypcie świętego Leonarda w katedrze wawelskiej, w pobliżu grobowców polskich bohaterów narodowych – króla Jana III Sobieskiego i Ta-deusza Kościuszki. Jak pisał pół wieku później, był to sposób wyrażenia soli-darności i wdzięczności wobec tych, którzy stanowiąc dla niego wzorce postę-powania, pomogli mu ukształtować własną osobowość w duchu patriotyzmu i poświęcenia powszechnej sprawie wolności.

Tej właśnie sprawie miał się oddać później – ze znaczącym skutkiem – w skali całego świata.

SYN II SOBORU WATYKAŃSKIEGO

Uzyskawszy w rzymskim Angelicum tytuł doktora (jego rozprawa doktorska była poświęcona idei wiary w myśli świętego Jana od Krzyża), ksiądz Karol Wojtyła odbył podróż po Europie, poznając ruch francuskich księży robotni-ków i sam sprawując posługę duszpasterską wśród polskich górników w Bel-gii, a w paryskim metrze znajdując wspaniałe miejsce do kontemplacji. Do ar-chidiecezji krakowskiej wrócił latem 1948 roku. Kardynał Sapieha wysłał go na krótko do wiejskiej parafii w Niegowici, niedaleko Krakowa, stąd po ośmiu miesiącach ksiądz Wojtyła został przesiesiony do krakowskiej parafii Świętego Floriana. Tam młody kapłan rozwinął metodę duszpasterską, która miała ra-dykalnie zmienić oblicze Kościoła katolickiego, w stopniu jakiego w stalinow-skiej Polsce nikt nie potrafił sobie wyobrazić.

Sapieha – już wówczas cieszący się olbrzymim autorytetem moralnym – był przekonany, że zasadnicza bitwa wojny Kościoła z komunizmem o przy-szłość Polski będzie się toczyć w sercach i umysłach polskiej młodzieży. Ma-jąc już księdza Jana Pietraszkę, który pełnił wyjątkowo udaną posługę wśród studentów w kolegiacie Świętej Anny w pobliżu Uniwersytetu Jagiellońskiego, Sapieha wysłał Wojtyłę do kościoła Świętego Floriana, by zorganizował tam drugi ośrodek duszpasterstwa akademickiego. Oprócz skutecznego wypełnia-nia tej misji Wojtyła skupił wokół siebie kilka grup studenckich, które z czasem zaczął nazywać swoim Środowiskiem. Przez resztę życia członkowie Środowi-ska nazywali go Wujkiem – był to pseudonim, stanowiący odbicie uwarunko-wań epoki stalinizmu, kiedy księżom nie wolno było pracować z grupami mło-dzieżowymi. Podczas wycieczek i wypadów wakacyjnych ze Środowiskiem Wojtyła oddawał się swojemu zamiłowaniu do pieszych wędrówek i narciar-stwa, które uprawiał już od czasów młodości w Wadowicach. Do tych form wypoczynku dołączyło nowe dla niego kajakarstwo. Ucząc się pływać kaja-kiem, Wojtyła zaprzyjaźnił się z Jerzym Ciesielskim, świeckim inżynierem, wraz z którym pisał artykuły broniące radykalnej nowości w polskiej praktyce duszpasterskiej: posługi pełnionej przez księży w górach lub nad jeziorami czy


rzekami, podczas wspólnego wypoczynku z młodymi ludźmi świeckimi, za-równo mężczyznami, jak i kobietami.

Ksiądz Wojtyła pomagał swoim młodym przyjaciołom stać się dojrzałymi chrześcijanami i przygotować się do podjęcia obowiązków małżeńskich i ro-dzicielskich, ale równocześnie i oni jemu pomagali: pomagali mu stać się jed-nym z najbardziej dynamicznych młodych kapłanów jego pokolenia. Oprócz bowiem swojej pracy u Świętego Floriana Wojtyła zyskiwał sobie uznanie jako autor artykułów ukazujących się na łamach katolickiego „Tygodnika Powszech-nego”, jedynego liczącego się tytułu prasowego w Polsce, a równocześnie nadal pisał utwory poetyckie (które publikował pod pseudonimem) oraz sztuki (któ-rych publikacja miała czekać do jego wyboru na papieża). Następca kardynała Sapiehy arcybiskup Eugeniusz Baziak postanowił, że Wojtyła powinien oddać się dalszej pracy intelektualnej i zdobyć habilitację, która umożliwiłaby mu wy-kładanie na uniwersytetach, toteż we wrześniu 1951 roku Wojtyła przeniósł się z parafii Świętego Floriana do będącej własnością archidiecezji kamienicy przy Kanoniczej, w pobliżu zamku i katedry na Wawelu. Tam młody kapłan miał napisać rozprawę habilitacyjną na temat etyki filozoficznej niemieckiego fe-nomenologa Maksa Schelera, którą to pracę ukończył w roku 1953. Równocze-śnie Wojtyła podtrzymywał więzi ze Środowiskiem i podejmował nowe próby posługi duszpasterskiej – wśród pracowników służby zdrowia.

Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego został zamknięty przez reżim komunistyczny w roku 1953 – był to akt kulturalnego wandalizmu, któ-rego Karol Wojtyła miał nigdy nie zapomnieć – wobec czego świeżo upieczony doktor habilitowany był zmuszony łączyć swoją pracę duszpasterską w Kra-kowie z wyjazdowymi sesjami wykładowymi na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie uczył etyki filozoficznej na studiach magisterskich i dokto-ranckich. Oprócz nawiązywania przez Wojtyłę nowych przyjaźni i znajomo-ści z młodymi ludźmi na KUL-u rozmowy ze studentami w Lublinie pomagały mu dopracowywać refleksję nad moralnością seksualną, co przyczyniło się do powstania jego pierwszej książki, Miłość i odpowiedzialność. W Lublinie Wojtyła zajmował się również poszukiwaniem dialogu ze współczesną filozofią – i kry-tyką tejże filozofii. Spotkanie to doprowadziło go do przekonania, które miało pozostać w nim przez resztę życia: że oświeceniowe teorie etyki, które zamy-kają powinność moralną w ludzkiej świadomości, były jednym ze źródeł kry-zysów kulturowych, a w ostateczności politycznych, końca XX wieku. Równo-cześnie z wykładami na KUL-u Wojtyła prowadził wykłady z etyki społecznej i innych przedmiotów dla kleryków w Krakowie, pogłębiając własną znajo-mość współczesnej katolickiej nauki społecznej.

4 lipca 1958 roku papież Pius XII mianował księdza Karola Wojtyłę bisku-pem tytularnym Ombi i biskupem pomocniczym diecezji krakowskiej, podle-gającym zwierzchnictwu arcybiskupa Baziaka. Był to jeden z ostatnich aktów dziewiętnastoletniego pontyfikatu Piusa XII. 28 września 1958 roku arcybiskup


Baziak dokonał konsekracji biskupiej Wojtyły w katedrze wawelskiej, po czym najmłodszy biskup w Polsce podjął nowe obowiązki duszpasterskie, kontynuując jednocześnie wykłady w Lublinie. Piętnaście miesięcy po konsekracji biskupiej, 24 grudnia 1959 roku, biskup Karol Wojtyła zainicjował zwyczaj odprawiania pasterki pod gołym niebem w Nowej Hucie, będącej modelowym socjalistycz-nym nowym miastem, zbudowanym obok Krakowa – oraz pierwszym w dzie-jach Polski osiedlem, które rozmyślnie zbudowano bez kościoła. Wkrótce po-tem młody biskup otrzymał od watykańskiej komisji przygotowującej program zwołanego niedawno II Soboru Watykańskiego prośbę o sugestie na ten temat. Odpowiedzią Wojtyły był list, w którym przedstawiał on kryzys zachodniego humanizmu – kryzys samej idei osoby ludzkiej – uważany przez niego za za-sadniczą przyczynę sprawczą krwawej zawieruchy połowy XX wieku. Dalej Wojtyła proponował, by zwołany przez nowego papieża Jana XXIII sobór zajął się przede wszystkim ożywieniem chrześcijańskiego humanizmu, humanizmu, który prawdę o osobie ludzkiej odnajduje w osobie Jezusa Chrystusa3.

Arcybiskup Eugeniusz Baziak zmarł w czerwcu 1962 roku, cztery miesiące przed rozpoczęciem II Soboru Watykańskiego; jego tymczasowym następcą na urzędzie wikariusza kapitulnego (administratora diecezjalnego) Krakowa zo-stał biskup Karol Wojtyła, którego wybrała na to stanowisko Kapituła Metro-politalna, kolegium kanoników katedralnych. Pełnoprawnym arcybiskupem krakowskim został mianowany przez papieża Pawła VI na mocy nominacji podpisanej 30 grudnia 1963 roku, a ogłoszonej w styczniu 1964 roku.

Jeśli druga wojna światowa była głównym doświadczeniem, które wpły-nęło na życie Karola Wojtyły – doświadczeniem „upokorzenia w rękach zła”4, jak to kiedyś określił, które zmusiło go do przyjęcia kapłaństwa i poświęcenia życia obronie godności osoby ludzkiej – to II Sobór Watykański był decydują-cym doświadczeniem w kapłańskim życiu Wojtyły. Przez następne czterdzieści lat będzie się uważał za syna II Soboru Watykańskiego – soboru, który wpro-wadził go do światowego Kościoła i pozwolił mu poznać jego jedność w róż-norodności; soboru, który zatwierdził jego własne poszukiwania w dziedzinie reformy liturgicznej prowadzone ze studentami w Krakowie; soboru, który dał mu przyspieszony podyplomowy kurs współczesnej teologii katolickiej i eku-menicznej; soboru, na którym pomógł określić oddanie Kościoła katolickiego najważniejszemu z praw człowieka, prawu wolności religijnej. Wojtyła aktywnie uczestniczył w pracach trwających przez całe cztery lata (lub okresy) II Soboru Watykańskiego – który zbierał się na dłuższe sesje robocze w jesiennych mie-siącach roku 1962, 1963, 1964 i 1965 – oraz w okresie między trzecią a czwartą

3 Zob. K. Wojtyła, Odpowiedź na pytanie o tematy soborowe nadesłana do Komisji Przedprzygotowaw-czej, [w:] R. Skrzypczak, Karol Wojtyła na Soborze Watykańskim II. Zbiór wystąpień, tłum. M.T. Szczepań-ski (teksty łac.), M. Romanek (tekst franc.), Warszawa: Centrum Myśli Jana Pawła II, 2011, s. 355–369.

