KRIVIČNO PRAVO I KRIVIČNO PROCESNO ZAKONODAVSTVO

1

Prof. dr Branko Vučković

KRIVIČNO PRAVO I KRIVIČNO PROCESNO ZAKONODAVSTVO

SKRIPTA ZA STUDENTE NA OSNOVNIM STUDIJAMA

Izdanje: FAKULTET ZA MEDITERANSKE POSLOVNE STUDIJE TIVAT

Tivat, 2012.g.

2

KRIVIČNO PRAVO

OPŠTI DIO

3

POJAM I OSNOVNE KARAKTERISTIKE KRIVIČNOG PRAVA

Kao grana pozitivnog zakonodavstva, krivično pravo je sistem zakonskih pravnih propisa kojima se, u cilju zaštite državnog i ekonomskog ureñenja odreñene države i sloboda i prava grañana, utvrñuju uslovi za primjenu kazni i drugih krivičnih sankcija prema učiniocima krivičnih djela. Iz definicije proizilazi da postoje tri osnovna elementa za odreñivanje opšteg pojma krivičnog djela. Ovi elementi od posebnog su značaja za razumjevanje suštine krivičnog prava i forme preko koje se ono izražava. Prije svega, krivično pravo je zakonsko pravo, što znači da se samo zakonom, ne i drugim normativnim aktima, mogu regulisati odredbe krivičnog prava. Zakonsko regulisanje krivičnog prava pretpostavlja sistem povezanih i usklañenih propisa koji se nazivaju krivičnopravni propisi. Iz navedene definicije dalje proizilazi da je osnovna sadržina krivičnog prava odreñivanje uslova za izricanje kazni i drugih krivičnih sankcija. Ti uslovi odnose se na utvrñivanje koja se društveno opasna ponašanja čovjeka smatraju krivičnim djelima, zatim koja se lica smatraju krivičnoodgovornim i najzad, koje se sankcije, po vrsti i mjeri mogu izreći učiniocima. Prema tome, predmet regulisanja krivičnog prava jesu tri osnovna pitanja: krivično djelo, krivična odgovornost i krivična sankcija. Najzad, kao bitan elemenat krivičnog djela jeste njegova zaštitna funkcija. Krivično pravo zaštićuje društveno-ekonomsko ureñenje odreñene države i izraz je društvenih odnosa koji postoje u odreñenoj državi. Ono je tjesno povezano sa društvenim i ekonomskim osnovama države, podrazumjevajući ovdje i zaštitu sloboda i prava

4

čovjeka i grañanina, politički sistem i pravni poredak. Doslijedno tome, iako u savremenom svijetu postoje danas mnogi zajednički principi krivičnog prava, ono nije univerzalno i jednako u svim državama. Ono ne može biti jednako s obzirom na razlike u društvenim odnosima, koje postoje u pojedinim zemljama i koje se nužno reflektuju na pravni sistem tih zemalja pa i na krivično pravo kao dio tog sistema. Od navedena tri osnovna elementa na osnovu kojih se odreñuje pojam krivičnog prava, prvi (donošenje krivičnopravnih propisa u formi zakona) jeste formalnog, dok su druga dva (sadržina i zaštitna funkcija) materijalnog karaktera. Jedinstvo ovih elemenata čini tzv. materijalno-formalni pojam krivičnog prava.

Krivično pravo Crne Gore

Saglasno opštoj definiciji krivičnog prava krivično pravo Crne Gore se može definisati kao sistem zakonskih odredaba kojima se, u cilju zaštite osnovnih sloboda i prava čovjeka i grañanina i nezavisnosti i bezbjednosti Crne Gore i njenog ustavom utvrñenog poretka, odreñuju uslovi za primjenu kazne i drugih krivičnih sankcija prema učiniocima krivičnih djela. Prema tome, kao i u drugim državama naše krivično pravo predstavlja sistem zakonskih odredaba tj. odredaba koje su sadržane samo u zakonima, a ne i u nekim drugim opštim ili pojedinačnim pravnim aktima. Ove zakonske odredbe, kao što je to slučaj i u drugim zemljama, utvrñuju uslove za primjenu kazne i drugih krivičnih sankcija prema učiniocima krivičnih djela. Ono što odvaja naše pravo od prava drugih zemalja to je njegova zaštitna funkcija. Krivično pravo Crne Gore zaštićuje ustavno ureñenje Crne Gore, utvrñeno u Ustavu Crne Gore, slobode i prava čovjeka i grañanina utvrñena Ustavom i drugim propisima Crne Gore. Krivično pravo treba da obezbjedi zaštitu osnovnih vrijednosti našeg društva. Neke od tih društvenih vrijednosti danas su opštepriznate i predmet su zaštite u krivičnom pravu svih zemalja. To su npr. život, tjelesni integritet, slobode čovjeka, njegova ostala osnovna prava, zaštita društvenog poretka, odbrana zemlje i dr. Krivično pravo kao

5

izraz društvenog ureñenja Crne Gore obuhvata i zaštitu Ustavom utvrñenog ureñenja kao suverene i nezavisne države Crne Gore. Iz dosadašnjeg izlaganja može se zaključiti da se naše krivično pravo razlikuje od krivičnog prava drugih zemalja po predmetu zaštite (posebne vrijednosti koje se štite krivičnim pravom). To meñutim ne znači da izmeñu našeg krivičnog prava i krivičnog prava drugih država nema dodirnih tačaka. Naprotiv, krivično pravo u savremenim državama ima niz zajedničkih principa i karakteristika. Već sama činjenica da su osnovna prava čovjeka i grañanina danas u svijetu krivičnopravno zaštićena, dovodi do zaključka da krivično pravo u svim zemljama zaštićuje velikim djelom iste vrijednosti. U cijelom svijetu su danas obuhvaćene krivičnopravnom zaštitom vrijednosti koje se mogu smatrati zajedničkim društvenim vrijednostima. Ne postoji krivično zakonodavstvo koje ne predviña kažnjavanje za krivična djela protiv života i tijela, njegovih osnovnih sloboda i prava, njegove časti, ugleda i dostojanstva, zdravlja ljudi, imovine, pravosuña, javnog reda i pravnog saobraćaja, službene dužnosti. Manji dio inkriminacija u pojedinim zakonodavstvima je različit i odnosi se najvećim djelom na krivična djela upravljena protiv privrede, radnih odnosa, oružanih snaga. Razvitak nauke krivičnog prava takoñe je doveo do relativnog ujednačavanja uslova za primjenu kazni i drugih krivičnih sankcija. Načela zakonitosti, subjektivne odgovornosti, individualizacije kazne, primjene jednakih pravila o prostornom važenju krivičnih zakona i druga fundamentalna načela utvrñena u nauci, postala su tekovima čovječanstva i prihvaćena su, sa manje ili više dosljednosti, u krivičnom zakonodavstvu svih zemalja.

