KRIMINALISTIČKA TEORIJA I PRAKSAcriminalisticassociation.org/Dokumenti/Chasopis_broj_9_2018... · kriminalističku radnju prepoznavanja upotrebom tehnika kognitivnog intervjua, forenzičku

KRIMINALISTIČKA TEORIJA I PRAKSA

CRIMINALISTIC THEORY AND PRACTICE

god. 5., br. 9., str. 1 - 100 Zagreb, 2018.polugodišnjak / semiannually

Nakladnik / PublisherMeđunarodno kriminalističko udruženjeInternational Criminalistic Association

Uredništvo / Editorial bordprof. dr. sc. Marina Malish Sazdovska, Fakultet za bezbednost Skopje,

doc. dr. sc. Danijela Frangež, Fakulteta za varnostne vede Univerze v Mariboru,Ljubljana,

doc. dr. sc. Josip Pavliček, Visoka policijska škola, Zagreb,dr. sc. Lana Milivojević, Visoka policijska škola, Zagreb.

prof. dr. Valentina Baić, Kriminalističko-policijski univerzitet, Beograd.

Urednik / Editorprof. dr. Oliver Lajić

Tajnik / SecretaryEva Kordić

Tehničko uređenjeVasil Arminoski

Naslovnica / Cover DesignMeđunarodno kriminalističko udruženje

WEB ADRESA ONLINE IZDANJAhttp://criminalisticassociation.org/projekti/casopis-kriminalisticka-teorija-

i-praksa

Adresa uredništva / Address of editorial bordMeđunarodno kriminalističko udruženje,

Vlaška 72a, 10 000 Zagreb, Republika Hrvatska

e-mail: [email protected]: www.criminalisticassociation.org

ISSN 1849 - 6164

KRIMINALISTIČKA TEORIJA I PRAKSA / CRIMINALISTIC THEORY AND PRACTICE_____________________________________________________________________________

5

7 - 19

21 - 37

39 - 53

55 - 63

SADRŽAJ:

Riječ urednika

Valentina Baić, Oliver Lajić, Miloš Ivić:STEREOTIPI PREMA PRIPADNICIMA POLICIJE

Haris Halilović:DOKTRINA “NEIZBJEŽNOG OTKRIĆA” U AMERIČKOM PRAVU I NJEZINI EFEKTI NA DOPUSTIVOST DOKAZA U KAZNENOM POSTUPKU

Adnan Fazlić, Irma Dejlkić, Darko Datzer: MOGUĆNOSTI UNAPRJEĐENJA PREPOZNAVANJA OSOBA PRIMJENOM KOGNITIVNIH TEHNIKA INTERVJUIRANJA SVJEDOKA

Marina Malish-Sazdovska, Boris Murgoski, Latif Latifi: FORENSKA ANALIZA U OKOLIŠNIM ZLOČINIMA

CONTENTS:

Editor´s word

Valentina Baić, Oliver Lajić, Miloš Ivić:STEREOTYPES TOWARDS OF THE POLICE OFFICERS

Haris Halilović:DOCTRINE OF “INEVITABLE DISCOVERY” IN AMERICAN LAW AND ITS EFFECTS ON THE ADMISSIBILITY OF EVIDENCE IN CRIMINAL PROCEDURE

Adnan Fazlić, Irma Dejlkić, Darko Datzer:IMPROVING EYE WITNESS IDENTIFICATION BY APPLYING THE COGNITIVE INTERVIEW TECHNIQUES

Marina Malish-Sazdovska, Boris Murgoski, Latif Latifi: FORENSIC ANALYSIS IN ENVIRONMENTAL CRIMES

5

Poštovani čitaoci,

Pred Vama se nalazi 9. broj našeg Časopisa, kojim obeležavamo punih pet godina postojanja. Tim povodom zahvaljujem se autorima, recenzentima, članovima Uređivačkog odbora i svima ostalima koji su doprineli da tokom ovih godina napredujemo u traganju za svojim mestom u svetu kriminalistike. U ovom broju sadržani su radovi prezentovani na trećoj međunarodnoj naučno-stručnoj konferenciji, koja je pod nazivom ’’Kriminalistika i suvremeni sigurnosni izazovi’’ održana 16. novembra 2018. u Zagrebu. Radovi se odnose na stereotipe prema pripadnicima policije, doktrinu ’’neizbežnog otkrića’’ iz anglosaksonskog procesnog zakonodavstva, kriminalističku radnju prepoznavanja upotrebom tehnika kognitivnog intervjua, forenzičku analizu ekoloških delikata, procesna pitanja u vezi visokotehnološkog kriminala i fotografisanje u obradi tragova nasilja u porodici.

prof. dr Oliver Lajić

Dragana Vujić, Olivije Zimonja: IMPLEMENTACIJA PROCESNIH ODREDBI KONVENCIJE O KIBERNETIČKOM KRIMINALU U ZKP-u REPUBLIKE SRPSKE

Ivana Bjelovuk, Tanja Kesić, Milan Žarković:FOTOGRAFISANJE KAO SEGMENT KRIMINALISTIČKO FORENZIČKE OBRADE TRAGOVA NASILJA U PORODICI

UPUTSTVO AUTORIMA

Dragana Vujic, Olivije Zimonja: IMPLEMENTING THE PROCEDURAL PROVISIONS OF THE CONVENTION ON CYBERCRIME IN THE CRIMINAL PROCEDURE LAW OF THE FEDERATION OF REPUBLIC OF SRPSKA

Ivana Bjelovuk, Tanja Kesić, Milan Žarković:PHOTOGRAPHY AS A SEGMENT OF CRIME PROCESSING OF EVIDENCES IN THE CASE OF DOMESTIC VIOLENCE

INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

65 - 80

81 - 97

99 - 100

7

IZVORNI ZNANSTVENI ČLANAK (ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER)UDK:316.647.8-057.875:351.74

prof. dr Valentina BaićKriminalističko policijski univerzitet, Beograd

e-mail: [email protected]

prof. dr Oliver LajićKriminalističko policijski univerzitet, Beograd

dipl. defektolog Miloš IlićMedicinski fakultet Novi Sad,

Katedra za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju

STEREOTIPI PREMA PRIPADNICIMA POLICIJE1

Apstrakt U radu je prezentovano istraživanje sprovedeno početkom 2018. godine, na uzorku od 104 ispitanika, studenta Kriminalističko policijskog Univerziteta u Beogradu (N=34), Medicinskog fakulteta (Odsek za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju) u Novom Sadu (N=35) i Filozofskog fakulteta (Odsek za psihologiju) u Novom Sadu (N=35), od kojih je 24 bilo muškog pola, a 77 ženskog pola, starosti od 18 do 31 godine. Osnovni problem istraživanja odnosio se na pitanje, da li postoje razlike u autostereotipima i heterostereotipima prema pripadnicima policije, kao i da li postoji razlika u autostereotipima i heterostereotipima između muškaraca i žena unutar ciljnih grupa. Autostereotip je određen na osnovu najčešće biranih osobina pripadnika policije, od strane studenata Kriminalističko policijskog Univerziteta, a heterostereotip na osnovu najčešće biranih osobina pripadnika policije, od strane studenata Medicinskog i Filozofskog fakulteta. Za ispitivanje stereotipa koršćena je modifikovana verzija Kac Brejlijeve skale, koja je sadržavala 48 osobina tipičnih za ljude određene profesije. Svaka od 48 osobina je procenjena kao pozitivna ili negativna. Skalu pozitivnih osobina činilo je 25 osobina. Pouzdanost ove skale je zadovoljavajuće visoka α = .81 i izražena je koeficijentom

1 Rad je rezultat rada na projektu ‘’Razvoj institucionalnih kapaciteta, standarda i procedura za suprotstavljanje organizovanom kriminalu i terorizmu u uslovima međunarodnih integracija’’, kojeg, pod pokroviteljstvom Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije (br. 179045), realizuje Kriminalističko-policijska akademija u Beogradu (2011−2018), kao i rada na projektu ‘’Kriminalitet u Srbiji i instrumenti državne reakcije’’, koji finansira i realizuje Kriminalističko-policijska akademija u Beogradu, ciklus naučnih istraživanja 2015-2019. godina.

98

V. Baić, O. Lajić M. Ilić, - STEREOTIPI PREMA PRIPADNICIMA POLICIJE, str. 7-19_____________________________________________________________________________

interne konzistencije. Skalu negativnih osobina činilo je 23 osobine. Pouzdanost ove skale je takođe zadovoljavajuće visoka α = .85, i izražena koeficijentom interne konzistencije.Rezultati istraživanja su potvrdili postojanje razlika u autostereotipima i heterostereotipima prema pripadnicima policije, kao i nepostojanje razlika u autostereotipima i heterostereotipima između muškaraca i žena. Rezultati pokazuju da studenti Kriminalističko policijskog Univerziteta imaju više izražene pozitivne i manje izražene negativne stavove u odnosu na studente Filozofskog i Medicinskog fakulteta, koji imaju najizraženije negativne i najmanje izražene pozitivne stavove prema pripadnicima policije. Najčešće pripisivane pozitivne osobine pripadnicima MUP-a su hrabri, samouvereni, sposobni, snalažljivi i oprezni, a najčešće negativne osobine su podmitljivi, hvalisavi, nervozni, nagli (žustri) i uobraženi.Ključne reči: stereotipi, autostereotipi, heterostereotipi, pripadnici policije

1. UVOD

U razvijenim društvima policijske službe obraćaju veću pažnju odnosima s javnošću, trudeći se da postignu što veći stepen međusobne komunikacije, razumevanja i poverenja, posebno iz razloga što o policiji postoje brojne i pogrešne predstave i stereotipi (Baić, 2004; Hewstone, Hopkins, Routh, 1992; Oulmokhtar, Krauth-Gruber, Alexopoulos, Drozda-Senkowska, 2011; Tuohy, Wrennall, 2006).Odnos policije kao specifičnog organa uprave i javnosti (građana), je nešto kompleksniji nego kada je reč o drugim organima uprave, pre svega zbog činjenice da policija u ime države primenjuje fizičku prinudu prema građanima, odnosno da pored navedenog, sprovodi i druga ovlaštenja kojima se ograničavaju individualne slobode i prava građana (Milosavljević, 1997). U takvom okruženju, policija koja ima funkciju posrednika u kontaktima, ne može pretendovati na univerzalne simpatije celokupne javnosti i njenih pripadnika (Baić, 2004; Kešetović, 2000). Policijske organizacije u velikom broju zemalja shvatile su da svoj osnovni zadatak ne mogu ostvarivati bez uključivanja i pomoći najšire javnosti, a da je za to preduslov uklanjanje nepoverenja, nerazumevanja, pa i otvorenog neprihvatanja od strane nekih delova javnosti (Baić, 2004; Czopp & Monteith, 2006; Fiske, Lin, & Neuberg, 1999). Kada je reč o istraživanju stavova prema pripadnicima policije, posebnu teškoću, kao uostalom i kod drugih pitanja koja se odnose na policiju, predstavlja opšta zatvorenost i otpor koji u policijskim službama postoje prema naučnom istraživanju vlastite prakse (Ivanović, Baić, Lajić, 2017). Na ovo, upozorava i veći broj inostranih autora, koji se bave proučavanjem policije i njene prakse (Brunger, Tong & Martin, 2016; Ratcliffe, 2008; Walker, 2007). Štaviše,

nedostaju detaljni empirijski podaci i informacije o radu policije i njegovim varijacijama, bilo kvalitativne ili kvantitativne prirode. Pored navedenog, policija je svakako institucija koja spontano izaziva suprotne stavove i sudove, koji su često pod uticajem ideoloških predrasuda i manje ili više nesvesnih afektivnih reakcija (Milosavljević, 1997). Iz navedenih razloga, napisi o policiji uglavnom imaju ili sistematski kritičku ili apologetsku orijentaciju, što istraživaču otežava zauzimanje neutralnog stava i objektivno posmatranje. Pregledom dostupne srpske literature ne nailazimo na istraživanja problematike stavova prema policijskim službenicima, izuzev istraživanja Baić (2004), koje je sprovedeno pre jedne i pol decenije. Rezultati ovog istraživanja pokazuju da su se u pogledu stereotipa pre pripadnicima policije izdvajale dve orijentacije. Jedna je izražena u opštoj tendenciji pripisivanja pozitivnih, društveno poželjnih osobina, kao što su hrabri, oprezni, sposobni, staloženi, pravedni, snalažljivi, kulturni, obrazovani i inteligentni i druga koja se manifestuje u tendenciji pripisivanja uglavnom negativnih osobina, kao što su podmitljivi, vole da vladaju, drski itd.S jedne strane imajući u vidu da je od početka 2000-ih (kada je sprovedeno pomenuto istraživanje, Baić, 2004), do danas došlo do značajnih pomaka u pogledu unapređenja policijske prakse i primene mnogobrojnih aktivnosti iz palete odnosa sa javnošću, pristupili smo izradi ovog rada, kako bi dobili odgovor na pitanje: Da li postoje razlike u autostereotipima i heterostereotipima prema pripadnicima policije, kao i da li postoji razlika u autostereotipima i heterostereotipima između muškaraca i žena unutar ciljnih grupa?

2. METOD 2.1. Uzorak i procedura

U istraživanju su učestvovala 104 ispitanika (28.8% muškog pola), starosti od 18 do 31 godine (AS = 22.77, SD = 3.06). Ispitanici su studenti Kriminalističko policijskog Univerziteta u Beogradu (N = 34), Medicinskog fakulteta (Odsek za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju) u Novom Sadu (N = 35) i Filozofskog fakulteta (Odsek za psihologiju) u Novom Sadu (N = 35). Najveći broj ispitanika su studenti treće (32.7%), prve (28.8%) ili četvrte (18.3%) godine osnovnih akademskih studija. Detaljan prikaz godine studija ispitanika, za sva tri fakulteta, predstavljen je tabelom 1. Postoje razlike u broju godina starosti između tri fakulteta (F(2/101) = 92.15, p < .001), pri čemu su najstariji studenti sa Medicinskog fakulteta (AS = 25.89), zatim studenti sa Kriminalističko policijskog Univarziteta (AS = 22.21), dok su studenti sa Filozofskog fakulteta najmlađi (AS = 20.03). Kada je reč o polnim razlikama (x2 (2)=26.74 , p < .001), studenti sa Filozofskog i Medicinskog fakulteta su u najvećem procentu ženskog pola, dok su studenti sa Kriminalističko policijskog Univerziteta pretežno muškog pola.


11 10

Tabela 1. Godina studija ispitanika za sva tri fakultetaKPU MF FF

N % N % N %I godina - - - - 30 85.7II godina - - 2 5.7 - -III godina 33 97.1 - - 1 2.9IV godina 1 2.9 16 45.7 2 5.7V godina - - 11 31.4 1 2.9

Završen fakultet - - 6 17.1 1 2.9Ukupno 34 100.0 35 100.0 35 100.0

Legenda. KPU – Kriminalističko-policijski univerzitet. MF – Medicinski fakultet.

FF – Filozofski fakultet. N – broj ispitanika.

Prikupljanje podataka je sprovedeno početkom, 2018 godine. Ispitanici sa Kriminalističko policijskog Univerziteta, su upitnik popunjavali u papir-olovka formatu, dok su ispitanici sa Filozofskog i Medicinskog fakulteta, upitnik popunjavali online. Za popunjavanje upitnika bilo je potrebno oko 10 minuta. Ispitanici su pristali na učešće u istraživanju samim popunjavanjem upitnika. Istraživanje je bilo anonimno, pri čemu ispitanici nisu bili upoznati sa ciljem ili hipotezama istraživanja.

2.2. Instrument

Za ispitivanje stereotipa koršćena je modifikovana verzija Kac Brejlijeve skale, koja sadrži 54 osobine tipične za ljude određene profesije. Zadatak ispitanika je bio da pročitaju sve osobine sa liste, a zatim da zaokruže one za koje smatraju da odlikuju policijske službenike MUP-a Republike Srbije. Ispitanicima je rečeno da mogu da zaokruže najmanje 5 i najviše 10 osobina. Svaka od 54 osobine je procenjena kao pozitivna, negativna ili neutralna. Neutralne osobine (ukupno 7) su isključene iz ček liste. Skalu pozitivnih osobina činilo je 25 osobina. Pouzdanost ove skale je zadovoljavajuće visoka α = .81 i izražena je koeficijentom interne konzistencije. Skalu negativnih osobina činilo je 23 osobine. Pouzdanost ove skale je takođe zadovoljavajuće visoka α = .85, i izražena koeficijentom interne konzistencije.

2.3. Metodi analize podataka

Kako bi se ispitala prva hipoteza, da li postoji statistički značajna razlika između autostereotipa i heterostereotipa prema pripadnicima policije, primenjena su dva t-testa za nezavisne uzorke. Nezavisnu varijablu u oba testa, predstavljala je pripadnost grupi – jednu grupu čine studenti

Kriminalističko-policijskog Univerziteta, dok drugu grupu čine studenti Medicinskog i Filozofskog fakulteta. Zavisne varijable u svakom testu po jedna, predstavljali su skorovi na skalama pozitivnih i negativnih osobina.Druga hipoteza, postoji li statistički značajna razlika između autostereotipa muškaraca i žena prema pripadnicima policije, je takođe ispitana primenom t-testa za nezavisne uzorke. Nezavisnu varijablu predstavljao je pol ispitanika, dok je zavisna varijabla bila skor na skali pozitivnih osobina – autostereotipi. U okviru ove hipoteze, analiza podataka je sprovedena samo na ispitanicima Kriminalističko-policijskog Univerziteta.Treća hipoteza, postoji statistički značajna razlika između heterostereotipa muškaraca i žena prema pripadnicima policije, ispitana je primenom dva t-testa za nezavisne uzorke. Nezavisna varijabla je bila pol ispitanika. Zavisne varijable, u svakoj analizi po jedna, bili su skorovi na skalama pozitivnih i negativnih osobina. U okviru ove hipoteze, analiza podataka je sprovedena samo na ispitanicima Medicinskog i Filozofskog fakulteta. 3. REZULTATI 3.1. Preliminarne analize

Deskriptivni statistički parametri su prikazani u tabeli 2. Vrednosti zakošenosti (skewness) i spljoštenosti (kurtosis) se kreću u opsegu ±1.5, kako za ceo uzorak, tako i za poduzorke, što ukazuje na normalnu distribuciju skorova. Pregledom maksimalnih vrednosti za skale pozitivnih i negativnih pridevskih opisa, uočava se da su pojedini ispitanici odstupili od instrukcije da zaokruže 5 do 10 osobina, koji opisuju policijske službenike MUP-a. Od navedene instrukcije je odstupilo 26.6% (28) ispitanika. Korelacija između skale pozitivnih i skale negativnih osobina, na celom uzorku ispitanika, je bila umereno visoka, negativna i statistički značajna (r = -.55, p < .001).

Tabela 2. Deskriptivni statistički parametri za ceo uzorak i poduzorkeValenca N Min Maks AS SD SK KU

Ukupno Pozitivni 104 0 13 5.33 3.37 0.47 -0.49Negativni 0 15 3.71 3.82 1.21 1.03

FF Pozitivni 35 1 13 5.09 3.48 0.71 -0.36Negativni 0 15 4.57 3.35 0.89 1.28

MF Pozitivni 35 0 13 4.37 3.75 1.11 0.40Negativni 0 15 5.37 4.58 0.64 -0.50

KPU Pozitivni 34 0 11 6.56 2.41 -0.20 0.32Negativni 0 5 1.12 1.30 1.10 0.77



13 12

Legenda. FF – Filozofski fakultet. MF – Medicinski fakultet. KPU – Kriminalističko policijski

univerzitet. N – broj ispitanika. Min – minimum. Maks – maksimum. AS – aritmetička sredina. SD – standardna devijacija. SK – zakošenost (engl. skewness). KU – spljoštenost (engl.

kurtosis).

H1: Postoji statistički značajna razlika između autostereotipa i heterostereotipa prema pripadnicima policije.

Ispitanici sa Kriminalističko-policijskog Univerziteta (AS = 6.59; SD = 2.41) pripisuju statistički značajno više pozitivnih osobina službenicima MUP-a (t(102) = -2.68, p < .01) u odnosu na ispitanike sa Medicinskog i Filozofskog fakulteta (AS = 4.73; SD = 3.61). Kada je rеč o negativnim osobinama koje se pripisuju službenicima MUP-a, razlike su takođe statistički značajne (t(102) = 5.46, p < .001), pri čemu ispitanici sa Medicinskog i Filozofskog fakulteta (AS = 4.97; SD = 4.01), češće pripisuju negativne osobine službenicima MUP-a u odnosu na ispitanike sa Kriminalističko-policijskog Univerziteta (AS = 1.11; SD = 1.30). Rezultati su prikazani grafikonom 1. Zaključno, prva hipoteza je u potpunosti potvrđena.

Grafikon 1. Prosečan broj pozitivnih i negativnih osobina ispitanika sa Kriminalističko-policijskog univerziteta i ispitanika sa Medicinskog i Filozofskog fakulteta.

H2: Postoji statistički značajna razlika između autostereotipa muškaraca i žena prema pripadnicima policije.

Ispoljenost autostereotipa između ispitanika (AS = 6.62, SD = 2.20, N = 21) i ispitanica (AS = 6.46, SD = 2.82, N = 13) sa Kriminalističko-policijskog Univerziteta nije statistički značajno različita (t(32) = 0.18, p > .05). Rezultati su prikazani grafikonom 2. Druga hipoteza nije potvrđena.

Grafikon 2. Prosečan broj pozitivnih osobina za grupu muških i za grupu ženskih ispitanika sa Kriminalističko-policijskog univerziteta.

H3: Postoji statistički značajna razlika između heterostereotipa muškaraca i žena prema pripadnicima policije.

Broj pozitivnih osobina koje se pripisuju policijskim službenicima MUP-a između ispitanika (AS = 3.22, SD = 2.9, N = 9) i ispitanica (AS = 4.95, SD = 3.67, N = 61) sa Medicinskog i Filozofskog fakulteta, nije statistički značajno različit (t(68) = -1.34, p > .05). Broj negativnih karakteristika koje se pripisuju službenicima MUP-a takođe nije statistički značajno različit (t(68) = 1.27, p > .05) između ispitanika (AS = 6.55, SD = 4.21, N = 9) i ispitanica (AS = 4.73, SD = 3.95, N = 61) sa Medicinskog i Filozofskog fakulteta. Rezultati su prikazani grafikonom 3. Treća hipoteza nije potvrđena.



1514

Grafikon 3. Prosečan broj pozitivnih i negativnih osobina za grupu muških i za grupu ženskih ispitanika sa Filozofskog i Medicinskog fakulteta.

3.2. Dodatne analize

Kako bi se ispitale razlike u izraženosti pozitivnih i negativnih stavova prema policijskim službenicima MUP-a, između studenata sva tri fakulteta, primenjene su dve jednosmerne analize varijanse (ANOVA). Nezavisnu varijablu u obe analize predstavljala je pripadnost fakultetu/univerzitetu (Filozofski fakultet, Medicinski fakultet i Kriminalističko-policijski Univerzitet). Zavisnu varijablu, u svakoj analizi po jednu, predstavljao je skor na skali pozitivnih i negativnih osobina. Kada je reč o pozitivnim osobinama, sve tri grupe se statistički značajno razlikuju (F(2, 113) = 3.99, p < .05). Studenti sa Kriminalističko-policijskog Univerziteta postižu značajno više skorove od studenata sa Medicinskog fakulteta (ASdif = 2.19, p < .01), pri čemu razlike između preostalih grupa nisu statistički značajne. Rezultati su prikazani grafikonom 4.

Grafikon 4. Razlike između studenata sa Filozofskog fakulteta, Kriminalističko policijskog Univerziteta i Medicinskog fakulteta u kontekstu pozitivnih osobina.

FF – Filozofski fakultet. MF – Medicinski fakultet. KPU – Kriminalističko-policijski univerzitet.

Kada je reč o negativnim osobinama, sve tri grupe se statistički značajno razlikuju (F(2, 113) = 15.38, p < .001). Studenti sa Kriminalističko-policijskog Univerziteta postižu značajno niže skorove i od studenata sa Medicinskog fakulteta (ASdif = -4.26, p < .001) kao i od studenata sa Filozofskog fakulteta (ASdif = -3.45, p < .001). Razlike između studenata sa Filozofskog i Medicinskog fakulteta nisu statistički značajne. Rezultati su prikazani grafikonom 5.

Grafikon 5. Razlike između studenata sa Filozofskog fakulteta, Kriminalističko policijskog Univerziteta i Medicinskog fakulteta u kontekstu negativnih osobina

FF – Filozofski fakultet. MF – Medicinski fakultet. KPU – Kriminalističko-policijski

univerzitet.



17 16

Deset pozitivnih osobina, koje se najčešće pripisuju policijskim službenicima, prikazani su grafikonom 6, dok je deset negativnih osobina koji se najčešće pripisuju policijskim službenicima, predstavljeno grafikonom 7. Prikazani podaci se odnose na ceo uzorak, odnosno na studente Medicinskog i Filozofskog fakulteta kao i na studente Kriminalističko-policijskog univerziteta.

Grafikon 6. Deset pozitivnih osobina koji se najčešće pripisuju policijskim službenicima MUP-a.

Grafikon 7. Deset negativnih osobina koji se najčešće pripisuju policijskim službenicima MUP-a.

4. DISKUSIJA I ZAKLJUČAK

U ovom radu osnovni problem istraživanja odnosio se na pitanje da li postoje razlike u autostereotipima i heterostereotipima prema pripadnicima policije. Takođe smo hteli utvrditi da li postoji statistički značajna razlika između autostereotipa i heterostereotipa pripadnika muškog i ženskog pola unutar ciljnih grupa.U istraživanju smo kao autostereotip koristili najčešće birane osobine pripadnika policije od strane studenata Kriminalističko policijskog Univerziteta, a kao heterostereotip najčešće birane osobine pripadnika policije od strane studenata Medicinskog (defektolozi) i Filozofskog fakulteta (psiholozi).U pogledu prve hipoteze koja se odnosila na postojanje razlika između autostereotipa i heterostereotipa prema pripadnicima policije, razlike su posmatrane u odnosu na sve tri grupe ispitanika, dakle studenata Kriminalističko policijskog Univerziteta, studenata Filozofskog fakulteta (psiholozi) i studenata Medicinskog fakulteta (defektolozi). Rezultati pokazuju da studenti Kriminalističko policijskog Univerziteta imaju više izražene pozitivne i manje izražene negativne stavove u odnosu na studente Filozofskog i Medicinskog fakulteta, koji imaju najizraženije negativne i najmanje izražene pozitivne stavove prema pripadnicima policije. Navedeni rezultati su u skladu sa osnovnim teorijskim postavkama o autostereotipima i heterostereotipima. Dakle, studenti Kriminalističko policijskog Univerziteta, pozitivnije vide pripadnike MUP-a, jer je reč o njihovoj (budućoj) referentnoj grupi, prema kojoj ispoljavaju pozitivne stavove. Psihološki mehanizmi u osnovi ovoga mogu biti različiti: od zadovoljenja osećaja pripadnosti, direktnog iskustva sa profesijom, drugačijeg načina mišljenja o pripadnicima MUP-a usled formalnog obrazovanja i sl. U pogledu druge hipoteze koja se odnosila na postojanje razlika između autostereotipa muškaraca i žena prema pripadnicima policije, treba istaći da hipoteza nije potvrđena, što je očekivano ako imamo u vidu da autostereotipi ne bi trebali biti više izraženi samo kod pripadnika jednog pola. Dakle, ne možemo izvesti zaključak da su muškarci i žene generalno više skloni stereotipima. U pogledu treće hipoteze koja se odnosila na postojanje razlika između heterostereotipa muškaraca i žena prema pripadnicima policije, treba istaći da nije potvrđena ni ova hipoteza, što nas navodi na zaključak da muškarci i žene imaju isto izražene heterostereotipe. Sistematizacijom navedenih rezultata dolazimo do zaključka da studenti Kriminalističko policijskog Univerziteta više pripisuju pozitivne osobine pripadnicima MUP-a, dok studenti Medicinskog i Filozofskog fakulteta češće pripisuju negativne osobine. Najčešće pripisivane pozitivne osobine su hrabri, samouvereni, sposobni i snalažljivi, a najčešće negativne osobine su podmitljivi, hvalisavi, nervozni i nagli (žustri), uobraženi itd. U pogledu ograničenja ovog istraživanja, treba istaći da su ograničenja ujedno i smernice za buduće istraživanje, u kojem bi se izvršilo ispitivanje



19

samo heterostereotipa, iz razloga što pripadnici policije ili studenti Kriminalističko policijskog Univerziteta, isključivo pozitivno percepciraju svoju referentnu grupu. Uzorak bi trebao da obuhvati ne samo studente već i druge ispitanike iz opšte populacije i to različitog pola, starosti, obrazovanja i zanimanja. Istovremeno, istraživanjem bi se trebala ispitati i prethodna iskustva građana sa pripadnicima MUP-a, što može uticati na njihovu procenu da li je iskustvo bilo pozitivno ili negativno. I konačno, ovo istraživanje bi trebalo dati odgovor na pitanje, na koju policijsku formaciju ili koje policijske službenike se tačno odnose pozitivni ili negativni stavovi građana. Rezultati ovog kao i budućih istraživanja bi trebali poslužiti za projektovanje određenih programa, koji bi za cilj trebali imati ne samo veće “približavanje” građana i pripadnika policije, već prvenstveno razvijanje svesti o potrebi uspostavljanja i razvijanja dobrih odnosa sa javnošću. Svoj osnovni zadatak policija ne može ostvarivati bez uključivanja i pomoći najšire javnosti, zbog čega treba da ukloni postojeće barijere i obezbedi bolju saradnju građana, što se između ostalog može postići ukoliko bude ispitivala stavove javnog mnjenja i razvijala nove strategije i programe odnosa sa javnošću.

5. LITERATURA

1. Baić, V. (2004). Autostereotipi i heterostereotipi prema pripadnicima policije, Bezbednost 4, 541-559. 2. Brunger, M., Tong, S., & Martin D. (2016). Introduction to policing research. New York: Routledge.3. Czopp, A., & Monteith (2006). Thinking well of African Americans: Measuring complimentary stereotypes and negative prejudice. Basic and Applied Social Psychology, 28, 233-2504. Fiske, S. T., Lin, M. H., & Neuberg, S. L. (1999). The continuum model: Ten years later. In S. Chaiken & Y. Trope (Eds.) Dual process theories in social psychology (pp. 231-254). New York: Guilford.5. Ivanović, Z., Baić, V., Lajić, O. (2017). Naučni pristup analizi pribavljanja ličnih dokaza u predistražnom postupku. Tematski zbornik radova sa naučno stručnog skupa sa međunarodnim učešćem, 2 , 1-17.6. Kešetović, Ž. (2000). Odnos policije i javnosti. Zemun: Viša škola unutrašnjih poslova.7. Milosavljević, B. (1997). Nauka o policiji. Beograd: Policijska akademija.8. Oulmokhtar, D., Krauth-Gruber, S., Alexopoulos, T., Drozda-Senkowska, E. (2011). Police officers’ stereotype content and its evolution over two decades: From “neither nice nor able” to “still not nice but able”. Revue Internationale de Psychologie Sociale 24(3), 87-100.

9. Ratcliffe, J.H. (2008). Intelligence Led Policing. Cullompton, Devon: Willan Publising.10. Tuohy, A. P. & Wrennall, M. J. (2006). Seeing themselves as others see them: Scottish police officers’ metaperceptions of public opinion, Journal of Community & Applied Social Psychology, 5, (5), 311-326.11. Walker, Samuel (2007). Police accountability: current issues and research needs: paper presented at the National Institute of Justice (NIJ) policing research workshop: planning for the future, Washington, D.C. November 28-29, 2006.

STEREOTYPES TOWARDS OF THE POLICE OFFICERS

Summary: This paper has been presented the research carried out at the beginning of 2018 on a sample of 104 respondents – students of the Academy of Criminalistic and Police Studies in Zemun (N=34), Medical Faculty (N=35) and the Faculty of Philosophy in Novi Sad (N=35), 24 of whom are male and 77 female, aged 18 to 31. The basic problem that the study deals with is the question of whether there are differences in autostereotypes and heterostereotypes toward police officers. The autostereotype was determined based on the most commonly selected characteristics of members of the police force by students of the Academy of Criminalistic and Police Studies, while the heterostereotype was determined based on the most commonly selected characteristics of members of the police force by students of the Medical Faculty and the Faculty of Philosophy. Results of the study have confirmed the existence of differences in autostereotypes and heterostereotypes toward members of the police force. It was established that students of the Academy of Criminalistic and Police Studies attributed mostly positive characteristics to police officers, such as brave, confident, capable, resourceful and careful. On the other hand, students of the Medical Faculty and the Faculty of Philosophy attributed negative characteristics to police officers more commonly, such as corrupt, boastful, nervous, rash (hasty) and conceited.