4 Rozmowa autora z papieżem Janem Pawłem II, 16 stycznia 1997 roku (brzmienie cytatu za: G. Weigel, Świadek nadziei, dz. cyt., s. 118).


sesją, kiedy to pomagał dopracować projekt soborowej Konstytucji duszpa-sterskiej o Kościele w świecie współczesnym. Lata spędzone na soborze były dla Wojtyły nie tylko latami poświęconymi pracy nad liturgią, teologią laikatu, zagadnieniem wolności religijnej oraz zetknięciem Kościoła ze współczesno-ścią w aspekcie społecznym, kulturowym, politycznym i ekonomicznym. Były to również początki fascynacji Wojtyły nowymi Kościołami afrykańskimi i po-czątki jego oddania tej sprawie. Arcybiskup krakowski wykorzystał również sobór jako tło dla własnej twórczości literackiej i intelektualnej, pisząc w jego trakcie wiele wierszy i dokonując gruntownej refleksji nad zagadnieniami, które miały się stać jego nie dokończonym filozoficznym arcydziełem: książką Osoba i czyn, która została ostatecznie opublikowana w 1969 roku5.

Po zakończeniu II Soboru Watykańskiego, które nastąpiło 8 grudnia 1965 roku, arcybiskup Karol Wojtyła wrócił do Krakowa, gdzie w roku 1966 pod jego przewodnictwem archidiecezja krakowska wzięła udział w obchodach tysiąc-lecia chrześcijaństwa w Polsce. Następnie Wojtyła napisał rodzaj przewodnika po dokumentach soborowych, który został wydany pod tytułem U podstaw od-nowy, zwołał synod w celu zaplanowania realizacji postanowień II Soboru Wa-tykańskiego w archidiecezji i nieustępliwie walczył z reżimem komunistycznym o miejsce dla Kościoła – w tym także dla kościoła w Nowej Hucie. Dynamiczne przewodzenie przez Wojtyłę krakowskiemu Kościołowi opierało się na sześciu duszpasterskich priorytetach. Były to: obrona wolności religijnej, umacnianie seminarium i krakowskiego Wydziału Teologicznego (który został wydzielony z Uniwersytetu Jagiellońskiego i działał niezależnie), duszpasterstwo młodzieży, przygotowanie do małżeństwa i duszpasterstwo rodzin, dialog z twórcami kultury i czołowymi postaciami polskiej inteligencji oraz dzieła miłosierdzia, w tym pomoc niesiona chorym, także psychicznie, i przykutym do łóżek. Ar-cybiskup Wojtyła prowadził ścisły i zakrojony na dużą skalę program wizytacji parafialnych – czasami zostawał w jakiejś parafii nawet przez tydzień. Równo-cześnie utrzymywał związki z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim – tyle że teraz uczestnicy jego seminarium doktoranckiego i studenci przygotowujący doktoraty pod jego kierunkiem przyjeżdżali do niego do Krakowa. Nadal pi-sał utwory poetyckie i sceniczne, pogłębiał i zacieśniał więzi ze Środowiskiem (między innymi podczas dorocznych letnich wypraw kajakowych) i przewodził grupie krakowskich teologów w opracowywaniu obszernego memorandum dla papieża Pawła VI na temat zagadnień moralnych dotyczących planowa-nia rodziny. To ostatnie zaangażowanie Wojtyły było związane z problemami, z jakimi borykał się papież podczas pisania encykliki, która z chwilą jej ogło-szenia w roku 1968 stała się znana jako Humanae vitae.

5 Na temat powodów, dla których angielski tytuł Person and Act jest lepszy od szerzej zna-nej anglojęzycznej wersji tytułu dzieła Wojtyły (The Acting Person), zob. w: G. Weigel, Świadek na-dziei, dz. cyt., s. 222–228.


Po otrzymaniu kapelusza kardynalskiego od Pawła VI, co miało miej-sce 28 czerwca 1967 roku, Karol Wojtyła stał się znaczącą postacią w kręgach watykańskich: brał udział w międzynarodowych synodach biskupów w latach 1969, 1971, 1974 oraz 1977, a także zasiadał w kilku watykańskich kongrega-cjach (będących odpowiednikiem ministerstw w administracji państwowej). W roku 1969 kardynał Wojtyła odbył podróż do Stanów Zjednoczonych i Ka-nady, reprezentował polski Kościół na Międzynarodowym Kongresie Eucha-rystycznym w Melbourne w roku 1973, a w roku 1976 ponownie pojechał do Stanów Zjednoczonych na kolejny Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny, podczas którego wygłosił ważne przemówienie. W roku 1974 Wojtyła zrobił ogromne wrażenie na uczestnikach międzynarodowego kongresu filozofów ka-tolickich, który odbywał się w Neapolu i Rzymie dla uczczenia siedemsetlecia śmierci świętego Tomasza z Akwinu. Niemieckiego tomistę Josefa Piepera do tego stopnia urzekły referat Wojtyły Osobowa struktura samostanowienia oraz ta-lenty homiletyczne i urok osobisty polskiego kardynała, że nalegał na swojego przyjaciela profesora Josepha Ratzingera, by ten zaczął korespondować i wy-mieniać książki z Wojtyłą. Zarówno w Krakowie, jak i poza nim niezbędnego wsparcia udzielał Wojtyle jego sekretarz ksiądz Stanisław Dziwisz.