Svi pravni propisi na odreñen način štite društvene odnose u odreñenoj društvenoj zajednici. Najčešće se pravnim propisima regulišu odnosi u raznim oblastima društvenog života, odreñuju se, dakle, kako grañani jedne zemlje treba da se ponašaju, koja im prava pripadaju i pod kojim uslovima, kakve su njihove dužnosti itd. Krivično pravo je specifično po tome što ono ne reguliše društvene odnose neposredno. Krivičnopravni propisi ne sadrže pravila kako treba da se ljudi ponašaju u društvu, niti odreñuje njihova prava i obaveze. Zaštita društvenih odnosa putem krivičnog prava odreñuje

6

se isključivo propisivanjem krivičnih sankcija prema licima koja ne poštuju odreñena društvena pravila. Neka od tih pravila odreñena su posebnim propisima, što je rijeñi slučaj, a neka pravila proizilaze iz samih normi krivičnog prava, što je češći slučaj. U manjem broju slučajeva pojedini propisi (npr. zdravstveni) odreñuju kako treba postupiti (npr. u slučaju epidemije neke zarazne bolesti), a krivično pravo odreñuje sankciju ako se ne postupa onako kako je propisima odreñeno. U daleko većem broju slučajeva ne postoje propisi kako treba postupati, već to proizilazi iz krivičnopravnih propisa. Tako npr. ne postoje posebni propisi o zabrani izvršenja ubistva, tjelesne povrede, krañe, razbojništva ili drugih zabranjenih ponašanja, već te zabrane proizilaze iz propisa krivičnog prava koji, odreñujući krivične sankcije za odreñena nedozvoljena ponašanja, sadrže u isto vrijeme i zabrane takvih ponašanja. Sredstva krivičnopravne zaštite su krivične sankcije. To su mjere koje društvo prinudno primjenjuje prema učiniocu krivičnog djela i koje se sastoje najčešće u oduzimanju ili ograničavanju prava koje su svakome, pa i učiniocu krivičnog djela, priznata na osnovu opštih ustavnih i drugih pravnih normi. Izvršenjem krivičnih sankcija učiniocu krivičnog djela može biti oduzeto ili ograničeno pravo na slobodu, na imovinu. Osnovna krivična sankcija je kazna, a ostale sankcije su mjere upozorenja (uslovna osuda i sudska opomena), mjere bezbjednosti i vaspitne mjere.

7

ULOGA KRIVIČNOG PRAVA U SUZBIJANJU KRIMINALITETA

Istorijski razvitak društva pokazuje da su na svim stepenima društvenog razvitka pojedinci kršili pravila društvenog života. Ta kršenja bila su različita i odnosila su se na različite oblasti. Izmeñu ostalih povreda postoje i takve koje predstavljaju posebnu društvenu opasnost zbog koje društvo reaguje krivičnih sankcijama. Vršenje društvenoopasnih djela za koje je predviñena krivična sankcija naziva se kriminalitet. Broj krivičnih djela i njihovi oblici mijenjali su se tokom istorijskog razvitka, ali kriminalitet kao društvena pojava ostao je konstantni pratilac društvenog razvoja. Kriminalitet je postojao u robovlasničkoj, feudalnoj i kapitalističkoj državi, a fenomen kriminaliteta bio je prisutan i u državama sa socijalističkim društvenim ureñenjem. Svaka organizovana društvena zajednica, smatrajući kriminalitet kao štetnu društvenu pojavu, preduzimala je razne mjere za suzbijanje ove pojave. Te mjere bile su u istorijskom razvitku različite, ali u osnovi svodile su se na dvije osnovne grupe-preventivne i represivne. Preventivne mjere su usmjerene ka uklanjanju uzroka kriminaliteta, dok se represivne mjere primjenjuju prema učiniocu pošto je već izvršio krivično djelo. Razlika u pogledu primjene preventivnih i represivnih mjera uvijek je prisutna, a postoji i u savremenom svijetu. U početku je prevladavala koncepcija da se u najvećoj mjeri kažnjavanjem može suzbiti kriminalitet i zbog toga se malo pažnje pridavalo preventivnim mjerama. Kasniji razvitak pokazuje da preventivne mjere postaju sve značajnije i njihova primjena je sve češća. Ipak, uporedo sa primjenom preventivnih mjera, represivne mjere, a posebno kažnjavanje krivaca, bile su i ostale nužne za suzbijanje kriminaliteta. Preventivne mjere mogu biti opšteg karaktera i mogu se sastojati u različitim društvenim akcijama upravljenim protiv svih oblika kriminaliteta, a mogu biti posebne mjere usmjerene na suzbijanje odreñenih oblika kriminaliteta. U prve spadaju npr.: obavezno školovanje, organizovanje društvenog života; meñu posebne mjere spada npr.: liječenje alkoholičara, duševnih bolesnika i td. Može se

8

govoriti i o pojedinačnim preventivnim mjerama koje se primjenjuju u odreñenom konkretnom slučaju, npr.: izdvajanje maloljetnika iz sredine koja na njega štetno utiče. Osnovne represivne mjere su krivične sankcije, na prvom mjestu kazna. Osim krivičnih sankcija represivne su i sve druge mjere kojima se oduzimaju ili ograničavaju slobode i prava čovjeka. Podjela na preventivne i represivne mjere je relativnog značaja, jer i preventivne mjere mogu sadržavati elemente represije-prinude, kao što i represivne mjere po pravilu imaju za svrhu prevenciju.

VAŽENJE KRIVIČNOG ZAKONODAVSTVA

VREMENSKO VAŽENJE KRIVIČNOG ZAKONODAVSTVA CRNE GORE

Pod vremenskim važenjem krivičnog zakona podrazumjeva se važenje krivičnog zakona bez obzira na vrijeme izvršenja krivičnog djela. Na učinioca krivičnog djela primjenjuje se zakon koji je važio u vrijeme izvršenja djela (član 133. KZ). S tim u vezi postavlja se pitanje, u kom vremenu je na snazi krivični zakon tj. kad krivični zakon stupa na snagu i kad prestaje njegovo važenje. Krivični zakon stupa na snagu onog dana koji je odreñen u zakonskim propisima a ukoliko to nije odreñeno onda osmog dana po objavljivanju zakona u Službenom listu. Zakonski propis o stupanju na snagu krivičnog zakona može da bude sastavni dio samog zakona kojim se odreñuju pojedina krivična djela i kazne, ali stupanje na snagu krivičnog zakona može da bude odreñeno i posebnim zakonom. Na poslednji način redovno se postupa pri stavljanju na snagu krivičnih zakonika, jer se u tim slučajevima jednim većim brojem zakonskih propisa povremenog karaktera mora regulisati niz pitanja u vezi sa prestankom važnosti ranijeg krivičnog zakonika i otpočinjanja važnosti novog krivičnog zakonika. Krivični zakon prestaje da važi:

9

1. Na osnovu zakonskog propisa koji odreñuje dan prestanka njegove važnosti. Prestanak važnosti može da bude odreñen već pri donošenju zakona ili naknadnim zakonskim propisom, koji može izričito da stavi van snage odreñeni krivični zakon ili da generalnom klauzulom stavi van snage sve propise koji su u suprotnosti sa odredbama novog zakona. 2. Samim stupanjem na snagu krivičnog zakona, koji na drugi način reguliše istu materiju, koju je regulisao i raniji zakon. U tom slučaju raniji zakon prećutno prestaje da važi, primjenom načela da kasniji zakon derogira raniji zakon. Pitanje vremenskog važenja krivičnog zakona proširuje se i na problem povratnog-retroaktivnog važenja krivičnog zakona, naime, na pitanje da li se u izvjesnim slučajevima i pod odreñenim uslovima Krivični zakonik može da primjeni i na djela koja su izvršena prije njegovog stupanja na snagu. Dosljedna primjena načela zakonitosti isključuje povratno djelovanje krivičnog zakona, tako da se jedan krivični zakon ne može primjenjivati na učinioca za djelo koje je učinio prije stupanja na snagu ovog zakona. U pogledu ovog načela o isključenju povratnog važenja krivičnog zakona postoji samo jedan izuzetak specijalne prirode, a to je-da se novi krivični zakon ima primjeniti i za djelo izvršeno prije njegovog stupanja na snagu ako je on blaži za učinioca (član 133. stav 3.) Prema tome, krivični zakon ima samo izuzetno retroaktivnu snagu, i to ako je blaži za učinioca. U vezi sa tim postavljaju se pitanja načelne prirode: kako se vrši uporeñenje krivičnih zakona i po kome se kriterijumu utvrñuje koji zakon je blaži, i da li dolaze u obzir kriivčni zakoni koji su bili na snazi u vremenu izmeñu izvršenja djela i momenta presuñivanja djela (tzv. meñuzakoni).