Keywords: stereotypes, autostereotypes, heterostereotypes, police officers.

18

21

IZVORNI ZNANSTVENI ČLANAK (ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER)UDK: 343.142 (7)

Prof. dr. sc. Haris Halilović,Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije,

Univerzitet u Sarajevu, Bosna i Hercegovina,e-mail: [email protected]

DOKTRINA “NEIZBJEŽNOG OTKRIĆA” U AMERIČKOM PRAVU I NJEZINI EFEKTI NA DOPUSTIVOST DOKAZA U KAZNENOM

POSTUPKU Sažetak

U radu se razmatraju procesna pravila konvalidacije “nezakonito” prikupljenih dokaza u dokaze dopustive za utvrđivanje pravno relevantnih činjenica u kaznenom postupku. Opće pravilo o nedopustivosti nezakonito pribavljenih dokaza za ocjenu i utvrđivanje činjenica u kaznenom postupku implementacijom ove doktrine biva derogirano. Ipak, upravo zbog opasnosti koju bi intenzivna primjena ove doktrine predstavljala po pravni poredak u jednoj državi posebice sa stajališta zaštite temeljnih ljudskih prava i sloboda te povrede prava na fer i pravično suđenje to je njegova implementacija u konkretnom postupku ograničena postojanjem specifičnih okolnosti te ispunjavanjem rigoroznih procesnih uvjeta. Autor u radu, služeći se case study metodologijom ali i analizom relevantne pravne teorije na tom području, predstavlja neke od kaznenih predmeta iz prakse američkih vrhovnih sudova, a čije odluke su bile na ravni konvalidiranja “nezakonitih” dokaza u dokaze dopustive za ocjenu i utvrđivanje činjenica relevantnih za utvrđivanje postojanja kaznenog djela te kaznene odgovornosti počinitelja. Na taj način neizbježno otkriće postalo je sastavnim dijelom američkog dokaznog prava. Pored ovog instituta u radu su također razmatrani i drugi vidovi iznimki od dokaznih zabrana, odnosno konvalidacije nezakonitih u zakonite dokaze, kao i drugi instituti dokaznog prava u mjeri u kojoj je to bilo potrebno za adekvatno razumijevanje ove problematike.Ključne riječi: zabrana nezakonitih dokaza, “neizbježno otkriće”, nezakoniti dokazi, utvrđivanje činjenica, kazneni postupak.

2322

1. UVOD

Doktrina “neizbježnog otkrića” (eng. inevitable discovery) po svojim pravnim učincima predstavlja specifičan institut dokaznog prava američkog Commonlaw-a i poseban vid konvalidacije dokaza koji su pribavljeni na zakonom zabranjen način. Kao takav, on se na prvi pogled, protivi temeljnom postulatu vladavine prava, a to je zabrana pribavljanja dokaza na procesno nedozvoljen način i njihova korištenja u postupku suđenja i donošenja presude. Ovo posebno dolazi do izražaja u kaznenim postupcima koji po svojoj prirodi predstavljajunajteži vid pravno utemeljenog zadiranja u prava i slobode građana, kako u postupku kaznene istrage i suđenja, tako i u pogledu njihova okončanja koje u okolnostima nesumnjivog, zakonitog i pravomoćnog utvrđenja kaznene odgovornosti pojedinca može rezultirati jako teškim posljedicama po individualna prava i slobode. Posljedicama koje i u suvremenim uvjetima primjetne humanizacije kaznenog prava mogu rezultirati i oduzimanjem života kao najeklatantnijim vidom kaznene sankcije koji neovisno o našem subjektivnom uvjerenju o njegovoj opravdanosti ili neopravdanostii uopće humanosti jedne takve osude, još uvijek poznaje veliki broj pravnih poredaka diljem svijeta.Upravo zbog opasnosti od ugrožavanja navedenih prava i sloboda, pravičnost kaznenog postupanja treba osigurati da niko nevin ne bude osuđen, a da počinitelju bude izrečena kaznena sankcija u skladu sa zakonskim propisima i zapravo jedan od najsnažnijih instrumenata u zaštiti pojedinca od nepravičnog postupka i osude jeste zabrana dokazakoji su dobiveni protivno ustavnim ili zakonskim odredbama, odnosno kršenjem prava i sloboda građana. Ta zabrana obuhvata kako dokazekoji su pribavljeni na način koji je zabranjen zakonom (npr. korištenje sile ili prijetnje, prijevare prilikom dobivanja iskaza osumnjičenog, odnosno optuženog i sl.), dokaze koji su dobiveni povredom temeljnih ljudskih prava i sloboda te bitnim povredama procesnog zakona (npr. kršenje prava na odbranu i dr.), kao i dokaze koji su pribavljeni zakonito ali se za njih saznalo iz dokaza koji su izvorno pribavljeni nezakonitim putem tzv. plodovi otrovne voćke. S druge strane, suočeni smo istodobno i sa zahtjevom upravljenim prema pravnom poretku i kaznenom pravosuđu da sa maksimalnom učinkovitošću ostvarujuzaštitnu funkciju kaznenog prava koja se također ogleda u zaštiti ljudskih prava i sloboda i nekih općih vrijednosti koje su važeće u jednom društvu. I kazneno djelo predstavlja povredu prava i sloboda koje su zagarantirane od strane istog pravnog poretka. U srazu, s jedne strane, zahtjeva za zaštitom pojedinca od nezakonitog uplitanja države u njegova temeljna prava i slobode i zahtjeva za ostvarivanjem zaštitne funkcije sadržane u kazneno-pravnim odredbama, s druge strane, s pravom se može postaviti pitanje da li u okolnostima koje pružaju dovoljno logičkog, etičkog i pravičnog opravdanja dokaze za koje znamo da su zapravo i najvažniji vid utvrđivanja činjenica u

postupku, a pribavljeni su protuzakonito, odnosno kršenjem prava i sloboda građana ipak treba razmotriti, uzeti u obzir i na njima utemeljiti svoju odluku? To je i središnje pitanje kojem smo u ovom radu posvetili pažnju. Kako je to učinjeno u američkom pravu vidjet ćemo upravo na primjeru “neizbježnog otkrića” kao jedne od iznimkiod pravila o nedopustivosti nezakonitih dokaza i mehanizama putem kojih ova doktrina korespondira sa zahtjevom za zakonitim pribavljanjem i korištenjem dokaza u kaznenom postupku što je kako smo to već i ustvrdili jedan od najvažnijih postulata vladavine prava u modernom društvu.U članku su uslijed njihove neraskidive veze sa doktrinom „neizbježnog otkrića“ u kratkim crtama predstavljeni i različiti drugi instituti i doktrine američkog dokaznog prava. Na prvom mjestu dakako pravilo o dokaznim zabranama koje predstavlja krovni mehanizam dokaznih zabrana u okolnostima kršenja građanskih prava i sloboda zaštićenih Ustavom. Neizostavno, predstavljena je i doktrina „neovisnog izvora“, a u odnosu na koju „neizbježno otkriće“ predstavlja samo njezinu daljnju ekstenziju prema nekim stajalištima sudske prakse ali i teorije. Također razmotreni su i različiti drugi instituti američkog dokaznog prava, između ostalih i neki standardi dokazivanja koji nisu tipičnizakazneno sudovanje ali u vezi su sa predmetom našega razmatranja, te time postaju dijelom dokaznih mehanizama u kaznenom postupku.

2. „NEIZBJEŽNO OTKRIĆE“ I PRAVILO O NEDOPUSTIVOSTI NEZAKONITIH DOKAZA

Doktrina, odnosno pravilo „neizbježnog otkrića“ ili “neizbježnog dokaza” (eng. inevitable evidence) pod kojim nazivom je se također susreće u literaturi, u svojoj osnovi predstavlja iznimku od pravila o nedopustivosti nezakonitih dokaza (eng. exclusionary rule), koje u okvirima američkog Commonlaw-a ne dopušta korištenje dokaza pribavljenih kršenjem građanskih prava i sloboda propisanih Ustavom. Pravilo o isključenju dokaza pribavljenih kršenjem građanskih prava i sloboda propisanih američkim Ustavom smatra se jednim od najvećih dometa i tekovina vladavine prava i zaštite građanskih prava i sloboda u SAD-u. Ovo pravilo sa svim svojim osobenostima koje se mogu pripisati višestoljetnom slijeđenju drugačije pravne tradicije, uključujući tu dakako i jedan broj iznimki u odnosu na njegovu primjenu, u dobrom dijelu korespondira sa zabranom korištenja nezakonitih dokaza u našem pravu i uopće pravima kontinentalno-europske pravne tradicije, a kada je riječ o prikupljanju i ocjeni dokaza u kaznenom postupku.Prvotna njegova svrha bila je zaštita građanskih prava utvrđenih IV Amandmanomiz 1791. godine kojim se garantira nepovredivost osobe, njezina mjesta stanovanja, dokumenata i imovine od bilo kakvog vida nerazumnih pretresa ili zapljena osim u okolnostima osnovane sumnje i na temelju naredbe suda (U.S. Const., amend. IV.). Nagler (1985) ga promatra kao sudski ustanovljen institut namijenjen zaštiti ne samo IV već također V i VI Amandmana pri čemu

H. Halilović - DOKTRINA “NEIZBJEŽNOG OTKRIĆA” U AMERIČKOM PRAVU I NJEZINI EFEKTI NA DOPUSTIVOST DOKAZA U KAZNENOM POSTUPKU, str. 21-37

_____________________________________________________________________________


_____________________________________________________________________________

25

premisu njegove opravdanosti Vrhovni sud SAD-a zasniva na dva temelja, da sudovi trebaju sankcionirati protuzakonito ponašanje i da će nedopustivost dokaza pribavljenih protuzakonitim putem ubuduće odvraćati od njihova pribavljanja na taj način. U svojim razmatranjima ovog seta dokaznih zabrana Alschuler (2008) polazi od stajališta da je ono upravljeno više ka načinu na koji se pretres može provesti nego ka tomu kada se on može provesti. Lipmann (2011) kao opravdanje ovom institutu navodi zaštitu ustavnih prava građana, odvraćanje pripadnika policijskih agencija od protuzakonitog postupanja, sudski integritet s obzirom da je obaveza ove profesije upravo zaštita Ustava te prava i vrijednosti koje proklamira te društvenu cijenu u smislu da je njegovo uvođenje dovelo do visokog nivoa profesionalizacije upravo pripadnika agencija za provedbu zakona. U predmetu Weeks protiv SAD iz 1914. godine (232 U.S. 383 1914) koji se u pravnoj literaturi smatra i začetkom exclusionary rule doktrine Vrhovni sud SAD jednoglasno zauzima stajališteprema kojem pretres apelantova doma i zapljena dokumenata koji su kasnije korišteni protiv njega u postupku, a do kojih je došlo bez sudske naredbe, predstavljaju povredu IV Amandmana i kao takvi, zaplijenjeni dokumenti, nisu dopušteni za razmatranje u postupku. Nešto kasnije, ovo pravilo proširit će se i na sve savezne države SAD stajalištem Vrhovnog Suda u predmetu Mapp protiv države Ohio 1961. godine (367 U.S. 643 1961). Naime precedent iz predmeta Weeks protiv SAD obvezivao je samo savezne vlasti na poštivanje pravila o dokaznim zabranama, no ne i lokalne, odnosno vlasti unutar saveznih država SAD-a. Ovo je nerijetko u kaznenim istragama dovodilo do toga da pripadnici agencija za provedbu zakona država koje čine savez postupaju protivno dokaznim zabranama, a onda takve dokaze prepuštaju pripadnicima saveznih agencija što nije predstavljalo protuzakonito postupanje i što je dovelo do razvoja jedne nove doktrine pod nazivom „doktrina srebrnog tanjura“ (eng. silver platter doctrine). Pomenuta je doktrina kako joj i sam naziv upućuje predstavljala serviranje dokaza saveznim tijelima od strane tijela država, u kojima da su učestvovala savezna tijela, takvi dokazi ne bi bili dopušteni u kaznenom postupku, no s obzirom da nisu, savezne agencije su ih u punom kapacitetu koristile za kazneni progon i procesuiranje počinitelja kaznenih djela. Ovakvo postupanje biti će ukinuto odlukom Vrhovnog suda u predmetu Elkins protiv SAD iz 1960. godine (364 U.S. 206 1960), a exclusionary rule u punom kapacitetu biti će implementiran i na savezne države, samo godinu dana kasnije, prethodno navedenom odlukom u predmetu Mapp protiv države Ohio.Treba također naglasiti dau okvirima suvremenog američkog kaznenog pravosuđakao i pravne teorije postoje stajališta prema kojima exclusionary rule prevazilazi postupovnu zaštitu od nezakonitih dokaza koji su pribavljeni kršenjem IV Amandmana te pruža zaštitu američkim građanima i u okolnostima kada dolazi do kršenja načela o fer i pravičnom suđenju (eng. due process clause). Tako Re (2014) kritizirajući stajališta o razumijevanju exclusionary rule isključivo kao seta dokaznih zabrana u okolnostima kršenja IV Amandmana drži

da se principi ove doktrine u osnovi oslanjaju kako na IV Amandman tako i na druga prava američkih građana te djeluju u suglasju sa zahtjevima pravičnosti. Ima međutim i autora koji smatraju da ma koliko ovaj set dokaznih zabrana bio jedinstven i uzvišen sa stajališta zaštite ustavnih prava i sloboda on nikada neće moći osvariti svrhu kojoj je i namijenjen, a to je zaštita upravo navedenih prava i sloboda. Tako Kaplan (1974) u svom kritičkom osvrtu na ovo pravilo između ostalih problema ukazuje i na veliki broj kaznenih predmeta koji se okončavaju sporazumom o priznanju krivnje i u okviru kojih ne postoji opasnost da će neko dovesti u pitanje zakonitost pribavljenih dokaza. Isti autor, međutim priznaje, da pravilo ipak ima učinka na ponašanje pripadnika policijskih agencija koji pretresima i oduzimanju predmeta koji mogu poslužiti kao dokaz sada prilaze puno opreznije. Dodat ćemo još da važnu spregu sa ovim pravilom u američkom pravu čini i zabrana inaugurirana stajalištem Vrhovnog suda u predmetu Silverthorne Lumber Co. protiv SAD iz 1920. godine (251 U.S. 385, 1920) o zabrani plodova otrovne voćke (eng. fruits of the poisonous tree) kojim je onemogućeno korištenje u postupku dokaza koji su proistekli iz nezakonitih dokaza.

3. PRAVNA PRIRODA I RAZUMIJEVANJE DOKTRINE „NEIZBJEŽNOG OTKRIĆA“

„Neizbježno otkriće“ koje se u literaturi susreće i pod nazivom „neizbježan dokaz“ (eng. inevitable evidence) predstavlja kako smo to već i ustanoviliiznimku od prethodno obrazloženog exclusionary rule. Odmah ćemo kazati da to nije i jedina iznimka od ovog pravila. U sudskoj praksi SAD-a sreće ih se mnogo. Jackson (1996) navodi ukupno šest iznimki od ovog pravila koje je praksa Vrhovnog suda ustanovila još od odluke u predmetu Mappi to: (1) derogiranje kredibiliteta optuženog kao svjedoka (eng. impeachment exception); (2) doktrina „neovisnog izvora“ (eng. independent source); (3) „neizbježno otkriće“ koje je i predmetom ovog članka; (4) doktrina dobre vjere (eng. good faith exception); (5) iznimka neškodljive greške (eng. harmless error exception) i (6) doktrina slabljenja (gubitka) veze između nezakonitog postupanja i pribavljenih dokaza (eng. rule of attenuation). Pravilo o dokaznim zabranama odnosi se samo na zabranu nezakonitih dokaza prilikom dokazivanja krivnje optuženog za određeno krivično djelo, ali ne i za derogiranje kredibiliteta optuženog ukoliko bi se on pojavio kao svjedok.U takvim okolnostima mogu biti upotrijebljeni i dokazi do kojih se došlo nezakonitim putem.Ova iznimka smatra se i jednom od najznačajnijih kada su u pitanju ograničenja u primjeni exclusionary rule u američkom pravu (Kainen, 1991). Uvedena je u pravni sistem odlukom Vrhovnog suda u predmetu Walder protiv SAD-a iz 1954. godine (347 U.S. 62 1954). Doktrina „neovisnog izvora“ omogućava premoštavanje nezakonitosti dokaza na način da ih se u pravnom smislu tretira zakonitim ukoliko isti dokazi budu rezultat neke naknadne radnje koja je u svemu provedena zakonito. Ovaje

24


_____________________________________________________________________________


_____________________________________________________________________________

2726

iznimka u tijesnoj vezi sa zabranom korištenja plodova otrovne voćkešto vrijedi i za “neizbježno otkriće”. Zajedničko im je također i to da u oba slučaja dokazi ne bivaju odbačeni kao nezakoniti iz razloga što bi policijske agencije u tom slučaju bile dovedene u nepovoljniji položaj od onoga koji bi imale da nije došlo do protuzakonitog pribavljanja dokaza. U slučaju neizbježnog otkrića kako ćemo vidjeti iz kasnijeg izlaganja to je bio i glavni argument prilikom njegova uvrštavanja u red pravno dopustivih ograničenja exclusionary rule. Doktrina „neovisnog izvora“ postala je dijelom američkog Common Law-a stajalištem Vrhovnog suda u predmetu Murray protiv SAD iz 1988. godine (487 U.S. 533 1988). Iznimka dobre vjere ustanovljena je precedentom u predmetu SAD protiv Leona 1984. godine (468 U.S. 897 1984) sa obrazloženjem da predmeti oduzeti temeljem naredbe za pretres koja ima nedostatke mogu biti korišteni u postupku kao dokaz ukoliko su policijski službenici vjerovali u dobroj vjeri da postupaju u skladu sa IV Amandmanom i razumno smatrali da imaju osnova za takvo vjerovanje. Doktrina neškodljive greške uređena je saveznim pravilima o dokazima, odnosno kaznenom postupku i predstavlja okolnost kada neka greška, nedostatak, neregularnost ili odstupanje ne ugrožava neko od temeljnih prava stranke te se u tom smislu i ne uzima u obzir (Federal Rules of Criminal Procedure, 2016, 52a). Prema Saveznim Pravilima o dokazima pogreška ne može utjecati na odluku kojom se dopuštaju ili odbacuju dokazi, osim ukoliko ne dira uneko od supstancijalnih prava stranke (Federal Rules of Evidence, 2017, 103a). Konačno doktrina slabljenja (gubitka) veze između nezakonite radnje i takvom radnjom pribavljenih dokaza, ustanovljena je 1939. godine u predmetu Nardone protiv SAD (308, U.S. 338, 341 1939) sa obrazloženjem da se u postupku može dopustiti izvođenje dokaza koji su rezultat nezakonitog pretresa ukoliko je veza između činjenice samog pretresa i njime pribavljenih dokaza toliko slaba da otklanja samu nezakonitost. Ovo je bio samo kratki pregled drugih ograničenja u implementaciji pravila o nedopustivosti nezakonitih dokaza u američkom pravu s ciljem boljeg razumijevanja našeg predmeta razmatranja i vjerujemo da će u dogledno vrijeme svi navedeni instituti biti također u fokusu našeg interesiranja.„Neizbježno otkriće“ kao iznimka od pravila o dopustivosti dokaza po svojoj prirodi podrazumijeva konvalidaciju dokaza koji su protuzakonito pribavljeni, no do kojih bi se došlo i na drugi način koji nije pravno nedopustiv uz uvjet da tužitelj u postupku uz odgovarajući teret dokazivanja i dokaže da bi do toga došlo neovisno o prethodno provedenim nezakonitim radnjama. Najčešće će se potreba za pozivanjem na ovu iznimku pojavljivati u okolnostima kada se radi o izjavama koje se mogu koristiti u postupku zbog propusta i nezakonitosti u njihovu pribavljanju, a koje ukazuju na neke fizičke dokaze koji mogu imati izniman značaj za presuđenje. Po svojoj pravnoj prirodi ovaj je institut vrlo sličan institutu „neovisnog izvora“. Treba međutim istaknuti da unatoč tomu što pojedini autori pokušavaju izjednačiti ove dvije iznimke, odnosno „neizbježno otkriće“ promatrati samo kao prošireno polje djelovanja doktrine „neovisnog

izvora“ McInnis (2009) upozorava na postojanje ogromne razlike među njima, a to je da dokaz pribavljen primjenom doktrine „neizbježnog otkrića“ biva samo hipotetički pribavljen za razliku od onog na koji se ima implementirati pravilo „neovisnog izvora“. I dok kod „neovisnog izvora“ isti dokaz biva dobiven iz drugog dokaznog izvora na potpuno zakonit način i neovisno o postupku koji je doveo do nezakonitosti, dotle kod „neizbježnog otkrića“ tužitelj iznosi argumentaciju da bi se do dokaza hipotetički došlo i bez radnje, odnosno postupka koji je bio nezakonit i time doveo do nedopustivosti njegova razmatranja u kaznenom postupku. Ipak da bi došlo do implementacije ovog pravila moraju biti ispunjeni vrlo rigorozni procesni uvjeti koji stoje na strani optužbe. Tužitelj naime mora dokazati da bi se do dokaza koji je nezakonit neizbježno došlo na drugi način koji ne stoji ni u kakvoj vezi sa nezakonitim postupkom koji je i doveo do nezakonitosti dokaza. Teret dokazivanja na strani tužitelja nalazi se kako ćemo vidjeti iz obrazloženja sudskih predmeta koji slijede ili u okvirima prevage dokaza (eng. preponderance of the evidence) dokaznog standarda koji se u američkom pravu općenito traži u civilnom postupku ili u okvirima jasnog i uvjerljivog dokaza (eng. clear and convincing evidence) što je nešto viši standard i također je obilježje građanske parnice ali kod nekih specifičnih tužbi kao što je habeascorpus, tužbe za prijevaru i dr. Razliku između ova dva standarda objašnjava Benett (1944) na način da u ordinarnoj parnici stranka u smislu prevage dokaza treba samo učiniti vjerojatnijim da su njezine tvrdnje istinite dok u okolnostima jasnog i uvjerljivog dokaza treba učiniti vrlo vjerojatnim da je u pravu. Potonji je dokazni standard uobičajen, odnosno zahtijeva se u okviru tužbi koje se olako podižu, no jako teško odbacuju. Oba standarda sa stajališta stupnja izvjesnosti utvrđenja činjenica niža su od standarda izvan svake razumne sumnje (eng. beyond reasonable doubt) važećeg za dokazivanje krivnje u kaznenom postupku. Važno pitanje u vezi sa ovim institutom jeste i da li on može biti primijenjen pored izvedenih i na primarne dokaze. Prema Forbesu (1987) nema nikakve sumnje da u obzir dolaze samo plodovi otrovne voćke dakle izvedeni dokazi, dok to nije moguće u pogledu primarnih dokaza. Ovo pitanje će jedno vrijeme biti predmetom rasprava u pravnoj teoriji te nedoumica u sudskoj praksi sve do presude u predmetu People protiv Stitha Apelacijskog suda države New York 1987. godine u okviru koje će se izričito ograničiti primjena ove iznimke samo na derivirane dokaze, dakle dokaze koji su proizišli iz nezakonitih dokaza i time postali plod otrovne voćke. Nekada će međutim, kako to naglašava Silberlight (2005) s primjerom uzimanja uzoraka krvi u kaznenim djelima protiv saobraćaja, ta granica, odnosno razlika između primarnih i izvedenih dokaza biti nezamjetljiva, a ipak u konačnici odigrati značajnu ulogu u rasvjetljavanju činjenica.Nekoliko riječi je potrebno posvetiti i samoj argumentaciji za implementaciju ove iznimke u američko pravo. Naime, nesporno je da kada govorimo o ograničavanju doktrine o nedopustivosti nezakonitih dokaza da se tu očigledno radi i o obesnaživanju jedne od temeljnih garancija američkog pravnog poretka


_____________________________________________________________________________


_____________________________________________________________________________

29

usmjerene na zaštitu ustavnih prava i sloboda građana, odnosno prava na pravičan i fer postupak. Zapravo opravdanje za implementaciju ove iznimke svoje najsnažnije uporište ima u obrazloženju da bi zbog protuzakonito provedene radnje policijske agencije i optužba općenito bile stavljene u značajno nepovoljniji položaj od onog u kojem bi se nalazili da do povrede nije niti došlo. I to je moramo priznati zaista tako. Automatiziranim odbacivanjem dokaza koji bi proistekli iz takvih radnji optužbe jednostavno ne bi bila pružena prilika da se pokuša ispraviti učinjeno na način koji se niti jednim svojim segmentom ne bi doticao prvotnog nezakonitog postupanja i koji bi u cjelosti bio zakonit i dopustiv.

4. STAJALIŠTA AMERIČKIH SUDOVA, PRECEDENT I NEKA DRUGA PITANJA

Nekoliko je predmeta koji su u praksi američkog Common law-a ostavili dubokog traga na razvoj ove doktrine, u prvom redu utemeljili je kao pravno dopušten mehanizam pretvaranja rezultata nezakonitih radnji u zakonite i za sud prihvatljive rezultate, a potom dali i širi okvir pravne argumentacije u prilog dopuštenosti ovakvog vida postupanja te naznake specifičnih koraka koje odgovarajući procesni subjekti imaju poduzeti da bi rezultati takvih radnji, odnosno spoznaje do kojih se došlo mogli biti uzeti u razmatranje u postupku pred sudom. Za potrebe našeg rada izabrali smo tri najglasovitija. U prvom redu to je predmet Nix protiv Williamsa iz 1984. godine kojeg je Vrhovni Sud SAD-a razmatrao dva puta i konačno zauzeo stajalište o pravnoj dopustivosti i sukladnosti „neizbježnog otkrića“ sa zahtjevima Ustava SAD-a o zaštiti građanskih prava i sloboda u toj državi. Drugi predmet je država New Jersey protiv Sugara iz 1985. godine povodom kojeg Vrhovni sud države New Jersey zauzima nekoliko važnih stajališta koja će dodatno pravno oblikovati ovaj institut, posebno se to odnosi na inauguriranje zahtjevnijeg dokaznog standarda za optužbu prilikom pozivanja na “neizbježno otkriće”. Treći predmet je predmet People protiv Stitha Apelacijskog suda države New York iz 1987. godine u okviru kojeg je povučena razlika između primarnih i izvedenih dokaza i kojim je “neizbježno otkriće” ograničeno isključivo na izvedene dokaze.

4.1. Nix protiv Williamsa (1984)

Doktrina „neizbježnog otkrića“ svoje pravno utemeljenje dobiva 1984. godine presudom Vrhovnog suda Sjedinjenih Američkih Država u predmetu Nix protiv Williamsa (467 U.S. 431, 104 S.Ct. 2501, 1984).U navedenom predmetu, optuženi Wiliams je nakon bjekstva iz ustanove za duševno oboljele, oteo, a zatim i lišio života desetogodišnju djevojčicu. U skladu sa savjetima svog odvjetnika, Williams se dragovoljno predaje policijskoj upravi u Davenportu, Iowa. Sama otmica se dogodila u gradu Des Moines, u istoj državi, te je policija Des Moinesa

obavijestila Williamsova odvjetnika da će Williamsa preuzeti u Davenportu i vratiti ga u Des Moines bez ispitivanja. Dva policijska istražitelja su se potom automobilom uputili u Davenport, lišili slobode optuženog i zajedno s njim krenuli natrag u Des Moines. Tokom putovanja, jedan od istražitelja je započeo razgovor sa optuženim: „Želio bih ti reći nešto pa da o tome razmisliš dok se vozimo... Predviđaju da će tokom noći pasti nekoliko centimetara snijega, i ja osjećam da si ti jedina osoba kojoj je poznato gdje se nalazi tijelo malene djevojčice… i ako snijeg prekrije mjesto gdje se ona nalazi možda ga više niti ti sam nećeš moći pronaći. I s obzirom da ćemo prolaziti upravo pored tog područja na našem putu natrag, mogli bi se zaustaviti i locirati tijelo kako bi roditelji malene djevojčice koja im je oteta i lišena života na Badnje veče mogli da joj osiguraju kršćanski ukop…“ (Ibid. 2505). Kako su se približavali Mitchellvilleu, gradiću između Davenporta i DesMoinesa, Williams je ponudio istražiteljima da ih odvede do djevojčicina tijela. U međuvremenu se odvijala potraga za tijelom djevojčice u kojoj je učestvovalo dvije stotine dragovoljaca koji su pretraživali to područje. Istražitelji su odmah po saznanju da bi ih Williams mogao odvesti pravo do mjesta gdje se nalazi tijelo djevojčice opozvali dalju potragu. Mjesto gdje se nalazilo tijelo djevojčice bilo je udaljeno nekih 3 do 4 kilometra (2 do 2,5 milje) od mjesta gdje je potraga zaustavljena i nalazilo se u području same potrage.Odbrana optuženog Williamsa u postupcima koji su uslijedili temeljila se na argumentu da je njegovo pravo na odbranu garantirano VI Amandmanom povrijeđeno i da sukladno tome, a poštujući pravilo o isključenju dokaza pribavljenih povredom njegovih ustavnih prava, sud ne može tako pribavljene dokaze uzeti u razmatranje niti na njima zasnivati svoju odluku. Ipak, prvostepeni sud je donio presudu kojom je Williams proglašen krivim, a potom i osuđen za ubistvo.Ustavni sud SAD-a je u svom prvom razmatranju osuđujuće presude Williamsu ustanovio da je zaista i došlo do kršenja prava na odbranu s obzirom da je od strane policijskog službenika ispitan na način kojim je prekršeno njegovo pravo na odbranu. Sud je potom vratio predmet na ponovno suđenje sa smjernicama da se utvrdi: „…da li dokazi u svezi sa lokacijom na kojoj se tijelo nalazilo kao i njegovo stanje možda mogu biti dopustivi u postupku na temelju pretpostavke da bi se tijelo ionako pronašlo čak i u okolnostima da izjava nije iznuđena od Williams-a…“? (Ibid, 2506). U ponovljenom suđenju Williams je ponovno oglašen krivim za ubojstvo. U toku suđenja tužiteljstvu nije dozvoljeno da kao dokaz koristi njegovu izjavu koja je policijske službenike i odvela do tijela ali je dozvoljeno izvođenje dokaza u vezi sa stanjem u kojem se nalazilo tijelo, odjeća, fotografije kao i nalazi vještaka medicinske struke. Najvažniji argument tužiteljstva se odnosio na tvrdnju da bi potraga neizbježno došla do mjesta gdje se nalazi tijelo djevojčice i pronašla ga. Apelacijski sud međutim poništava presudu.Konačno, Vrhovni sud temeljem svoje nadležnosti preuzima predmet s pravom da sam o njemu odlučii zaključuje da: „…Kada Vlada dokaže da

28


_____________________________________________________________________________


_____________________________________________________________________________

31

bi dokazi neizbježno bili pronađeni i prema tome bili dopustivi u postupku bez ikakvog prekoračenja ovlaštenja od strane policije, onda ne postoji niti jedan razuman argument da se takvi dokazi kriju od porote…Prema tome kada bi dokazi bili neizbježno pronađeni bez relacije sa propustima ili nezakonitim postupanjem policije…takvi dokazi su dopustivi“ (Ibid. 2511).Odlukom u ovom predmetu, Vrhovni sud je ustanovio precedent „neizbježnog otkrića“ i implementirao ga u običajno pravo SAD te time dao mogućnost optužbi da u okolnostima nezakonitog pribavljanja dokaza standardom prevage dokaza ipak argumentira da bi se do istih dokaza neizbježno došlo i zakonitim putem potpuno neovisno o prvotno nezakonitoj radnji.