Papież Paweł VI zmarł 6 sierpnia 1978 roku, po pontyfikacie rozdartym konfliktami – pontyfikacie, który postawił pytanie, czy pod koniec XX wieku ktokolwiek może zająć miejsce Rybaka. Niektórzy widocznie sądzili, że może to zrobić Karol Wojtyła, ponieważ wydaje się, że otrzymał parę głosów na kon-klawe, które 26 sierpnia wybrało Albina Lucianiego, patriarchę Wenecji, na pa-pieża Jana Pawła I. Jednak możliwość wybrania polskiego papieża nie mieściła się w głowie większości kardynałów elektorów – aż do gruntownego wstrząsu wywołanego śmiercią Jana Pawła I po trzydziestu trzech dniach pontyfikatu. Śmierć ta nadała nową psychologiczną dynamikę drugiemu konklawe z roku 1978, tworząc warunki umożliwiające dokonanie tego, co wcześniej wydawało się niewyobrażalne. Tak więc 16 października 1978 roku arcybiskup krakow-ski kardynał Karol Józef Wojtyła został wybrany na następcę świętego Piotra, przyjmując imię Jan Paweł II. Był to pierwszy papież nie-Włoch od czterech i pół wieku oraz pierwszy papież słowiański w dziejach.

PAPIESTWO EWANGELICZNE I POWSZECHNE POWOŁANIE DO ŚWIĘTOŚCI

Jak powiedział kiedyś Jan Paweł II, skoro Duch Święty uważał za stosowne po-wołanie arcybiskupa krakowskiego na biskupa Rzymu, musiało to znaczyć, że w doświadczeniu Krakowa jest coś, co ma wartość dla Kościoła powszechnego6.

6 Rozmowa autora z papieżem Janem Pawłem II, 20 marca 1997 roku.


Toteż nowy papież nie czekał na instrukcje co do sposobu sprawowania swojego urzędu od tych, którzy tradycyjnie sterowali papieżami, lecz przejął papiestwo we własne sprawne ręce i podporządkował jego funkcjonowanie własnemu ro-zumieniu tego, co znaczy być biskupem w Kościele epoki po II Soborze Waty-kańskim. Szybko wyrwał się z watykańskiej złotej klatki, odwiedzając włoskie sanktuaria i przedstawiając się swoim nowym parafianom. Natychmiast zajął się sprawą „Kościoła milczenia” znajdującego się za komunistyczną żelazną kurtyną. Upierał się przy podtrzymywaniu bezpośrednich, osobistych telefonicznych i li-stownych kontaktów z przyjaciółmi i kolegami na całym świecie. Zamienił sala da pranzo papieskiego apartamentu w salę seminaryjną, w której dwa lub więcej razy dziennie podejmował swoich gości posiłkiem, szukając u nich wiadomości i analiz na temat sytuacji na świecie oraz na temat Kościołów, z których pocho-dzili. Zdarzało mu się nawet opuszczać Watykan ukradkiem, by pojeździć na nartach, ponieważ wiedział, że potrzeba mu pewnej dawki ruchu, by zachować dobrą formę psychiczną i duchową, jak również fizyczną.

Jego inauguracyjna encyklika, Redemptor hominis (Odkupiciel człowieka), ogłoszona 4 marca 1979 roku, była pierwszym obszernym wykładem papie-skiej chrześcijańskiej antropologii i zapewniła podstawy programowe następ-nym dwóm dziesięcioleciom pontyfikatu. Do Redemptor hominis dołączyły później dwie inne encykliki z trynitarnego tryptyku: Dives in misericordia (Bo-gaty w miłosierdzie), pochodząca z roku 1980 medytacja na temat Boga Ojca jako Ojca miłosierdzia, oraz Dominum et Vivificantem (Pan i Ożywiciel), pocho-dzący z roku 1986 list do Kościoła na całym świecie na temat Ducha Świętego. W ciągu następnych dwudziestu lat Jan Paweł II napisał również tryptyk en-cyklik poświęconych katolickiej nauce społecznej. Pierwsza z nich to Laborem exercens (O pracy ludzkiej), opublikowany w roku 1981 wykład na temat pracy jako udziału człowieka w trwającym w świecie dziele stwórczym Boga. Drugą była Sollicitudo rei socialis (Troska społeczna Kościoła), pochodzący z roku 1987 list określający ludzkie „prawo do inicjatywy gospodarczej” i przestrzegający przed niebezpieczeństwami konsumpcjonizmu, który myli posiadanie większej ilości dóbr z pełniejszym byciem. Ostatnia encyklika z tego cyklu to Centesi-mus annus (Setny rok), która dostosowuje społeczną naukę Kościoła do potrzeb XXI wieku, a jednocześnie upamiętnia magna carta nauki społecznej, encyklikę Rerum novarum Leona XIII. Jan Paweł II napisał również encykliki na temat ewangelizacji krajów słowiańskich (Slavorum Apostoli [Apostołowie Słowian], wydaną w roku 1985), Najświętszej Maryi Panny (w roku 1987 – Redemptoris Mater [Matka Odkupiciela]), misji chrześcijańskich (w roku 1990 – Redemptoris missio [Misja Odkupiciela]), odnowy katolickiej teologii moralnej (w roku 1993 – Veritatis splendor [Blask prawdy]), oddania Kościoła sprawie jedności chrześci-jan (w roku 1995 – Ut unum sint [Aby byli jedno]), obrony życia od poczęcia aż do naturalnej śmierci (w roku 1995 – Evangelium vitae [Ewangelia życia]) oraz uzupełniania się wiary i rozumu (w roku 1998 – Fides et ratio).