Primjena blažeg zakona Utvrñivanje koji je zakon stroži, a koji blaži, vrši se u odnosu na učinioca i konkretno djelo koje se stavlja na teret. Za utvrñivanje blažeg zakona mogu se postaviti sljedeća pravila:

10

- blaži je onaj zakon koji učinjeno djelo ne predviña kao krivično djelo;

- ako oba zakona predviñaju učinjeno djelo kao krivično djelo, zakon koji isključuje krivicu dotičnog učinioca krivičnog djela;

- ako bi po oba zakona postojalo krivično djelo, blaži je onaj zakon koji isključuje kažnjivost. Irelevantno je da li je isključenje odgovornosti ili kažnjivosti zasnovano na čisto materijalno-pravnom osnovu ili na mješovitom materijalno-procesnom pravnom osnovu;

- ukoliko i kažnjivost učinioca postoji po oba zakona, blaži je onaj zakon koji za konkretan slučaj predviña osloboñenje od kazne;

- ako se ni po jednom zakonu učinilac ne oslobaña od kazne, tada se smatra blažim onaj zakon po kome se učiniocu izriče blaža kazna. Blaža je uvijek ona kazna koja je blaža po vrsti. Koja će se vrsta kazne primjeniti ne zavisi samo od previñene kazne za to djelo, već od mogućnosti, uslova i načina ublažavanja one kazne koja je predviñena u zakonu za to djelo. - ukoliko bi se na učinioca imala da primjeni po oba zakona ista glavna kazna-po vrsti i mjeri, tada je blaži onaj zakon koji ne predviña primjenu sporednih kazni. Ako oba zakona predviñaju izricanje različitih sporednih kazni u konkretnom slučaju, tada sud utvrñuje po slobodnoj ocjeni koje su sporedne kazne blaže, a prema tome i koji je zakon blaži.

Za mjere bezbjednosti i za vaspitne mjere važi isti princip o retroaktivnom važenju novog krivičnog zakona kao i za kaznu. Blaži zakon se primjenjuje sve do donošenja pravosnažne presude. Na pravosnažno presuñene predmete, pa makar izvršenje kazne bilo još u toku, izmjena krivičnog zakona nema uticaja, čak ni ako novi zakon ukida inkriminaciju.

PROSTORNO VAŽENJE KRIVIČNOG ZAKONODAVSTVA Pod prostornim važenjem krivičnog zakonodavstva podrazmjevamo važenje Krivičnog zakonika Crne Gore, krivičnopravnih odredaba s obzirom na to da li je krivično djelo učinjeno u Crnoj Gori ili u inostranstvu. Odreñivanje uslova pod kojima će se zakonodavstvo jedne zemlje primjenjivati i na djela učinjena van te zemlje,

11

uvažavajući i pripadnost državljanstvu učinioca krivičnog djela, kao i činjenicu čiji je državljanin oštećeno lice, odnosno, koja je država oštećena, spada u oblast meñunarodnog krivičnog prava. Za odreñivanje prostornog važenja krivičnog zakona od značaja su tri elementa i to: 1.državna teritorija na kojoj je krivično djelo učinjeno; 2. državljanska pripadnost učinioca krivičnog djela, i 3. na čiju štetu je izvršeno krivično djelo (čijeg državljanina, čije države). Sobzirom na ove elemente u teoriji su izgrañena četiri principa, na osnovu kojih se odreñuje prostorno važenje krivičnog zakona jedne države. To su teritorijalni, personalni, realni i univerzalni. Po teritorijalnom principu, krivični zakon jedne države primjenjuje se na učinioce onih djela koja su izvršena na teritoriji te države, bez obzira da li je učinilac djela grañanin (državljanin) te države ili stranac (državljanin druge države ili lice bez državljanstva). Po personalnom (nacionalnom) principu krivični zakon jedne države primjenjuje se samo na njene grañane-državljane kao učinioce djela, bez obzira da li je djelo učinjeno u zemlji ili u inostranstvu. Po realnom principu, krivični zakon jedne države primjenjuje se na sve učinioce (grañane te zemlje i strance) takvih djela kojima se ugrožavaju ili povrjeñuju pravna dobra te države ili njenih grañana, bez obzira da li se ta pravna dobra nalaze u zemlji ili u inostranstvu. Po univerzalnom principu, krivični zakon jedne države primjenjuje se na sve učinioce koji se zateknu na njenoj teritoriji, bez obzira gdje je djelo učinjeno (u zemlji ili inostranstvu), bez obzira da li je učinilac djela njen državljanin ili stranac i bez obzira kojoj državi, odnosno čijem državljaninu pripada pravno dobro koje je ugroženo ili povrijeñeno učinjenim djelovanjem. U Krivičnom zakoniku Crne Gore kao osnovno pravilo prihvata se, da se krivično zakonodavstvo Crne Gore primjenjuje na svakoga ko na njenoj teritoriji izvrši krivično djelo ali predviña mogućnost da se ono primjenjuje u odreñenim slučajevima i pod odreñenim uslovima i na učinioca koji krivično djelo učini u inostranstvu.

12

KRIVIČNO DJELO

POJAM KRIVIČNOG DJELA

1. Krivično djelo sa kriminološkog i pravnog stanovišta

Problematika koja se pojavljuje u vezi sa krivičnim djelom spada u red osnovnih pitanja nauke krivičnog prava, a jedno od prvih pitanja koje treba riješiti jeste odreñivanje opšteg pojma krivičnog djela. Pri odreñivanju ovog pojma može se poći od raznih polaznih tačaka. Krivično djelo možemo prije svega, posmatrati kao pojavu u društvu. Još u pretklasnom društvu pojedinci su vršili djela koja su bila protivna interesima zajednica i zajednica je protiv takvih djelatnosti pojedinaca reagovala represivnim mjerama. Poslije diobe društva na klase pojedinci su vršili djela koja su nekad bila protivna interesima cijele zajednice, a nekad samo interesima vladajuće klase, tako da je vladajuća klasa reagovala represivnim mjerama ne samo zbog onih djela koja su predstavljala opasnost isključivo za vladajuću klasu. Pojava opasnih djela za društvo, odnosno, za odreñenu klasu, ponavlja se sve do današnjih dana, i to bez obzira o kakvom se državnom ili društvenom ureñenju radi. Krivično djelo može se dalje posmatrati sa gledišta kaznene politike odreñene društvene zajednice. U tom smislu pojam krivičnog djela odreñuje se prema političkim razlozima zbog kojih se jedna djelatnost čovjeka smatra opasnom za odreñeno društvo. Krivično djelo može se posmatrati sa gledišta uzroka koji dovode do ove pojave. U tom pravcu poznata su gledišta pojedinih kriminoloških škola. Odreñivanjem pojma krivičnog djela na osnovu izvjesnih shvatanja bavi se posebna nauka-kriminologija. Krivično pravo, meñutim, ima zadatak da odredi pojam krivičnog djela s obzirom na pravne elemente sadržane u svakom krivičnom djelu. Odrediti pojam krivičnog djela sa krivičnopravnog gledišta znači, odrediti elemente koji su zajednički za sva krivična djela. Ove elemente nazivamo osnovnim elementima krivičnog djela, za razliku od posebnih elemenata koji se pojavljuju kod pojedinih krivičnih djela.

13

Zbog raznorodnosti krivičnih djela osnovni elementi moraju se postaviti uopšteno, tako da se posebni elementi prema osnovnim pojavljuju kao njihova konkretizacija, a djelimično i kao njihova dopuna. Pri odreñivanju pojma krivičnog djela razni autori polazili su sa različitih stanovišta i zbog toga se može u literaturi zapaziti raznolikost u odreñivanju ovog pojma. Izostavljajući neka posebna mišljenja, odnosno, posebne polazne tačke sa kojih su pojedini autori polazili, pojam krivičnog djela se uglavnom posmatrao sa dva stanovišta-sa stanovišta forme krivičnog djela i sa stanovišta njegove sadržine. Otuda se i u teoriji jasno razlikuju dva pojma krivičnog djela: formalni i materijalni pojam.