4.2. Država New Jersey protiv Sugara (1985)

Država New Jersey protiv Sugara (100 N.J. 214, 495 A 2d 90 1985) drugi je predmet u kojem je također razmatrano „neizbježno otkriće“ kao izuzetak od pravila o dokaznim zabranama. Predmet se našao pred Vrhovnim sudom države New Jersey ukupno četiri puta 1980, 1985, 1987 i 1990. godine. Za naše izlaganje analizirali smo stajalište iz 1985. godine dok ono iz 1990. godine tangira druge razloge za apelaciju, ali ne i nezakonitost dokaza te se na njega nećemo osvrtati. Stajalište zauzeto 1980. godine te ono iz 1987. prokomentirat ćemo u kontekstu odluke iz 1985. godine. Prema činjeničnom opisu 10. jula 1979. godine gosp. Sugar prijavljuje nestanak svoje supruge. Dvadesetak dana kasnije dragovoljno potpisuje izjavu kojom daje suglasnost da policija izvrši pretres njegove kuće i dvorišta. Pretres međutim nije dao rezultate. Nekoliko dana poslije, 6. augusta, za vrijeme dok je osumnjičenik bio na putu službenici policije se vraćaju na imanje te u dvorištu ispod stola za piknik, u neposrednoj blizini kuće, pronalaze plitak grob u kojem otkrivaju tijelo osumnjičenikove supruge. Već slijedećeg dana gosp. Sugar je lišen slobode. Za vrijeme ispitivanja pozvao se na svoje pravo na branitelja, što mu je i omogućeno, te mu je na raspolaganje za savjetovanje s braniteljem data posebna prostorija u policijskoj stanici. Međutim, policijski službenici su iskoristili mikrofon koji je bio skriven u navedenoj prostoriji te prisluškivali, a potom i snimili njegov razgovor s braniteljem. Koristeći informacije do kojih su došli prisluškivanjem policijski službenici dobivaju naredbu da izvrše pretres osumnjičenikova doma te u pretresu koji je proveden otkrivaju dodatne dokaze koji potvrđuju informacije do kojih su došli prisluškivanjem, a koji dodatno inkriminiraju osumnjičenika u pogledu sumnje da je lišio života svoju suprugu. Kratko nakon navedenih dešavanja do branitelja osumnjičenika dopiru informacije da je njegova komunikacija sa osumnjičenikom bila prisluškivana. Nakon što se to potvrdilo istinitim, glavni državni tužitelj oduzima predmet policiji i postupajućem tužitelju te osobno nastavlja istragu oslanjajući se na dokaze koji nisu bili rezultat nezakonitog postupanja policijskih službenika.

U toku suđenja optuženi Sugarje zahtijevao da se ne saslušavaju kao svjedoci policijski službenici koji su sudjelovali u prisluškivanju njegova razgovora sa braniteljem. Jedan od njih je međutim ispitan. Tokom razmatranja apelacije, Vrhovni sud u nekoliko navrata naglašava u pogledu policijskih istražitelja da su njihove aktivnosti u svemu protuzakonite i nedopuštene i ne samo to već i da su toga bili svjesni ili morali biti svjesni. Kao takvi nisu mogli biti saslušani u svojstvu svjedoka i Sud nalazi propust u promišljanju nižega Suda da činjenica, da je jedan od njih saslušavan u svojstvu svjedoka i da je optuženom omogućeno da ga unakrsno ispita, otklanja nezakonitost njegova saslušanja. Takav svjedok nije smio biti ispitan zaključak je Vrhovnog suda. S druge strane, u pogledu tijela žrtve Sud je stajališta da je ono kao dokaz dopušteno u postupku bez obzira na činjenicu nezakonitosti provedenog pretresa, jer je otvorena mogućnost da bi neizbježno bilo pronađeno.Vrhovni Sud države New Jersey, kako i sam naglašava, u ovom predmetu usvaja priličnorestriktivnu formulaciju „neizbježnog otkrića“ prema kojoj se od države, zapravo tužitelja, za konvalidaciju, traži da dokaže da bi se: (1) provele odgovarajuće, uobičajene i specifične istražne procedure s ciljem provođenja istrage u konkretnom slučaju; (2) pod svim postojećim relevantnim okolnostima provođenje tih procedura bi neizbježno dovelo do otkrivanja dokaza i (3) otkrivanje dokaza provođenjem takvih radnji bi se dogodilo potpuno neovisno od njihova pronalaženja protuzakonitim putem (Ibid. 235). Također se i u pogledu standarda dokazivanja Vrhovni sud New Jerseya opredijelio za viši standard jasnog i uvjerljivog dokaza na strani države prilikom argumentiranja neizbježnosti otkrića u odnosu na prevagu dokaza iz predmeta Nix protiv Williamsa i zapravo stajališta Vrhovnog suda SAD.Nakon odluke iz 1985. godine predmet je vraćen na ponovno suđenje sa zahtjevom da dokazi koji se odnose na tijelo žrtveipak buduuzeti u razmatranjetokom postupka. U ponovljenom suđenju međutim niži Sud nalazi da ga država nije uspjela u skladu sa traženim dokaznim standardom uvjeriti da bi tijelo neizbježno bilo pronađeno i kao posljedica toga zabranjuje korištenje dokaza u vezi sa tijelom žrtve tokom suđenja. Navedeni se predmet stoga ponovno i po treći put pojavljuje pred Vrhovnim sudom države New Jersey 1987. godine (108 N.J. 151, 156 1987) kada Sud zauzima stajalište da su dokazi u vezi sa tijelom ipak trebali biti dopušteni tokom suđenja, između ostalog i u svjetlu slijedećih nekoliko činjenica i to: (1) da je tijelo bilo neujednačeno ukopano u plitak grob u zemlji ispod stola za piknik u blizini kuće, te da je nekoliko sedmica kasnije moglo doći do slijeganja zemlje što bi ukazalo na udubljenje, tim sumnjivije zbog odsustva vegetacije i kao takvo bilo uočljivo čak i običnom promatraču; (2) da bi tijelo počelo otpuštati specifičan vonj koji bi privukao pažnju ljudi i sigurno privukao životinje i insekte te da je optuženi imao prijatelje koji nisu bili ograničeni u pristupu njegovom posjedu; i (3) da se optuženi suglasio sa prodajom kuće i posjeda drugome te da


_____________________________________________________________________________


_____________________________________________________________________________

30

3332

je budući kupac posvjedočio da bi da je ušao u posjed on otkrio tijelo iz razloga što bi vršio radove u dvorištu, a i velika je vjerojatnost da bi njegov pas kopao na mjestu gdje se nalazilo tijelo žrtve (Ibid. 157-158). Temeljem navedenog Sud je zaključio da ovakav splet činjenica jasno i uvjerljivo potkrijepljuje neizbježno otkriće tijela optuženikove supruge (Ibid. 264). Predmet je vraćen na ponovno suđenje i 1989. godine optuženi Sugar je ipak osuđen za ubojstvo svoje supruge. Za razliku od predmeta Nix protiv Williams-a gdje je Vrhovni sud zahtijevao niži dokazni standard u pogledu dokazivanja „neizbježnosti“ otkrivanja dokaza do kojih se prethodno već došlo protuzakonitim putem, već navedeni standard prevage dokaza, Vrhovni sud države New Jersey zahtijeva u odnosu na njega viši dokazni standard, odnosno jasne i uvjerljive dokaze od strane države, drugim riječima tužitelja, da bi se do dokaza koji su protuzakonito pribavljeni neizbježno došlo drugim putem koji nije nezakonit, odnosno protuustavan i koji se ne može dovesti u vezu sa nezakonitim radnjama. Stajalište koje je zauzeo Vrhovni sud države New Jersey u ovom predmetu imalo je dvojaku važnost. Na prvom mjestu zbog utvrđenja da država New Jersey također priznaje „neizbježno otkriće“ kao izuzetak od pravila o dokaznim zabranama, mada ga kontekstualno smješta pod okrilje doktrine o „neovisnom izvoru“ i također zbog toga što pred državu odnosno tužitelja stavlja obavezu da činjenicu da bi se do istih saznanja neizbježno došlo i na drugi način potkrijepi vrlo zahtjevnim standardom jasnih i uvjerljivih dokaza. Navedeni je standard dokazivanja, kako smo to već ustvrdili, iznimno visok i u gradiranju tereta dokazivanja odmah je na ljestvici ispod standarda izvan svake razumne sumnje koji američko pravosuđe obavezuje u kaznenim postupcima za dokazivanje krivnje.

4.3. People protiv Stitha (1987)

U predmetu People protiv Stitha (69 N.Y.2d 313) osumnjičeni su lišeni slobode i optuženi za nezakonito posjedovanje oružja nakon što su policijski službenici otkrili napunjeno oružje prilikom protuzakonitog pretresa kabine kamiona koje je uslijedilo po policijskom zaustavljanju. Kasnije, nakon što je ustanovljeno da je kamion ukraden osumnjičeni su optuženi i za krađu (Ibid. 315). U toku suđenja prvostepeni i apelacijski sud na prigovor optuženih da je oružje rezultat nezakonitog pretresa te se kao takvo ne može uzeti u obzir u toku postupka, primjenjuju pravilo neizbježnog otkrića prema kojem je takav dokaz dopustiv iz razloga što bi oružje neizbježno bilo pronađeno prilikom pretresa vozila koji bi uslijedio nakon lišenja slobode osumnjičenih, jer bi se prilikom rutinske provjere registracija na vozilu u ovom slučaju utvrdilo da je vozilo ukradeno (Ibid. 315). Temeljno pitanje na koje je Apelacijski sud države New York u ovom predmetu trebao odgovoriti bilo je da li je pravilo „neizbježnog otkrića“ ispravno primijenjeno? Apelacijski sud je utvrdio da nije, te da se kaznene optužbe i osude za nezakonito posjedovanje oružja trebaju odbaciti, a

uvažiti zahtjev optuženih za izuzimanjem navedenog dokaza iz postupka (Ibid. 316). Obrazloženje Suda za ovakvu odluku je bilo da se pravilo „neizbježnog otkrića“ ne može aplicirati na izvorni, primarni dokaz, izjednačavajući protuzakoniti pretres i oduzimanje oružja potpuno jednim te istim (Ibid. 319). Navedeno je obrazloženje i od najvećeg značenja za ovaj institut jer bi omogućavanje ozakonjenja nezakonito pribavljenih primarnih dokaza zasigurno dovelo u pitanje svako buduće policijsko postupanje koje bi moglo voditi ka tome, da se svjesno, protivno zakonu provede neka radnja, a onda je se pokuša naknadno legalizirati putem ovog instituta. To u konačnici i nije njegova svrha.

5. KRITIČKI OSVRT

Središnje pitanje implementacije „neizbježnog otkrića“ ali i drugih iznimki od zabrane nezakonitih dokaza u američkom pravu jeste kako pomiriti zahtjev za procesuiranjem počinitelja kaznenih djela sa zahtjevom za poštivanjem prava i sloboda zagarantiranih ustavom. Američki autori ali i sudska praksa očekivano nemaju jedinstvenog stava po ovom pitanju. Boggins (1984) u vezi sa donošenjem presude u predmetu Nix protiv Williamsa iznosi da će oponenti zabrane nezakonitih dokaza vjerojatno doživjeti ovu odluku kao trijumf prava i pravnog poretka, koji će spriječiti da kazneno odgovorni počinitelji izbjegnu kažnjavanje, dok će oni koji podržavaju ovu zabranu sada biti zabrinuti s mogućnošću da incidenti ozbiljnog protuzakonitog ponašanja policije dožive porast čime će se ionako značajna moć u rukama države još više pojačati na štetu nedužnih građana.Ipak preteže stajalište prema kojem zabrana nezakonitih dokaza ne bi trebala imati apsolutnoisključujući karakter u svakom slučaju kršenja građanskih prava i sloboda, a kada je riječ o kaznenom postupku. Kako naglašavaju Connely i Murphy (1976) sudska praksa u primjeni dokaznih zabrana na plodove protuzakonitog policijskog postupanja nesumnjivo demonstrira stajalište da kaznenu istragu ne bi trebalo “otrovati” u cjelosti kako bi se pojedinca učinili imunim od kaznenog progona. „Neizbježno otkriće“ u kontekstu kaznenoga postupanja, samo po sebi, dakle ne bi se nužno trebalo razumjeti mehanizmom mogućega izbjegavanja zakonskih odredbi o zabrani nezakonitih dokaza u kaznenom postupku, i po našem mišljenju bi trebalo ozbiljnije razmotriti mogućnosti njegova implementiranja i u sisteme kaznenoga postupanja koji ne slijede Common law tradiciju. Nesporno, da se radi o iznimno osjetljivom dokaznom mehanizmu, u određenoj mjeri i uvjetno kazano konvalidiranju nezakonitih dokaza u zakonite spoznaje o postojanju ili nepostojanju činjenica relevantnih za kazneni postupak. Upravo iz tog razloga u predmetima u kojima je razmatran ili bi ga bilo moguće razmatrati on ipak podliježe ukupnosti svih okolnosti koje čine jedan kriminalni događaj ili ono što nazivamo predmet kaznenoga postupka (lat.


_____________________________________________________________________________


_____________________________________________________________________________

3534

causa criminalis). Drugim riječima, u velikom broju slučajeva kada istraga bude provedena u skladu sa zakonom i kada njezini rezultati budu zakoniti dokazi koji po svojoj prirodi u kvalitativnom i kvantitativnom smislu predstavljaju dostatan spoznajni supstrat za donošenje zakonite i pravične sudske odluke, niko neće niti posezati za ovakvim vidom utvrđivanja činjenica, a to bi, htjeli mi priznati ili ne, trebalo da bude najvažniji postulat kaznenoga progona i presuđivanja u kaznenim predmetima. Stoga, o ovakvom vidu utvrđivanja činjenica možemo govoriti samo u okolnostima u kojima je praktično samo postupanje agencija za provedbu zakona onemogućilo da se očigledne spoznaje zbog povreda postupovnih pravila koriste u postupku za potkrijepljivanje tvrdnji optužbe. To međutim nije tako često. Osim toga, sve ovo samo u okolnostima kada je strana optužbe, dakle tužitelj, u mogućnosti da s jednim blažim standardom dokazivanja uvjeri tijelo u čijim rukama se nalazi odluka da bi se do iste spoznaje neizbježno došlo i neovisno o radnji kojom je prouzročena nezakonitostNe treba se međutim zavaravati, mehanizmi konvalidacije nezakonitih dokaza u različitim modalitetima već su prešli prag kaznenih sudnica i čine sastavni dio pozitivnih propisa kojima se uređuje područje dokaznog kaznenog postupovnog prava i to ne samo u okvirima Commonlaw-a. Bosankohercegovačko kazneno postupovno zakonodavstvo ih još uvijek ne poznaje, za razliku od na primjer nama susjednog zakonodavstva Republike Hrvatske koje novinamaiz 2014. godine nezakonitim dokazima više ne smatra one dokaze koji su pribavljeni povredom Ustava, zakona ili međunarodnim pravom zajamčenih prava odbrane, prava na čast i ugled, te prava na nepovredivost osobnog i obiteljskog života u postupcima za teške oblike teških krivičnih djela kod kojih interes kaznenog progona i kažnjavanja počinitelja preteže nad povredom prava (Zakon o kaznenom postupku Republike Hrvatske, 2017, čl. 10. st.3).

6 ZAKLJUČAK

Neizbježno otkriće, nesumnjivo, predstavlja institut koji podrazumijeva konvalidaciju nezakonitih dokaza u dokaze koji ispunjavaju zakonske uvjete za njihovu upotrebu u postupku, dakle zakonite dokaze. Radi se o jednom, doista osobitom vidu, premoštavanja povreda i propusta učinjenih tokom provođenja postupovnih radnji na pribavljanju dokaza, rezultati kojih bi bili nezakoniti dokazi, no oni to ipak nisu ukoliko postupovni subjekt koji zastupa optužbu, dakle tužitelj, uspije predočiti sudu da bi se do istih rezultata neizbježno došlo i da nisu počinjene postupovne povrede. Standard dokazivanja „neizbježnosti“ manji je od standarda koji bi zahtijevao činjenična utvrđenja izvan svake razumne sumnje, a koji se zahtijeva u kaznenim postupcima za donošenje presude, i nalazi se na ravni zahtjevnih dokaznih standarda prevage dokaza te jasnog i uvjerljivog dokaza koji pred tužitelja ipak postavljaju značajne zahtjeve u pogledu dokazivanja „neizbježnosti“ otkrića nekim drugim putem koji niti na

koji način nije u vezi sa radnjama koje su i prouzročile nezakonitost. Upravo navedeno, doktrinu „neizbježnog otkrića“ čini nepodobnom za bilo kakav vid automatizirane konvalidacije nezakonitih u zakonite dokaze. Smatramo stoga da treba razmotriti, naravno uz poštivanje svih osobitosti američkoga običajnog prava i uz određeni stupanj opreza, mogućnost implementiranjaovog instituta i u kazneno procesno zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini. Ovo posebno iz razloga što se stječe dojam da katkada potpuno nepravedno sa stajališta zahtjeva za borbom protiv kriminala, posebice onog teškog, marginalni propusti i greške pripadnika agencija za provedbu zakona izazivaju nesrazmjerno velike posljedice koje se nerijetko očituju nepodizanjem ili nepotvrđivanjem optužnica, obustavom postupka ili oslobađajućim presudama. Ne potencirajući niti ohrabrujući bilo kakvo postupanje kako pripadnika agencija za provedbu zakona tako i drugih postupovnih subjekata na strani optužbe koje bi se moglo okarakterizirati kao nezakonito, ostajemo pri stajalištu da upravo mehanizam „neizbježnog dokaza“, no isto tako i mogući drugi instituti američkog običajnog prava slične prirode, mogu biti put za dostizanje pravde u okolnostima kada je potpuno očigledno da postoje činjenice koje su relevantne za postupak, da znanje o njima jeste rezultat nezakonitog postupanja, ali i da raspolažemo argumentima da bi do istog znanja neizbježno došli čak i da nije bilo nezakonitog postupanja. U konačnici, doktrina „neizbježnog dokaza“ i jeste ustanovljena, ne da bi se izbjeglo poštivanje zakona, već da bi se dostigla pravda. A pravdu u ovim okolnostima predstavlja i dovođenje pripadnika agencija za provedbu zakona u položaj koji bi imali da do propusta nije niti došlo, na koji način im može biti pružena prilika da do istih saznanja dođu ovaj put potpuno zakonitim sredstvima i neovisno o ranijem propustu.

7. LITERATURA

1. Alschuler, A.W. (2008). Studying the Exclusionary Rule: An Empirical Classic, The University of Chicago Law Review, Vol. 75, No. 4, pp. 1365-1384.2. Bennet, B.M. (1944). Evidence: Clear and Convincing Proof: Appellate Review, California Law Review, Vol. 32, No. 1, pp. 75-79.3. Boggins, J.V. (1984). “Inevitable Discovery” or Inevitable Demise of the Exclusionary Rule? Akron Law Review, Vol. 18, No. 2, pp. 309-324.4. Conneely, B.S. & Murphy, E.P. (1976). Inevitable Discovery: The Hypothetical Independent Source Exception to the Exclusionary Rule, Hofstra Law Review, Vol. 5, pp. 137-197.5. Elkins v. United States, Supreme Court of the United States 364 U.S. 206 (1960).6. Federal Rules of Criminal Procedure; 2018 Edition, 2015-2018 Michigan Legal Publishing Ltd. Michigan.7. Federal Rules of Evidence; 2018 Edition, 2014-2018 Michigan Legal Publishing Ltd. Michigan.


_____________________________________________________________________________


_____________________________________________________________________________

3736

8. Forbes, J. (1987). The Inevitable Discovery Exception, Primary Evidence, and the Emasculation of the Fourth Amendment, Fordham Law Review, Vol. 55, no. 6, pp. 1221-1238.9. Jackson, H.A. (1996). Arizona v. Evans: Expanding Exclusionary Rule Exceptions and Contracting Fourth Amendment Protection, Journal of Criminal Law and Criminology, Vol. 86. No. 4. pp. 1201-1227.10. Kainen, J.L. (1992). Impeachment Exception to the Exclusionary Rules: Policies, Principles and Politics, Stanford Law Review, Vol. 44,pp. 1301-1372.11. Kaplan, J. (1974). The Limits of the Exclusionary Rule, Stanford Law Review, Vol. 26, No. 5, pp. 1027-1055.12. Lipmman, M. (2011). Criminal Procedure, Sage Publications Inc. 2455 Teller Road, Thousand Oaks, California.13. Mapp v. Ohio, Supreme Court of the United States 367 U.S. 643 (1961).14. Mcinnis, T.N. (2009). Nix v. Williams and The Inevitable Discovery Exception: Creation of a Legal Safety Net, Saint Louis University Public Review, Vol. XXVIII pp. 397-446.15. Murray v. United States, Supreme Court ofthe United States, 487 U.S. 533 (1988).16. Nagler, V.A. (1985). Nix v. Williams: Conjecture Enters the Exclusionary Rule, Pace Law Review, Vol. 5, No. 3, 657-692.17. Nardone v. United States, Supreme Court ofthe United States 308, U.S. 338, 341 (1939).18. Nix v. Williams, Supreme Court of the United States 467 U.S. 431, 104 S.Ct. 2501, (1984).19. People v. Stith, 69 N.Y.2d 313, N.Y. Court of Appeals (1987).20. Re, R.M. (2014). The Due Process Exclusionary Rule, Harward Law Review, Vol. 127. No. 7, pp. 1887-1966.21. Silberlight, A. (2005). Preventing the Inevitable and Avoiding the Protected: The Potential Use of the Inevitable Discovery Theory in Relation to Non-Privileged Blood Samples for Use in Drinking and Driving related Prosecutions, Journal of Civil Rights and Economic Development, Vol. 19, No. 3. pp. 507-534.22. Silverthorne Lumber Co. v. United States, Supreme Court of the United States, 251 U.S. 385, 1920.23. State of New Jersey v. Sugar, Supreme Court of New Jersey 100 N.J. 214, 495 A 2d 90 (1985).24. State of New Jersey v. Sugar, Supreme Court of New Jersey 108 N.J. 151, 527 A.2d 1377 (1987).25. Zakon o kaznenom postupku Republike Hrvatske (NN, 152/08, 76/09, 80/11, 121/11, 91/12, 143/12, 56/13, 145/13, 152/14 i 70/17).26. United States v. Leon, Supreme Court of the United States 468 U.S. 897 (1984).27. U.S. Const., amend. IV.

28. Walder v. United States, Supreme Court of the United States, 347 U.S. 62 (1954).29. Weeks v. United States, Supreme Court of the United States 232 U.S. 383 (1914).

DOCTRINE OF “INEVITABLE DISCOVERY” IN AMERICAN LAW AND ITS EFFECTS ON THE ADMISSIBILITY OF EVIDENCE IN CRIMINAL

PROCEDURE

Summary This article discusses the procedural rules forsubsequent validation of “illegally” collected evidence in evidence that are admmissible, for the determination of legally relevant facts in criminal proceedings.The general rule on the inadmissibility of illegaly obtained evidence for the assessment and determination of facts in criminal proceedings by the implementation of this doctrine has been derogated. However, precisely because of the dangers that the intensive application of this doctrine would pose for a legal order in a state, particularly from the point of view of the protection of fundamental human rights and freedoms and the violation of the right to fair trial, its implementation in specific court cases is limited by the existence of specific circumstances and by the fulfillment of rigorous procedural requests. The author, using the case study methodology and by the analysis of the relevant legal theory in this area, present and discuss some of the cases from the US Supreme Court practice, whose decisions were on the line of convalidation of “illegal” evidence in evidence admissible for assessment and determination of facts relevant to determining the existence of a criminal offense and the criminal liability of the perpetrator. In this way, inevitable discovery became an integral part of American evidence law. In addition to this institute, other aspects of the exemptions from exclusionary rule or convalidation of illegal acts in lawful evidence as well as other evidence-based institutes were considered in the work to the extent that this was necessary for an adequate understanding of this problem.

Keywords: exclusionary rule, “inevitable discovery”, illegal evidence, determination of facts, criminal procedure.


_____________________________________________________________________________H. Halilović - DOKTRINA “NEIZBJEŽNOG OTKRIĆA” U AMERIČKOM PRAVU I

NJEZINI EFEKTI NA DOPUSTIVOST DOKAZA U KAZNENOM POSTUPKU, str. 21-37_____________________________________________________________________________

39

PREGLEDNI ZNANSTVENI RAD (REVIEW ARTICLE)UDK: 343.982.323:343.143::159.953.35

Adnan Fazlić, MAFakultet za kriminalistiku,

kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevue-mail: [email protected]

prof. dr sc. Irma DeljkićFakultet za kriminalistiku,

kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu

prof. dr sc. Darko DatzerFakultet za kriminalistiku,

kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu

MOGUĆNOSTI UNAPRJEĐENJA PREPOZNAVANJA OSOBA PRIMJENOM KOGNITIVNIH TEHNIKA INTERVJUIRANJA

SVJEDOKA

SažetakRad inklinira sveobuhvatnom razmatranju teorijsko-empirijskih postulata na kojima se temelji primjena kognitivnog intervjua prilikom provođenja radnje saslušanja svjedoka, uključujući i prepoznavanje osoba kao poseban oblik ove radnje. Osnovne naučne presumpcije nalažu da kognitivni intervju implicira primjenu učinkovitih i neinvazivnih tehnika intervjuiranja koje podstiču i unaprjeđuju memorijske procese svjedoka, te im stoga omogućavaju da se prisjete širokog opusa detalja vezanih za krivično djelo čije izvršenje su promatrali. Značajan dio pomenutih detalja vrlo često referira na izgled učinitelja krivičnog djela, iz čega proizlazi pretpostavka da ove tehnike mogu imati određene implikacije i na učinkovitost radnje prepoznavanja osoba. Imajući u vidu prethodno navedeno, primarni cilj ovog rada jeste identificirati prednosti kognitivnog intervjua u odnosu na konvencionalne tehnike saslušanja svjedoka, posebno u slučajevima kada kognitivni intervju sa svjedokom prethodi izbornom prepoznavanju osoba. U tom kontekstu, razmotrene su i neke varijacije kognitivnog intervjua kao što su holistički kognitivni intervju i „intervju zatvorenih očiju“.

Ključne riječi: kognitivni intervju, svjedočenje, prepoznavanje osoba, memorija svjedoka, kriminalistika

1. UVOD

Prepoznavanje osoba predstavlja poseban oblik svjedočenja, odnosno procesnu radnju sa kriminalističkim sadržajem, a rezultat njenogprovođenjajeste dokaz personalnog karaktera kojim se vrlo često operira u krivičnom postupku (Krapac i saradnici, 2014).Treba istaći da je prepoznavanje osoba dosta složena radnja,utemeljena na nepouzdanim kognitivnim procesima koji produciraju određene manjkavosti tokom njenog provođenja. U tom smislu, Krivokapić (2008) naglašava da, etiološki promatrano, nepouzdanost ove radnje proistječe iz subjektivnih svojstava svjedoka koji vrši prepoznavanje, a navedenom mišljenju se pridružuju Swanson, Chamelin, Territo i Taylor (2012), koji navode daprepoznavanje osoba predstavlja prilično nepouzdano dokazno sredstvo i jedan od najvećih uzročnika pogrešaka u krivičnom postupku. S obzirom na značaj, zastupljenost, ali i kontradiktornost ove radnje, od iznimnog je značaja da ova radnja u okviru kriminalističkog istraživanja bude provedena u skladu sa kriminalističkim načelima, posebno načelom zakonitosti, operativnosti i metodičnosti. Promatrano u kontekstu problematike oslovljene naslovom ovog rada, posebno je potrebno izdvojiti kriminalističko načelo koje referira na metodičnost provođenja radnje prepoznavanja osoba. Naime, ako se ima u vidu da metodičnostprimarno podrazumijeva nužnost planiranja i organiziranja kriminalističke djelatnosti (Pavišić, 1997), evidentno je da elaboriranje problematike vezane za prepoznavanje osoba, ne smije biti lišeno razmatranja kriminalističkih postulata koji smjeraju planiranju i organiziranju provođenja ove radnje, odnosno suprotstavljanju njenom neplanskom, spontanom provođenju. U pogledu navedenog, potrebno je istaći da se planiranje i organiziranje provođenja radnje prepoznavanja osoba odvija u vremenskom intervalu koji traje od izvršenja krivičnog djela do izbornog predočavanja osoba svjedoku, pri čemu, za planiranje i organiziranje provođenja ove radnje, ali i za razjašnjavanje konkretnog krivičnog djela, tačan i cjelovit iskaz svjedoka ima krucijalan značaj (Pavišić, Modly i Veić, 2006). Kriminalistička (kao i procesna) pravila prepoznavanja nalažu da svjedok prvo opiše učinitelja krivičnog djela, nakon čega mu se osumnjičeni, zajedno sa drugim njemu nepoznatim osobama, predočava radi prepoznavanja (Deljkić, 2016). Iz prethodno navedenog je vidljivasuštinska i neraskidiva povezanost saslušanja, odnosno intervjuiranja svjedoka i prepoznavanje osoba, dok Tonini (2010) navodi da uspješnost planiranja, organiziranja i provođenja radnje prepoznavanja osoba, može biti determinirano načinom intervjuiranja

40

A., Fazlić, I. Deljkić, D. Datzer - MOGUĆNOSTI UNAPRJEĐENJA PREPOZNAVANJA OSOBA PRIMJENOM KOGNITIVNIH TEHNIKA INTERVJUIRANJA SVJEDOKA. str. 39-53________________________________________________________________________________________________

41

svjedoka. U vezi s tim, Hess (2010), pozivajući se na brojna naučna istraživanja koja su izučavala problematiku intervjuiranja svjedoka, ističe da primjena kognitivnih tehnika intervjuiranja svjedoka dovodi do „poboljšanja“ memorije svjedoka, povećanja kvantiteta informacija koje u okviru opisivanja iznosi svjedok, pri čemu ne ugrožava vjerodostojnost njegovog iskaza. Pored toga, promatrano kroz prizmu prepoznavanja osoba, ove tehnike intervjuiranja imaju neinvazivan karakter i značajno su učinkovitijeod konvencionalnih tehnika intervjuiranja (Supreme Judical Court Study Group on Eyewitness Evidence, 2013). Iz navedenog razloga, rad smjera identificiranju prednosti kognitivnog intervjua u odnosu na konvencionalne tehnike saslušanja svjedoka, posebno u slučajevima kada kognitivni intervju sa svjedokom prethodi izbornom prepoznavanju osoba. S ciljem sveobuhvatnog razumijevanja naslovne problematike, rad razmatra naučni diskurs o implikacijama kognitivnih tehnika intervjuiranja na učinkovitost prepoznavanja osoba.