Oprócz encyklik Jan Paweł II pisał listy apostolskie dotyczące szerokiego za-kresu zagadnień i kwestii: natury i sensu cierpienia, współczesnego feminizmu, celibatu kapłanów oraz znaczenia niedzieli zarówno w kategoriach ludzkich, jak i chrześcijańskich. W adhortacjach apostolskich, w których dokonywał zwień-czenia prac różnych międzynarodowych synodów biskupów, papież propono-wał wizję autentycznego katolickiego szkolnictwa wyższego, bronił rodziny jako podstawowej komórki społeczeństwa, wzywał Kościół do powrotu do praktyki spowiedzi sakramentalnej, podnosił znaczenie misji ludzi świeckich w świecie i nawoływał do gruntownych reform zarówno w formacji kapłańskiej, jak i w kon-sekrowanym życiu zakonnym. W ciągu ponad dwudziestu lat swojego pontyfi-katu Jan Paweł II stał się również jednym z najważniejszych w dziejach Kościoła papieskich prawodawców, promulgując w roku 1983 nowy kodeks prawa kano-nicznego dla Kościoła obrządku łacińskiego na mocy Konstytucji apostolskiej Sa-crae disciplinae leges (Prawa świętej dyscypliny) i promulgując w roku 1990 pierw-szy w dziejach kodeks kanonów dla katolickich Kościołów wschodnich na mocy Konstytucji apostolskiej Sacri canones (Święte kanony). W trzech innych konsty-tucjach apostolskich Jan Paweł II zreorganizował procedury procesu kanoni-zacji, zrestrukturyzował Kurię Rzymską i dopracował zasady wyboru papieża.

Oprócz tego wszystkiego Papież nadał swoim cotygodniowym audien-cjom generalnym z lat 1979–1984 charakter katechetyczny, a zebrane jego na-uczanie z tych przemówień stało się ostatecznie znane pod nazwą teologii ciała – stanowiącej być może najśmielszą propozycję Jana Pawła II na polu refleksji chrześcijańskiej. Późniejsze katechezy z cotygodniowych audiencji w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych złożyły się na czterotomowe papieskie rozważania na temat Credo, w których Jan Paweł II zgłębiał teolo-gię Osób Trójcy Świętej i naturę Kościoła, oraz na tom piąty, poświęcony roli Maryi Panny jako Theotokos (Bożej Rodzicielki) i jako wzoru chrześcijańskiego uczniostwa. A w roku 1994 Jan Paweł II zrobił coś, czego żaden papież wcze-śniej nie uczynił: opublikował międzynarodowy bestseller, Przekroczyć próg na-dziei, który ukazał się w sumie w ponad sześćdziesięciu językach.

Tak więc przez pierwsze dwadzieścia lat swojego pontyfikatu Jan Paweł II tworzył korpus nauczania papieskiego, z którego Kościół katolicki – a nawet cały świat ludzkiej kultury – będzie czerpać przez całe stulecia. Swoje naucza-nie traktował jako owoc nauki II Soboru Watykańskiego, w którym widział efekt rozwoju tradycji Kościoła, a nie zerwanie z nią. Kierując się troską o za-pewnienie takiego rozumienia II Soboru Watykańskiego, zwołał Nadzwy-czajne Zgromadzenie Synodu Biskupów, które zebrało się w Rzymie w listo-padzie i grudniu 1985 roku, by poddać refleksji zarówno dokonania soboru, jak i zaniedbania Kościoła w zakresie właściwego wprowadzania ich w życie – było to zadanie, które przyspieszyło proces interpretacji soboru jako kontynu-acji dwóch tysięcy lat katolickiej doktryny i doprowadziło do promulgowania w roku 1992 Katechizmu Kościoła Katolickiego.


Janowi Pawłowi II w jego determinacji, by wiernie i w pełni wprowadzać w życie II Sobór Watykański (zaraz po swoim wyborze powiedział, że będzie to jedno z głównych zadań jego pontyfikatu), nie chodziło jednakże wyłącznie – ani nawet przede wszystkim – o zwycięstwo w sporze o to, co wydarzyło się w Rzymie między październikiem 1962 a grudniem 1965 roku. Chodziło o po-nowne rozpalenie w Kościele doświadczenia II Soboru Watykańskiego jako „no-wej Pięćdziesiątnicy”, o przygotowanie do trzeciego tysiąclecia jeszcze bardziej dynamicznej ewangelizacji. Papież uważał, że najskuteczniejszą formą ewange-lizacji nie jest argumentacja, lecz świętość: świadectwo życia przeżywanego jako dar dla innych, tak jak nasze życie jest darem dla każdego z nas. Jan Paweł II uważał, że Duch Święty nie wyczerpał swoich charyzmatycznych i uświęcają-cych darów dla Kościoła podczas pierwszej Pięćdziesiątnicy, opisanej w drugim rozdziale Dziejów Apostolskich. Duch Święty działał przez cały czas w dziejach i działa nadal we współczesnym świecie, wzbudzając nowych świadków miłości Boga, widocznej w nowych doświadczeniach miłości Chrystusa. To przekonanie o dynamicznej obecności Ducha Świętego w Kościele było źródłem dwóch wy-różniających się cech pontyfikatu w pierwszych dwóch dziesięcioleciach: bez-precedensowej liczby beatyfikacji i kanonizacji oraz otwartego poparcia Jana Pawła II dla ruchów odnowy i nowych wspólnot chrześcijańskich.