Normativno i realističko shvatanje krivičnog djela

U vezi sa odreñivanjem formalnog pojma krivičnog djela postavlja se pitanje, da li se krivično djelo ima smatrati isključivo kao pravni pojam ili prvenstveno kao pojava u spoljnom svijetu. S obzirom na rješenje ovog pitanja razlikujemo normativni i realistički pojam krivičnog djela. Normativno shvaćen pojam krivičnog djela označava krivično djelo prije svega kao povredu norme (ili kao povredu kaznenog zakona). Realistički pojam krivičnog djela zasniva se na shvatanju da krivično djelo nije isključivo pravni pojam, već prije svega pojava u spoljnom svijetu.

Objektivno-subjektivni i objektivni pojam krivičnog djela Pri odreñivanju formalnog i to realističkog pojma krivičnog djela, dalje se postavlja pitanje, da li u ovaj pojam, kao jedan od njegovih elemenata treba unijeti i vinost, tj. da li se krivično djelo ima smatrati samo kao radnja i posljedica, ili kao vino djelo. Drugim riječima, postavlja se pitanje, da li kriivčno djelo treba shvatiti isključivo objektivno ili objektivno-subjektivno, unošenjem u njegov pojam i vinost. Po jednom shvatanju krivično djelo je objektivno-subjektivne koncepcije, koja pored radnje i posljedice obuhvata i vinost odnosno psihički odnos učinioca prema djelu.

14

Nasuprot ovakvom shvatanju postoje mišljenja da vinost nije elemenat krivičnog djela, tako da u njegov pojam ne ulaze subjektivni, već samo objektivni elementi.

Materijalni pojam krivičnog djela U našoj teoriji preovladava shvatanje da objektivne i subjektivne elemente treba posmatrati kao jednu cjelinu. Iz toga slijedi, da pored objektivnih elemenata treba i vinost smatrati kao element krivičnog djela. Drugim riječima, krivično djelo shvata se objektivno-subjektivno. Uzimajući u obzir navedene elemente, dolazi se do zaključka da je krivično djelo ono djelo čovjeka koje je opasno za odreñeno društvo, koje je protivpravno, koje je odreñeno u zakonu kao krivično djelo i koje je učinjeno sa vinošću.

OPŠTI ELEMENTI U POJMU KRIVIČNOG DJELA

Koji će se elementi smatrati opštim, zajedničkim za sva krivična djela zavisi od toga da li se djelo shvata u čisto objektivnom ili u objektivno-subjektivnom smislu. Uzeto u objektivnom značenju, krivično djelo ima sljedeće elemente: djelo čovjeka; protivpravnost djela; odreñenost djela u zakonu. Meñutim, definicija krivičnog djela u Krivičnom zakoniku zasniva se na objektivno-subjektivnom pojmu i po njoj to je „djelo koje je zakonom odreñeno kao krivično djelo, koje je protivpravno i koje je skrivljeno“. Kao opšti element pojavljuje se i krivica.

DJELO ČOVJEKA Krivično djelo je odreñena pojava u društvu. Meñutim, ta pojava ne nastaje spontano ili dejstvom prirodnih sila, već je rezultat djelovanja čovjeka koje je imalo za posljedicu izazivanje neke nove pojave u spoljnom svijetu ili promjenu koja je izazvana u stanju koje je prethodilo djelovanju čovjeka. Kao odreñeno ponašanje čovjeka (činjenje ili nečinjenje), krivično djelo se manifestvuje na različite načine, s obzirom na prirodu preduzete radnje i nastalu posljedicu, vrijeme kada je radnja preduzeta i sredstvo kojim je izvršena,

15

odreñena svojstva učinioca i dr., što sve ulazi u pojam pojedinih krivičnih djela. Meñutim, kao opšti elemenat u pojmu krivičnog djela, djelo čovjeka se manifestuje, prije svega, kroz tri osnovne komponente: radnju, posljedicu i uzročni odnos izmeñu radnje i posljedice.

Radnja krivičnog djela

Radnja je osnovni elemenat u pojmu društveno opasnog djela. Radnjom se krivično djelo izvršuje, odnosno radnjom se učestvuje u krivičnom djelu kao saizvršilac, podstrekač, pomagač, ili organizator zločinačkog udruženja. Radnja se manifestuje kao odreñeno ponašanje čovjeka u spoljnom svijetu. Prema tome, odluke ili namjere da se učini krivično djelo kao i ostali psihički procesi, unutrašnji akti, ne predstavljaju radnju u krivičnopravnom smislu sve dok nijesu prešli u ostvarenje, dok se nijesu odrazili u spoljnom svijetu. U objektivno-subjektivnom shvatanju krivičnog djela radnja je samo ona djelatnost koja se hoće, dakle voljna djelatnost učinioca. Po objektivnom shvatanju pod radnjom se podrazumjeva tjelesni pokret, odnosno propuštanje tjelesnog pokreta, kojim je prouzrokovana posljedica krivičnog djela, pri čemu nije od značaja da li se to dogañalo sa voljom čovjeka ili bez nje. Finalističko ili ciljno shvatanje radnje. U novije vrijeme, pored naprijed navedenih shvatanja radnje, ističe se finalističko shvatanje radnje. Prema ovom shvatanju za krivično pravo je od značaja samo „ciljna“ radnja; takva djelatnost koja je preduzeta u cilju ostvarenja zabranjene, krivičnopravne relevantne posljedice. Dakle, po ovoj teoriji za postojanje radnje se zahtjeva da je učinilac htjeo da preduzetom djelatnošću postigne zabranjenu posljedicu. Tako se u pojam radnje unose elementi vinosti, elementi umišljaja.

Činjenje i nečinjenje (propuštanje) kao dva opšta načina izvršenja krivičnog djela

Radnja u krivičnopravnom smislu je činjenje ili nečinjenje-propuštanje. Činjenje je voljni tjelesni pokret (npr. otvaranje tuñeg pisma kod krivičnog djela povrede tajnosti pisma). Ovako izvršena

16

krivična djela nazivaju se krivičnim djelima činjenja ili komisivnim deliktima (delicta commissiva). Nečinjenje je voljno propuštanje da se izvrši tjelesni pokret. Nečinjenjem se, prije svega izvršuju ona krivična djela kod kojih je radnja izvršenja negativno odreñena, naime, kao neizvršenje odreñene dužnosti, bez obzira da li je ta dužnost odreñena u nekom drugom zakonu, odnosno propisu, ili je izvršenje te dužnosti ustanovljeno samim krivičnim zakonom. Ovako izvršena krivična djela nazivaju se krivičnim djelima nečinjenja ili omisivnim deliktima (delicta omisiva)

Oblici radnje u odnosu na krivično djelo

Radnja izvršenja Radnja u krivičnopravnom smislu (činjenje i nečinjenje), posmatrana u odnosu na krivično djelo može biti radnja izvršenja, radnja podstrekavanja i radnja pomaganja, a ako krivično djelo izvršavaju dva ili više lica, tada postoje radnje saizvršenja. Radnja izvršenja je ona djelatnost kojom se izvršava krivično djelo, koja je označena u opisu krivičnog djela kao radnja izvršenja. Odreñujući radnju izvršenja krivični zakonik postupa na različite načine. Ona može biti odreñena odvojeno od posljedice (tzv. djelatnosne radnje) ili su radnja i posljedica zajedno obuhvaćeni (tzv. posljedične radnje). Radnja izvršenja se najčešće odreñuje jednim izrazom, i to obično glagolskim oblikom (kod krañe-oduzme; kod utaje-prisvoji; kod prinude-prinudi itd.) Kod nekih krivičnih djela radnja izvršenja se sastoji od dvije djelatnosti, od kojih se jedna pojavljuje kao sredstvo za izvršenje druge (npr. kod razbojništva-primjena sile pri oduzimanju stvari), tako da obje radnje ulaze u pojam radnje izvršenja, pa otpočinjanje prethodne radnje već znači pokušaj krivičnog djela, a ne pripremnu radnju. Posljedičnim radnjama nazivaju se takve radnje izvršenja koje su definisane posljedicom, tako da u tim slučajevima radnju izvršenja predstavlja svaka ona radnja kojom je moguće ostvariti odnosno prouzrokovati navedenu posljedicu.