2. KOGNITIVNE TEHNIKE INTERVJUIRANJA SVJEDOKA

Intervjuiranje svjedoka podrazumijevaju specifičan oblik interpersonalne komunikacije koji se odvija između ovlaštene službene osobe i svjedoka očevica. Ovdje je potrebno naglasiti da se radi o verbalnom obliku komuniciranja koji implicira simboličku komunikaciju koja omogućava formuliranje najsloženijih i najraznovrsnijih sadržaja, ideja i misli, ali je i važan instrument prenošenja informacija i spoznaja (Baić i Areh, 2015). Kompleksnost verbalne komunikacije koja se odvija između ovlaštenih službenih osoba i svjedoka očevidaca dolazi do izražaja, ako se u obzir uzme činjenica da svjedok u okviru intervjua verbalno opisuje lice učinitelja krivičnog djela, pri čemu se lice smatra kompleksnim podražajem koji nije moguće u potpunosti verbalno opisati (Vodinelić, 1996). Stoga, Krivokapić (2008) ističe da su samo rijetki svjedoci u mogućnosti pružiti iscrpan i sadržajan verbalni opis učinitelja krivičnog djela, pa čak i onda kadaprocesi percepcije, pamćenja i sjećanjanisu opstruiranirazličitim unutarnjim i spoljnjim faktorima. Osim toga, Tredoux, Meissner, Malpass i Zimmerman (2004) smatraju da konvencionalne tehnike intervjuiranja svjedoka, posebno tzv. usmjereni intervju (e. directive interview) koji se temelji na postavljanju pitanja i davanju odgovora, u značajnoj mjeri ograničavaju mogućnosti intervjuiranja svjedoka, što bitno smanjuje učinkovitost kriminalističkog istraživanja. Naime, prilikom vođenja usmjerenog intervjua ovlaštene službene osobe se u značajnoj mjeri oslanjaju na prethodno prikupljena saznanja i vlastite predrasude, te po svaku cijenu pažnju usmjeravaju na pribavljanje iskaza svjedoka koji svojim karakterom korespondiranjihovim očekivanjima. Analogno tome, ovakve tehnike intervjuiranja su invazivne u odnosu na svjedoka, te stvaraju osnovu za sugestivan utjecaj ovlaštene službene osobe na svjedoka. Dodatno, kada je riječ o informacijama i detaljima koje svjedoci iznose, za konvencionalne


42

tehnike intervjuiranja je karakterističantzv. filter relevantnosti (e. relevance filter) koji podrazumijevaju selektivan pristup i usmjeravanje pažnje ovlaštenih službenih osoba na detalje koji korespondiraju ili, u najboljem slučaju, potvrđuju ono što je od ranije poznato i što se želi čuti (Shepherd i Milne, 2006).Nedostaci konvencionalnih tehnika intervjuiranja primarno podrazumijevaju usmjeravanje kriminalističkih istraga u pogrešnom pravcu i sugestivno dejstvo na svjedoke uslijed kojeg dolazi do modificiranja i prilagođavanja iskaza onome što ovlaštene službene osobe žele čuti(Tredoux et al., 2004), čime se onemogućava postupanje u skladu sa kriminalističkim načelom objektivnosti. S obzirom na manjkavosti konvencionalnih tehnika intervjuiranja, u okviru psihološke, ali i drugih nauka, javile su se tendencije ka iznalaženju novih tehnika intervjuiranja svjedoka, što je dovelo do razvoja tehnike koja se naziva kognitivni intervju (e. cognitive interview) [Krix, 2015]. Izvorni oblik tehnike kognitivnog intervjua (e. Original Cognitive Interview) je nastao 1985. godine, a razvili su ga Ronald Fisher i Edward Geiselman sa svojim saradnicima. Ovi autori su tom prilikom iskoristili rezultate psiholoških naučnih istraživanja koja su izučavalakognitivne procese prisjećanja i poimanja (Hess, 2010). Tredoux et al. (2004) kognitivni intervju definiraju kao tehniku intervjuiranja osmišljenu s ciljem unaprjeđenja memorije svjedoka i komunikacije koja se vodi o određenom događaju, što dovodi do povećanja kvantiteta detalja u iskazu, te tačnosti i cjelovitosti iskaza svjedoka. Kognitivni intervju obuhvata četiri osnovne komponente (Deljkić i Džepina, 2017): (1) „rekonstruiranje okolnosti“ koje podrazumijeva da svjedok pokuša obnoviti sjećanja u vezi sa događajem; (2) slobodno iznošenje svih informacija kojih se svjedok sjeća u vezi sa događajem, lišeno bilo kakvih dopuna i prekidanja naracije svjedoka; (3) prisjećanje događaja različitim redoslijedom, odnosno opisivanje događaja obrnutim redoslijedom od hronološkog; i (4) mijenjanje perspektiva, koje predstavlja fazu u kojoj se od svjedoka traži da se prisjeti događaja iz perspektive druge osobe ili osoba koje su bile prisutne na mjestu događaja. Posljednja komponenta ujedno olakšava posao ovlaštenoj službenoj osobi da svjedoku postavi podsticajna pitanja koja će unaprijediti njegovu memoriju.Godine 1992. izvršena je revizija izvorne tehnike kognitivnog intervjua, pa se ona danas primjenjuje u formi unaprijeđene tehnike kognitivnog intervjua (e. Enhanced Cognitive Interview). Unaprijeđena verzija se od originalne razlikuje po tome što su u nju inkorporirane naučne spoznaje iz domena socijalne dinamike i komunikacija, koje su dovele do kreiranja ugodnije atmosfere u kojoj se provodi intervju. Navedeno primarno implicira stvaranje odnosa između ovlaštene službene osobe i svjedoka utemeljenog na osjećaju empatije i naklonosti. Isto tako, jedan od noviteta se ogleda u podsticanju svjedoka na aktivno učestvovanje u intervjuu, primarno izbjegavanjem interupcije slobodnog izlaganja koje vrši svjedok (Krix, 2015). Nadalje, Fisher, Ross i Cahill (2010) ističu da unaprijeđena verzija kognitivnog intervjua podrazumijeva insistiranje na ekstenzivnom, detaljnom izlaganju svjedoka, pa čak i o onim činjenicama koje svjedok


43

smatra irelevantnim za konkretan slučaj.Također, napredna verzija kognitivnog intervjua svjedocima omogućava da određene spoznaje iznesu neverbalnim putem (npr. predstavljanje stanja na mjestu zločina putem skice, a ne putem verbalnog opisa). Etabliranjem unaprijeđene verzije kognitivnog intervjua došlo je do napuštanja izvorne verzije, pa se stoga u okviru recentne kriminalističke literature pod pojmom „kognitivni intervju“smatra unaprijeđena verzija.Imajući u vidu da naslov rada ukazuje i na druge oblike kognitivnih tehnika intervjuiranja svjedoka, od značaja je spomenuti još dva modificirana oblika ovog intervjua. Prvi od njih jeste holistički kognitivni intervju (e. holistic cognitive interview – H-CI), a osmislilisu ga Frowd, Bruce, Smith i Hancock (2008) u saradnji sa Radnom grupom za facijalnu identifikaciju britanskog Udruženja čelnih policijskih službenika (e. Association of Chief Police Officers [ACPO] Facial Identification Working Group). Preporuke koje se navode u naučnoj literaturi ukazuju na to da ova specijalizirana verzija kognitivnog intervjua treba prethoditiprepoznavanju učinitelja krivičnog djela koji svjedoku nije poznat od ranije. Također, holistički kognitivni intervju može biti iznimno koristan u procesu kreiranja fotorobota putem savremenih računarskih programa (Frowd, 2012). Holistički kognitivni intervju sadržajno korespondira kognitivnom intervjuu koji su osmislisli Geiselman i Fisher, a osnovna razlika se ogleda u tome što se u holističkom kognitivnom intervjuu, prije kreiranja fotorobota, od svjedoka zahtijeva da se u tišini pokuša prisjetitikarakteristika lica učinitelja krivičnog djela.Potom svjedok vrši procjenulica kao cjeline (npr. inteligentno, prijateljsko, ljubazno, sebično, arogantno, karakteristično i agresivno) i navedene procjene označava na trostepenoj Likertovoj skali (malo, umjereno ili mnogo). Dodatno, ovlaštena službena osoba može zahtijevati da se svjedok izjasni u pogledu muževnosti, iskrenosti i ekstraverziji lica koje opisuje (Daisy, 2016).Sljedeća modificirana verzija kognitivnog intervjua jeste tzv. „intervju zatvorenih očiju“ (e. eye-closure interview) koji sadržajno obuhvata tri koraka: (1) verbalni opis događaja; (2) verbalni opis učinitelja krivičnog djela i (3) kreiranje foto-robota učinitelja krivičnog djela. Ovaj intervju implicira da se svjedoku omogući slobodno izlaganje uz određeni broj pitanja koja se postavljaju s ciljem razjašnjenja bitnih činjenica, te da se od svjedoka zahtijeva da tokom prisjećanja na događaj ili osobu zatvori oči kako bi što uspješnije dozvao mentalnu predstavu u svijest (Vredeveldt i Tredoux, 2017). Vredeveldt i Tredoux (2017) iznose naučno utemeljene argumente prema kojima zatvaranje očiju pomaže svjedoku da se prisjeti i iskazuje o najvažnijim detaljima vezanim za izvršenje krivičnog djela kojem je svjedočio, što naknadno može pozitivno utjecati i na prepoznavanje učinitelja krivičnog djela. Pomenuti argumenti primarno podrazumijevaju da ovaj oblik intervjua, umjesto memorije, kod svjedoka unaprjeđuje proces sjećanja tako što inhibira utjecaj dezinformacija koje su svjedoku eventualno mogle biti dostupne putem medija, od drugih svjedoka ili ovlaštenih službenih osoba.


44

3. PRIMJENA KOGNITIVNIH TEHNIKA INTERVJUIRANJA U SVRHU PLANIRANJA I ORGANIZIRANJA PREPOZNAVANJA

OSOBA

Kada je riječ o tehnici kognitivnog intervjua, značajan opus naučnih istraživanja, uključujući i dvije meta-analize (Köhnken, Milne, Memon i Bull, 1999; Memon, Meissner i Fraser, 2010), potvrđuje da tehnika kognitivnog intervjua značajno povećava kvantitet detalja u iskazu svjedoka, nego što je to slučaj sa konvencionalnim tehnikama intervjuiranja. Također, Tredoux et al. (2004) ističu da su određena naučna istraživanja pokazala da tehnika kognitivnog intervjua dovodi do povećanja broja tačnih detalja u iskazu svjedoka. S tim u vezi, potrebno je naglasiti da u kriminalističkim istragama, posebno onim u kojima svjedok od ranije ne poznaje učinitelja krivičnog djela, kvalitet i preciznost opisa učinitelja krivičnog djela imaju krucijalan značaj za daljnje kriminalističke aktivnosti usmjerene na njegovo pronalaženje i identifikaciju (Brunel i Py, 2013), čime je obuhvaćen i proces planiranja i organiziranja prepoznavanja osoba. S tim u vezi, da bi efikasno planiranje i organiziranje provođenja radnje prepoznavanja osoba bilo moguće, Tredoux et al. (2004) navode da je u obzir potrebno uzeti kognitivne tehnike intervjuiranja i to iz razloga što konvencionalne tehnike vrlo često rezultiraju manje preciznim informacijama, pa čak i informacijama koje su produkt imaginacije svjedoka. Polazeći od premise da kognitivne tehnike intervjuiranja unaprjeđuju memoriju svjedoka, Finger i Pezdek (1999) su proveli niz eksperimenata i došli do spoznaja koje ukazuju na supremaciju kongitivnog intervjua u odnosu na konvencionalne tehnike intervjuiranja. Drugim riječima, rezultati do kojih su došli autori ukazuju na činjenicu da su svjedoci koji su intervjuirani primjenom kognitivnih tehnika, bili uspješniji u prepoznavanju osoba koje je uslijedilo sedam dana nakon intervjua. Navedeni rezultati nisu potvrđeni isključivo u onim eksperimentima u kojima je prepoznavanje uslijedilo odmah po okončanju intervjua. Utilitarnost kognitivnih tehnika intervjuiranja u pogledu planiranja i organiziranja provođenja radnje prepoznavanja osoba je potvrdio i Coker (2010), tako što je ustanovio da iskazi svjedoka do kojih se došlo kognitivnim pristupom intervjuiranju, sadržajno obuhvataju značajno veći broj detalja koji referiraju na izgled učinitelja krivičnog djela. Po tom osnovu, ovlaštene službene osobe raspolažu širim fondom incijalnih informacija neophodnih za poduzimanje kriminalističkih aktivnosti na otkrivanju i pronalaženju učinitelja krivičnog djela. Osim toga, navedene informacije su od iznimnog značaja jer mogu poslužiti za pronalazak osoba koje su vizuelno slične učinitelju krivičnog djela, a koje će zajedno sa njim biti predočene u okviru prepoznavanja osoba. Iz navedenog proizlazi da informacije dobijene primjenom kognitivnih tehnika intervjuiranja doprinose kreiranju pravične linije za prepoznavanje, te na taj način izravno


45

utječu na podizanje pouzdanosti vjerodostojnosti rezultata radnje prepoznavanja osoba na viši nivo. Dodatno, Wise i Safer (2012) ističu da kognitivne tehnike intervjuiranja u značajnoj mjeri smanjuju vjerovatnoću sugestivnog djelovanja ovlaštene službene osobe na svjedoka, pri čemu se značajno smanjuje i mogućnost da navedeno sugestivno dejstvo ima utjecaj na rezultate prepoznavanja osoba koje treba uslijediti u narednim fazama kriminalističkog istražnog procesa. Imajući u vidu prethodno navedeno, evidentno je da kognitivne tehnike intervjuiranja mogu podrazumijevati benefite kako u pogledu unaprjeđenja pamćenja i prisjećanja svjedoka koje je zastupljeno prilikom prepoznavanja osoba, tako i u pogledu otkrivanja i pronalaska učinitelja krivičnog djela, pravičnosti linije za prepoznavanje, te u vidu smanjenja sugestivnog dejstva ovlaštenih službenih osoba na svjedoka. Ovi benefiti su posebno značajni ako se ima na umu da neadekvatan način formuliranja i postavljanja pitanja svjedoku može ugroziti mogućnost adekvatnog prisjećanja svjedoka, dok vjerodostojnost prepoznavanja osoba može biti ugrožena načinom kreiranja linije za prepoznavanje (Spielman, 2017).Međutim, za razliku od prethodno pomenutih autora, Tredoux et al. (2004), Frowd (2010), te Brunel i Py (2013) navode da kognitivni intervju poboljšava pamćenje i sposobnost prisjećanja svjedoka koji su povezani sa verbalnim reproduciranjem memoriranih činjenica, dok s druge strane ne poboljšava rekognicijske sposobnosti svjedoka koje su od iznimnog značaja za prepoznavanja osoba.Navedene tvrdnje se u određenoj mjeri objašnjavaju činjenicom da kognitivni intervju svjedoke podstiče da prilikom opisivanja svoju pažnju usmjere na pojedine karakteristike lica učinitelja krivičnog djela (Evofit, 2018). Stoga, Frowd et al. (2008) smatraju da bi kognitivni intervju trebao biti zamijenjen holističkim kognitivnim intervjuom koji omogućava da svjedok prilikom opisivanja učinitelja krivičnog djela svoju pažnju usmjeri na njegovo lice kao cjelinu (tzv. holistički fokus). Navedenu tvrdnju, ovi autori potkrijepljuju rezultatima naučne studije, koji pokazuju da holistički kognitivni intervju stvara bolje preduvjete za kreiranje preciznih foto-robota (41% preciznih foto-robota), nego što je to slučaj sa kognitivnim intervjuom (9% preciznih foto-robota). Stoga, Frowd et al. (2013) smatraju da se primarna prednost holističkog kognitivnog intervjua u odnosu na kognitivni intervju ogleda u tome što holistički kognitivni intervju podstične svjedoka na tzv. „dubinsko prisjećanje“. Na ovaj način se svjedoku omogućava da se prisjeti cjelovitih (holističkih) karakteristika lica (npr. atraktivnost, maskulinitet ili distinktivnost lica učinitelja krivičnog djela) koje imaju veći značaj za proces prisjećanja koji se javlja prilikom prepoznavanja osoba, nego što je to slučaj sa pojedinim karakteristikama lica (npr. veličina usta ili dužina nosa). Dodatno, prednost ove kognitivne tehnike intervjuiranja predstavlja i činjenica da se, nakon obavljenog intervjua, uz pomoć holističkih računarskih sistema za kreiranje kompoziacija ljudskih lica vrši kreiranje foto-robota učinitelja u kojem svjedok aktivno učestvuje, pa takav način vizuelizacije dodatno može poboljšati memorijske procese koji su od značaja za prepoznavanje osoba (Frowd et al., 2008).


46

U okviru nastojanja koja smjeraju unaprjeđenju tehnika intervjuiranja svjedoka, u posljednjoj deceniji su se javila i naučna istraživanja koja zagovaraju primjenu tzv. „intervjua zatvorenih očiju“ u okviru kriminalističkog istraživanja. Slično autorima koji zagovaraju primjenu holističkog kognitivnog intervjua, navedeni autori iznose dva naučno utemeljena argumenta koji idu u prilog primjeni „intervjua zatvorenih očiju“. Prvi argument se temelji na psihološkim naučnim spoznajama prema kojim zatvaranje očiju tokom prisjećanja dovodi do poboljšanja kognitivne obrade memoriranog sadržaja, dok se drugi argument temelji na premisi da će dva različita kognitivna procesa međusobno interferirati ako su prisutna u istom obliku (Vredeveldt et al., 2015). Drugim riječima, navedeni autori polaze od pretpostavke da u toku prisjećanja dolazi do interferencije između dijela ljudske memorije koji se vezuje za kognitivnu obradu informacija iz sadašnjosti i dijela memorije koji vrši kognitivnu obradu sadržaja pohranjenog u dugotrajnu memoriju. Stoga, zatvaranje očiju će svjedoku omogućiti da zanemari okruženje u kojem se provodi intervju, te da svoju pažnju usmjeri isključivo na „povlačenje“ sadržaja pohranjenog u dugotrajnu memoriju koji treba reproducirati u okviru intervjua (Vredeveldt i Tredoux, 2017). Iz prethodno opisanih naučnih spoznaja evidentno proizlaze pretpostavke prema kojima „intervju zatvorenih očiju“ može imati pozitivne implikacije na planiranje i organiziranje, ali i na provođenje radnje prepoznavanja osoba.

4. DISKUSIJA

Širok opus naučnoistraživačkih studija koje tematski obuhvataju izučavanje kognitivnih tehnika intervjuiranja svjedoka, što posebno referira na izučavanje kognitivnog intervjua, bitno su doprinijele razjašnjavanju dilema vezanih zaučinkovitost kognitivnog pristupa saslušanju svjedoka u odnosu na konvencionalne policijske tehnike intervjuiranja svjedoka. Konvencionalne policijske tehnike intervjuiranja svjedoka većim dijelom nemaju naučnu utemeljenost iz razloga što nisu produkt efikasne edukacije i obuke za vođenje intervjua, već se temelje na policijskom iskustvu, i uglavnom su nastale metodom pokušaja i pogreške, pri čemu mlađi policijski službenici o njima uče od starijih kolega (Tredoux et al., 2004). S druge strane, spoznaje do kojih se došlo naučnim istraživanjima uobličene su u formu naučno utemeljenog kognitivnog intervjua koji zapravo predstavlja skup srodnih kognitivnih tehnika koje su proizašle iz pozitivnih psiholoških nastojanja da unaprijede segment kriminalističke djelatnosti intervjuiranja svjedoka. Dakle, radi se o naučno utemeljenim tehnikama koje su empirijski verificirane u kriminalističkoj praksi, imaju fleksibilan karakter, te su stoga prilagodljive konkretnom svjedoku koji se saslušava (Krix, 2015). Pojava kognitivnog pristupa intervjuiranju svjedoka je dovela do drastičnih promjena u ovom segmentu kriminalističkog istraživanja, što je u pojedinim evropskim državama dovelo do sve veće primjene


47

navedenog pristupa intervjuiranju svjedoka i napuštanja na iskustvu i intuiciji utemeljenih konvencionalnih policijskih tehnika (Shepherd i Milne, 2006). Ipak, potrebno je naglasiti da naučna literaturakoja oslovljava kognitivne tehnike intervjuiranja nedvobjeno ukazuje da prednosti ovih tehnika (npr. stvaranje ugodnog okruženja u kojem se provodi intervju, poboljšanje memorije svjedoka, preveniranje sugestivnog utjecaja ovlaštene službene osobe na svjedoka i sl.) primarno referiraju na provođenje intervjua sa svjedocima, dok nauka još uvijek nije uspjela dokazati njihov izravan utjecaj na unaprjeđenje rekognicijskih sposobnosti svjedoka. Naime, dvije naučno relevantne meta analize koje su se bavile utjecajem konkretno kognitivnog intervjua na rekognicijske sposobnosti svjedoka (Köhnken et al., 1999; Memon et al., 2010), pokazale su da u pogledu navedenog ne postoji značajna razlika između kognitivnog intervjua i konvencionalnih policijskih tehnika intervjuiranja svjedoka. Primjerice, Köhnken et al. (1999) u svojoj meta analizi iznose podatak da su svjedoci koji su učinitelja krivičnog djela opisivali u okviru kognitivnog intervjua izvršili 84% tačnih prepoznavanja, dok je navedeni procenat za svjedoke koji su intervjuirani konvencionalnim policijskim tehnikama iznosio 82%. Prilikom razmatranja navedenih rezultata, potrebno je naglasiti da svjedoci prilikom pamćenja toka odvijanja krivičnog djela kojem su svjedočili, uključujući i pamćenje izgleda učinitelja, primjenjuju vizuelni način kodiranja zapamćenog sadržaja (Spielman, 2017). S druge strane, kada pomenute činjenice verbalno reproduciraju u okviru intervjua, onda dolazi do ponovnog kodiranja koje rezultira verbalnim kodom koji potom u dugotrajnoj memoriji svjedoka egzistira zajedno sa vizuelnim kodom. Prema onome što iznose Defrasne Ait-Said, Maquestiaux i Didierjean (2014), prilikom prisjećanja koje svjedok vrši u trenutku prepoznavanja osoba, navedena dva koda se istovremeno aktiviraju, zbog čega dolazi do njihove međusobne interferencije što se negativno odražava na rekognicijske sposobnosti svjedoka. Kada je riječ o ljudskom licu kao neverbalnom podražaju, vizuelni kod će se u većini slučajeva razlikovati od verbalnog koda koji nastaje opisivanjem ljudskog lica, pa je stoga moguće pretpostaviti da zbog navedene diskrepance kognitivni intervju poboljšava memorijske procese koji su zastupljeni tokom prisjećanja u okviru intervjua, dok na memorijske procese koji se vezuju za rekogniciju nema značajan utjecaj. Međutim, treba spomenuti i da postoje određena naučna istraživanja čiji rezultati ne korespondiraju nalazima do kojih je došla većina naučnika koja se bavila ispitivanjem odnosa između kognitivnog intervjua i rekognicijskih sposobnosti svjedoka. Tako su primjerice Finger i Pezdek (1999)ustanovili da je kognitivni intervju koji je prethodio prepoznavanju osoba, izravno utjecao na poboljšanje rekognicijskih sposobnosti svjedoka, pod uslovom da je postojao vremenski odmak između provođenja intervjua i prepoznavanja osoba. Ovo i nekolicina sličnih istraživanja predstavljaju osnov za daljnje problematiziranje učinka kognitivnih tehnika intervjuiranja na rekognicijske sposobnosti svjedokaKada je riječ o rezultatima istraživanja koja nisu utvrdila postojanje značajnog


utjecaja kognitivnog intervjua na rekognicijske sposobnosti svjedoka,potrebno je napomenuti da ona idu u prilog tezi prema kojoj kognitivni intervju podstiče svjedoke da prilikom opisivanja lica učinitelja krivičnog djela svoju pažnju nesvjesno usmjere na pojedine facijalne karakteristike, a ne na lice kao cjelinu (Evofit, 2018). U cilju razvijanja diskusije o navedenom pitanju, u obzir je potrebno uzeti i tvrdnje koje se iznose u kriminalističkoj naučnoj literaturi, a prema kojima lice predstavlja neverbalni podražaj koji nije moguće u potpunosti opisati riječima (Vodinelić, 1996), te da će stoga samo rijetki svjedoci po navedenom pitanju ponuditi detaljan i iscrpan opis (Krivokapić, 2008). Nadalje, Cabeza i Kato (2000) naglašavaju da svjedoci ljudsko lice kognitivno procesuiraju kao konfiguracijsku cjelinu, dok verbalno opisivanje tog lica implicira parcijalno procesuiranje pojedinih facijalnih karakteristika. Drugim riječima, prilikom verbalnog opisivanja, svjedok lice učinitelja krivičnog djela promatra kao prosti skup pojedinačnih karakteristika, od kojih jedne imaju veći značaj u odnosu na druge.Imajući u vidu izlaganje o holističkom fokusu koje u svom naučnom djelu iznose Frowd et al. (2008), osnovano se može pretpostaviti da holistički kognitivni intervju ima potencijal da korigira probleme vezane za parcijalno procesuiranja lica učinitelja krivičnog djela o kojima govore Cabeza i Kato (2000). U tom smislu, koncept holističkog kognitivnog intervjua implicira podsticanje svjedoka da se prilikom sjećanja na lice učinitelja krivičnog djela, primarno fokusira na opći utisak koji je stekao o licu učinitelja krivičnog djela kao cjelini. Pored toga, ovaj intervju omogućava svjedoku da se izvrši procjenu i da se putem Likertove skale izjasni o apstraktnim karakteristikama lica učinitelja krivičnog djela (npr. inteligentno, prijateljsko, ljubazno, sebično, arogantno), koje bi inače veoma teško verbalno opisao (Daisy, 2016). Isto tako, sa naučnog aspekta bi bilo zanimljivo ispitati da li bi primjena holističkog kognitvnog intervjua u kriminalističkom istraživanju pozitivno utjecala na rekognicijske sposobnosti svjedoka. Ovakva pretpostavka se može crpiti iz činjenice da sastavni dio holističkog kognitivnog intervjua čini proces kreiranja fotorobota učinitelja krivičnog djela, koji svjedoku omogućava da vizualizira opis lica učinitelja krivičnog djela koji je verbalno iskazao u okviru intervjua (Frowd, 2012). Ako se ima na umu da ovakva vizualizacija, nakon kreiranja verbalnog koda koji je proizašao iz verbalnog opisa lica učinitelja krivičnog djela, dovodi do ponovnog kreiranja vizuelnog koda lica učinitelja krivičnog djela, moguće je pretpostaviti da holistički kognitivni intervju može korigirati diskrepancu između verbalnog i vizuelnog koda koja se javlja kod kognitivnog intervjua. Ipak, potrebno je spomenuti i to da je mogućnost aplikacije holističkog kognitivnog intervjua u kriminalističkom istraživanju do sada ispitivala manja skupina naučnika, na čijem čelu je Charlie D. Frowd. Stoga, da bi se moglo govoriti o generalnim zaključcima vezanim za utjecaj holističkog kognitivnog intervjua na rekogncijske sposobnosti svjedoka, u budućnosti je potrebno proširiti opus navedenih istraživanja.U konačnici, pojedini autori ukazuju na nedostatke kognitivnog intervjua koji

48


49

se manifestiraju u kriminalističkoj praksi. Pa tako, Shepherd i Milne (2006) naglašavaju da je dosljedna primjena kognitivnog intervjua u kriminalističkoj praksi neizvodljiva iz razloga što ovlaštene službene osobe moraju raspolagati širokim dijapazonom znanja iz oblasti psihologije, te shodno tome proći kompleksne obuke za provođenje ove vrste intervjua. Osim toga, Shepherd i Milne (2006) ističu da dosljedno provođenje kognitivnog intervjua u kriminalističkoj praksi zahtijeva mnogo više vremena, nego što je to slučaj sa konvencionalnim policijskim tehnikama intervjuiranja, što može imati negativne implikacije u odnosu na operativno kriminalističko postupanje. Stoga, ubuduće je potrebno razmotriti mogućnosti primjene „intervjua zatvorenih očiju“ koji, prema tvrdnjama koje iznose Vredeveldt et al. (2015), traje 35 minuta, od čega prosječno 9% vremena bude utrošeno na opisivanje događaja, 13% vremena bude utrošeno na opisivanje učinitelja krivičnog djela, a 63% na kreiranje fotorobota. U prilog primjeni ovog intervjua ide i činjenica da je i u okviru kognitivnog intervjua svjedoku moguće dati uputu „da zatvori oči i da se u mislima pokuša vratiti na mjesto događaja“ (Deljkić i Džepina, 2017, s. 13). Nadalje, Vredeveldt i Tredoux (2017) kao predosti ovog intervjua izdvajaju činjenicu da zatvaranje očiju poboljšava odvijanje širokog spektra kognitivnih procesa, podstiče vizuelnu i slušnu memoriju, te sprječava zvukove iz okruženja koji mogu predstavljati smetnju sjećanju na detalje. Iz navedenog razloga, Vredeveldt et al. (2015) ističu da svjedoci rijetko samoinicijativno zatvaraju oči prilikom prisjećanja, ali da nakon upute da zatvore oči, to čine 97% vremena koje im je potrebno da opišu događaj ili učinitelja krivičnog djela. Međutim, osnovni nedostatak naučnih spoznaja vezanih za „intervju zatvorenih očiju“ predstavlja činjenica da su ispitivanja mogućnosti njegove ekstenzivnije primjene u praktične svrhe, prisutna tek u nekoliko posljednjih godina, pa je stoga naučni fond koji referira na ovaj intervju u budućnosti potrebno značajno proširiti.

5. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Nesporna je činjenica da učinkovitost cjelokupne procedure saslušanja svjedoka, uključujući i prepoznavanje osoba kao poseban oblik svjedočenja, može biti značajno determinirana odabirom tehnike koja će biti primijenjena prilikom obavljanja intervjua sa svjedokom. S druge strane, jasno su vidljive sve prednosti koje kognitivne tehnike intervjuiranja svjedoka imaju u odnosu na konvencionalne policijske tehnike. Navedena prednost primarno implicira naučnu osnovu na kojoj se temelje kognitivne tehnike intervjuiranja svjedoka, čime se vjerodostojnost i pouzdanost njihovih rezultata podiže na viši nivo. Druga prednost kognitivnih tehnika intervjuiranja se ogleda u njihovoj prilagodljivosti ličnosti konkretnog svjedoka, što u skladu sa logičkim slijedom stvari kreira ugodno okruženje za provođenje intervjua i u potpunosti mijenja ulogu svjedoka u okviru intervjua. Drugim riječima, ovakav neinvazivan i pozitivan


pristup intervjuiranju svjedoka izravno motivira svjedoka za aktivnije učešće u intervjuu, što u konačnici rezultira poboljšanjem kvalitete njegovog iskaza.Sa sigurnošću se može tvrditi da su kognitivne tehnike intervjuiranja svjedoka generalno dovele do unaprjeđenja funkcioniranja sistema krivičnog pravosuđa.Trend njihovog daljnjeg izučavanja i usavršavanja je nastavljen sve do danas, pa se stoga može govoriti o skupini međusobno kompatibilinih kognitivnih tehnika koje se uspješno primjenjuju u okviru provođenja intervjua sa svjedocima. Ovakav trend naučnog razvoja, doveo je do diferencijacije različitih formi kognitivnog pristupa intervjuiranju svjedoka, te su shodno tome u okviru ovog rada elaborirani kognitivni intervju, holistički kognitivni intervju i „intervju zatvorenih očiju“ koji predstavljaju predmet brojnih naučnih rasprava i istraživanja. Kada je konkretno riječ o utjecaju kognitivnih tehnika intervjuiranja na rekognicijske sposobnosti svjedoka, odnosno mogućnost unaprjeđenja prepoznavanja osoba primjenom ovih tehnika, moguće je izvesti dvojak zaključak. Prvi segment navedenog zaključka podrazumijeva da je potrebno biti iznimno oprezan kada se govori o unapređenju prepoznavanja osoba koje je izravni produkt kognitivnih tehnika intervjuiranja svjedoka. Naime, postojeći fond naučnih spoznaja koji referira na navedenu problematiku, nije dovoljan da bi se sa sigurnošću moglo govoriti o pozitivnom utjecaju kognitivnih tehnika intervjuiranja na rekognicijske sposobnosti svjedoka. Drugim riječima, dosadašnja naučna istraživanja pokazuju da provođenje kognitivnog intervjua ne predstavlja garanciju za povećanje uspješnosti rezultata radnje prepoznavanja osoba. Postojeća naučna istraživanja, dakle, uglavnom nisu potvrdila povezanost između primjene kognitivnih tehnika intervjuiranja i rekognicijskih performansi svjedoka, pri čemu postoji uzak opus naučnih istraživanja koja ukazuju na suprotno. Ipak, prilikom razmatranja navedene problematike, značajniju pažnju je potrebno posvetiti drugom segmentu zaključka do kojeg se došlo na osnovu sveobuhvatnog uvida u naučnu literaturu. Navedeni segment zaključka se temelji na premisi da primjena kognitivnih tehnika intervjuiranja svjedoka ima neprocjenjiv značaj za planiranje i organiziranje provođenja radnje prepoznavanja. Ako se ima u vidu da od intervjua sa svjedokom značajno ovisi kriminalistička operativna i istražna aktivnost usmjerena na otkrivanje i pronalaženje osumnjičenog koji se predočava radi prepoznavanja, onda je evidentno da odabir načina provođenja intervjua na neizravan način može utjecati na rezultate izbornog prepoznavanja. Konkretnije, od kvaliteta opisa koji svjedok iznese u okviru intervjua, ovisiti će postavljanje i provjera kriminalističkih verzija u odnosu na učinitelja krivičnog djela, mogućnost njegovog pronalaženja i hvatanja, te mogućnost kreiranja pravične linije za prepoznavanje. Pored toga, iz onoga što je prezentirano u ovom radu proizlazi i spoznaja da odabir tehnike intervjuiranja može prevenirati sugestivan utjecaj ovlaštenih službenih osoba na svjedoke, što je od iznimne važnosti kada se govori o saslušanju svjedoka i prepoznavanju osoba.Finalno, evidentno je da različiti aspekti primjene kognitivnih tehnika intervjuiranja


50 51

svjedoka predstavljaju predmet interesiranja različitih profila naučnika. Postojeći fond naučnih spoznaja nesumnjivo ukazuje na značajan napredak koji je ostvaren kada je riječ o razvoju kognitivnih tehnika intervjuiranja svjedoka. S druge strane, evidentan je i prostor za buduća naučna istraživanja koja će razmatrati mogućnost revidiranja i unaprjeđenja već etabliranih tehnika intervjuiranja svjedoka, kao što je kognitivni intervju, ali i daljnjeg naučno utemeljenog razvoja recentnih formi kognitivnog pristupa intervjuiranju svjedoka o kojima je bilo riječi u ovom radu.