Jego beati i nowi święci stanowili niezwykłą panoramę ludzkich osobowo-ści, a były wśród nich postaci tak wyjątkowe, jak Maksymilian Kolbe i Edyta Stein (oboje zginęli śmiercią męczeńską w Auschwitz), Maria Faustyna Ko-walska (apostołka Bożego Miłosierdzia), stu trzech męczenników koreańskich z XIX wieku, stu dziesięciu męczenników wietnamskich z XVII i XIX wieku, Al-bert Chmielowski (polski malarz awangardowy, który stał się obrońcą nędza-rzy), Kateri Tekakwitha (siedemnastowieczna „Lilia Mohawków”), brat André Bessette (dwudziestowieczny cudotwórca z bazyliki Świętego Józefa na wzgó-rzu Mount Royal w Montrealu), Fra Angelico (mistrz wczesnorenesansowych fresków), Miguel Pro (rozstrzelany podczas powstania Cristero w Meksyku w roku 1927; bardzo możliwe, że był pierwszą osobą, której męczeństwo sfo-tografowano), Pier Giorgio Frassati („człowiek Błogosławieństw”, który był me-diolańskim bon vivantem w szalonych latach dwudziestych), Mary MacKillop (australijska zakonnica, ekskomunikowana swojego czasu przez rozgniewanego biskupa) oraz ojciec Damian z Molokai (który poświęcił życie trędowatym).

Papież był przekonany, że ruchy odnowy i nowe wspólnoty chrześcijań-skie, które powstały – a nawet wręcz rozkwitły – po II Soborze Watykańskim, były „charyzmatycznym” owocem soboru. Ponadto Jan Paweł II wiedział, że w zasadzie każda prawdziwa reforma w Kościele miała swoje początki poza biurokratycznymi strukturami życia katolickiego, nawet jeśli takie „chary-zmatyczne” reformy ostatecznie musiały zostać włączone w regularny rytm i struktury życia Kościoła, aby osiągnąć pełne owoce duchowe. Nie wahał się więc również bronić tego, co nowe i często z pozoru dziwne, przed bardziej


ostrożnymi duchownymi. Dlatego przy wielu okazjach okazywał ogromne osobiste zainteresowanie takimi ruchami i wspólnotami, jak obecna na całym świecie Odnowa Charyzmatyczna, Komunia i Wyzwolenie, Wspólnota Emma-nuel, Focolari, L’Arche, Droga Neokatechumenalna, Regnum Christi i Wspól-nota Sant’Egidio, a równocześnie przyznał status prałatury personalnej (cze-goś na kształt globalnej diecezji) ruchowi Opus Dei.

Jan Paweł II uważał, że wszystko to wiązało się z obowiązkiem biskupa Rzymu w zakresie wspierania tego, co II Sobór Watykański opisał w swo-jej Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium (Światłość narodów) jako „powszechne powołanie do świętości”. Wszystkiego na ten temat dowie-dział się już w Krakowie, od swojego Środowiska i od innych, na długo wcze-śniej, nim ktokolwiek mógł choćby marzyć o nowym soborze ekumenicznym. A w pierwszych dwóch dziesięcioleciach swojego pontyfikatu, wierny temu doświadczeniu i posłuszny nauczaniu II Soboru Watykańskiego, wezwał Ko-ściół na całym świecie do uznania, że świętość jest ludzkim i chrześcijańskim przeznaczeniem każdego ochrzczonego człowieka.

APOSTOŁ W DRODZE

Żywe przedefiniowanie przez Jana Pawła II rozumienia papieskiego urzędu jako służby ewangelicznego świadectwa w świecie i dla świata zaczęło docierać do świadomości opinii publicznej już od października 1978 roku. To przedefi-niowanie znajdowało ucieleśnienie w licznych podróżach Papieża, które z na-ciskiem nazywał pielgrzymkami – następca świętego Piotra wypełniał misję powierzoną Piotrowi przez zmartwychwstałego Chrystusa: „utwierdzaj two-ich braci” (Łk 22, 32). Od początku swojego pontyfikatu Papież zabrał się do re-ewangelizacji Włoch: w latach 1978–1999 złożył ponad dziewięćdziesiąt wizyt duszpasterskich we włoskich miastach, miasteczkach, diecezjach i regionach, a równocześnie przeprowadził osobiście wizytacje w setkach rzymskich pa-rafii. Urodzony w Polsce biskup Rzymu odprawiał tam niedzielne msze i gło-sił kazania w swojej dźwięcznej włoszczyźnie. Tak oto Jan Paweł II przeżywał swój tytuł prymasa Włoch dużo głębiej niż jakikolwiek włoski papież w ciągu wielu stuleci, a może i kiedykolwiek.

A poza tym był świat za Alpami. Niektóre spośród ponad dziewięćdziesię-ciu papieskich pielgrzymek poza Włochy odbytych w latach 1979–1999 miały decydujące znaczenie dla Kościoła i świata.

W Meksyku w styczniu 1979 roku Jan Paweł II wezwał Kościół w Ameryce Łacińskiej, by był skuteczną siłą reform społecznych, gospodarczych i politycz-nych, a jednocześnie odrzucał wypaczenia marksistowskie tkwiące w teologii wyzwolenia. Sama obecność Papieża w Meksyku oraz przyjęcie, z jakim się spo-tkał, zmieniły antyklerykalne nastawienie części meksykańskiego establishmentu,


co pozwoliło Kościołowi katolickiemu w Meksyku na jawne zaistnienie po raz pierwszy od całych dziesięcioleci.

Pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do Polski, „dziewięć dni” czerwca 1979 roku, stała się punktem zwrotnym w historii XX wieku. Zostanie ona omó-wiona szczegółowo w rozdziale trzecim, natomiast druga (z roku 1983) i trze-cia (z roku 1987) pielgrzymka do Polski – w rozdziale czwartym.

W październiku 1979 roku w Stanach Zjednoczonych Jan Paweł II udowod-nił, że potrafi przekazywać orędzie ewangelicznej przygody za pośrednictwem sceptycznych mediów (a czasami obchodząc je dokoła), i w swoim pierwszym przemówieniu do Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczo-nych dobitnie bronił wolności religijnej jako najważniejszego z praw człowieka.