17

Posljedica krivičnog djela Postojanje društvenoopasnog djela pretpostavlja postojanje posljedice. Bez posljedice nema društvenoopasnog djela, pa prema tome ni krivičnog djela. U najširem smislu posljedica se može shvatiti kao proizvedeno novo stanje u spoljnjem svijetu ili kao promjena u postojećem stanju. Kod nekih krivičnih djela posljedica se može čulima zapaziti, uočiti, no ta okolnost nije bitni sastojak posljedice, pošto se posljedica može ispoljiti i kao subjektivni doživljaj (npr. osjećaj uvrijeñenosti pri nanošenju uvrede) ili kao povreda, odnosno ugrožavanje nematerijalnih vrijednosti kao zaštićenih objekata krivičnog djela (npr. kod nekih krivičnih djela protiv ustavnog ureñenja i bezbjednosti Crne Gore). Posljedica uvijek pogaña izvjesnog subjekta koji se u krivičnom pravu naziva pasivni subjekt. Kod nekih krivičnih djela kao posljedica označena je odreñena povreda nekog dobra ili vrijednosti a kod nekih krivičnih djela, kao posljedica odreñeno je ugrožavanje, odnosno, prouzrokovanje opasnosti za neko društveno ili individualno dobro ili vrijednost. (krivična djela povrede i krivična djela ugrožavanja). Delikte ugrožavanja razlikujemo na delikte sa konkretnom opasnošću i delikte sa apstraktnom opasnošću. Konkretnu opasnost za zaštićeni objekt krivičnog djela predstavlja opasnost koja je izvršenjem radnje nastupila, naime, neko ili nešto je dovedeno u opasnost, ali iz nekih razloga nije došlo do povrede. Apstraktnom opasnošću smatra se opasnost koja je mogla da nastupi usljed preduzete radnje, ali u konkretnom slučaju neposredna opasnost nije nastupila. Konkretna opasnost kao posljedica mora biti odreñena u biću krivičnog djela.

Uzročnost

Izmeñu radnje i posljedice mora postojati i jedan odreñeni odnos koji se ogleda u tome što usljed odreñene radnje nastupa odreñena posljedica. Ovakav odnos naziva se uzročnom vezom, a radnju koja je proizvela posljedicu nazivamo uzrokom. Pitanje uzročnosti od interesa je za krivično pravo, jer treba da dậ odgovor kad će se smatrati da je jedna radnja proizvela odreñenu

18

posljedicu. Zbog toga se ovim pitanjima bavila nauka krivičnog prava i pokušala da postavi odreñena pravila za utvrñivanje uzročnosti, koja će imati praktičnu primjenu pri rješavanju konkretnih slučajeva. U praksi, najčešći su slučajevi da je ljudska radnja neposredni uslov nastupjele zabranjene posljedice i u tom slučaju je, uzročna veza nesumnjiva. Problem nastaje u onim, istina rijeñim slučajevima, kada se izmeñu ljudske radnje i zabranjene posljedice interpolira jedan ili više drugih dogañaja kao uslov nastupjele posljedice. Taj problem u nauci krivičnog prava poznat je pod imenom prekid uzročne veze.

PROTIVPRAVNOST DJELA

Protivpravnost kao opšti elemenat krivičnog djela, jeste protivnost ma kojoj normi sadržanoj u pravnim propisima odreñene države. Protivpavnost postoji ako je djelo protivno normi koja zabranjuje izvjesno ponašanje ili koja nareñuje odreñeno ponašanje. Pojam protivpravnosti ne treba vezivati za norme izvan onih koje su pravno regulisane, a s druge strane, protivnost svakoj normi sadržanoj u bilo kom pravnom propisu, a ne samo u krivičnopravnom, ima se smatrati kao protivpravnost. Iz navedenog proizilazi da se protivpravnost shvata isključivo u formalnom smislu.

ODREĐENOST KRIVIČNOG DJELA U ZAKONU

Opšti elemenat svakog krivičnog djela jeste njegova odreñenost u zakonu. Društveno opasno i protivpravno djelo, da bi bilo krivično djelo, mora biti u zakonu odreñeno kao krivično djelo. Odreñenost djela u zakonu razgraničava djelo od drugih vrsta neprava. Iz toga slijedi da je odreñenost djela u zakonu element koji djelu daje karakter krivičnog djela i zbog toga se on ima i smatrati kao samostalan opšti elemenat pojma krivičnog djela. Odreñenost krivičnog djela u zakonu naziva se često formalni ili zakonski elemenat krivičnog djela. Zakon odreñuje pojedina krivična djela (npr. kraña, falisifikovanje isprava i dr) na osnovu okolnosti koje su karakteristične i bitne za to djelo. Ove okolnosti nazivamo bitnim obilježjima ili elementima bića odreñenog krivičnog djela. Skup svih bitnih obilježja (elemenata)

19

jednog krivičnog djela nazivamo bićem krivičnog djela (npr. biće krivičnog djela krañe). Unošenje odreñenosti djela u zakonu kao opšteg elementa krivičnog djela ima dvostruki značaj. U prvom redu to znači prihvatanje principa legaliteta u krivičnom pravu koji se redovno izražava formulom nullum crimen nulla poene sine lege. Ovaj princip prihvaćen je u Krivičnom zakoniku. Ovaj princip je i jedno od osnovnih prava grañana, prava da ne budu podvrgnuti samovolji državnih organa koji izriču kazne. U tome leži politički značaj ovog principa.

SKRIVLJENOST DJELA-KRIVICA

Krivični zakonik Crne Gore prihvatio je objektivno-subjektivni pojam i ono što se u ranijem jugoslovenskom krivičnom zakonodavstvu definisalo kao vinost unijeto je u opšti pojam krivičnog djela pod nazivom „skivljenost“. Prema članu 5. Zakonika krivično djelo je ono djelo koje je zakonom odreñeno kao krivično djelo, koje je protivpravno i koje je skrivljeno. Pojam krivice odreñen je u članu 13. Zakonika, po kome za krivično djelo „kriv je učinilac koji je uračunljiv i koji je postupao sa umišljajem, a za krivično djelo učinjeno iz nehata, samo kad to zakon izričito odreñuje“. Iz navedene odredbe proizilazi da krivica kao opšti elemenat krivičnog djela obuhvata dvije komponente: uračunljivost i umišljaj odnosno izuzetno i nehat.

Uračunljivost-neuračunljivost Bez uračunljivosti nema krivičnog djela. U tom smislu, uračunljivost se može, u najopštijem smislu, smatrati jednim od uslova krivične odgovornosti. Za krivicu relevantno je psihičko stanje učinioca u vrijeme izvršenja krivičnog djela. Bitno je da li je učinilac u to vrijeme bio uračunljiv. Uračunljivost se uvijek utvrñuje u odnosu na izvršeno krivično djelo. To posebno važi za psihološku osnovu neuračunljivosti-mogućnost rasuñivanja ili odlučivanja. Zaključak o uračunljivosti donosi samo sud.

U krivičnom postupku se ne utvrñuje postojanje uračunljivosti, već postojanje neuračunljivosti.