6. LITERATURA

1. Baić, V. i Areh, I. (2015). Detekcija laganja. Beograd: Sinapsa edicije.2. Brunel, M. i Py, J. (2013). Questioning the Acceptability of the Cognitive Interview to Improve its Use. Topics in Cognitive Psychology, 2013, 113, 427-458.3. Cabeza, R. i Kato, T. (2000). Features are also Important: Contributions of Featural and Configural Processing in Face Recognition. Psychological science, 11(5), 429-433.4. Coker, W. A. (2010). The Enhanced Cognitive Interview, Imagery, Repetition, and Delay: Effects on Eyewitness Accuracy, doctoral dissertation. Dostupno na: https://pqdtopen.proquest.com/doc/577002103.html?FMT=ABS, preuzeto 28.07.2018.5. Daisy, K. X. L. (2016). Evaluation of Facial Composites Utilizing the EvoFIT Software Program, master thesis. Boston: University of Boston.6. Defrasne Ait-Said, E., Maquestiaux, F. i Didierjean, A. (2014). Verbal Overshadowing of Memories for Fencing Movements Is Mediated by Expertise. PLoS ONE, 9(2): e89276. doi:10.1371/journal.pone.0089276.7. Deljkić, I. (2016). Kriminalistička taktika. Sarajevo: Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu.8. Deljkić, I. i Džepina, I. (2017). Tehnike ispitivanja osumnjičenih osoba. Sarajevo: Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, Univerziteta u Sarajevu.9. Evofit (2018). Holistic-Cognitive Interviewing. Dostupno na: http://www.evofit.co.uk/wp-content/uploads/2016/03/HolisticCI_v2.0_A4.pdf, preuzeto 29.07.2018.10. Finger, K. i Pezdek, K. (1999). The Effect of the Cognitive Interview on Face Identification Accuracy: Release of Verbal Overshadowing. Journal of Applied Psychology, 84(3), 340-348.11. Fisher, R. P., Ross, S. J. i Cahill, B. S. (2010). Interviewing Witnesses and Victims. U Granhag, P. A. (ur.). Forensic Psychology in Context: Nordic and International Approaches (56-74). Cullompton, UK: Willan Publishing.12. Frowd, C. D. (2010). Varieties of Biometric Facial Techniques for Detecting Offenders. Procedia Computer Science, 2(2010), 3–10.


13. Frowd, C. D. (2012). Facial Recall and Computer Composites. U Wilkinson, C. i Rynn, C. (ur). Craniofacial Identification (42-56). New York: Cambridge University Press.14. Frowd, C. D., Bruce, V., Smith, A. J. i Hancock, P. J. (2008). Improving the Quality of Facial Composites Using a Holistic Cognitive Interview. Journal of Experimental Psychology: Applied, 14(3), 276-287.15. Frowd, C.D., Skelton F., Hepton, G., Holden, L., Minahil, S., Pitchford, M., McIntyre, A., Brown, C. i Hancock, P.J. B. (2013). Whole-face Procedures for Recovering Facial Images from Memory. Science & Justice, 53, 89-97.16. Hess, J. E. (2010). Interviewing & Interrogation for Law Enforcement, 2nd Edition. New. Providence NJ: Matthew Bender & Company, Inc., a member of LexisNexis Group.17. Köhnken, G., Milne, R., Memon, A. i Bull, R. (1999). The Cognitive Interview: A Meta-analysis.Psychology, Crime & Law, 5, 3-27. 18. Krapac i saradnici (2014). Kazneno procesno pravo – Prva knjiga: Institucije, VI. Izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Zagreb: Narodne novine.19. Krix, A. C. (2015). Obtaining Information from Eyewitnesses: Effects of Retrieval Support in Eyewitness Interviews. Maastricht: Datawyse/Universitaire Peers Maastricth.20. Krivokapić, V. (2008). Kriminalistička taktika. Beograd: Nade design i Narodno delo.21. Memon, A., Meissner, C. A. i Fraser, J. (2010). The Cognitive Interview: A Meta-analytic Review and Study Space Analysis of the Past 25 years. Psychology, Public Policy, and Law, 16, 340-372.22. Pavišić, B. (1997). Kriminalistika 1. – Uvod. Rijeka: Pravni fakultet Sveučilišta u Rijeci.23. Pavišić, B., Modly, D. i Veić, P. (2006). Kriminalistika – knjiga prva, treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Zagreb: Golden marketing – Tehnička knjiga.24. Shepherd, E. i Milne, R. (2006). ‘Have You Told Management about this?’: Bringing Witness Interviewing into the Twenty-first Century. U Heaton-Armstrong, A., Shepherd, E., Gudjonsson, G. H. i Wolchover, D. (ur.). Witness Testimony: Psychological, Investigative and Evidential Perspective (131-151). Oxford: Oxford University Press.25. Spielman, R. M. (2017). Psychology. Houston: OpenStax.26. Supreme Judical Court Study Group on Eyewitness Evidence (2013). Report and Recommendations to the Justices. Dostupno na: http://www.mass.gov/courts/docs/sjc/docs/eyewitness-evidence-report-2013.pdf, preuzeto 19.12.2015.27. Swanson, C. R., Chamelin, N. C., Territo, L. i Taylor, R. W. (2012). Criminal Investigation, 11th Edition. New York, NY: McGraw-Hill.28. Tonini, P. (2010). Manuale di Procedura Penale, Undicesima edizione. Milano: Giuffre Editore.29. Tredoux, C. G., Meissner, C. A., Malpass, R. S. i Zimmerman, L. A. (2004).

A., Fazlić, I. Deljkić, D. Datzer - MOGUĆNOSTI UNAPRJEĐENJA PREPOZNAVANJA OSOBA PRIMJENOM KOGNITIVNIH TEHNIKA INTERVJUIRANJA SVJEDOKA. str. 39-53

53

Eyewitness Identification. U Spielberger, C. (ur). Encyclopedia of Applied Psychology (875-887). San Diego, CA: Academic Press.

30. Vodinelić, V. (1996). Kriminalistika, sedmo izmenjeno izdanje. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.31. Vredeveldt, A. i Tredoux, C. G. (2017). The Eye-Closure Interview: The Practical Utility of Instructing Eyewitnesses to Close Their Eyes. U Granhag, P. A., Bull, R., Shaboltas, A. i Dozortseva, E. (ur.). Psychology and Law in Europe: When West Meets East (231-246). Boca Raton: CRC Press.32. Vredeveldt, A., Tredoux, C. G., Nortje, A., Kempen, K., Puljević, C. i Labuschagne, G. N. (2015). A Field Evaluation of the Eye-Closure Interview with Witnesses of Serious Crimes.Law and Human Behavior, 39(2), 189-197.33. Wise, R. A. i Safer, M. A. (2012). A Method for Analyzing the Accuracy of Eyewitness Testimony in Criminal Cases. Court Review: The Journal of the American Judges, 387.

IMPROVING EYE WITNESS IDENTIFICATION BY APPLYING THE COGNITIVE INTERVIEW TECHNIQUES

Summary The paper addresses the theoretical and empirical postulates that serve as the basis for using the cognitive interview technique in the process of eyewitness testimony, including the eyewitness identification as a specific form of this action. The basic scientific presumptions indicate that cognitive interview implicates an efficient and non-invasive interviewing techniques which initiate and enhance eyewitness memory processes, and thus enable eyewitnesses to recall a wide range of details of the criminal offense they have witnessed. Significant part of these details often refers to the perpetrator’s facial characteristics, resulting in the subsequent premise which implies that these techniques could also have certain implications for eyewitness identification effectiveness. Therefore, the primary aim of this paper is to identify the advantages of the cognitive interview in regard to conventional interviewing techniques, especially in cases when the cognitive interview precedes eyewitness identification performance. In this context, some variations of this technique, such as holistic cognitive interview and „eye-closure interview“, have been taken into consideration.

Keywords: cognitive interview, eyewitness testimony, eyewitness identification, eyewitness memory, criminal investigation science


52

55

STRUČNI RAD (PROFESSIONAL PAPER)UDK:343.3:504.9

PhD Marina Malish Sazdovska,Faculty of Security,

University “St. Clement Ohridski”-Skopjee-mail: [email protected]

PhD Boris Murgoski,Faculty of Security,

University “St. Clement Ohridski”-Skopje

PhD Latif Latifi,State Environment Inspectorate-Skopje

FORENSIC ANALYSIS IN ENVIRONMENTAL CRIMES

AbstractEnvironmental crime signifies the crime which is well represented in the overall crime rates, however its dark number is significant. Population or citizens aren’t enough educated and also do not have high level of awareness to recognize and at the same time report environmental crimes. Therefore it is of the utmost importance that the discovered environmental crimes are proven and that the adequate sanction are imposed to the perpetrators. The methodology of investigating environmental crimes implies conducting a significant numbers of operative-tactical actions and investigative measures that can ensure gathering evidence of environmental crime within the criminal investigation frames. Forensic analysis is of particular importance for environmental crime investigation, where application of this analysis can provide material evidence for courts. First of all, this refers to the situational field expertise, onsite inspection or insight at the place of the event, as well as laboratory expertise on traces found at the crime scene. The authors of this paper analyze the measures and activities applied by the competent authorities, such as police and inspection bodies, and elaborate certain actions and processes regarding the forensic analysis.

Key words: environmental crime, investigate measures, expertise, forensic analysis, etc.

56

1. INTRODUCTION

During inspection or expertise in criminal acts, it should be considered that there is a fast-changing situation at the scene which is determined by many factors. Therefore, there is a danger of losing existing traces and items. Because of this it is difficult to secure and preserve the quality of data and physical evidence that would clarify and prove that a crime was committed. (Dzukleski, G. 2006, 77). To avoid this, it is necessary to perform situational expertise that would lead to reduction in the usual lack of information.Of great importance, while conducting situational expertise, is the necessary criminal-technical equipment consisting of mobile laboratories. Thus, the vehicle appears as part of the laboratory operating equipment, with sets of laboratory and supporting technical tools. This mobile, operational laboratory must also be prepared to perform forensic expertise at the crime scene. It must contain equipment for comparative researches and analyse. The head inspector and the experts should be equipped with technical tools for criminal investigation. These tools consist of general and special kits containing photo equipment for making working plans. Range of technical general crime equipment also includes, photo pack and special selection of chemical reagents. There is a need of special mobile crime lab, equipped with a wide range of technical equipment used for analysing and appliances for comparative studies and etc. Situational analysing is performed by advanced operational and investigative equipment and protective equipment that provides simple operating devices, suitable for sampling and providing clues and evidence. Applying certain methods can save time and give more efficient performance in conducting the expert evidence. (Sazdovska M. M., Oklevski S., 2014). Characteristic of environmental crimes is the sophisticated way of execution of the crime, but also the connection with other criminal behavior. Thus, environmental crime is linked to committing other offenses as abuse of official position, counterfeiting, terrorism financing and etc. In order to successfully combat this kind of crime requires forensic analysis and adequate equipment (Sazdovska M. M., Arminoski V., 2016).

2. CRIME SCENE INVESTIGATION

Criminal investigator and the public prosecutor may order the forensic expertise during the execution of the inspection. Then criminal investigator can formulate questions together with the experts, which actually provides more advantages. Here, a regulation should be made or, at least, a recommendation, because in complex situations inspection team should work together with an appropriate team of experts lead by a situational expert. In criminal procedural law textbooks and criminology textbooks, a relations set between the criminal investigators, the public prosecutor and the criminal expert, so that the first two

M.Malish-Sazdovska, B. Murgoski, L. Latifi - FORENSIC ANALYSIS IN ENVIRONMENTAL CRIMES str. 55-63

_____________________________________________________________________________

57

are obliged to submit all materials needed for the expertise to the expert. Expert witness is away from detecting and collecting material phase and gives only his opinion about the material that he was given. This concepts different: besides the traditional approach, in complex cases forensic experts should participate on the crime scene early in the phase of discovery, fixing the actual evidence, and performing situation analysis. There are such expertise materials that can be detected and fixed only with an expert working at the crime scene (Sazdovska M. M., 2007). Physical evidence is of great importance (at the scene and away from it) for the scene as a system. But that evidence should be discovered with versatility and legeartis, fixed and interpreted. Otherwise is not possible. It requires situational examination, expert evidence immediately after the dynamic phase of the inspection. Without this, the expertise can’t be done later, because there is lack of information as a result of the inevitable rapid changes at the scene. In practice a high degree of really qualified scientific forensics should be applied. Science is not what is done in the laboratory. It must be performed at the scene. Another forensic expert Hans Gross emphasized capital importance of crime scene as the most important source of physical evidence. There are many clues and traces so the criminal expertise should be advanced towards performing criminal expert evidence at the crime scene (Sazdovska M. M., 2009).

3. FORENSIC EXPERT

Forensic Experts are experts who can make certain observations, thanks to their knowledge, skills and experiences and leaning on these basis, they draw best conclusions. The expert should prepare the correct material, which he analyses and for which he makes conclusions that are further used in the procedure: he will participate several times in the already prepared expert material. This will be the case when locating, selecting and packaging expert materials requires special expertise (Vodinelić, V., 1978: 206).It takes a sovereign knowledge of the criminalistics so that the expert can be used, to know what, when and how the expert is asked. The use of the expert would be much more successful if the perpetrators know exhaustively what everything can be learned from the expert. Forensic experts are experts from various profiles, such as assessors, craftsmen, doctors, bookkeepers, foresters, forensics, biologists, physicists, chemists, biochemists, etc. In the important criminal processes, the experts play a key, even decisive role. Some cases remain unclear, although with the help of expert assistants, the objective existence of the offense and the criminal responsibility of the perpetrator could be determined. In order for the expert to act successfully, he should be fully informed with all the evidence, because he is a collaborator in the procedure and in his work he is using scientific methods and is able to provide correct expertise only if he knows the circumstances and their mutual connection (Latifi, 2018: 220).


______________________________________________________________________________

58

The expert must be skillful in applying the principles and techniques of the physical and natural sciences in analyzing the many types of evidence that can be obtained during a criminal investigation. However, the expert must also be aware of the needs and constraints imposed by the judicial system. The procedures and techniques used in the laboratory must not only be based on firm scientific background, but also to meet the eligibility criteria established by the courts (Saferstein, R., 2010: 16). The expert often helps to the criminal prosecutors in collecting the material for expertise, but in environmental crimes, forensic expert himself takes the samples as a reason for the prompt reaction in time and providing sufficient material evidence, which preserves the samples and transports them to the laboratory for further detailed expertise (Latifi, L. &Oklevski, S., 2015).

4. SAMPLING DURING FORENSIC EXPERTISE

Any object, trace or impression that can provide information about the incident under investigation is the subject of physical evidence. This section examines the main principles involved in the quest for the collection, packaging, labeling and storage for such items. The supportive principles involved in the search and dealing with objects of physical evidence are the same, regardless from the work being investigated (Jackson, R.W.A.& Jackson, M.J., 2009: 17). What is most important during sampling of environmental crimes should be the location of the criminal event, i.e. the “ecological dimension of pollution”, which facilitates further work and begins with the application of protocols, standard operating procedures, sampling techniques, methods of sampling their preservation and transporting the samples (Latifi, L., Sazdovska, M.M., & Troshanski, S., 2015).

Proper sampling for environmental crimes is important for the following reasons:1. Properly taken sample gives accurate results.2. Correct pollution results imply credible evidence of environmental crime.3. The application of check lists and standard operating procedures removes any obstruction or error in sampling or conservation of the sample.4. Knowing all relevant facts about the scene, the medium being analyzed, the reasons and the motives for the criminal act, and possession of the correct results are in order to successfully record the material evidence and their successful presentation to the judicial authorities.

The methods of sampling in ecological crimes depend on:• the goal that is to be achieved;• the chemical nature of the medium being analyzed;


_____________________________________________________________________________

59

• the location of the object being analyzed (in addition to the location, the position is also subject to special attention to its close surroundings, due to potential other pollutants that can compromise the real causes and motives of the crime).

The sampling techniques should fulfill the following conditions:• to be an integral part of an object or system being analyzed;• not to be contaminated during operation;• not to compromise or contaminate reagents while handling;• not to use non-calibrated instruments for sampling;• not allowing or avoiding change of condition of the samples during conservation and transport(Latifi, L., 2018: 246).

According to the schematic guideline for air sampling after Preliminary Considerations: follows Sampling Procedure and at the end to Overall Procedure. Sampling Procedure contains 5 main point such as: Sampler efficiency, Extraction efficiency (EE), Analytical method recovery (AMR) (through digestion, solubility etc.), Effects of storage and Interferences to the sampling procedure. Overall Procedure contains 5main points also: Detection limit of Overall procedures (Spectroscopic methods, Chromatographic methods etc.), Reliable Quantitation Limit (RQL), Sampling reproducibility, Analytical reproducibility, and Qualitative analysis. After Overall Procedure Preparation of written reports follows.Soil samples should be collected at locations throughout the hot spot site. If possible, these should be randomly selected and equally spaced. However, the presence of notable differences in physical soil qualities (such as staining) may necessitate the preferential selection of a sub-set of sampling locations. Soil samples should be collected using a stainless trowel or shovel, and be collected from the top 10 cm depth (surface soils). Samples will be deposited into a stainless steel tray and will be stirred into a homogenous mixture. Samples will then be placed into one or more 125 ml or 250 ml glass jars. According to the schematic guideline sampling procedure goes as follows: Pre-Sample preparation (identification of sampling site, preparing the jars and the data sheet and the check list), Clean soil sampling equipment (rinsing with water or acetone the equipment and the working gloves), Sampling steps (filing the data sheet and check list with general info, cleaning the equipment, collecting five sub-samples between 1 and 20cm below surface from area 1m x 1m, samples placed on the glass jars and labeling with specific info and at the end the sample storage), and Final check (ensure that the data sheet and has been completed including photos, site map and GPS readings. When water is sampled, it should be borne in mind that the surface water and drinking water samples are not sampled in the same way, but the touch point may be if the drinking water is taken from surface water-intake in which case a water sample is taken according to the techniques


_____________________________________________________________________________

60

applicable to surface water prior to intake, and a sample of drainage tap water but with a technically applicable sampling for drinking water.According to (Latifi, L., 2018: 256) standard operating procedures has these main points, but meanwhile the approach must be noted that these standard operating procedure refers to taking representative samples from surface waters (streams, rivers, lakes, wetlands, ponds, small natural water basins, etc.). It covers samples taken from depth as well as from the surface of the water:purpose, scope and tasks, responsibilities, method of work and guidance for the sampling. The open bottle is dipped below the surface of the water until it reaches a depth of 25 cm. If the water has a small depth, it should be ensured that the sample will not be contaminated by the sediment from the bottom, in most cases the bottle should be filled right up to the top to exclude the presence of air, when the bottle is filled as needed, it is removed from the water and the cover is safely and screwed in. If storage / preserving agents are present, care must be taken that the bottle is not clogged and not to lead to contamination flow of water. The bottle is closed and indicated), Operational technical equipment, Obstacles and potential problems, Sampling procedure or sample, Site selection, Preserving and preserving agents, Decontamination, Safety at work, and finally Quality control.

5. FORENSIC ANALYSIS

During the act of environmental crimes, usually it comes to a certain degree of pollution or environmental damage, with the presence of a certain quantities of harmful substances in the air, water or ground, which amount represents a criminal offense only in such an extent. If this concentration over time is reduced, and the original concentration has not been determined with on-site expertise, there will be no environmental crime. The situational expertise is therefore of utmost importance in these types of crimes, since it sets up the profound: whether there is a crime in this particular case or not.Environmental contamination substances can be quickly dispersed, by evaporation, decomposing or dilution, which significantly can change their concentration, eventually leading to conclusion that environmental crime actually never happened. It is therefore necessary, as soon as possible after the occurrence of the pollution, an expertise to be carried out in order further treatment of this environmental act, as environmental crime (Sazdovska, M. M., 2014). For each case of pollution of the environment, for which there is reasonable doubt for presence of elements of some of the environmental crimes, planned measures and activities should be taken by the authorities of the Ministry of Interior (MoI) with respect to its clarifying and proof. For this step, forensic experts in various filed (toxicology, biology) may be involved in coordination for the collection of the best traces for further laboratory analysis of the pollutants collected from the crime scene, or other traces of human, animal or plant origin.


_____________________________________________________________________________

61

In cases where there are no conditions for situational expertise, laboratory analysis on the samples form the contaminated material, and other traces found at the scene must be performed. The technique of detection of evidence and clarification of environmental offenses requires the use of numerous and varied expertise. Depending on the requirements relating to the particular environmental situation, sometimes more expertise in various fields may be required. (Janevski R., Sazdovska, M. M., 2017).

6. CONCLUSION

Environmental forensics is part of the criminalistic techniques, specifically its discipline that develops and applies knowledge, methods and means of detection, investigation and clarification of the disturbance of the environment. In order to determine the current status of all ecosystems, including water and water resources soil and air, it is necessary to perform forensic expertise in the field in order to prove the pollution and detect causes of pollution. Forensic expert’s report on water should be part of the review, because it shows the content of pollutants, such are: heavy metals, mineral oils, pesticides and phenols. It is necessary to investigate the transmission and interaction of potential contaminants and the environment and to determine how water, soil and air changing in various places, heights and depths. Besides the differential method of sampling the water and soil, there is also an integral method. Integrated sampling of water and soil means that from a specific profile, samples are taken and mixed together and an integrated sample of water and soil from a single profile is gained. Such integral sample is representative, but not recommended because the samples lose their individuality. As regarding the air there are only integral method but in that case the method changes and depends from the place of sampling such as: outdoor sampling or indoor sampling. The authors of the article explain in detail the forensic analysis of environmental crimes such as: processing the scene, the role of the forensic expert, the correctness of the sampling and applying the best techniques and methods for sampling during expertise on environmental crimes, with the ultimate goal such as obtaining sufficient material evidence. But, the next stage, which is no longer a part of the field of criminalistic techniques, but an integral part of the criminal methods or criminal-operative activity, should determine the offender or the offense. Namely, in the future it is necessary to apply operational tactical measures and investigations from the police broad range of instruments, in order to determine the cause of the pollution. In addition the principle of speed, or cooperativeness should be applied, with timely treatment and detection of perpetrators of environmental crimes or offenses.


_____________________________________________________________________________

7. LITERATURE

1. Sazdovska, M. M. (2007). Criminal Situational expertise in practice. Yearbook of the Police Academy in Skopje. Skopje: Police academy2. Sazdovska, M. M. (2014). Manual on environmental crime investigations. Skopje: Faculty of security.3. Sazdovska, M. M. (2009). Environmental Criminalistic. Skopje: Solaris Print4. Janevski R. &Sazdovska M. M. (2017).Forensic analysis for proving of the environmental crimes in Macedonia. International science conference. Security concepts and politics – new generation of risks and threats - V3, Ohrid, 4 and 5 June, UDK:343.23:349.6]:343.148(497.7)5. Sazdovska M. M., &Oklevski S. (2014) Application of situational analysis during crime scene investigation. Proceedings of the 4th International scientific and professional conference, Police College research days in Zagreb. ISBN 978-953-161-291-6.6. Murgoski, B. (2011). Reconstruction, Criminalistic expert and Situational expertise during investigation the traffic accident. Skopje: YearbookFaculty of Security – Skopje.7. Murgoski, B. (2013). Some current issues relating to evidence and criminalistic processing of the crime scene. Skopje: Faculty of Security – Skopje.8. Latifi, L. (2018). Situational expertise of surface waters in Republik of Macedonia. PhD Thesis. Faculty of Security - Skopje, University “St. KlimentOhridski “- Bitola.9. Latifi, L. &Oklevski, S. (2015). Forensic Aspects of Polluted Waters from Lake Mavrovo. Thematic Conference Proceedings of international Significance “Archibald Reiss Days” V3. Beograd: Academy of Criminalistic and Police Studies.10. Latifi, L., Sazdovska, M.M. &Troshanski, S. (2015). Forensic of the Pollutionof the Waters of Mavrovo Lake. International Scientific Conference. Contemporary Trends in Social Control of Crime. University “St. KlimentOhridski” – Bitola. Faculty of Security – Skopje.11. Dzhukleski, G. (2006). Introduction to Criminalistic. Skopje: Grafik Mak Print12. Sazdovska, M.M &Arminoski, M. (2016). Contemporary criminalistics methods for detection for financial investigations, criminalistics theory and practice god. 3., br. 5., str. 1 - 255, Zagreb,.13. Vodinelic, V. (1978). Criminalistics. Beograd. Savremena Administracija – Beograd.14. Saferstain, R. (2010). Criminalistics – Introduction to Forensic. Skopje. Tabernakul – Skopje.15. Jackson, R.W.A. &Jackson, М.J. (2009). Forensic science. Nampres: Skopje


_____________________________________________________________________________

62 63

SAŽETAK

U radu Forensic analysis in Environmental Crimes analizira se hitnost forenzičkih ispitivanja na mjestu događaja, odnosno situacijsko vještačenje odgovarajućim alatima i instrumentima korištenim na mjestu događaja. Također, daju se precizne instrukcije o tehnikama, metodama i procedurama o uzorkovanju medija na mjestu događaja, kao što su voda, zrak i tlo, koji završavaju detaljnim analizama u laboratoriju, s krajnjim ciljem osiguravanja materijalnih dokaza za dokazivanje ekološkog krivičnog djela. Objašnjava se i opisuje određivanje dimenzija ekološkog krivičnog djela, uloga forenzičara na mjestu događaja i njegova nadležnost, konzerviranje uzoraka i transport do akreditiranih laboratorija. Objašnjavaju se i daju smjernice i standardne operativne procedure o uzorkovanju medija korak po korak. Na kraju se daju odgovori o počinjenom krivičnom djelu: gdje je djelo izvršeno, vrijeme, motiv i izvršitelj, a sve s ciljem uspješnog suzbijanja ekološkog kriminala.

Ključne riječi: ekološki kriminal, istražne mjere, ekspertiza, forenzička analiza, itd.


______________________________________________________________________________

65

STRUČNI RAD (PROFESSIONAL PAPER)UDK: 343.232(497.6):004

343.137(094.5)(497.6)

Mr Olivije ZimonjaUprava kriminalističke policije, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike

Srpskee-mail: [email protected]

Mr Dragana VujićUprava kriminalističke policije, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike

Srpske

IMPLEMENTACIJA PROCESNIH ODREDBI KONVENCIJE O KIBERNETIČKOM KRIMINALU U ZKP-u REPUBLIKE SRPSKE

ApstraktKonvencija o kibernetičkom kriminalu potpisana je u Budimpešti 23. novembra 2001. godine i predstavlja oblik međunarodnog ugovora. Konvencija o kibernetičkom kriminalu spada u krug takozvanih okvirnih konvencija, što znači da njene odredbe nisu direktno primjenjive već je neophodno da svaka država nakon ratifikacije izvrši implementaciju ove konvencije u vlastito zakonodavstvo. Cilj ovog rada jeste da ukaže na stepen implementacije procesnih odredbi koje predlaže Konvencija o kibernetičkom kriminalu u Zakonu o krivičnom postupku Republike Srpske, te da se ukaže na načine njihove primjene a sve u cilju unapređenja postupaka koji se sprovode prilikom dokazivanja krivičnih djela kompjuterskog kriminala.Ključne riječi: Konvencija, kibernetika, kompjuteski kriminalitet, implementacija.

1. UVODNE NAPOMENE

Republika Srpska je na polju zaštite od kibernеtičkog kriminaliteta načinila značajne korake usmjerene prevashodno ka izgradnji pravnog okvira (2011. godine usvojen Zakon o informacionoj bezbjednosti te odgovarajući podzakonski akti, različiti vidovi i oblici sajber kriminaliteta regulisani su u glavi XXXII Krivičnog zakonika Republike Srpske pod nazivom Krivična

66

djela protiv bezbjednosti kompjuterskih podataka), strateškog pristupa (Vlada Republike Srpske je oformila Radnu grupu zaduženu za izradu prijedloga strategije RS za borbu protiv sajber kriminaliteta, kao i Radnu grupu za izradu Strategije sajber bezbjednosti Republike Srpske. Usvajanje navedenih strategija predviđeno je Planom rada Vlade RS za 2017. godinu) te odgovarajućih operativnih mehanizama (u pogledu operativnih mehanizama, Republika Srpska ima Odjeljenje za visokotehnološki kriminalitet pri Upravi kriminalističke policije u MUP-u Republike Srpske dok Zakon o informacionoj bezbjednosti predviđa osnivanje CERT-a (Computer Emergency Response Team) kao posebne organizacione jedinice za djelovanje u hitnim slučajevima sa zadatkom koordinacije prevencije i zaštite od računarskih bezbjednosnih incidenata na internetu i drugih rizika bezbjednosti informacionih sistema organa i drugih fizičkih i pravnih lica pri Agenciji za informaciono društvo Republike Srpske).Potpisivanjem Konvencije o kibernetičkom kriminalitetu od strane BiH 2006. godine, Republika Srpska je preuzela obaveze za krivična djela iz oblasti kibernetičkog kriminaliteta te izvršila djelimično usklađivanje normi krivičnog materijalnog i procesnog prava sa navedenom konvencijom. Iako su nacionalnim zakonodavstvom preciznije određena krivična djela koja čine sajber kriminalitet u smislu poglavlja XXXII Krivičnog zakonika Republike Srpske, ne treba izgubiti iz vida da značajan udio u strukturi krivičnih djela u ukupnom sajber kriminalitetu čine i klasična krivična djela počinjena uz pomoć kompjutera, odnosno, putem interneta. Tako je u nacionalnom zakonodavstvu pitanje seksualnog zlostavljanja djece putem interneta regulisano u poglavlju XV Krivičnog zakonika Republike Srpske pod naslovom „Krivična djela protiv polnog integriteta“ u okviru čega se ističu dva krivična djela i to iskorištavanje djece i maloljetnih lica za pornografiju i upoznavanje djece sa pornografijom. Dakle, navedena djela ne spadaju u kompjuterski kriminalitet, već se radi o klasičnim krivičnim djelima koja su izvršena uz pomoć kompjutera, odnosno, intereneta, pa se zbog navedenog istražuju pod okriljem sajber krimialiteta.Sa sve većom digitalizacijom društva koja predstoji, uključujući i e-servise državne uprave i integrisane baze podataka građana, e-zdravstvo, povezivanje kritične infrastrukture i industrije i integrisane digitalne sisteme finansijskog sektora i banaka, rizici od sajber kriminaliteta postaju sve veći zbog čega je nezahvalno govoriti o bezbjednosti u sajber prostoru uopšte upravo zbog činjenice da kompjuterski kriminalitet karakteriše velika dinamika i izuzetna šarolikost pojavnih oblika, formi i vidova ispoljavanja te da štete koje sa sobom nosi mogu biti zaista ogromne.