Miesiąc później, w listopadzie 1979 roku, Papież podkreślił swoje zaangażo-wanie w ekumenizm podczas wizyty w Ekumenicznym Patriarchacie Konstan-tynopola, gdzie powiedział patriarsze Dimitriosowi I o swojej nadziei, że dzień, w którym będą mogli razem koncelebrować Eucharystię, nadejdzie bardzo prędko.

W czerwcu 1990 roku Jan Paweł II wygłosił jedno z tych publicznych prze-mówień, które najbardziej lubił – zawierało ono głęboką analizę centralnego charakteru kultury w ludzkim doświadczeniu. Miało to miejsce w Paryżu przed sto dziewiątą sesją Rady Wykonawczej UNESCO. Podczas tej samej pielgrzymki do Francji Papież otwarcie zapytał „najstarszą córkę Kościoła”, czy zapomniała o przyrzeczeniach swojego chrztu.

W maju i czerwcu 1982 roku Jan Paweł II nie pozwolił, by wojna o Fal-klandy przeszkodziła mu w zaplanowanej pielgrzymce do Wielkiej Brytanii: najpierw zaprosił brytyjskich i argentyńskich biskupów do wspólnej koncele-bry w Bazylice Świętego Piotra przed swoim wyjazdem do Wielkiej Brytanii, a potem dodał Argentynę do programu papieskich podróży zaraz po powro-cie z Wysp Brytyjskich.

W marcu 1983 roku w Nikaragui Papież zmusił do ustąpienia sandinistow-skich demonstrantów podczas mszy w Managui, apelował o pojednanie w Sal-wadorze i rozpoczął proces, w wyniku którego rewolucja marksistowska wy-cofała się z całej Ameryki Środkowej.

Od 31 stycznia do 11 lutego 1986 roku odwiedzał Indie, chcąc podnieść zna-czenie dzieła swojej wielkiej przyjaciółki Matki Teresy z Kalkuty, której żywe ucieleśnienie Ewangelii miłości uważał za najlepszą metodę przedstawiania chrześcijaństwa w dogłębnie niechętnej mu kulturze.

W kwietniu 1987 roku Jan Paweł II wybrał się do Chile i Argentyny, gdzie jego nauczanie i przykład przyspieszyły przejście do demokracji w tych dwóch krajach, od dawna trzymanych pod butem dyktatury wojskowej.

Od 1 do 10 czerwca 1989 roku odbyła się pierwsza w dziejach papieska pielgrzymka do Skandynawii, gdzie Papież pokazał, że osobiste świadectwo życia Ewangelią potrafi stopić lody wielowiekowych nieprzyjaznych relacji między wyznaniami.


15 stycznia 1995 roku Jan Paweł II zgromadził największą publiczność w ludz-kich dziejach na najmniej chrześcijańskim kontynencie świata, odprawiając mszę na zakończenie Światowych Dni Młodzieży w Manili, stolicy kraju, w którym dziesięć lat wcześniej poparł rewolucję różańcową.

Podczas kolejnej wizyty w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych, 5 października 1995 roku, bronił powszechnego charakteru praw człowieka jako moralnej prawdy ludzkiego losu, którą można poznać rozumem, propo-nował przyjęcie naturalnego prawa moralnego jako powszechnej „gramatyki” społecznej, dzięki której ludzkość będzie mogła przemienić kakofonię w roz-mowę, i wezwał świat do tego, by „łzy naszego stulecia” zmienić w „wiosnę ludzkiego ducha”.

W styczniu 1998 roku Jan Paweł II zaniósł orędzie chrześcijańskiego huma-nizmu i wolności na Kubę, gdzie – podobnie jak w Polsce w czerwcu 1979 roku – starał się przywrócić uciskanym ludziom ich autentyczną historię i kulturę.

A poza tym była jeszcze Afryka – kontynent w okresie przed upadkiem europejskiego komunizmu nękany napięciami właściwymi zimnej wojnie, a po upadku muru berlińskiego – ignorowany. Papież Jan Paweł II – jedyny spośród światowych mężów stanu końca XX wieku – nie godził się na takie traktowanie Afryki – albo jako politycznego pionka, albo jako beznadziejnego przypadku: w latach 1980–1995 odbył jedenaście pielgrzymek do każdego za-kątka tego kontynentu.

Jan Paweł II stał się zatem nie tylko najbardziej rozpoznawalnym człowiekiem w dziejach, lecz także najważniejszym papieżem od pięciuset lat. Począwszy od połowy lat dziewięćdziesiątych, kiedy jego zdrowie pod wieloma względami zaczęło się pogarszać, często mówiło się, że najlepsze dni polskiego papieża minęły. Tak mówili przynajmniej ci, którzy patrzyli na niego z zewnątrz. Ci, którzy znali Karola Józefa Wojtyłę lepiej, przeczuwali jednak, że bieg jego ży-cia wskazuje poprzez Drzwi Święte Bazyliki Świętego Piotra – które miał otwo-rzyć w Wigilię 1999 roku, inaugurując Rok Jubileuszowy – ku czemuś więcej. To „coś więcej” miało się okazać równie dramatyczne jak jego heroiczna walka z komunizmem, do której teraz przejdziemy, nim wrócimy do Jana Pawła II w omówieniu obchodów Wielkiego Jubileuszu Roku 2000.