20

Pojam neuračunljivosti

Neuračunljivost je takvo psihičko stanje čovjeka koje je suprotno uračunljivosti. Dakle, riječ je o licima kod kojih je u vrijeme izvršenja krivičnog djela postojao neki oblik duševne poremećenosti. Pojam neuračunljivosti odreñen je u članu 14. Krivičnog Zakonika, po kome „nije uračunljiv učinilac koji u vrijeme izvršenja protivpravnog djela odreñenog u zakonu kao krivično djelo nije mogao da shvati značaj svog djela ili nije mogao da upravlja svojim postupcima usljed duševne bolesti, privremene duševne poremećenosti, zaostalog duševnog razvoja ili druge teže duševne poremećenosti“. Duševna poremećenost, kao biološki osnov neuračunljivosti može se sastojati u: duševnom oboljenju, privremenoj duševnoj poremećenosti, u zaostalom duševnom razvoju ili drugoj težoj duševnoj poremećenosti. Druga psihološka komponenta neuračunljivosti je nemogućnost shvatanja značaja svoga djela ili nemogućnost upravljanja svojim postupcima koja se javlja kao posljedica postojanja nekog od navedenih oblika duševne poremećenosti.

Utvrñivanje neuračunljivosti Iz odredaba Krivičnog Zakonika proizlazi da je neuračunljivost jedno abnormalno psihičko stanje ličnosti koje karakteriše postojanje nekog oblika duševne poremećenosti-biološka komponenta, usljed koga je nastupila nesposobnost za shvatanje značaja svog djela ili nesposobnost za upravljanje svojim postupcima-psihološka komponenta. Naše krivično zakonodavstvo prihvatilo je mješoviti bio-psihološki metod za utvrñivanje neuračunljivosti. Iz odredbe člana 14. Krivičnog Zakonika nesumnjivo proizilazi da su biološki i psihološki elementi neuračunljivosti postavljeni kumulativno, što znači da kod učinioca djela u vrijeme izvršenja djela mora postojati neki od oblika duševne poremećenosti-trajno ili privremeno duševno oboljenje, privremena duševna poremećenost ili zaostali duševni razvoj, i usljed toga, nesposobnost za shvatanje značaja djela ili o kumuliranju više oblika duševne poremećenosti sa oba oblika odsustva intelektualne i voluntarističke sposobnosti.

21

Neuračunljivost isključuje krivicu kao osnovni elemenat krivičnog djela, a time i samo krivično djelo. Meñutim, ona je osnov za primjenu mjera bezbjednosti medicinske prirode, o čemu će kasnije biti riječi.

BITNO SMANJENA URAČUNLJIVOST Krivično zakonodavstvo je dugo vremena poznavalo, sa aspekta krivične odgovornosti, dvije osnovne kategorije učinilaca-uračunljive, koji su uz postojanje vinosti bili krivično odgovorni i neuračunljive, koji su smatrani krivično odgovornim. Prema stavu 2. člana 14. Krivičnog Zakonika “učinilac krivičnog djela čija je sposobnost da shvati značaj svog djela ili sposobnost da upravlja svojim postupcima bila bitno smanjena usljed trajnog ili privremenog duševnog oboljenja, privremene duševne poremećenosti i zaostalog duševnog razvoja, može se blaže kazniti“. Dakle, bitno smanjena uračunljivost je stanje duševnog zdravlja izmeñu neuračunljivosti i uračunljivosti, s tim što je po svojoj sadržini bliže neuračunljivosti, a po dejstvu koje proizvodi u odnosu na krivičnu odgovornost bliže je uračunljivosti.

ODGOVORNOST PO PRAVILIMA ACTIONES LIBERAE IN CAUSA

Pod ovim nazivom poznata su pravila o krivičnoj odgovornosti lica koja su u vrijeme izvršenja krivičnog djela bila neuračunljiva. Neuračunljivost nastaje, po pravilu, usljed duševnih poremećaja koja su posljedica oboljenja mozga ili poremećaja psihičkih funkcija usljed spoljnih ili unutrašnjih povreda, usljed neke bolesti ili odreñenih stanja. Stanje neuračunljivosti može meñutim nastati i djelovanjem samog učinioca; moguće je da potencijalni učinilac krivičnog djela svojim aktivnostima izazove neki oblik privremene duševne poremećenosti, a time i stanje neuračunljivosti u vrijeme izvršenja krivičnog djela. Takve situacije najčešće mogu nastati upotrebom alkohola ili droga.

OBJEKT KRIVIČNOG DJELA Pojam objekta krivičnog djela

22

Objektom krivičnog djela smatra se ono dobro ili interes protiv kojeg je krivično djelo upravljeno. Pojam objekta krivičnog djela proizilazi iz zaštitne funkcije krivičnog prava, pa stoga objekt krivičnog djela je zaštitni objekt. U svim društvenim ureñenjima postoje izvjesne vrijednosti koje su krivičnopravno zaštićene-život, tjelesni integritet i dr., ali istovremeno u svakom društvenom ureñenju postoji čitav niz vrijednosti koje su nejednako zaštićene. Koje su vrijednosti i u kojoj mjeri zaštićene u jednoj državi, zavisi prije svega od niza okolnosti, u prvom redu od društvenih odnosa koji postoje u odreñenoj zajednici. Objekt krivičnopravne zaštite u našoj državi je u prvom redu čovjek i grañanin, njihova osnovna prava i slobode, nezavisnost i bezbjednost zemlje i ustavom utvrñeni poredak. Kao zaštitni objekt imaju se smatrati čovjek i grañanin, njihova društvena zajednica; svako krivično djelo upravljeno je ili protiv čovjeka i grañanina ili protiv države Crne Gore, odnosno, protiv društvenog ureñenja, njene nezavisnosti i bezbjednosti. Zaštitni objekat može biti opšti i grupni. Opšti zaštitni objekt jeste čovjek i grañanin i društvena zajednica uzeti u cjelini. Opšti objekat je zajednički za sva krivična djela; svako krivično djelo upravljeno je, direktno ili indirektno protiv ovih vrijednosti. Grupni zaštitni objekat jeste objekat pojedine grupe krivičnih djela.

Objekt radnje krivičnog djela Predmet na kome se radnja preduzima da bi zaštitni objekt bio povrijeñen ili ugrožen naziva se objekt radnje krivičnog djela. U ovom smislu shvaćen objekt se naziva i predmetom krivičnog djela ili napadnim objektom.

SUBJEKT KRIVIČNOG DJELA Pojam subjekta krivičnog djela

Subjektom ili učiniocem krivičnog djela smatra se lice koje je učinilo krivično djelo. Danas je u teoriji i zakonodavstvu opšteusvojeno mišljenje da subjekat krivičnog djela može biti samo čovjek. S obzirom na stadijume u izvršenju krivičnog djela subjekat može biti učinilac svršenog ili pokušanog krivičnog djela, a s obzirom na radnju

23

koju je preduzeo subjekat može biti izvršilac, odnosno saizvršilac krivičnog djela ili podstrekač, pomagač ili organizator zločinačkog udruženja. Izvršilac krivičnog djela je lice koje je preduzelo radnju izvršenja. Podstrekač je lice koje je izvršilo radnju podstrekavanja a pomagač je lice koje je izvršilo radnju pomaganja. Saizvršioci, podstrekači i pomagači jednim imenom nazivaju se saučesnici. Zajednički naziv i za izvršioca i za saučesnika je učinilac ili subjekt krivičnog djela. Kad se kao subjekt krivičnog djela pojavljuje izvršilac, kod najvećeg broja krivičnih djela to može biti svako lice; kod manjeg broja krivičnih djela izvršilac može biti samo lice koje ima posebno svojstvo (službeno lice, ljekar i sl.), ili posebnu okolnost (nalazi se u braku). Ova djela nazivaju se delicta propria.