O. Zimonja, D. Vujić - IMPLEMENTACIJA PROCESNIH ODREDBI KONVENCIJE O KIBERNETIČKOM KRIMINALU U ZKP-u REPUBLIKE SRPSKE - str. 65-80

_____________________________________________________________________________

67

2. KONVENCIJA O KIBERNETIČKOM KRIMINALU I NJENA IMPLEMENTACIJA U ZAKONODAVSTVU BOSNE I HERCEGOVINE

Konvencija o kibernetičkom kriminalu (Convention on Cybercrime) donesena je od strane Vijeća Evrope 2001. godine2 i predstavlja oblik medjunarodnog ugovora kao važnog izvora međunarodnog prava kojim se uređuju međusobni odnosi između subjekata međunarodnog prava. Konvencija spada u krug takozvanih okvirnih konvencija što znači da njene odredbe nisu direktno primjenjive već ih svaka država potpisnica treba implementirati u svoje zakonodavstvo. Naziv konvencije je preveden kao Konvencija o kibernetičkom kriminalitetu, iako se u naučnoj i stručnoj literaruri mogu pročitati i mišljenja da je prevod neadekvatan iz razloga što riječ kibernetika, engl. cybernetics ne označava isto što i riječ cyber. Kibernetika se najčešće definiše kao sistemsko proučavanje komunikacije i upravljanje u organizacijama svih vrsta dok za termin cyber još ne postoji precizna definicija mada se u Rječniku stranih riječi navodi da se pojmom cyber označava sve što je vezano uz svijet prividne stvarnosti koji nastaje uz pomoć kompjutera (Vojković, Štambuk-Sunjić, 2006: 124). Naime, termin „kibernetički“ kriminalitet je širi pojam od pojma „kompjuterski“ kriminalitet te se na ovaj način konvencijom obuhvataju problemi vezani za prenos informacija i podataka preko informacionih i telekomunikacionih sistema. Upravo zato, smatra se da je i opravdan naziv Konvencija o kibernetičkom a ne kompjuterskom kriminalitetu. Naime, sve brže integrisanje informatičke i telekomunikacione tehnologije i njihova međusobna povezanost dovode i do povezanosti njihove zloupotrebe, te samim tim termin „kompjuterski“ postaje preuzak i zamjenjuje se terminom „kibernetički“. Iako je termin „kibernetički“ opšteprihvaćen, zakonodavstva u BiH ne koriste navedeni termin niti samim tim određuje definiciju istog.Bosna i Hercegovina je 2006. godine ratifikovala3 Konvenciju o kibernetičkom kriminalu4 („Službeni glasnik BiH – Međunarodni ugovori“, br. 6/06) kao i Dodatni protokol Konvenciji o kibernetičkom kriminalu, a u vezi s kažnjavanjem djela rasističke i ksenofobske prirode počinjenih putem računarskih sistema (Službeni glasnik BiH – Međunarodni ugovori“, br. 6/06) 2006. godine. Važnost Konvencije o kibernetičkom kriminalu ogleda se upravo u obavezama država potpisnica da stvore normativne pretpostavke za uvođenje dodatnih procedura i ovlaštenja, kako bi se omogućilo efikasno otkrivanje 2 Stupila je na snagu 2004. godine.3 Pristanak države da bude vezana međunarodnim ugovorom može se izraziti na različite načina kao što su potpisivanje, ratifikacija, odobrenje, prihvatanje ili na način kako se države potpisnice dogovore. Po pravilu, najveći broj međunarodnih ugovora prolazi kroz faze potpisivanja i ratifikacije gdje potpisivanje predstavlja fazu koja slijedi nakon obavljenih pregovora i donošenja konačnog teksta ugovora dok ratifikacia, shodno naučnom tumačenju predstavlja konačan pristanak države da bude vezana ugovorom.4 Strukturalno gledano, Konvencija o kibernetičkom kriminalu, pored preambule sadrži četiri osnovna dijela i to određenje osnovnih pojmova; mjera koje države potpisnice treba da preduzmu na nacionalnim nivoima a koje su razvrstane kroz dvije ključne oblasti i to kroz krivično materijalno pravo i procesno pravo; opštih načela, postupaka i mjera međunarodne saradnje te završnih odredbi.


_____________________________________________________________________________

68

i procesuiranje slučajeva kompjuterskog kriminala (Selimović, 2015). Kada je u pitanju implementacija Konvencije u krivične zakone u BiH, treba napomenuti da se u Bosni i Hercegovini primjenjuju četiri krivična zakona s obzirom na podijeljenu nadležnost u propisivanju krivičnih djela između države i entiteta. Krivični zakon Bosne i Hercegovine („Službeni glasnik BiH“, br. 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04, 30/05, 53/06, 55/06, 32/07, 8/10, 47/14, 22/15, 40/15) sadrži krivična djela kojima se štite vrijednosti čija zaštita je u isključivoj nadležnosti države, dok su u krivičnim zakonima entiteta i Brčko distrikta propisana sva ostala krivična djela uključujući i krivična djela iz domena kibernetičkog kriminala. U BiH izvršena je djelimična implementacija krivičnih djela predviđenih Konvencijom, tj. krivičnih djela iz domena kibernetičkog kriminala i to u oblasti krivično materijalnog prava u predmetnim krivičnim zakonima što je prikazano u Tabeli br. 1.

Tabela br. 1. Implementacija krivičnih djela predviđenih Konvencijom (krivično materijalno pravo)5.

Odredbe Konvencije KZ FBIH KZ RS KZ BDČlan 2 – Nedozvoljeni pristup

Član 397 Član 411. Član 391

Član 3 – Nezakonito presretanje

Član 393 stav (2)

Član 411. Član 387 stav (2)

Član 4 – Povreda integriteta podataka

Član 393 stav (1)


Član 5 – Povreda integriteta sistema


Član 6 – Zloupotreba uređaja

Član 393 stav (5) i (6)

Član 409. Član 387 stav (4) i (5)

Član 7 – Kompjutersko falsifikovanje

Član 394 stav (1)


Član 8 – Kompjuterska prevara


Član 9 – Krivična djela koja se odnose na dječiju pornografiju

Član 211 Članovi 175., 176., 177. i 178.

Član 186 stav (3), 208 i 209

5 Legenda: BD (Brčko distrikt), FBIH (Federacija Bosne i Hercegovine), KZ (Krivični zakon), RS (Republika Srpska).


_____________________________________________________________________________

69

Član 10 – Krivična djela u vezi sa napadom na intelektualnu svojinu i odnosna prava

- - Član 256 i 257

Član 11 – Pokušaj i saučesništvo

Član 28 i 31 Član 37., 38. i 39.

-

Član 12 – Odgovornost pravnih lica

Glava 14 Glava X -

Član 13 – Sankcije i mjere

- - -

Takođe, Zakoni o krivičnom postupku, kojih je u BiH četiri, kao i krivični zakoni, donekle su usklađeni sa krivično procesnim odredbama iz Konvencije što je prikazano u Tabeli br.2.

Tabela br. 2. Implementacija krivičnih djela predviđenih Konvencijom (procesno pravo)

Odredbe Konvencije ZKP BIH ZKP FBIH ZKP RSČlan 16 – Brza zaštita pohranjenih kompjuterskih podataka

- - -

Član 17 – Zaštita i brza distribucija podataka u vezi prometa

- - -

Član 18 – Nalog za dostavu podataka

Član 72a Član 86a Član 129 i Član 137

Član 19 – Pretraživanje i pljenidba pohranjenih kompjuterskih podataka

- Član 65 Član 115

Član 20 – Prikupljanje u realnom vremenu podataka u vezi sa prometom

Član 65 stav (6)

Član 130 -

Član 21 – Presretanje podataka u vezi sa sadržajem*

Član 116 Član 130 Glava 17

* Zakonito presretanje u Bosni i Hercegovini je regulisano Odlukom Savjeta ministara Bosne i Hercegovine o posebnim obavezama pravnih i fizičkih osoba koje pružaju telekomunikacijske usluge, administriraju telekomunikacijske mreže i vrše telekomunikacijske djelatnosti, u pogledu osiguranja i održavanja kapaciteta koji će omogućiti ovlaštenim agencijama da vrše zakonito presretanje telekomunikacija, kao i kapaciteta za čuvanje i osiguravanje telekomunikacijskih podataka („Službeni glasnik BiH“, br. 104/06).


_____________________________________________________________________________

U Tabelama broj 1 i 2 je korišćena metodologija i sistematika Saveta Evrope u okviru IPA SEE (Octopus Cybercrime Community) o implementaciji odredaba Konvencije o kibernetičkom kriminalu u nacionalno zakonodavstvo Bosne i Hercegovine. Kada je u pitanju implementacija odredbi međunarodne saradnje propisanih Konvencijom, ista se vrši u skladu sa pozitivnim pravnim propisima implementiranim kroz nadležne zakone o krivičnim postupcima u Bosni i Hercegovini i drugim relevantnim zakonima u Bosni i Hercegovini, te se koriste instrumenti saradnje sa drugim međunarodnim subjektima putem zvaničnih kanala INTERPOL-a, EUROPOL-a, instituta međunarodne pravne pomoći i specijalnih direktnih veza koje odgovarajuće institucije u Bosni i Hercegovini imaju pravo da ostvaruju kroz potpisivanje sporazuma o saradnji. U dijelu koji se odnosi na međunarodnu saradnju, odnosno, mogućnosti razmjene informacija i dokaza kroz mehanizme konvencije, osvrnućemo se samo na jedan od najznačajnijih mehanizama konvencije iz ovog dijela, a to je komunikacija putem kontakt tačke “24/7” te na činjenicu kako je ovo pitanje riješeno u BiH. Naime, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srpske (u daljnjem tekstu: MUP RS) veoma često prikuplja i razmjenjuje elektronske dokaze, ali u svom radu ne koristi mehanizam kontakt tačke 24/7 s obzirom na to da je kontakt tačka smještena u Direkciju za koordinaciju policijskih tijela BiH a MUP RS i Direkcija instutucionalno nemaju uređene procedure razmjene informacija po principima budimpeštanske konvencije. MUP Republike Srpske prikuplja i razmjenjuje elektronske dokaze kroz direktnu korespondenciju kako sa domaćim tako i sa stranim servis provajderima, te sa domaćim i stranim institucijama za sprovođenje zakona MUP RS ima veoma pozitivna iskustva. Intencije su da MUP Republike Srpske u budućnosti ima vlastitu kontakt tačku 24/7 za budimpeštansku konvenciju iz razloga što postoje opravdana mišljenja da je potrebno da kontakt tačka bude stručno osposobljeno, ovlašteno službeno lice koje posjeduje adekvatan nivo pravne, tehničke i kriminalističke obučenosti za sajber kriminalitet. Takođe, intencija je da kontakt tačka 24/7 treba da bude smještena u jedinicu koja se bavi sajber kriminalitetom s obzirom na to da je potrebno da osobe koje su određene kao kontakt tačke treba da poznaju pravila i procedure i načine prikupljanja, čuvanja, distribucije i rukovanja sa elektronskim dokazima iz razloga što su su elektronski dokazi veoma osjetljivi te da se nestručnim rukovanjem veoma lako mogu unuštiti, te da često zbog nestručnosti dolazi do gubitka vremena u prikupljanju podataka i prikupljanja pogrešnih podataka.

Prethodno navedeno ima svoje utemeljenje u sljedećim odredbama Konvencije: Član 27 u tački a) precizira da će svaka strana odrediti jedan ili više centralnih organa nadležnih za slanje i odgovore na zahtjeve za uzajamnom

70


_____________________________________________________________________________

71

pomoći, za izvršavanje tih zahtjeva ili njihovo prosleđivanje organima nadležnim za njihovo izvršavanje. Predmetnim je ostavljena mogućnost formiranja više kontakt tačaka u jednoj zemlji. Član 28 - tajnost i organičenje korištenja. Član 29 - Hitna zaštita pohranjenih kompjuterskih podataka. Član 35 - Mreža 24/7 gdje se između ostalog navodi da je uloga kontakt tačke davanje tehničkih savjeta, zaštita podataka u skladu sa članovima 29. i 30. te prikupljanje dokaza, davanje pravnih informacija i lociranje osumnjičenih što je isključivo domen rada i nadležnost specijalizovanih jedinica za sajber kriminalitet.

U nadležnim policijskim agencijama na entitetskom nivou, tj. Federalna uprava policije i Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srpske, uspostavljene su specijalizirane jedinice za borbu protiv kibernetičkog kriminala, koje se bave krivičnim djelima u visokotehnološkom, tj. kompjuterskom okruženju i te obavljaju digitalnu forenziku. Digitalna forenzika računara i mobilnih telefona se osim u navedenim institucijama obavlja i u Državnoj agenciji za istrage i zaštitu, Graničnoj policiji Bosne i Hercegovine, Agenciji za forenzička ispitivanja i vještačenja, i Policiji Brčko Distrikta.

3. IMPLEMENTACIJA PROCESNIH ODREDBI KONVENCIJE O KIBERNETIČKOM KRIMINALU U ZKP-u REPUBLIKE SRPSKE

Konvencija o kibernetičkom kriminalu u Odjeljku 2, pod nazivom „Procesno pravo“, predlaže ovlaštenja i procedure koje države potpisnice konvencije trebaju usvojiti u cilju provođenja posebnih istraga ili krivičnih procesa za krivična djela predviđena konvencijom, odnosno kompjuterska krivična djela, ali i na sva druga krivična djela počinjena kompjuterskim sistemom i na prikupljanje elektronskih dokaza kod svih ostalih krivičnih djela (Selimović, 2015). Konvencija takođe predviđa da svaka država potpisnica treba da vodi računa o tome da uvođenje, pokretanje i primjena ovlaštenja i procesa predviđenih u ovom odjeljku budu podvrgnuti predviđenim uslovima i zaštitama u internom pravu svake države potpisnice, koji treba da osiguraju adekvatnu zaštitu prava i sloboda čovjeka, a naročito prava utvrđenih shodno obavezama koje je ta strana potpisala u primjeni Konvencije o zaštiti osnovnih ljudskih prava i sloboda Vijeća Evrope (1950) i Međunarodnog pakta u vezi građanskih i političkih prava Ujedinjenih naroda (1966) ili drugih međunarodnih instrumenata koji se primjenjuju na prava čovjeka a koji moraju integrisati princip proporcionalnosti.6 Mjere, odnosno ovlaštenja i procedure, koje predviđa konvencija su: brza zaštita pohranjenih kompjuterskih podataka, zaštita i brza distribucija

6 Konvencija o kibernetičkom kriminalu (Službeni glasnik BiH – Međunarodni ugovori, br. 6/06).


_____________________________________________________________________________

72

podataka u vezi sa prometom, nalog za dostavu podataka, pretraživanje i pljenidba pohranjenih kompjuterskih podataka, prikupljanje u realnom vremenu podataka o prometu i presretanje podataka u vezi sa sadržajem. U Tabeli br. 3 prikazane su mjere, odnosno, ovlašćenja i procedure koje predviđa Konvencija o kibernetičkom kriminalu i njihova implementacija u ZKP RS.

Tabela br.3. Mjere, odnosno, ovlaštenja i procedure koje predviđa Konvencija o kibernetičkom kriminalu i njihova implementacija u ZKP RS.Odredbe Konvencije ZKP RS

Član 16 – Brza zaštita pohranjenih kompjuterskih podataka1. Svaka strana će usvojiti zakonske i druge mjere potrebne kako bi njeni nadležni organi mogli naložiti, ili na drugi način postići, hitnu zaštitu određenih kompjuterskih podataka, uključujući i podatke o prometu, koji su pohranjeni pomoću kompjuterskog sistema, a naročito onda kada postoje razlozi da se smatra da su ti kompjuterski podaci naročito podložni gubitku ili mijenjanju. 2. Kada strana provodi zaštitu iz stava 1. ovog člana izdavanjem naloga nekoj osobi da zaštiti odreñene pohranjene kompjuterske podatke koji se nalaze u njenom posjedu ili pod njenim nadzorom, ta strana će usvojiti zakonske i druge mjere potrebne da se ta osoba obaveže da će te kompjuterske podatke zaštititi i sačuvati njihovu cjelovitost u periodu koliko je to potrebno, a najviše 90 dana, kako bi se nadležnim organima omogućilo da traže njihovo otkrivanje. Strana može predvidjeti mogućnost kasnijeg obnavljanja takvog naloga. 3. Svaka strana će usvojiti zakonske i druge mjere potrebne kako bi se obavezao skrbnik ili druga osoba koja treba čuvati kompjuterske podatke da drži u tajnosti poduzimanje takvih postupaka tokom vremenskog perioda koji je predviñen domaćim pravom strane. 4. Ovlaštenja i postupci navedeni u ovom članu bit će u skladu sa članovima 14. i 15.


_____________________________________________________________________________

73

Član 17 – Zaštita i brza distribucija podataka u vezi prometa1. Svaka strana će, u pogledu podataka o prometu koje je potrebno zaštititi prema članu 16., usvojiti zakonske i druge mjere potrebne kako bi se osiguralo: a) da takva hitna zaštita podataka o prometu bude moguća bez obzira da li je u prenos te komunikacije bio uključen jedan ili više pružalaca usluga; b) hitno otkrivanje nadležnom organu strane ili osobi koju taj organ odredi, dovoljne količine podataka o prometu kako bi se mogli identificirati pružaoci usluga i put kojim je komunikacija prenesena. 10 2. Ovlaštenja i postupci navedeni u ovom članu bit će u skladu sa članovima 14. i 15.


_____________________________________________________________________________

74

Član 18 – Nalog za dostavu podataka1. Svaka strana će usvojiti zakonske i druge mjere su potrebne kako bi njeni nadležni organi bili ovlaštena da nalože: a) osobi koja se nalazi na njenoj teritoriji da dostavi odreñene kompjuterske podatke, koji su u posjedu ili pod nadzorom te osobe i koji su pohranjeni u kompjuterskom sistemu ili na mediju za pohranjivanje kompjuterskih podataka; i b) pružaocu usluga koji nudi svoje usluge na teritoriji strane da dostavi podatke o pretplatnicima koji se odnose na te usluge, a koje ima u posjedu ili pod nadzorom; 2. Ovlaštenja i postupci navedeni u ovom članu bit će u skladu sa članovima 14 i 15. 3. U smislu ovog člana, izraz „podaci o pretplatnicima“ označava sve informacije u obliku kompjuterskih podataka ili u bilo kojem drugom obliku, koje ima pružalac usluga, a koje se tiču pretplatnika na njegove usluge, osim podataka o prometu ili sadržaju, putem kojih se može utvrditi: a) vrsta komunikacijske usluge koja je korištena, tehničke mjere koje su poduzete i period pružanja usluge; b) identitet, poštanska ili geografska adresa i broj telefona pretplatnika, kao i svaki drugi pristupni broj, te podaci u vezi fakturisanja i plaćanja, koji su raspoloživi na osnovu ugovora ili sporazuma o pružanju usluga; c) sve druge informacije o mjestu gdje je komunikacijska oprema instalirana, koje su raspoloživa na osnovu ugovora ili sporazuma o pružanju usluga.

Naredba za oduzimanje predmeta (Član 129) 1) Predmeti koji se po Krivičnom zakoniku treba da oduzmu ili koji mogu poslužiti kao dokaz u krivičnom postupku privremeno će se oduzeti i na osnovu sudske odluke će se obezbijediti njihovo čuvanje.(2) Naredbu za oduzimanje predmeta izdaje sudija na prijedlog tužioca ili ovlašćenog službenog lica koje je dobilo odobrenje od tužioca.(3) Naredba za privremeno oduzimanje predmeta sadrži: naziv suda, pravni osnov za privremeno oduzimanje predmeta, naznaku predmeta za oduzimanje, ime lica od kojeg se oduzimaju predmeti, mjesto oduzimanja predmeta i rok za oduzimanje predmeta.(4) Na osnovu izdate naredbe ovlašćeno službeno lice vrši oduzimanje predmeta.(5) Ko drži takve predmete dužan je da ih preda po naredbi suda. Lice koje odbije da ih preda može se kazniti do 50.000 KM, a u slučaju daljeg odbijanja - može se zatvoriti. Zatvor traje do predaje predmeta ili do završetka krivičnog postupka, a najduže 90 dana. Na isti način postupiće se prema službenom ili odgovornom licu u državnom organu ili pravnom licu.(6) Odredbe stava 5. ovog člana odnose se i na podatke pohranjene u kompjuteru ili sličnim uređajima za automatsku obradu podataka. Pri njihovom pribavljanju posebno će se brinuti o propisima koji se odnose na čuvanje tajnosti određenih podataka.(7) O žalbi protiv rješenja kojim je izrečena novčana kazna ili je naređen zatvor odlučuje vijeće iz člana 24. stav 5. Žalba ne zadržava izvršenje rješenja.(8) Pri oduzimanju predmeta naznačiće se gdje su pronađeni i opisaće se, a po potrebi i na drugi način obezbijediće utvrđivanje njihove istovjetnosti. Za oduzete predmete izdaće se potvrda.(9) Mjere iz stava 5. ovog člana ne mogu se primijeniti prema osumnjičenom, odnosno optuženom niti licima koja su oslobođena dužnosti svjedočenja.

Naredba opereteru telekomunikacija (Član 137)


_____________________________________________________________________________

75

Član 19 – Pretraživanje i pljenidba pohranjenih kompjuterskih podataka1. Svaka strana će usvojiti zakonske i druge mjere potrebne kako bi njeni nadležni organi bili ovlašteni da izvrše pretresanje ili na sličan način imali pristup: a) kompjuterskom sistemu ili njegovom dijelu, kao i kompjuterskim podacima koji su u njemu pohranjeni i b) mediju za pohranjivanje kompjuterskih podataka u kojem kompjuterski podaci mogu biti pohranjeni na njenoj teritoriji. 2. Svaka strana će usvojiti zakonske i druge mjere potrebne kako bi se osiguralo da, u slučajevima kada njeni organi pretresaju ili na sličan način pristupaju odreñenom kompjuterskom sistemu ili njegovom dijelu, u skladu sa stavom 1.a), a imaju razloga da smatraju da su traženi podaci pohranjeni u drugom kompjuterskom sistemu ili njegovom dijelu na njenoj teritoriji, i da se tim podacima može zakonito pristupiti iz prvog sistema ili su njemu dostupni, navedeni organi budu u mogućnosti da hitno prošire pretresanje ili slično pristupanje i tom drugom sistemu. 3. Svaka strana će usvojiti zakonske i druge mjere potrebne kako bi ovlastila svoje nadležne organe da oduzmu ili na sličan način osiguraju kompjuterske podatke kojima je pristupljeno u skladu s odredbama stavova 1. ili 2. Te mjere će uključivati davanje ovlaštenja organima da: a) oduzmu ili na sličan način osiguraju kompjuterski sistem, njegov dio ili medij za pohranjivanje kompjuterskih podataka; b) izrade i zadrže kopiju tih kompjuterskih podataka; c) održe cjelovitost relevantnih pohranjenih kompjuterskih podataka i d) učine nedostupnim ili uklone te kompjuterske podatke iz kompjuterskog sistema u koji je ostvaren pristup. 4. Svaka strana će usvojiti zakonske i druge mjere potrebne kako bi ovlastila svoje nadležne organe da narede svakoj osobi koja ima saznanja o funkcioniranju kompjuterskog sistema ili o mjerama koje su primijenjene radi zaštite kompjuterskih podataka u njemu da pruži informacije koje su razumno potrebne kako bi se omogućilo poduzimanje mjera navedenih u stavovima 1. i 2. 5. Ovlaštenja i postupci navedeni u ovom članu bit će u skladu sa članovima 14. i 15.

(1) Ako postoje osnovi sumnje da je neko lice počinilo krivično djelo, sud može na osnovu prijedloga tužioca ili na prijedlog ovlašćenih službenih lica koja su dobila odobrenje od tužioca narediti da operater telekomunikacija ili drugo pravno lice koje vrši pružanje telekomunikacionih usluga dostavi podatke o korišćenju telekomunikacionih usluga tog lica, ako bi takvi podaci mogli da budu dokaz u krivičnom postupku ili da posluže za prikupljanje informacija koje mogu da budu od koristi u krivičnom postupku.(2) U hitnim slučajevima tužilac može da naredi radnje iz stava 1. ovog člana i dobijeni podaci će se zapečatiti dok ne bude izdata sudska naredba. O preduzetim mjerama tužilac odmah obavještava sudiju za prethodni postupak, koji može u roku od 72 časa izdati naredbu. U slučaju da sudija za prethodni postupak ne izda naredbu, tužilac će podatke vratiti bez prethodnog otvaranja.(3) Radnje iz stava 1. ovog člana mogu se odrediti i prema licu za koje postoje osnovi sumnje da učiniocu, odnosno od učinioca prenosi informacije u vezi sa krivičnim djelom, odnosno da učinilac koristi njegovo sredstvo telekomunikacije.(4) Operateri telekomunikacija ili druga pravna lica koji pružaju telekomunikacione usluge dužni su da tužiocu i policijskim organima omoguće sprovođenje mjera iz stava 1. ovog člana.Pretresanje stana, ostalih prostorija i pokretnih stvari (Član 115)

(1) Pretresanje stana i ostalih prostorija osumnjičenog, odnosno optuženog i drugih lica, kao i njihovih pokretnih stvari van stana može se preduzeti samo onda ako ima dovoljno osnova za sumnju da se kod njih nalaze učinilac, saučesnik, tragovi krivičnog djela ili predmeti važni za postupak.(2) Pretresanje pokretnih stvari u smislu odredbe stava 1. ovog člana obuhvata i pretresanje kompjuterskih sistema, uređaja za pohranjivanje kompjuterskih i elektronskih podataka, kao i mobilnih telefonskih aparata. Lica koja se koriste ovim uređajima dužna su da omoguće pristup, predaju medij na kome su pohranjeni podaci, te pruže potrebna obavještenja za upotrebu tih uređaja. Lice koje odbije njihovu predaju može se kazniti prema odredbi člana 129. stav 5. ovog zakona.(3) Pretresanje kompjutera i sličnih uređaja iz stava 2. ovog člana će se obaviti uz pomoć stručnog lica.


_____________________________________________________________________________

76

Član 20 – Prikupljanje u realnom vremenu podataka u vezi prometa

-

Član 21 – Presretanje podataka u vezi sadržaja*Posebne istražne radnje (Član 234. stav 2)a) nadzor i tehničko snimanje telekomunikacija,b) pristup kompjuterskim sistemima i kompjutersko sravnjenje podataka,v) nadzor i tehničko snimanje prostorija,g) tajno praćenje i tehničko snimanje lica, transportnih sredstava i predmeta koji su u vezi sa njima,d) korišćenje prikrivenih istražilaca i korišćenje informatora,đ) simulovani i kontrolisani otkup predmeta i simulovano davanje potkupnine ie) nadzirani prevoz i isporuka predmeta.

* Zakonito presretanje u Bosni i Hercegovini je regulisano Odlukom Savjeta ministara Bosne i Hercegovine o posebnim obavezama pravnih i fizičkih osoba koje pružaju telekomunikacijske usluge, administriraju telekomunikacijske mreže i vrše telekomunikacijske djelatnosti, u pogledu osiguranja i održavanja kapaciteta koji će omogućiti ovlaštenim agencijama da vrše zakonito presretanje telekomunikacija, kao i kapaciteta za čuvanje i osiguravanje telekomunikacijskih podataka („Službeni glasnik BiH“, br. 104/06).

Iz predočenog tabelarnog prikaza je vidljivo da zakonodavac nije u potpunosti implementirao predložene mjere i ovlaštewa Konvencije o kibernetičkom kriminalitetu, te da postojeća zakonska rješenja pružaju solidnu osnovu za suprotstavljanje ovom vidu kriminaliteta. U prilog navedenom izdvajamo sljedeće:- Mjere odnosno ovlaštenja i procedure predviđene Konvencijiom su sljedeće: 1) brza zaštita pohranjenih kompjuterskih podataka; 2) zaštita i brza distribucija podataka u vezi prometa; 3) nalog za dostavu podataka; 4) pretraživanje i pljenidba pohranjenih kompjuterskih podataka; 5) prikupljanje u realnom vremenu podataka o prometu i 6) presretanje podataka u vezi sadržaja.- Od ukupno šest mjera odnosno ovlašćenja, u krivičnoprocesnom zakonodavstvu Republike srpske samo tri ovlašćenja su implementirana kroz odredbe ZKP RS i to: 1. nalog za dostavu podataka (Implementacijom ove mjere države potpisnice konvencije bi omogućile svojim organima da izdaju naredbe svim osobama za dostavu posebnih (određenih) kompjuterskih podatak, koje posjeduju ili su pod njihovom kontrolom i svim davaocima usluga za dostavu podataka o pretplatnicima na njihove usluge, a koje podatke posjeduju ili nad kojima imaju kontrolu. U tabeli je predočeno da navedena mjera odgovara radnji dokazivanja propisanoj u ZKP RS koja nosi naziv Privremeno oduzimanje predmeta te u okviru iste posebno izdvojeno Naredba operateru telekomunikacija, koja se teorijeski svrstava u posebne slučajeve privremenog oduzimanja predmeta. Deskripcija zakonodavnih rješenja vezanih za navedenu radnju dokazivanja


_____________________________________________________________________________

77

predočena je u tabeli. Ovdje je važno istaći da bi se ova radnja dokazivanja mogla podrobnije regulisati kako bi se izbjegle greške kod zumačenje iste, i to u smislu da je zakonodavac u zakonsku normu trebao dodati da se pod predmetima podrezumijevaju i podaci koji su pohranjeni u kompjuterima i sa njima povezanim uređajima i drugim meijima koji služe za pohranjivanje podataka. Kroz poseban slučaj privremenog oduzimanja predmeta Naredbu operateru telekomunikacija zakonodavac je u potpunosti implementirao odrebu Konvencija - svim davaocima usluga za dostavu podataka o pretplatnicima na njihove usluge, a koje podatke posjeduju ili nad kojima imaju kontrolu).2. pretraživanje i pljenidba pohranjenih kompjuterskih podataka ( Ovom mjerom se daju ovlašćenja nadležnim organima za pretres i pljenidbu kompjuterskih sistema ili nekog od njegovih dijelova, kompjuterskih podataka pohranjenih u kompjuterskom sistemu, uređaju ili drugom mediju, kao i ovlašćenje da navedeni mogu, ukoliko rapsolažu osnovanom sumnjom da su traženi podaci pohranjeni u drugom kompjuterskom sistemu mogu hitno produžiti pretres i na taj drugi kompjutreski sistem (ovdje se radi o mrežnom pretraživanju sistema). Pored pretresanja ova mjera se odnosi i na zapljenu ili neki drugi sličan način osiguranje kompjuterskih sistema i njihovih podataka, kao i ovlaštenje da nadležni organi prilikom preduzimanje ove mjere mogu narediti svakom licu koje poznaje funkcionisanje kompjutreskog sistema ili mjerama vezanim za zaštitu kompjuterskih podataka, da pruži informacije nadležnim organima o istom. Prethodno navedeno implementirano je u krivičnoprocesno zakonodavstvo RS u vidu radnje dokazivanja Pretresanje stana, ostalih prostorija i lica. U pogledu navedene mjere, zakonodavac nije u potpunosti implementira sva ovlašćenja koja predviđa ova mjera i to: nije predvidio mogućnost da se pretres može produžiti na povezani kompjuterski sistem, načine i zadržavanje kopije kompjuterskih podataka kao i mogućnost da se učine nepristupačnim ili odstrane kompjuterske podatke iz kompjuterskog sistema kome je pristupljeno).3. presretanje podataka u vezi sadržaja (S obzirom da se ovom mjerom vrši, na način kako je to definisano Konvencije, uvid u sam sadržaj određene komunikacije, čime se ovom mjerom zadira u osnovna ljudska prava i slobode, gdje se prevashodno misli na pravo na privatnost i poštovanje privatnog života, ova mjera je, upravo zbog toga limitirana samo za određena, teška krivična djela. Poštujući navedeno, Konvencija ovom mjerom daje mogućnost nadležnim organima da prikupljaju ili snimaju tehničkim sredstvima podatke u vezi sadržaja, prenesenog kompjuterskim sistemom u vezi određene komunikacije na svom području, pri čemu ovu mjeru mogu izvršiti nadležni organi sami ukoliko posjeduju odgovarajuću tehniku, može biti naložena davaocu usluga da je on izvrši ili jednostavno da sarađuje i pruži pomoć nadležnim organima u realizaciji iste. U krivičnoprocesnom zakonodavstvu Republike Srpske je navedena mjera u potpunosti implementirana u Glav XVII Posebne istražne radnje.- Komparativni pokazatelji zakonodavnih rješenja na nivou Republike


_____________________________________________________________________________

Srpske, Federacije BiH kao i Brčko Distrikta BiH pokazuju da je situacija u pogledu implementacije mjera odnosno ovlašćenja predviđenih Konvencijom identična u sva tri krivično procesna zakonodavstva. - U zakonodavnim rješenjima na nivou Republike Srpske, Federacije BiH kao i Brčko Distrikta BiH ne mogu se naći ovlaštenja i procedure koje odgovaraju trima mjerama i to: brza zaštita pohranjenih kompjuterskih podataka; zaštita i brza distribucija podataka u vezi prometa; prikupljanje u realnom vremenu podataka o prometu.