SPIS TREŚCI

PrologPAPIEŻ TYSIĄCLECIA

7

Część pierwszaNEMEZIS

Karol Wojtyła przeciwko komunizmowi1945–1989

25

1. WSTĘPNE GAMBITY 27

2. DEFENSOR CIVITATIS58

3. KONFRONTACJA101

4. ZWYCIĘSTWO157

Spis treści592

Część drugaKENOZA

Ostatnie lata papieża Jana Pawła II 2000–2005

205

5. WIELKI JUBILEUSZ ROKU 2000 Ku Jerozolimie

207

6. WIELKI JUBILEUSZ ROKU 2000Na głębię

244

7. ZAWIROWANIA DZIEJÓW2001–2002

279

8. DOLINA POGRĄŻA SIĘ W MROKU2003–2004

333

9. OSTATNIA ENCYKLIKAStyczeń – kwiecień 2005

397

POSŁOWIE 424

Część trzeciaMETANOJA

Życie ucznia pod lupą427

10. OD ŚRODKA429

11. MIARA PONTYFIKATU459

BIBLIOGRAFIA 557

PODZIĘKOWANIA 571

INDEKS OSÓB 577

GEORGE WEIGELGEORGE

WEIGEL

KRES

I POCZĄTEK

KR

ES I P

OC

ZĄT

EK

Papież Jan Paweł II — zwycięstwo wolności,


Autor bestsellerowej biografii Jana Pawła II Świadek nadziei

www.znak.com.pl

Cena detal. 79,90 zł

Nowa książka autora bestsellerowego Świadka nadziei!Wielkie podsumowanie pontyfi katu Jana Pawła II.

Kiedy ukazał się Świadek nadziei, George Weigel przyrzekł Janowi Pawłowi II, że pewnego dnia dokończy opowieść o jego życiu. Kres i początek jest wypełnieniem tej złożonej Ojcu Świętemu obietnicy. To owoc dziesięcioletniej pracy autora, zamknięcie i uzupełnienie najlepszej biografi i papieża.

Korzystając z nieznanych wcześniej dokumentów KGB, Stasi i Służby Bezpieczeństwa, George Weigel rysuje wnikliwy portret człowieka, który pokazał światu moralne bankructwo komuni-stycznej ideologii. Międzynarodowa perspektywa i unikalna wiedza o kulisach działania świato-wej dyplomacji pozwoliły autorowi wyczerpująco przedstawić ogromną rolę Jana Pawła II w upadku komunizmu.

Kres i początek to także przejmujący opis ostatnich, bardzo trudnych lat pontyfi katu, kiedy Jan Paweł II zmagał się z cierpieniem, postępującą chorobą, krytyką swojego nauczania i głośnymi skandalami w Kościele.

Książka George’a Weigla to dzieło jedyne w swoim rodzaju, przełomowe podsumowanie życia i nauczania polskiego papieża – człowieka, który zmienił losy Kościoła i świata.

George Weigel dopełnia najlepszą biografi ę papieża Jana Pawła II niezbędnym drugim tomem. To lektura obowiązkowa dla każdego, kto chce zrozumieć tego człowieka i Kościół, któremu

przewodził przez ćwierć wieku.

John L. Allen Jr.autor Wszystkich ludzi papieża

Ta książka to kamień z Rosetty, jeśli chodzi o życie i spuściznę Jana Pawła II. Tylko George Weigel, ze swoją mistrzowską kombinacją rzadkich okazji z jeszcze rzadszą intuicją i zdolnościa-mi analitycznymi, mógł oddać sprawiedliwość heroicznemu życiu Jana Pawła II, które zmieniło

świat. To nie tyle kontynuacja Świadka nadziei, co zwieńczenie – klucz interpretacyjny nie mający sobie równych.

Carl A. AndersonNajwyższy Rycerz Zakonu Rycerzy Kolumba, autor Cywilizacji miłości

Czasami nazywano go prorokiem, ponieważ zdawał się widzieć możliwości w historii – na przykład nieuchronność załamania się komunizmu – które uchodziły uwagi innych. I rzeczywiście był proro-kiem. Jednak natura jego prorockiego charyzmatu, który obejmował także przenikliwe rozumienie historycznych okoliczności i możliwości, wiązała się nie z jasnowidztwem, lecz z wiarą: wiarą w godność osoby ludzkiej, wiarą w ludzką zdolność wolnego wybierania dobra, wreszcie wiarą w Chrystusa. Karol Wojtyła, papież Jan Paweł II, stał się prorokiem nowego i autentycznego humanizmu – i zmienił świat – ponieważ był uczniem: radykalnie nawróconym chrześcijaninem, którego niewzruszona wiara w Chrystusa zrodziła przemieniającą świat nadzieję na nową wiosnę ludzkiego ducha.

(fragment książki)GEORGE WEIGELWybitny amerykański fi lozof i teolog katolicki, jeden z najpoważniejszych komentatorów życia religijnego i publicznego. Distinguished Senior Fellow w Washing-ton’s Ethics and Public Policy Center. Watykanista w NBC News, autor piętnastu książek, w tym best-sellerowego w USA i w Polsce Świadka nadziei. Jego książki zostały przetłumaczone na ponad dwanaście języków. W Polsce ukazały się: Ostateczna rewolucja; Czym jest katolicyzm?; Katedra i sześcian. Europa, Stany Zjednoczone i polityka bez Boga; Boży wybór. Papież Benedykt XVI i przyszłość Kościoła katolickie-go; Wiara, rozum i wojna z dżihadyzmem.

Więcej informacji o Autorze na www.eppc.org.

�

Kres i pocz�tek obwoluta.indd 1Kres i pocz�tek obwoluta.indd 1 2012-08-07 12:14:122012-08-07 12:14:12

Documents

Kres i początek