Pravno lice kao subjekt krivičnog djela U nauci krivičnog prava postavlja se pitanje da li učinioci krivičnih djela mogu biti pravna lica. Mišljenja i zakonodavna rješenja su različita. Naše krivično zakonodavstvo dugo vremena nije poznavalo krivičnu odgovornost pravnih lica; ona su odgovarala za privredne prestupe i prekršaje. Tek u posljednje vrijeme konstituisan je i posebni oblik krivične odgovornosti pravnih lica. Crna Gora je 2006. godine donijela Zakon o odgovornosti pravnih lica za krivična djela, ( stupio na snagu 19.01.2007.g.), kojim je na kompletan način regulisala ovaj oblik krivične odgovornosti, krivična djela za koja odgovaraju i pravna lica, sankcije koje se mogu izreći, postupak u kojem se izriču i dr.

OPŠTI OSNOVI KOJI ISKLJUČUJU POSTOJANJE KRIVIČNOG DJELA

Za postojanje krivičnog djela potrebno je da postoji djelo čovjeka, da je ono protivpravno, odreñeno u zakonu kao krivično djelo i da je skrivljeno.

24

U kojim slučajevima ne postoji krivično djelo, iako su sadržana sva obilježja krivičnog djela, Krivični Zakonik posebno reguliše. Oni se odnose na društvene opasnosti djela, izvršenje krivičnog djela u nužnoj odbrani ili usljed izvršenja krivičnog djela u krajnjoj nuždi i dr. Zajedničko za sve ove slučajeve je to što formalno postoje sva zakonom odreñena obilježja nekog krivičnog djela, a krivično djelo ipak ne postoji. Ove slučajeve nazivamo opštim osnovima isključenja postojanja krivičnog djela. Opšti osnovi koji isključuju postojanje krivičnog djela su takve okolnosti usljed kojih ne postoji krivično djelo iako postoje sva zakonom odreñena obilježja odreñenog krivičnog djela. Ti osnovi su: nužna odrana, krajnja nužda, sila i prijetnja, stvarna zabluda i pravna zabluda. 1. NUŽNA ODBRANA- je ona odbrana koja je neophodno potrebna da učinilac od sebe ili drugoga odbije istovremeni protivpravni napad (član 10 stav 2. KZ). Kod svake nužne odbrane mora postojati napad i odbijanje napada. Svaki napad, meñutim, ne daje pravo na odbranu, niti se svako odbijanje napada smatra kao nužna odbrana. To znači da napad i odbijanje napada treba da ispunjavaju odreñene uslove da bi se moglo govoriti o nužnoj odbrani. Ako napadnuti preñe granicu odbrane koja je neophodno potrebna za odbijanje napada, onda postoji tzv. prekoračenje nužne odbrane. U tom slučaju učinilac odgovara za krivično djelo koje je učinio u prekoračenju neophodno potrebne odbrane, uz postojanje uslova krivične odgovornosti, kao i za svako drugo krivično djelo. 2. KRAJNJA NUŽDA- osnov koji isključuje postojanje krivičnog djela jeste krajnja nužda ili stanje nužde. Za razliku od nužne odbrane, institut krajnje nužde, ušao je kao poseban pravni institut tek u novija zakonodavstva. Zakonsko regulisanje izazvali su razni slučajevi u životu koji su zahtjevali da se odustane od kažnjavanja lica koje je dovedeno u takvo stanje da mora, da bi se spasilo jedno dobro kome prijeti opasnost, da povrijedi ili uništi dobro drugog lica. Prema Krivičnom Zakoniku (član 11 stav 1) djelo izvršeno u krajnjoj nuždi nije krivično djelo. Prema zakonskoj definiciji djelo je izvršeno u krajnjoj nuždi ako je učinjeno radi toga da se od sebe ili drugog otkloni istovremena ili neposredno predstojeća neskrivljena opasnost koja se na drugi način nije mogla otkloniti, a pri tom učinjeno zlo nije veće od zla koje je prijetilo (član 11 stav 2).

25

Moguće je da doñe do prekoračenja granica krajnje nužde; sud je ovlašćen da učinioca krivičnog djela u prekoračenju granice krajnje nužde i oslobodi od kazne, odnosno da mu kaznu ublaži van propisanih ograničenja, ako je prekoračenje učinjeno pod osobito olakšavajućim okolnostima. 3. SILA I PRIJETNJA- kao osnov isključenja krivičnog djela -Sila je upotreba snage prema nekom licu, koja je upravljena na to da ono izvrši odreñenu radnju (činjenje ili nečinjenje). Pri upotrebi sile upotrijebljena snaga može biti tjelesna ili mehanička, a prema članu 142. tačka 11. KZ, kao sila smatra se i primjena hipnoze ili omamljujućih sredstava, kada se to čini sa ciljem da se neko protiv svoje volje dovede u nesvjesno stanje ili onesposobi za otpor. Sila može biti proizvedena i dejstvom prirodnih sila (vis maior). Sila može biti apsolutna ili kompulzivna. Prijetnja je izjava nekog lica kojom stavlja drugom licu u izgled neko zlo koje je podobno da utiče na odlučivanje u odreñenom pravcu. Ona može biti usmena ili pismena, ali i učinjena konkludentnim radnjama. Prijetnja postoji u slučaju kada se stavlja u izgled neko zlo licu kome se prijeti, ali i kada se stavlja u izgled neko zlo nekom trećem licu-najčešće bliskom srodniku. Predmet prijetnje ne može biti svako zlo. Prema rješenju prihvaćenom u Krivičnom Zakoniku kad je djelo učinjeno pod uticajem apsolutne sile, nema psihičkog odnosa prema djelu, nema krivice, pa nema ni krivičnog djela.

PRIPREMNE RADNJE I POKUŠAJ KRIVIČNOG DJELA

Od trenutka kad se kod učinioca stvori misao da izvrši krivično djelo pa do momenta izvršenja djela, može postojati nekoliko stadijuma za razlikovanje i razgraničenje od većeg značaja. Prvi se sastoji u stvaranju odluke da se izvrši krivično djelo; zatim učinilac pristupa ostvarenju odluke. Nakon pripreme učinilac pristupa radnji izvršenja krivičnog djela. Izvršilac pripremnom radnjom može da ostvari zabranjenu posljedicu i time izvrši krivično djelo-svršeno krivično djelo, ili da u tome ne uspije; da ne prouzrokuje posljedicu pa tako djelo ostaje u pokušaju-pokušaj krivičnog djela. Pripremna radnja i pokušaj krivičnog djela mogu postojati samo pri izvršenju krivičnog djela sa umišljajem.

26

PRIPREMNE RADNJE Pripremne radnje ne ulaze u radnju izvršenja krivičnog djela kao obilježje bića krivičnog djela; one stoje van bića krivičnog djela. Pripremne radnje ne predstavljaju napad na zaštitni objekat. Iz samih pripremnih radnji ne može se sa sigurnošću ustanoviti da li postoji odluka da se izvrši krivično delo. Krivični Zakonik ne sadrži posebnu odredbu o pripremnim radnjama, kao što je to bio slučaj sa ranijim zakonodavstvom, ali nema nikakve sumnje da se u odreñenim slučajevima kažnjava i za pripremne radnje krivičnog djela. Odreñivanje pripremne radnje kao kažnjive zakon može da odredi na dva načina: prvo,pripremanje kao posebno krivično djelo i drugo, kažnjivo pripremanje odreñenog krivičnog djela.