4. ZAKLJUČAK

S obzirom na činjenicu da je sajber prostor dio svakodnevice današnjeg društva kroz komunikacije, poslovanje, trgovinu, obrazovanje, kulturu, zdravstvo, diplomatiju, sistem bezbjednosti, kritičnu infrastrukturu, saobraćaj, ali i zabavu i društvenu interakciju, tako je i sajber kriminalitet sve češće dio svakodnevnog iskustva kako građana tako i institucija. Takođe, činjenica je da je sajber kriminal posljednjih godina u porastu i da za posljedicu ima kako velike finansijske gubitke tako i uništavanja imovine i gubitke života te je upravo zbog toga potrebno stalno praćenje promjena u ovoj oblasti.Ratifikacija Konvencije o kibernetičkom kriminalu u BiH predstavlja značajan korak u suprotstavljanju ovom obliku kriminaliteta. Međutim, zakonodavstvo u BiH je izvršilo djelimičnu implementaciju odredbi ove konvencija u svoje interne zakonske propise gdje se misli kako na odredbe krivičnog materijalnog prava, tako i na odredbe procesnog prava i međunarodne saradnje. Naučna i stručna javnost u BiH koja je upoznata sa odredbama konvencija te koja u svom radu ima dodira sa kompjuterskim kriminalitetom, ističe da se pažnja zakonodavaca uglavnom fokusira na odredbe materijalnog prava te njihovu uskladjenost sa odredbama konvencije, nego na ostale odredbe. Analiza implementacije procesnih odredbi Konvencije o kibernetičkom kriminalu u ZKP-u Republike Srpske pokazala je da postojeća zakonska rješenja pružaju neophodnu osnovu za suprotstavljanje ovom vidu kriminaliteta iako zakonodavac u potpunosti ne implementira predložene odredbe i ovlašćenja iz ove oblasti. Iz predočene tabele u kojoj je prikazana usklađenost odredbi procesnog dijela između Konvencije i ZKP RS, vidljivo je da organi zaduženi za suprostavljanje ovom vidu kriminaliteta imaju na raspolaganju mjere i ovlašćenja koja omogućavaju npr. oduzimanje kompjuterskih podataka koji obuhvataju i podatke o pretplatnicima na telekomunikacijske usluge, pretres i oduzimanje kompjutera i uređaja za pohranjivanje i kompjuterskih i elektronskih podataka, izvrše presretanje podataka u vezi sa sadržajem i sl. a koja se realizuju kroz radnje dokazivanja i posebne istražne radnje. U cilju potpunije implementacije odredaba konvencije u nacionalno zakonodavstvo a istovremeno imajući u vidu i efikasnije suprotstavljanje ovom

78


_____________________________________________________________________________

79

vidu kriminaliteta, smatramo da je potrebno izvršiti izmjene i dopune postojećeg ZKP RS te u isti uvrstiti ovlaštenja koja trenutno ne sadrži krivičnoprocesno zakonodavstvo a koja su predviđena konvencijom kao i da je potrebno mjere i ovlašćenja koja su predviđena i uslađena sa konvencijom dodatno razraditi i proširiti jer su ista djelimično usklađena sa odredbama koje propisuje konvencija.

5. LITERATURA

1. Selimović, M. (2015). Implementacija procesnih odredbi Konvencije o kibernetičkom kriminalu u Zakonu o krivičnom postupku Federacije BiH, Časopis za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Godište XV, Broj 1-2, Univerzitet u Sarajevu. 2. Sijerčić-Čolić, H., Hadžiomeragić, M., Jurčević, M., Kaurinović, D. i Simović, M. (2005). Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini. Sarjevo: Savjet/Vijeće Evrope, Evropska komisija.3. Vojković. G., Štambuk-Sunjić, M. (2006). Konvencija o kibernetičkom kriminalu i Kazneni zakon Republike Hrvatske, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, Vol.43 No.1. 4. Council of Europe (2015). Convention on Cybercrime. Preuzeto sa: http://conventions.coe.int/Treaty/EN/projets/FinalCybercrime.htm. 5. Konvencija o kibernetičkom kriminalu, Službeni glasnik Bosne i Hercegovine – međunarodni ugovori, broj 6/2006.6. Krivični zakon BiH, Službeni glasnik BiH broj 3/2003, 32/2003 - ispr., 37/2003, 54/2004, 61/2004, 30/2005, 53/2006, 55/2006, 8/2010, 47/2014, 22/2015, 40/2015 i 35/2018).7. Krivični zakonik Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske broj 64/17.8. Krivični zakon Fedaracije BiH, Službene novine FbiH broj 36/03, 37/03, 21/04, 69/04, 18/05, 42/10, 42/11, 59/14 i 76/14.9. Krivični zakon Brčko distrikta Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik Brčko distrikta BiH, broj 10/03, 6/05, 21/10 i 9/13.10. Zakon o krivičnom postupku BIH, Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 3/03, br. 32/03, 36/03, 26/04, br. 63/04, 13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08, br. 58/08, br. 12/09, 16/09, 93/09, 72/13..11. Zakon o krivičnom postupku Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske broj 53/12, 91/17 i 66/18.12. Zakon o krivičnom postupku FBIH, Službene novine FBiH, 35/03, 37/03, 56/03, 78/04, 28/05, 55/06, 27/07, 53/07, 09/09, 12/10, 08/13 i 59/14.13. Legislativni profil Bosne i Hercegovine o implementaciji odredaba Konvencije o kibernetičkom kriminalu u nacionalno zakonodavstvo, Savet Evrope u okviru IPA SEE (Octopus Cybercrime Community) https://www.coe.int/fr/web/octopus/country-legislative-profile/-/asset_publisher/LA6eR74aAohY/content/


_____________________________________________________________________________

IMPLEMENTING THE PROCEDURAL PROVISIONS OF THE CONVENTION ON CYBERCRIME IN THE CRIMINAL PROCEDURE

LAW OF THE FEDERATION OF REPUBLIC OF SRPSKA

Abstract

The Convention on Cybercrime was signed in Budapest on November 23, 2001 and represents a form of international treaty. The Convention on Cybercrime belongs to the so-called framework conventions, which means that its provisions are not directly applicable, but it is necessary that each state after the ratification implement the implementation of this convention in its own legislation. The aim of this paper is to point out the degree of implementation of the procedural provisions proposed by the Convention on Cybercrime in the Criminal Procedure Code of the Republic of Srpska and to point out the ways in which they are applied in order to improve the procedures that are being implemented in proving criminal offenses of computer crime.

Keywords: convention, cybernetics, computer crime, implementation.

80


_____________________________________________________________________________

81

STRUČNI RAD (PROFESSIONAL PAPER)UDK: 343.892.5:343.62

doc. dr Ivana Bjelovuk,Kriminalističko policijski univerzitet, Beograd

e-mail: [email protected]

prof. dr Tanja Kesić, Kriminalističko policijski univerzitet, Beograd

prof. dr Milan Žarković, Kriminalističko policijski univerzitet, Beograd

FOTOGRAFISANJE KAO SEGMENT KRIMINALISTIČKO FORENZIČKE OBRADE TRAGOVA NASILJA U PORODICI 1

Apstrakt Složenost fenomena, brojne specifičnosti i problemi koji prate nasilje u porodici traže što je moguće primereniji odgovor. Uz ostalo, taj odgovor podrazumeva i preduzimanje takvih mera od strane državnih organa kojima će se nasilniku staviti do znanja da se nasilje ne toleriše i da se za učinjeno mora odgovarati. Nažalost, pravila dokazivanja koja su tekovina razvoja krivičnoprocesnog zakonodavstva, neretko predstavljaju samo još jednu novu prepreku na putu ostvarivanja navedenog cilja. Praksa pokazuje da pravo člana porodice koji je pretrpeo nasilje, ali i drugih mogućih svedoka iz kruga lica koja su oslobođena dužnosti svedočenja, značajno otežava, a neretko u potpunosti onemogućava relizaciju obaveze nadležnog javnog tužilaštva da, nakon iniciranja krivičnog progona, goni nasilnika i kroz postupak dokazivanja omogući izricanje adekvatne sudske odluke. I druga ograničenja koja se vezuju za iskaze svedoka i okrivljenog, nalažu takav pristup u slučajevima nasilja u porodici koji će, kroz blagovremeno i adekvatno kriminalističko forenzičko postupanje, omogućiti pronalaženje i fiksiranje materijalnih dokaza o učinjenom. U postupanju usmerenom ka realizaciji navedenog

1 Rad je rezultat projekata Kriminalističko-policijske akademije pod nazivom „Kriminalitet u Srbiji i instrumenti državne reakcije“ i „Forenzički metodi u kriminalistici“odobrenih od strane MUP RS, kao i rezultat realizovanja naučnoistraživačkog projekta pod nazivom „Razvoj institucionalnih kapaciteta, standarda i procedura za suprotstavljanje organizovanom kriminalu i terorizmu u uslovima međunarodnih integracija“. Projekat finansira Ministarstvo nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije (br. 179045), a realizuje Kriminalističko-policijska akademija u Beogradu.

cilja od izuzetnog značaja su mere i radnje koje se preduzimaju na mestu izvršenja nasilja, uključujući i one usmerene ka žrtvi, odnosno nasilniku. Posmatrano kroz navedenu prizmu, kao jedan od metoda fiksiranja i obezbeđenja dokaza fotografski metod je, zbog svih svoji komparativnih prednosti, neizbežan, a vrlo često i nezamenjiv. U tekstu koji sledi autori će se osvrnuti na neke od ključnih parametara koje treba uvažavati prilikom postupanja u slučajevima nasilja u porodici, preprekama koje stoje na putu njegovom efikasnijem suzbijanju, a potom i mogućnostima primene fotografskog metoda kao jednog od segmenata kriminalističko-forenzičke obrade tragova nasilja u porodici.

Ključne reči: nasilje u porodici, tragovi, dokazivanje, fotografski metod

1. UVOD Nasilje u porodici je danas jedan od najčešćih predmeta istraživanja u kriminologiji ali i drugim naučnim disciplinama poput forenzike i kriminalistike. Ovo nasilje podrazumeva primenu sile ili pretnje prema članu porodice, tj. ponašanje jednog člana porodice kojim se ugrožava ili povređuje telesni integritet, duševno zdravlje ili spokojstvo drugog člana porodice. Kao osnovni oblici prepoznaju se fizičko, seksualno i psihičko nasilje. Fizičko nasilje podrazumeva namernu upotrebu fizičke sile koja može da izazove povredu, telesnu bol, invaliditet ili smrt žrtve. Seksualno nasilje uključuje bilo koji čin u kome neko, iz pozicije moći, odnosno koristeći silu, pretnju ili psihičko zastrašivanje, prinudi drugog na seksualni čin (obljubu, sa njom izjednačen čin ili drugu polnu radnju) ili ga navede da učestvuje u neželjenom seksualnom odnosu. Psihičko nasilje u najširem smislu obuhvata napade na psihički integritet drugog, odnosno pretnje, emocionalno zlostavljanje (zastrašivanje, emocionalne ucene i dr.) i svaki čin koji je upravljen na izazivanje duševne patnje, narušavanje samopoštovanja, identiteta ili socijalnog integriteta žrtve - vređanje, ponižavanje, kontrola kretanja i ponašanja, ekonomska kontrola, ograničavanje i zabranjivanje održavanja socijalnih veza i dr. (Ignjatović & Simeunović-Patić, 2011: 59, 60). U zakonodavstvu Republike Srbije, u nizu policijskih poslova, u članu 30, st. 3 tač. 2 Zakona o policiji (u daljem tekstu ZP), izdvojeni su i otkrivanje i rasvetljavanje krivičnih dela, obezbeđivanje dokaza, njihova analiza, kriminalističkoforenzičko veštačenje upotrebom savremenih forenzičkih metoda i evidencija. U istoj odredbi (st. 4) naglašeno je da policijski službenici prilikom obavljanja policijskih poslova primenjuju i ovlašćenja, mere i radnje propisane Zakonikom o krivičnom postupku, Zakonom o prekršajima i drugim zakonima.

82

I. Bjelovuk, T. Kesić, M. Žarković - FOTOGRAFISANJE KAO SEGMENT KRIMINALISTIĆKO FORENZIČKE OBRADE TRAGOVA NASILJA U PORODICI -str. 81-97________________________________________________________________________________________________

83

Vezano za postupanje u slučajevima nasilja u porodici od značaja su odgovornosti i ovlašćenja koja policijski službenici imaju saglasno odredbama Porodičnog zakona i Zakona o sprečavanju nasilja u porodici. Šire posmatrano, a time i u delu koji se odnosi na postupanje policije povodom nasilja u porodici, kao načela obavljanja policijskih poslova izdvojena su načela zakonitosti u radu,profesionalizma, saradnje, ekonomičnosti i efikasnosti (čl. 32 st. 1 ZP). Zakonodavac je naglasio i to da se pri obavljanju policijskih poslova, policija pridržava utvrđenih i dostignutih standarda policijskog postupanja, uzimajući u obzir međunarodno opšte prihvaćene standarde postupanja, uključujući i one koji se odnose na: dužnost služenja građanima i zajednici; odgovaranje na potrebe i očekivanja građana; poštovanje zakonitosti i suzbijanje nezakonitosti; ostvarivanje ljudskih i manjinskih prava i sloboda; nediskriminaciju pri izvršavanju policijskih zadataka; pridržavanje profesionalnog ponašanja i integriteta (čl. 33 st. 2 ZP). Nema dileme oko toga da i postupanje policijskih službenika u slučajevima nasilja u porodici podrazumeva uvažavanje opštih pravila obavljanja zakonom utvrđenih policijskih i drugih poslova predviđenih Zakonom o policiji, ali je ne sme biti ni u pogledu toga da postupanje policijskih službenika usmereno na otkrivanje i rasvetljavanje i dokazivanje nasilja u porodici prati niz specifičnosti. Ovo zbog opštih odlika navede kažnjive radnje, raznovrsne pojavnosti i posledica koje je prate, specifičnih pozicija i međusobnih odnosa njenih aktera, a potom i zakonom definisanih pravila izvođenja dokaza (npr. vezano za ispitivanječlanova porodice u svojstvu svedoka i njegovom pravu da uskrati davanje iskaza). U navedenom kontekstu materijalni dokazi, kao nemi svedoci, izvedeni na kriminalistički i krivičnoprocesno relevantan način i u skladu sa mogućnostima koje pružaju savremena naučnotehnička dostignuća, neretko mogu imati odlučujući značaj u otkrivanju, rasvetljavanju i dokazivanju nasilja u porodici koje prate manje ili više vidljive posledice u vidu fizičkih tragova. Među metodama primerenim njihovom izazivanju i fiksiranju značajno mesto ima i fotografisanje kao metod opšteg tipa, a neretko i u onim segmentima njegove primene kroz sačinjavanje fotografija uz korišćenje osobenosti pojedinih delova spektra elektromagnetnih talasa poput vidljivih, rendgenskih, ultravioletnih i infracrvenih svetlosnih zraka.

2. ODREDNICE MEĐUNARODNIH I NACIONALNIH PRAVNIH AKATA I STRATEŠKIH DOKUMENATA OD ZNAČAJA ZA SUPROTSTAVLJANJE NASILJU U PORODICI

Razumevanje potrebe definisanja i stalne izgradnje normativnog okvira i različitih aspekata postupanja usmerenog ka suprotstavljanju raznovrsnim oblicima manifestovanja partnerskog i nasilja u porodici prepoznato je i istaknuto u brojnim međunarodnim i nacionalnimpravnim i političkim instrumentima koji, pored ostalog, ukazuju na značaj razumevanja ravnopravnosti među ljudima, na


potrebu i mehanizme podsticanja njenog oživotvorenja, razvijanja, zaštite i unapređenja u različitim sferama života pojedinaca. Početak pravnog regulisanja ljudskih prava vezuje sezausvajanje Univerzalne deklaracije UN o ljudskim pravima (1948), koja uz brojne druge odredbe, u Preambuli sadrži i one od značaja za razumevanje rodne ravnopravnosti, ali i one koje ukazuju na još uvek prisutno rodno zasnovano nasilje, nasilje u porodici i nasilje u partnerskim odnosima. Uvažavanje preporuka i rešenja prisutnih u međunarodnim pravnim dokumentima posvećenih pitanjima koja su, u većoj ili manjoj meri, od značaja za suprotstavljanje nasilju u porodici i u partnerskim odnosima prepoznatljivoje i u brojnim rešenjima prihvaćenim u zakonskim i podzakonskim aktima donetim od strane nadležnih organa Republike Srbije, a izričitio je naglašena u Nacionalnoj strategiji za sprečavanje i suzbijanje nasilja nad ženama u porodici i u partnerskim odnosima. U ovom strateškom dokumentu Vlade Republike Srbije kao posebno značajni, uz već navedenu Univerzalnu deklaraciju Ujedinjenih nacija o ljudskim pravima, izdvojeni su i brojni drugi medjunarodni pravni i politički instrumenti Ujedinjenih nacija, Komiteta ministara Saveta Evrope i Parlamentarne skupštine Saveta Evrope. Ovo uz naglašavanje da se u ovim dokumentima nasilje u porodici i partnerskim odnosima vrlo često vezuje za diskriminaciju po osnovu pola i rodno zasnovano nasilje. Ovome u prilog govori i činjenica da se, iako Konvencija o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena (1979) ne pominje izričito nasilje u porodici, u komentaru njenih odredbi (čl. 16 i čl. 5) navodi da je nasilje u porodici jedan od najpodmuklijih oblika nasilja nad ženama (Opšte preporuke br. 19 Komiteta za eliminisanje svih oblika diskriminacije žena – Definisane na jedanaestom zasedanju Komiteta 1992. god.). U okviru istog dokumenta ističe se da nasilje zasnovano na razlici polova, uključuje dela koja nanose fizički, mentalni ili seksualni bol ili patnju, pretnje takvim delima, prinudu i druge vidove ograničavanja (Slično i u Deklaraciji Ujedinjenih nacija o eliminisanju nasilja nad ženama (usvojena je na Opštoj skupštini Ujedinjenih naroda 20. 12. 1993. god), Pekinškoj deklaracijii Platformi za akciju (usvojena na Četvrtoj svetskoj konferenciji o ženama, 15. 9. 1995. god.) ), a države ugovornice se pozivaju da preduzmu sve odgovarajuće mere kako bi suzbile nasilje nad ženama od strane bilo koje osobe, organizacije ili preduzeća. Naglašava se i to da države mogu da budu odgovorne za dela pojedinaca, ukoliko ne deluju s dužnom revnošću da bi sprečile kršenje prava ili da bi istražile i kaznile počinioce nasilnih dela, ili da bi obezbedile nadoknadu. U svetlu navedenih i drugih komentara, Komitet za eliminaciju diskriminacije žena formulisao je brojne preporuke, a među njima i one opšteg karaktera u kojima se naglašava da države potpisnice treba da: podstiču objavljivanje statističkih izveštaja i rezultata istraživanja o razmerama, uzrocima i posledicama nasilja, ali i onih o delotvornosti mera za sprečavanje nasilja. U članu 1 Deklaracije Ujedinjenih nacija o eliminisanju nasilja nad ženama, nasilje prema ženama se definiše kao svaki akt rodno zasnovanog

84


85

nasilja koje rezultira ili može da ima za rezultat: fizičku, seksualnu ili psihičku štetu ili patnje žena, uključujući pretnje takvim aktima, ograničenje ili proizvoljno lišavanje slobode, bez obzira da li proizlazi iz javnog ili privatnog života. Iako nije ograničeno samo na njih, ovo nasilje obuhvata i fizičko, seksualno i psihološko nasilje koje se javlja u porodici (čl. 2) (U članu 4 se ističe da države treba da preduzmu odgovarajuće mere radi sprečavanja nasilja nad ženama, kao i radi vođenja istrage povodom ovih dela i kažnjavanja izvršilaca. U istom članu ukazano je i na brojne okolnosti, faktore i aktivnosti od značaja za unapređenje efikasnosti suprotstavljanja nasilja nad ženama, uključujući i preduzimanje mera čiji je cilj obezbeđivanje da službena lica za primenu prinude i javni službenici odgovorni za primenu politike prevencije, istrage i kažnjavanja nasilja prema ženama, budu adekvatno obučeni i senzibilisani u pogledu potreba žena.). U Konvenciji Saveta Evrope o sprečavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici (2011), nasilje u porodici se označava kao svako delo fizičkog, seksualnog, psihičkog odnosno ekonomskog nasilja do kojeg dolazi u okviru porodice ili domaćinstva odnosno izmedju bivših ili sadašnjih supružnika ili partnera, nezavisno od toga da li počinilac deli ili je delio isto boravište sa žrtvom. Zakonodavac je u Republici Srbiji pitanja vezana za sprečavanje i suzbijanje nasilja u porodici i normirao u više zakonskih akata. Obzirom na predmet i cilj istraživanja pažnju ćemo posvetiti odredbama sadržani u Krivičnom zakoniku, Porodičnom zakonu, Zakonu o sprečavanju nasilja u porodici i Zakoniku o krivičnom postupku. U krivičnom zakoniku nasilje u porodici zakonodavac je svrstao u grupu krivičnih dela protiv braka i porodice i u članu 194 predvideo odgovornost za onoga ko primenom nasilja, pretnjom da će napasti na život ili telo, drskim ili bezobzirnim ponašanjem ugrožava spokojstvo, telesni integritet ili duševno stanje člana svoje porodice. Zakonodavac je predvideo nekoliko težih oblika navedenog krvičnog dela i kao kvalifikatorne okolnosti predvideo to što je: pri izvršenju dela korišćeno oružje, opasno oruđe ili drugo sredstvo podobno da telo teško povredi ili zdravlje teško naruši, učinjeno prema maloletnom licu, usled izvršenja dela nastupila teška telesna povreda ili teško narušavanje zdravlja, odnosno smrt člana porodice. Porodični zakon u članu 197 nasilje u porodici definiše kao ponašanje kojim jedan član porodice ugrožava telesni integritet, duševno zdravlje ili spokojstvo drugog člana porodice. Uz to, zakonodavac je naglasio da se nasiljem u porodici naročito smatra: nanošenje ili pokušaj nanošenja telesne povrede; izazivanje straha pretnjom ubistva ili nanošenja telesne povrede članu porodice ili njemu bliskom licu; prisiljavanje na seksualni odnos; navođenje na seksualni odnos ili seksualni odnos sa licem koje nije navršilo 14. godinu života ili nemoćnim licem; ograničavanje slobode kretanja ili komuniciranja sa trećim licima; vređanje, kao i svako drugo drsko, bezobzirno i zlonamerno ponašanje. Po mnogo čemu lex specijalis, Zakon o sprečavanju nasilja u porodici,


definiše kao akt fizičkog, seksualnog, psihičkog ili ekonomskog nasilja učinioca prema licu sa kojim se učinilac nalazi u sadašnjem ili ranijem bračnom ili vanbračnom ili partnerskom odnosu ili prema licu sa kojim je krvni srodnik u pravoj liniji, a u pobočnoj liniji do drugog stepena ili sa kojim je srodnik po tazbini do drugog stepena ili kome je usvojitelj, usvojenik, hranjenik ili hranitelj ili prema drugom licu sa kojim živi ili je živeo u zajedničkom domaćinstvu. Obzirom na činjenicu da se u Krivičnom zakoniku definiše da se članovima porodice smatraju: supružnici, njihova deca, preci supružnika u pravoj liniji krvnog srodstva, vanbračni partneri i njihova deca, usvojilac i usvojenik, hranilac i hranjenik, braća i sestre, njihovi supružnici i deca, bivši supružnici i njihova deca i roditelji bivših supružnika, ako žive u zajedničkom domaćinstvu, kao i lica koja imaju zajedničko dete ili je dete na putu da bude rođeno, iako nikada nisu živela u istom porodičnom domaćinstvu (čl 112, t. 28), a u porodičnom zakonu: supružnici ili bivši supružnici; deca, roditelji i ostali krvni srodnici, te lica u tazbinskom ili adoptivnom srodstvu, odnosno lica koja vezuje hraniteljstvo; lica koja žive ili su živela u istom porodičnom domaćinstvu; vanbračni partneri ili bivši vanbračni partneri; lica koja su međusobno bila ili su još uvek u emotivnoj ili seksualnoj vezi, odnosno koja imaju zajedničko dete ili je dete na putu da bude rođeno, iako nikada nisu živela u istom porodičnom domaćinstvu, nije teško uočiti da se u navedenim propisima zaštita od nasilja u porodici ne pruža uvek istim osobama. Potvrda ovome su i odredbe Zakona o sprečavanju nasilja u porodici koji, uz rečeno, sadrži i odrednice koje su pravno tehnički vrlo nezgrapne, a jezički i logički neodržive (npr. „prema licu sa kojim se učinilac nalazi u sadašnjem ili ranijem bračnom ili vanbračnom ili partnerskom odnosu”). Gledano kroz prizmu krivično procesnog zakonodavstva, među žrtvama nasilja u porodici mogu se naći i one osobe koje su Zakonikom o krivičnom postupku svrstane u kategoriju tzv. „privilegovanih svedoka“, tj. u kategoriju lica koja su oslobođena dužnosti svedočenja i koja ovo svoje pravo mogu iskoristiti i uskratiti svedočenje u bilo kojoj fazi postupka (Od dužnosti svedočenja oslobođeno je: 1) lice sa kojim okrivljeni živi u braku, vanbračnoj ili drugoj trajnoj zajednici života; 2) srodnik okrivljenog po krvi u pravojliniji, u pobočnoj liniji do trećeg stepena zaključno, kao i srodnik po tazbini do drugog stepena zaključno; 3) usvojenik i usvojitelj okrivljenog. Maloletno lice koje, s obzirom na uzrast i duševnu razvijenost, nije sposobno da shvati značaj prava da je oslobođeno od dužnosti svedočenja, ne može se ispitati kao svedok, osim ako to sam okrivljeni zahteva (čl. 94 st. 1 tač. 1, 2, 3 i 4 ZKP).). Obzirom na rečeno i činjenicu, da se žrtve nasilja neretko pozivaju na pravo da ne svedoče, javni tužioci i sudije koji postupaju u ovim, po prirodi stvari, veoma delikatnim predmetima, gotovo neminovno imaju i dodatne teškoće. Složeno dokazivanje izvršenog nasilja u porodici ovim postaje još složenije i teže,a neretko se postavlja i pitanje stvarnih mogućnosti i domašaja postupanja javnog tužioca u slučaju pasivnog ponašanja žrtve koja je pozvana da svedoči, a koja pravo da to ne čini koristi na samom

86


87

početku ili nakon već datog iskaza (Borović, et.al., 2014:275). I ovim povodom može se primetiti izvesna nedoslednost zakonodavca koji je određujući ko se smatra članom porodice obuhvatio širi krug osoba od onih koje je u ZKP oslobodio dužnosti svedočenja. Posledično, pojedini članovi porodice koji su pozvani da svedoče povodom konkretnog nasilja u porodici će (supružnici, njihova deca, preci supružnika u pravoj liniji krvnog srodstva, vanbračni partneri i njihova deca, usvojilac i usvojenik, braća i sestre i njihova deca), a pojedini neće biti oslobođeni dužnosti svedočenja (hranilac i hranjenik, supružnici braće i sestara, bivši supružnici i njihova deca i roditelji bivših supružnika, ako žive u zajedničkom domaćinstvu, kao i lica koja imaju zajedničko dete ili je dete na putu da bude rođeno, iako nikada nisu živela u istom porodičnom domaćinstvu). Kada se u fokus razmatranja postave pitanja načina saznanja za nasilje u porodici, a potom i za njegovo dokazivanje, na umu treba imati činjenicu da je nasilje u porodici ozbiljan delikt koji ima uticaj na zajednicu na svim nivoima i zahteva efikasne odgovore državnih organa, kao i to da nasilnici moraju da odgovaraju za svojep ostupke. Saglasno rečenom ključni zadaci policije u slučajevima nasilja u porodici su i: ohrabrivanje građana, uključujući i žrtve, da prijave slučajeve nasilja u porodici, obezbeđenje rane intervencije i prekid ciklusa nasilja u porodici kroz obavezno i maksimalno profesionalno postupanje, a time i povećanje efikasnosti u otkrivanju i dokazivanju slučajeva nasilja u porodici i krivičnom progonu nasilnika (I Opšti protokol o postupanju i saradnji ustanova, organa i organizacija u situacijama nasilja nad ženama u porodici i u partnerskim odnosima(usvojen na sednici Vlade Srbije održanoj 24. 11. 2011. god.) predviđa da su osiguranje bezbednosti i zaštita prava žrtve, kao i zaustavljanje nasilja prevashodno zadaci policije i javnog tužilaštva.). Obzirom na navedene i brojne druge osobenosti nasilja u porodici, odredbe važećih zakona iz oblasti krivičnog prava, na ograničene mogućnosti obezbeđenja i izvođenja ličnih dokaza saslušanjem svedoka (žrtava nasiljai drugih članova porodice), njihovoj subjektivnosti i promenjivosti iskaza, jasno je da državni organi, a pre svega policija znatno veću pažnju moraju posvetiti obezbeđenju materijalnih dokaza o izvršenom nasilju. Nema sumnje da će i ovi biti prihvatljivi i uverljivi samo ako su na stručan način pronađeni, fiksirani, obrađeni i sačuvani. Podrazumeva se da je prilikom obrade i prikupljanjadokaznog materijala ispoštovan forenzički lanac kretanja dokaza (chain of evidence) kako se ti dokazi ne bi dovodili u pitanje, tj. da ne bi bili osporavani u smislu eventualnog podmetanja, a da zapravo ne potiču sa konkretnog mesta događaja (Milošević, et. al.,2009). Primena fotografskog metoda je i u ovom kontekstu neizbežna i nezamenjiva. Praksa je pokazala da se, u sklopu mera usmerenih na njihovo fiksiranje i formiranje adekvatnog dokaznog materijala, fotografski metod najčešće primenjuje u svom klasičnom obliku (upotrebom svetla iz oblasti spektra elektromagnetnih talasa vidljivog ljudskim okom, tj. od 400 do 700nm), a znatno ređe kroz primenu infracrvene (od 700 do 1350nm) i ultravioletne fotografije


(od 200 do 320nm kratki UV talasi i od 320 do 400nm dugi UV talasi) (Gestring, 2007:2). Kada je u pitanju oblast rendgenskog zračenja (od 0,01 do 0,1nm tvrdi rendgenski zraci i od 0,1 do 10nm meki rendgenski zraci), ono se primenjuje u slučajevima kada treba dokumentovati nanošenje teških telesnih povreda npr. kada je došlo do loma kostiju žrtve, istezanja ligamenata i sl.

3. FOTOGRAFISANJE KAO METOD FIKSIRANJA TRAGOVA NASILJA U PORODICI I OBEZBEĐENJA DOKAZA O NJEGOVOM IZVRŠENJU

Radi što kvalitetnijeg postupanja na mestu događaja, radnici operativne kriminalističke forenzike treba da budu profesionalno osposobljeni za rad ali i da budu svesni svih bezbednosnih i zdravstvenih rizika postupanja na terenu, teda nose zaštitnu opremu za jednokratnu upotrebu. Nošenje zaštitne opreme ima za svrhu i očuvanje dokaza, zaštitu od kontaminacije sopstvenim genetskim materijalom, tragovima đona obuće kao i tragovima sa drugih mesta događaja. Neretko se dešava da tehničari prilikom fiksiranja dokaznog materijala budu u kontaktu sa žrtvom koja je zaražena nekim virusom tipa HIV, hepatitis i dr. ili boluje od nekih drugih bolesti, stoga je potrebno da se zaštite nošenjem rukavica, kombinezona, navlake za kosu, nazuvica, maske za lice sa filterom kao i izbegavanje direktnog kontakta. U obezbedjenju dokaznog materijala veoma veliki značaj ima kvalitetno obezbeđenje mesta događaja i onemogućavanje pristupa neovlašćenim licima. Radnik operativne kriminalističke-forenzike (kriminalistički tehničar, forenzičar za uviđaje izlazi na mesto događaja u svojstvu stručnog lica radi fiksiranja zatečenog stanja, obrade pronađenih tragova, izrade skica i drugih dokumenata, shodno Zakoniku o krivičnom postupku. Simultana primena većeg broja metoda fiksiranja zatečenog stanja na mestu događaja je nužnost, jer je pojedinačnom primenom pojedinih dokumentacionih tehnika nemoguće potpuno i adekvatno fiksirati utvrđeno stanje. Tako npr. snimanje u tehnici statične fotografije, treba izvršiti nezavisno od toga dali se u konkretnom slucaju planira ili vec realizuje video snimanje. Ovo stoga što, iako video snimak ima niz prednosti u odnosu na fotografiju za dokazivanje pojedinih činjenica (npr. pozicije i veličine povreda) od značaja može biti samo kvalitetno snimljena razmerna fotografija. Veoma je važno da se tok, postupak i ciljevi fotografisanja opišu I u službenim beleškama (šta je, kojom tehnikom, kojim redosledom, pri kojim svetlosnim parametrima I u kojim uslovima fotografisano). Mernografički metod, kao dopuna Zapisnika o uviđaju, takođe, može da koristi u predstavljanju pozicije pojedinih prostorija u kojima se nasilje odvijalo, ali I mesta na kojima su pronađeni tragovi relevantni za rasvetljavanje događaja, za predstavljanje pozicije tragova na telu žrtve isl. Uz to, dokumentacija mora biti sačinjena uz poštovanje načela usaglašenosti, objektivnosti i sveobuhvatnosti, a posebnu pogodnost u oživotvorenju pomenutih načela pruža mogućnost primene

88


89

kompjuterske tehnologije u procesu fiksiranja situacije mesta događaja i izrade multimedijalne dokumentacije. Tehničko načelo sveobuhvatnosti podrazumeva da treba obavezno fiksirati sve što se nalazi na mestu događaja sa posebnim akcentom na pronalaženje i fiksiranje relevantnih tragova za rasvetljavanje događaja, načelo objektivnosti podrazumeva da zatečeno stanje na mestu događaja treba fiksirati bez unošenja subjektivnih elemenata dok načelo usaglašenosti podrazumeva terminološku usaglašenost i usaglašenost u celini tj.da u svim elementima uviđajne dokumentacije treba koristiti jedinstven način obele¬žavanja, iste termine i sl.) Činjenični opis mora biti obuhvatan, temeljan, neutralan i objektivan, precizan, koncizan, jasan i dobro organizovan. Sveobuhvatnosti i jednoobraznosti dokumentacije, a time i njenom kvalitetu u mnogome mogu doprineti standardizovani obrasci (formulari) posebno pripremljeni i prilagođeni specifičnim obeležjima manifestacije nasilja u porodici. Uvođenjem elsktronske knjige događaja, multimedijska uviđajna dokumentacija praktično počinje da se primenjuje u Republici Srbiji. Zatečeno stanje na mestu događaja se fiksira korišćenjem reči – verbal¬ni metod (podrazumeva izradu zapisnika o uviđaju, pisanje izveštaja o forenzičkom pregledu mesta događaja, službenih beleški i dr.); korišćenjem foto-aparata ili kamere – fotografisanje i video-snimanje (podrazumeva se izrada foto-dokumentacije, video-snimaka); merenjem dimenzija i koordinata položaja tragova i unošenje izmerenih veličina u skicu na mestu događaja, na osnovu koje se u službenim prostorijama crta situacioni plan – crtež u razmeri na osnovu podataka sa skice sa kotiranim najvažnijim merama i pratećom legendom – mer¬nografički metod i izuzimanjem tragova sa mesta događaja, mulažiranjem tragova na licu mesta. Dokument odposebnog značaja za sud je Zapisnik o uviđaju, dok su svi ostali elementi uviđajne dokumentacije (izveštaj o kriminalističko-tehničkom (forenzičkom) pregledu mesta događaja, fotodokumen¬tacija i video snimci, skica mesta događaja, situacioni plan mesta događaja i dr.) predstavljaju prilog zapisniku. Svaki element uviđajne dokumentacije je specifičan i ima određene prednosti i nedostatke u odnosu na drugi element, ali se svi elementi međusobno dopunjuju. Snimanje mesta događaja foto-aparatom ili video kamerom i izrada skice i situacionog plana jesu tehnički me¬todi koji se primenjuju pri obradi mesta događaja. Fotografija je process pri kome se na emulziji osetljivoj na svetlost (u slučaju klasične foto-grafije) ili na odgovarajući medij – čip, memorijsku karticu (u slučaju digitalne fotografije kada se optička slika prevodi u digitalni zapis) – projektuje optička slika objekta koji se fo¬tografiše, bilo da je on trodimenzionalan bilo u ravni, bilo da miruje bilo da se kreće. Proces fotografisanja sastoji se od izbora objekta snimanja, stajne tačke, kao i formiranja optičke slike na emulziji filma (klasična fotografija) odnosno na nosaču digitalnih informacija. Digitalna slika se učitava, pregleda, obrađuje, ugrađuje u dokumenta, štampa, arhivira i distribuira pomoću informacione tehnike i tehnologije (personalni računar,


štampač, skener). Digitalna fotogra¬fija se može štampati na kolor-mašini kao klasična fotografija ili na štampaču. Na kvalitet fotografije utiču mnogi činioci: objekat snimanja (makro i mikro lokacija mesta događaja, međusobni položaj predmeta i tragova na mestu događaja, detalji tragova i predmeta idr.); svetlost – osvetljenje objekta (prirodno, veštačko, vidljivo – u oblasti vidljivog dela spek¬tra, nevidljivo – u oblasti nevidljivog dela spektra elektromagnetnog zračenja, zavisno od toga kako pada na objekat snimanja – koso, upadno, prodorno, kružno); foto-aparati, pribor uz foto-aparat; fotografski materijal, pribor i oprema za obradu materijala; stručno lice koje fotografiše (koliko poznaje osnove fotografije i fotografske tehnike, izbor i obradu fotografskog materijala, metode koje se primenjuju u fotografskoj obradi, kao i cilj i zadatak svakog pojedinačnog snimka i svih snimaka koji čine foto-dokumentaciju). S obzirom na pravni osnov, na cilj fotografisanja i specifičnost fotografija, uviđajna fotografija se bitno razlikuje od opšte fotografije. Uzimajući u obzir činjenicu da se prilikom fotografisanja ne izdvaja bitno od nebitnog i beleži sve što je optički vidljivo, neophodno je izvršiti označavanje i markiranje u po¬stupku fotografisanja i formiranja foto-dokumentacije uviđaja krivičnog dela. Pri dolasku na mesto događaja, radnik operativne kriminalističke forenzike, odmah nakon upoznavanja sa događajem, pristupa fotografisanju šireg i bližeg izgleda mesta događaja. U toku detaljnog pregleda mesta događaja i pronalaska tragova vrši se njihovo označavanje (brojno ili slovno) i markiranje (krugovima, stre¬licama, kredama, trakama za obeležavanje itd.). Nakon označavanja i markiranja ponovo se pristupa fotografisanju bližeg izgleda lica mesta sa markiranim i označenim tragovima i predmetima i nastavlja se fotografisanje međusobnog položaja i odnosa tragova i predmeta (zatečeno stanje). Po¬sebno se fotografišu položaj i izgled žrtve (povrede i tragovi na njoj). Izgled zatečenih tragova i predmeta (zajedno sa označenim brojem) fotografišu se detaljnom fotografijom sa obaveznom upotrebom razmernika, radi mogućnosti direktnog očitavanja dimenzija traga sa fotografije, pojedinačno ili u grupi iz neposredne blizine, pod pra¬vim uglom i u krupnom planu. Nakon statičkog dela uviđaja (bez pomeranja), ucrtavanja i uzimanja potrebnih mera za skicu i situacioni plan i potrebnih podataka za zapisnik o uviđaju i izveštaj o forenzičkom pregledu mesta događaja pristupa se fotografisanju u dinamičkoj fazi uviđaja (posle po¬meranja). Žrtva sa fotografiše posle pomeranja (sa druge strane posle otkrivanja), sa povredama i tragovima, zatim se fotografiše mesto na kome je ležala, vozilo posle pomeranja i tragovi ispod vozila, kao i tragovi koji su pronađeni naknadno, posle uklanjanja određenih predmeta. Ukoliko izuzeti tragovi sa mesta događaja nisu dobro obrađeni na mestu događaja zbog tehničkih nemogućnosti i loših svetlosnih uslova, obrađuju se u laboratoriji pri čemu se koriste reprouređaj, koso svetlo, filteri, mikro¬skop i drugo. U današnje vreme kada su nauka i tehnika dostigle zavidan nivo u odnosu

90


91

na početke primene fotografije, digitalna fotografija je u potpunosti potisnula analognu fotografiju. U tom smislu primenom digitalne fotografije realizuju se različiti formati fotografija, kao sto su: TIFF (Tagged Image File Format), GIF (Graphic Interchange Format), BMP (Bitmaps) koji imaju veći stepen kompresije odn. rezoluciju (broj piksela po jedinici površine) u poredjenju sa formatom JPEG (Joint Photographic Experts Group) koji ima promenljiv stepen kompresije i posledično manji broj informacija u odnosu na fotografije veće rezolucije (Gestring, 2007:31). Fotografije se mogu kasnije, ukoliko se za tim ukaže potreba, biti dodatno analizirane kroz proces veštačenja. Zato je pogodno uvek sačuvati originalnu fotografiju u formatu koji sadrži najviše piksela, ali i sačuvati izmenjene fotografije (pritom se misli isključivo na dozvoljene izmene u nekom od programa za obradu slike kao npr. Photoshop kojima bi se poboljšao kvalitet fotografije, s obzirom da nije dozvoljena obrada slike kojom bi se izmenio sam sadrzaj fotografije).

3. 1. Specifičnosti primene fotografije u dokazivanju nasilja u porodici

Dokumentovanje fotografijom je veoma važno i moćno sredstvo u istraživanju nasilja u porodici. Posmatrano sa aspekta uspešnosti, mogu se izdvojiti neke tehnike fotografija u slučajevima nasilja u porodici: kolor fotografija, fotografija iz alternativnog svetlosnog izvora (svetlosni izvor uskog opsega), reflektivna ultraljubičasta fotografija, infracrvena fotografija i rendgenska fotografija. Ranije, kada je korišćena klasična fotografija, crno-beli film je davao bolje rezultate u dokumentovanju povreda u poređenju sa kolor fotografijom. Kod fotografija kojima se želi dokumentovati nasilje u porodici treba koristiti manja rastojanja za fokusiranje. Normalna f1.4 do f1.8 sočiva ili makrosočiva dovoljno su dobra za približavanje subjektu u cilju dobijanja detaljnih fotografija. Većina fotografa fotografiše nasilje u porodici na minimalnom rastojanju, kako bi se “popunio kadar”. Kod fotografija, od suštinskog značaja za dobijanje pravilnog kadra filma je kontrola osvetljenja. S obzirom da se fotografije za dokumentovanje nasilja u porodici obično izrađuju u zatvorenim prostorijama, intenzitet svetlosti je relativno slabijeg intenziteta od dnevne svetlosti. Svetlosni izvor je još jedna promenljiva kojoj je potrebno podešavanje u cilju dobijanja dovoljne količine svetlosti. S obzirom da se svetlosni talasi šire putujući od izvora, što je svetlosni izvor dalji od subjekta, to će manje svetlosti biti usmereno na njega. Veza između intenziteta svetlosti i rastojanja je takva da svetlost koja pada naobjekat fotografisanja je obrnuto proporcionalna kvadratu rastojanja. To za fotografa znači da intenzitet svetlosti koji pada na objekat fotografisanja može biti udvostručen smanjenjem rastojanja između izvora svetlosti i objekta za polovinu. Ukoliko je nastupila smrtna posledica kod nasilja u porodici, važno je fotografisati pronađene predmete


i tragove na način da se može povezati zatečeni položaj žrtve sa položajem predmeta i tragova (korišćeno oruđe, trag obuće, krvi i dr.). U tom slučaju će se i napraviti fotografije opšteg izgleda leša odozgo i pod pravim uglom. Zbog izražene perspektivne deformacije opšti izgled leša ne treba snimati iz pravca glave i nogu, kao ni upotrebom široko ugaonog objektiva. Leš se fotografiše u stanju i položaju u kome je pronađen (potrbuške, na leđima, položen na bok, položaj ruku, nogu, stanje odeće, obuće, ustrelne i prostrelne rane, tragovi krvii dr.) sa posebnim naglaskom na fotografije sa lokacijama povreda i položaj predmeta i tragova na mestu događaja. Specifične povrede nanete oruđem na osnovu kojih bi se eventualno moglo utvrditi o kakvoj vrsti oruđa je reč treba fotografisati sa upotrebom razmernika i sa položajem ose objektiva pod pravim uglom u odnosu na ravan povrede. U slučaju poznatog identiteta žrtve dovoljno je fotografisati samo u anfas pozi, dok u slučaju da je u pitanju leš nepoznatog identiteta primenjuje se tropozna fotografija (desni profil, anfas i levi poluprofil).Nakon fotografisanja u statičkoj fazi (bez pomeranja), leš se fotografiše i nakon pomeranja. Ukoliko je rečo vešanju ili samovešanju, preporučuje se korišćenje širokougaonog objektiva i to sa četiri stajne tačke. Takođe, potrebno je fotografisati i odnos nogu i podloge, kao i odnos vrata i grede. Pre skidanja leša fotografiše se detalj omče oko vrata, kao i detalj spoja užeta i grede i detalj koji ukazuje na način vezivanja–čvor sa posebnim akcentom na položaj vlakana užeta koji mogu ukazati na činjenicu da li je u pitanju fingirano samoubistvo ili ne. Kod fingiranih vešanja izvršilac žrtrvu onesvesti ili ubije a zatim podiže pomoću užeta prebačenog preko grede i vezuje na način da izgleda kao da je žrtva izvršila samoubistvo. Nakon skidanja leša sa grede potrebno je fotografisati omču kao i tragove vešanja na vratu, krvne podlive (tzv. strangulaciona brazda) razmernom fotografijom. Refleksivna ultraljubičasta fotografija snima refleksiju i apsorpciju dugih svetlosnih UV talasa sa subjekta. (Cochran, 2018). Naime, dugi UV svetlosni talasi prodiru duboko u kožu i tako daju vidljivo svetlo. Stavljajući specijalno dizajnirani film preko sočiva kamere, onaj koji će prikazati samo specifične talasne dužine UV svetlosti, mi možemo izložiti film samo ovoj svetlosti. Kad UV svetlo prodre duboko u kožu, film će pokupiti slike modrica I udarenih mesta, koje su bile apsorbovane previše duboko u kožu da bi se mogle videti korišćenjem vidljive svetlosti. Ovakve fotografije mogu biti načinjene najranije nakon što znaci modrice ili udarca više nisu vidljivi, a najkasnije nakon pet meseci od povrede. Ova tehnika nemože se koristiti za dokumentovanje još uvek vidljivih modrica. Kameru treba fokusirati, žrtvi treba nagovestiti da će se fotografisati serije od 3-4 fotografije I da žrtva mora svoje pokrete svesti na minimum tokom fotografisanja. Postavlja se lenjir ili drugo sredstvo za merenje, na povređene oblasti, vodeći računa da se time ne zakloni povreda. Radi postizanja optimalnih rezultata, može se držati blic ili izvor svetlosti u različitom odnosu prema povredi i ponovo fotografisati, korišćenjem istog f-stop. Važno je da blic bude usmeren u

92


93

pravcu povrede. Fotografije napravljene korišćenjem ultraljubičaste fotografije izgledaju kao obične crno-bele fotografije. Korišćenje ultraljubičaste fotografije može unaprediti istraživanje krivičnog dela nasilja u porodici, ukazujući na istoriju povrede, ili čak na specifične obrise oruđa korišćenog za nanošenje povrede. U cilju uspešnog fotografisanja, uvek treba napraviti nekoliko probnih snimaka pre nego što se počne sa fotografisanjem žrtve. Nakon nasilja, povreda žrtve mogu se fotografisati u oblasti vidljive svetlosti u period od dva do pet dana. Vidljiva svetlost prodire dublje u kožu od ultraljubičaste svetlosti I omogućava dokumentovanje većine modrica. Korišćenje specijalnih izvora svetlosti različitih talasnih dužina i specijalnih filtera može da poboljša vizualizaciju povreda povećanjem intenziteta plave boje I poboljšanjem kontrasta između uobičajenih tonova boje kože.Savremeni digitalni fotoaparati odlikuju se automatizovanim radom i izborom parametara. Poseduju mogućnost promene ISO osetljivosti (analogne osetljivosti negativskog materijala kod klasične fotografije), mogućnost snimanja u veoma visokoj rezoluciji. Korišcenje digitalne fotografije u današnje vreme umnogome je olakšalo postupanje prilikom fotografisanja povreda žrtve u smislu lakše manipulacije sa snimcima kao i da mnogi fotoaparati imaju ugrađene opcije upotrebe IC svetla prilikom snimanja. Takođe, postoje specijalni optički uređaji koji koriste svetlosti različitih talasnih dužina tipa RUVIS, polylight, dactylight, kao i ICodn. termalne kamere koje se mogu koristiti za dokumentovanje povreda. Naravno, uvek postoji opcija korišcenja posebnih svetlosnih izvora I reflektovane svetlosti. U slučajevima kada je došlo do nanošenja teških telesnih povreda koje su dublje u unutrašnjosti tela, naročito kada je u pitanju prelom, istegnuće, iščašenje i sl. onda je poželjno da se koristi rendgenska fotografija, odn. primena skenera (CT – Computer Tomography). Osim fotografisanja od strane stručnih lica angažovanih prilikom vršenja uviđaja, fotografije mogu biti i sastavni deo dokumentacije registrovanog sudskog veštaka za oblast medicine. Zadaci kliničkog sudsko-medicinskog pregleda: 1.utvrđivanje i dokumentovanje telesnih povreda i njihovih posledica, skorašnjeg prekida trudnoće (pobačaja) i analnih penetracija, 2. obezbeđivanje materijala za traseološke analize (biološki tragovi), 3. obezbeđivanje materijala za toksikološke analize, 4. obezbeđivanje materijala za skrining krvnih i polno prenosivih infekcija, 5. utvrđivanje životnog doba žrtava (Savić, 2016:42).

4. ZAKLJUČAK

Krivično delo nasilja u porodici po mnogo čemu predstavlja specifičnu inkriminaciju koja zahteva poseban pristup u otkrivanju i dokazivanju. Radi uspešnog suprotstavljanja ovakvom ponašanju neophodno je usavršiti i uskladiti


postojeću zakonsku regulativu. Značajne napore treba uložitiu cilju obezbeđivanja skloništa i pravne pomoći žrtvi nasilja. Pored ostalog, ovo i radi stvaranja adekvatnijih uslova za njenu saradnju tokom krivičnog postupka. Neophodno je organizovati i posebne programe edukacije za sva lica koja rade na problematici nasilja u porodici i izgraditi dobru komunikacijsku mrežu između svih značajnih ustanova kojima je u nadležnosti preventivna ili represivna delatnost u slučajevima nasilja u porodici. Najzad, u suzbijanju ove kompleksne socio-patološke pojave trebalo bi implementirati i inostrana iskustva, uključujući i ono kojim se predviđa poseban krug dopustivih dokaza u slučajevima krivičnog dela nasilja u porodici. Tu, svakako imamo u vidi i prihvatanje fotografije kao dokaza kojim se dokumentuje krivično delo nasilja u porodici, kao najboljeg pokazatelja rešenosti društva da se svim raspoloživim sredstvima suprotstavi ovoj pojavi. Medju značajnijim pretpostavkama primene fotografskog metoda u dokumentovanju tragova nasilja u porodici, uz nužnu procenu rizika, primenu adekvatnih mera njihovog eliminisanja ili kontrole, i iniciranje i omogućavanje pružanja neophodne medicinske (U slučajevima fizičkog nasilja praćenog telesnim povređivanjem, odnosno seksualnog zlostavljanja medicinsko osoblje može da ima više zadataka, uključujući: davanje saveta u pogledu mera predostrožnosti i zaštite prisutnih lica od inficiranja zaraznim bolestima (HIV/AIDS, hepatitis), pružanje prve pomoći, tretman fizičkih povreda, pružanje primarne psihološke podrške žrtvama, pomoć u izboru adekvatnih metoda pronalaženja, prikupljanja i dokumenovanja dokaznog materijala.) i druge neodložne pomoći mogu se izdvojiti: - uspostavljanje i održavanje emotivne kontrole i kontrole ponašanja prisutnih lica, izgradnja poverenja, argumentovanje nužnosti uvažavanja profesionalnih zahteva, uspostavljanje što je moguće kvalitetnije verbalne komunikacije i što je moguće potpunije i autentičnije dokumentovanje svih informacija dobijenih od prisutnih aktera događaja (žrtava, očevidaca, izvršioca).- usmeravanje razgovora na okolnosti od značaja za utvrđivanje što je moguće većeg broja okolnosti relevantih za postupanje na mestu događaja i utvrđivanje činjeničnog stanja (ovo i u pogledu postojanja manje vidljivih povreda, onih koje se nemogu lako uočiti jer se sakrivene odećom, nalaze na kosmatom delu glave žrtve ili nasilnika), a potom i na one od značaja za utvrđivanje eventulne istorije nasilja, mogućim dokazima o njemu i njegovim posledicama (ovo i u pogledu postojanja manje vidljivih povreda, odnosno onih koje se nemogu uočiti bez primene adekvatnih forenzičkih metoda i sredstava). Ukoliko se proceni da se krvni podlivi, obzirom na mehanizam povređivanja i lokaciju povreda, mogu pojaviti tek po protoku kraćeg, a ponekad nešto dužeg vremenskog perioda, a ponekad i par dana nakon povređivanja, žrtvu treba posavetovati da policiju i/ili nadležnu zdravstvenu instituciju kontaktira kada tragovi nanetih povreda postanu vidljivi, a time i podobne za fotografisanje.

94


95

- preciziranje vrste i lokacije povreda, njihovog broja, starosti i njihovo opisivanje (kao i preliminirano zaključivanje o intenzitetu sile koji je bio potreban da one nastanu), a uz saglasnost žrtava/nasilnika i fotografisanje; - iniciranje telesnog pregleda oštećenih/žrtava koji će obaviti lekar specijalista sudske medicine (drugi lekar uz primenu procedura kliničkog sudsko medicinskog pregleda); Osobenosti primene fotografskog metoda fiksiranja tragova u slučajevima nasilja u porodici mogu biti uslovljene i:- nekooperativnošću žrtve - Ovome mogu doprineti i strah od nasilnika, psihičko stanje u koje može zapasti žrtva (preplavljenost osećanjem povređenosti, utučenosti, stida, manje vrednosti, sopstvene odgovornosti za događaj i sl.), ali i nepoverenje prouzrokovano neprofesionalnim ponašanjem policijskih službenika u nekim prethodnim situacijama, emotivna vezanost za nasilnika, ekonomska zavisnost od njega, strah za decu i njihovu budućnost, strah da njihova privatnost i dostojanstvo neće biti adekvatno zaštićeni od strane policijskih službenika, ali i u krivičnom postupku, da će se za njihovu “bruki” saznati u sredini u kojoj žive/posredstvom medija, osećanje nezaštićenosti, nesigurnosti i straha da će svojom reakcijom usloviti nova nasilja, ali i nade da se nasilje neće ponoviti, da će se nasilnik promeniti i sl.. - (odnosno nasilnika u slučaju kada je nasilje bilo obostrano, odnosno onda kada žrtva nasilniku nanela odbrambene povrede) koja nakon smirivanja situacije neretko izjavljuje da joj povrede nije naneo član porodice, nego je imala nezgodu, a sve to u nameri da “zaštiti” nasilnika… (Iako policijski službenik ne bi trebao da dovodi žrtvu u poziciju da ona odlučuje o tome hoće li nasilnik biti uhapšen ili ne, ona davanjem ili nedavanjem saglasnoti za fotografisanje može značajno da utiče na obezbeđenje dokaza itd. Od posebnog značaja je i njen odnos prema pravu da ne svedoči, a potom i stava pravosudnih organa o održivosti njenog pristanka na fotografisanje u slučaju da koristi pravo iz člana 94 ZKP).- lokacijom povreda, a potom i normativnim osnovom i okvirom dokumentovanja fotografskim metodom (ovo uz nužno uvažavanje osobenosti normativnih rešenja u pogledu postupanja sa maloletnim licima u krivičnim stvarima). Policijska ovlašćenja prema maloletnom licu se primenjuju u prisustvu roditelja ili staratelja tog maloletnog lica odnosno u slučajevima kada oni nisu dostupni u prisustvu predstavnika organa starateljstva (izuzev u situacijama kada zbog posebnih okolnosti ili neodložnosti postupanja to nije moguće). Prisustvo predstavnika organa starateljstva u mesto roditelja treba obezbediti i u slučajevima kada bi prisustvo roditelja bilo štetno po maloletnika (uključuje slučajeve nasilja u porodici), ili bi u velikoj meri ugrozilo izvršenje policijskih poslova i zadataka.


5. LITERATURA

1. Borović A., Pavlica N., Žarković M., Žrtve nasilja u porodici kao privilegovani svedoci,u: Nasilje u Srbiji – uzroci, oblici, posledice i društvene reakcije, tom 2 zbornik radova, Kriminalističko-policijska akademija i fondacija „Hans Zajdel” Beograd, 2014.2. Cochran, P., Use of Reflective Ultraviolet Photography to Photo-Document Brusing to Children, Internet: http://www.crime-scene-investigator.net/uvchildphoto.html. Pristupljeno 07.07.2018.3. Gestring, B., A forensic scientist’s guide to photography, New York, 2007.4. Ignjatović, Đ., Simeunović-Patić, B.: Viktimologija, Beograd, 2011.5. Konvencija o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena, usvojena 18. decembra 1979. godine u Njujorku, Sl. list SFRJ - Međunarodni ugovori”, br. 11/81.6. Konvencija Saveta Evrope o sprečavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici,doneta u Istanbulu 11. maja 2011. godine, Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori, broj 012/13.7. Krivični zakonik, Sl. Glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 - ispr., 107/2005 - ispr., 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013, 108/2014 i 94/2016.8. Milošević, M., Bjelovuk, I., Kesić, T. Quality Management System in Forensic Laboratories. Nauka – bezbednost – policija. NBP Journal of Criminalistics and Law, Vol. 14, br. 2, (2009), str. 1-10.9. Nacionalna strategija za sprečavanje i suzbijanje nasilja nad ženama u porodici i u partnerskim odnosima, Službeni glasnik RS, br. 27/2011.10. Opšte preporuke br. 19 Komiteta za eliminisanje svih oblika diskriminacije žena, definisane na jedanaestom zasedanju Komiteta 1992. god.11. Porodični zakon, Sl. glasnik RS, br. 18/2005, 72/2011 - dr. zakon i 6/2015.12. Savić, S., Sudsko-medicinski pristup žrtvama trgovine ljudima, u: Preživeti nasilje – posledice po psihičko i fizičko zdravlje žrtava porodičnog nasilja i trgovine ljudima, u organizaciji Ministarstva zdravlja Republike Srbije, ASTRA-anti trafficking action i Doma omladine Beograda, Beograd: ASTRA-Akcija protiv trgovine ljudima, 2016, str.40-45.13. Univerzalna deklaracija UN o ljudskim pravima, Usvojena od strane Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 10. Decembra 1948. godine u Parizu, (A/RES/217).14. Zakon o policiji, Sl. glasnik RS, broj 6/16 i 24/2018.15. Zakonik o krivičnom postupku, Sl. glasnik RS, br. 72/2011, 101/2011, 121/2012, 32/2013, 45/2013 i 55/2014.16. Zakon o prekršajima, Sl. glasnik RS, br. 65/2013, 13/2016 i 98/2016 - odluka US.17. Zakon o sprečavanju nasilja u porodici, Sl. glasnik RS, br. 94/2016.

96


97

PHOTOGRAPHY AS A SEGMENT OF CRIME PROCESSING OF EVIDENCES IN THE CASE OF DOMESTIC VIOLENCE

Abstract The complexity of the phenomenon, the many specifics and problems that accompany domestic violence require as much as possible a more appropriate response. Among the other things, that response also implies taking such measures by state authorities that will make the perpetrator aware that violence is not tolerated and that he must be responsible for doing so.Unfortunately, the rules of proof that are the background to the development of criminal procedural legislation are often just only one new obstacle to achieving this goal.The practice shows that the right of the family member who has endured a violence and other possible witnesses among the persons who are exempt from the duty of testifying significantly impedes the implementation of the obligation of the competent public prosecutor’s office to persecute the perpetrator through the procedure after the initiation of the criminal prosecution proving to enable the pronouncement of an adequate court decision.Other limitations related to the testimonies of the witness and the defendant require such an approach in cases of domestic violence that, through timely and adequate criminalistic forensic treatment, will enable the finding and fixing of material evidence of the done. In the process aimed at the realization of the stated goal, the measures and actions taken at the place of the violence carried out, including those aimed at the victim or the perpetrator, are of great importance. Viewed through this prism, as one of the methods of fixing and providing evidence, the photographic method is, in all its comparative advantages, unavoidable, and very often irreplaceable. In the following the authors will look at some of the key parameters to be respected when dealing with domestic violence cases, the existing obstacles for its more effective suppression, and then the possibilities of using the photographic method as one of the segments of the criminalistic forensic processing of a domestic violence.

Keywords: domestic violence, evidences, proof, the photographic method


KRIMINALISTIČKA TEORIJA I PRAKSAČasopis Međunarodnog kriminalističkog udruženja

UPUTE AUTORIMA

Časopis Međunarodnog kriminalističkog udruženja pod nazivom „Kriminalistička teorija i praksa“ objavljuje radove iz područja kriminalistike i srodnih znanstvenih disciplina. Uredništvo prima neobjavljene radove. Autori zadržavaju autorska prava za objavljene članke. Radove prihvaćene za objavljivanje ili već objavljene u časopisu „Kriminalistička teorija i praksa“ autor smije objaviti i u drugim publikacijama uz jasnu naznaku o njihovu prethodnom objavljivanju u časopisu. Radovi se dostavljaju u elektronskom obliku (format .doc ili .docx) na e-mail adresu Udruženja. Iznad naslova rada treba u desnom uglu navesti ime, prezime, titulu autora i naziv ustanove u kojoj radi, kao i adresu elektroničke pošte. Ukoliko ima više koautora, pored naziva institucija, navodi se adresa elektroničke pošte samo za autora koji ostvaruje komunikaciju s Uredništvom. Najava dostavljanja rada za objavu može se obaviti dostavljanjem sažetka rukopisa kako bi se utvrdilo odgovara li rad tematskim i uređivačkim okvirima časopisa. Sažetak rukopisa treba imati do 350 riječi s prazninama i treba biti sastavljen na hrvatskom jeziku ili standardnom jeziku zemlje autora i engleskom jeziku. Uz sažetak potrebno je napisati do pet ključnih riječi. Sažetak u konačnom tekstu treba biti pisan kosim slovima (Italic) s dvostrukim uvlačenjem cijelokupnog teksta sažetka. Naslov rukopisa treba odražavati sadržaj i svrhu rukopisa, mora biti jasan, koncizan i informativan.

99

________________________________________________________________________________________________

100

Rukopis treba biti napisan na hrvatskom jeziku (za strane autore na standardnom jeziku zemlje autora) u Microsoft Word programu, fontu Times New Roman 12, razmak između redaka 1.5, koji mora biti poravnat s obje strane, pisan od početka reda (s uvlačenjem prvog retka pasusa, te marginama od 2.5). Za odvajanje pasusa koristi se jednostruki razmak. Naslovi poglavlja pišu se velikim slovima, podebljano (bold) i numeriraju se arapskim brojevima, dok se naslovi podpoglavlja pišu malim slovima, podebljano (bold) te se numeriraju arapskim brojevima (1.1., 1.1.1.). Redni brojevi stranica rukopisa pišu se u donjem desnom kutu stranice. Strane riječi i latinski izrazi kao i kratice pišu se kosim slovima (italic). Prilikom citiranja izvora u tekstu i navođenja korištene literature na kraju rada koristiti APA standard. Za pozivanje na zakonske tekstove koristiti zagrade u tekstu, s brojem članka, stavka, točke i sl. i nazivom propisa (prvi put), odnosno skraćenim nazivom propisa u kasnijim pozivanjima. Tablice, grafikoni i sheme izrađuju se u Microsoft Wordu ili Microsof Excelu i trebaju imati broj i naziv koji se piše iznad tablice, grafikona, sheme, kao i izvor podataka koji se navodi u podnožju u skraćenom obliku, ako je navedeni sadržaj preuzet iz određenog izvora. U tablice ne treba stavljati fusnote. Prilozi se označavaju u kontinuitetu arapskim brojevima (zasebno grafikoni, zasebno sheme, zasebno tablice). Ukoliko su tablice, grafikoni ili slike rađeni u posebnom program ili sadržavaju posebne znakove, trebaju Uredništvu biti dostavljene u posebnoj datoteci s točno navedenim i označenim položajem u tekstu rukopisa. Fotografije trebaju biti u jednom od slijedećih formata: Adobe Illustrator (Al), Adobe Photoshop (PSD), Joint Photographers Expert Group (JPEG). Predani rukopisi se ne vraćaju autorima. Uredništvo zadržava pravo prilagođavanja rukopisa sukladno općim pravilima uređivanja časopisa „Kriminalistička teorija i praksa“.

U Zagrebu, 06.10.2018.

Broj: MKU-6-1/18.

Za IzdavačaPredsjednica Međunarodnog kriminalističkog udruženja

PhD Marina Malish Sazdovska

________________________________________________________________________________________________

Documents

KRIMINALISTIČKA TEORIJA I PRAKSAcriminalisticassociation.org/Dokumenti/Chasopis_broj_9_2018... · kriminalističku radnju prepoznavanja upotrebom tehnika kognitivnog intervjua, forenzičku