POKUŠAJ KRIVIČNOG DJELA

Pokušaj krivičnog djela prema zakonskoj definiciji postoji kad je izvršenje krivičnog djela sa umišljajem započeto, ali nije dovršeno. Iz zakonske definicije izvodi se zaključak da je pokušaj krivičnog djela kažnjiv, samo ako je djelo preduzeto sa umišljajem-direktnim ili eventualnim. Krivično djelo je započeto kad je preduzeta ona radnja koja je elemenat bića krivičnog djela, odnosno, kad je preduzeta radnja izvršenja. Pokušaj krivičnog djela postoji: kad je radnja izvršenja započeta ali nije dovršena; kad je radnja izvršenja dovršena ali je posljedica krivičnog djela izostala, a u oba slučaja učinilac je postupao sa umišljajem. Svako krivično djelo ne može biti pokušano. Kod nekih krivičnih djela obuhvaćen je već pokušaj kao elemenat krivičnog djela; izvršenjem pokušaja postoji svršeno krivično djelo. Drugu grupu čine ona djela kod kojih pokušaj nije moguć zbog prirode samog krivičnog djela. Pokušaj krivičnog djela postoji kako onda kad je je radnja izvršenja započeta, tako i onda kad je radnja izvršenja završena, ali pod pretpostavkom da posljedica nije nastupila. Pokušaj nije kažnjiv kod svih krivičnih djela. Prema članu 20 Krivičnog Zakonika, za pokušaj se kažnjava uvijek ako se radi o

27

krivičnim djelima za koja se može izreći kazna pet godina zatvora ili teža kazna, a u pogledu drugih krivičnih djela samo ako zakon izričito propisuje da će se za pokušaj kazniti.

NEPODOBAN POKUŠAJ

Moguće je da je učinilac krivičnog djela preduzeo radnju izvršenja, ali je izvršenje krivičnog djela onemogućeno usljed izvjesnih svojstava objekta na kome je preduzeta radnja izvršenja ili svojstva sredstva pomoću koga je trebalo djelo izvršiti. Pokušaj krivičnog djela, gdje su sredstva radnje ili njen objekat takvi da je izvršenje krivičnog djela bilo nemoguće naziva se nepodoban ili nemoguć pokušaj. U nauci krivičnog prava sporno je, da li i nepodoban pokušaj treba smatrati kao pokušaj. Krivični Zakonik odredio je u članu 21. posebno pravilo kažnjavanja za nepodoban pokušaj, ne praveći pri tom nikakvu razliku izmeñu apsolutno i relativno nepodobnog pokušaja.

DOBROVOLJNI ODUSTANAK OD IZVRŠENJA KRIVIČNOG DJELA

Krivično djelo najčešće ostaje u pokušaju kad je izvršenje krivičnog djela bilo onemogućeno ili spriječeno usljed uticaja nekih spoljnih okolnosti, nezavisno od volje učinioca. Moguće je meñutim, da i sam izvršilac koji je otpočeo izvršenje krivičnog djela dobrovoljno odustane od izvršenja ili otkloni posljedicu. U slučajevima kad je izvršilac dobrovoljno odustao od izvršenja krivičnog djela, ta okolnost se mora uzeti u obzir u korist učinioca, ili predviñanjem blažeg kažnjavanja, nekažnjavanja ili osloboñenje od kazne. Odustanak mora biti dobrovoljan, a dobrovoljan je kad je učinilac sam stvorio odluku da odustane i kad je pri tome bio svjestan da može dovršiti započetu radnju.

MJESTO I VRIJEME IZVRŠENJA KRIVIČNOG DJELA

Odreñivanje mjesta izvršenja krivičnog djela od naročite je važnosti za utvrñivanje nadležnosti. Pitanje mjesta izvršenja je od važnosti i sa gledišta unutrašnjeg procesnog krivičnog prava, onda treba odrediti koji je sud mjesno nadležan.

28

Krivični Zakonik u članu 8. usvojio je pravilo da je krivično djelo izvršeno kako u mjestu gdje je izvršilac radio ili bio dužan da radi, tako i u mjestu gdje je posljedica nastupila. Zakonik je riješio i pitanje mjesta izvršenja i kod pokušaja; za pokušaj je mjerodavno mjesto gdje je učinilac radio. Kod pokušaja nema posljedice, pa se mjesto gdje je nastala posljedica ne može uzeti kao drugi momenat za postavljanje pravila o mjestu izvršenja krivičnog djela. Umjesto toga Zakonik predviña dvije mogućnosti: mjesto gdje je po umišljaju učinioca posljedica trebalo da nastupi ili je mogla da nastupi. Kod produženog krivičnog djela gdje se veći broj djela smatra kao jedno krivično djelo, svako od tih djela predstavlja jedan dio cjelokupne djelatnosti učinioca. Za saučesnike se smatra da je djelo učinjeno i u mjestu u kome je preduzeta radnja saučesništva.

VRIJEME IZVRŠENJA KRIVIČNOG DJELA

Odreñivanje u kome se vremenu smatra da je krivično djelo učinjeno potrebno je za slučaj kad je od preduzimanja pa do nastupanja posljedice protekao izvjesni vremenski period, i tad se postavlja pitanje po kome će se momentu odreñivati vrijeme izvršenja. Utvrñivanje vremena kada je jedno krivično djelo izvršeno od značaja je iz sljedećih razloga: - za utvrñivanje krivice i primjenu krivične sankcije odlučna je starost izvršioca u vrijeme izvršenja krivičnog djela; - zastarjelost krivičnog gonjenja počinje teći od vremena izvršenja krivičnog djela; - odgovornost za krivično djelo utvrñuje se prema krivičnom zakonu koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela; - vrijeme izvršenja krivičnog djela od značaja je i kod onih krivičnih djela kod kojih je obilježje krivičnog djela; - u slučaju kad treba odrediti da li je učinilac izvršio djelo u neuračunljivom stanju važno je odrediti vrijeme izvršenja, jer okolnost da je izvjesno lice neuračunljivo vezana je za momenat izvršenja krivičnog djela. Prema Krivičnom Zakoniku za utvrñivanje vremena izvršenja krivičnog djela kod krivičnih djela činjenjem mjerodavno vrijeme kad je učinilac radio, a kod krivičnih djela nečinjenjem vrijeme je kad je učinilac bio dužan da radi, bez obzira kad je nastupjela posljedica.

29

STICAJ KRIVIČNIH DJELA Sticaj krivičnih djela znači postojanje više krivičnih djela ostvarenih od istog lica. Razlikuju se idealni (formalni) i realni (materijalni) sticaj. Idelani sticaj postoji kad učinilac jednom radnjom izvrši više krivičnih djela, a realni kad učinilac sa više radnji izvrši više krivičnih djela za koja se istovremeno sudi. Krivični Zakonik stoji na stanovištu da idealni sticaj jeste sticaj krivičnih djela. U odredbi člana 48 se navodi „ako je učinilac jednom radnjom ili sa više radnji učinio više krivičnih djela“ iz čega proizlazi da Zakonik idealni sticaj smatra kao sticaj krivičnih djela. Ovakvo shvatanje je i opravdano.

UMIŠLJAJ I NEHAT Umišljaj je sastavni dio krivice i kao takav ulazi u opšti pojam krivičnog djela. Moglo bi se reći da je to redovan i teži oblik krivice. Prema članu 15. Krivičnog Zakonika „krivično djelo je učinjeno sa umišljajem kad je učinilac bio svjestan svog djela i htio njegovo izvršenje ili kad je učinilac bio svjestan da može učiniti djelo pa je na to pristao“. Iz zakonske definicije člana 15. Krivičnog Zakonika proizilazi da zakonik poznaje dvije vrste umišljaja-direktni i eventualni. Direktni umišljaj postoji kad je učinilac bio svjestan svog djela i htio njegovo izvršenje, a eventualni umišljaj postoji kad je učinilac bio svjestan da usljed njegovog činjenja ili nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica pa je pristao na njeno nastupanje.

NEHAT

Nehat-culpa jeste drugi oblik krivice odnosno drugi mogući psihički odnos učinioca prema djelu. To je blaži oblik vinosti od umišljaja. Prema članu 16. KZ „krivično djelo je učinjeno iz nehata kad je učinilac bio svjestan da svojom radnjom može učiniti djelo, ali je olako držao da do toga neće doći ili da će to moći spriječiti ili kad nije bio svjestan da svojom radnjom može učiniti djelo iako je prema okolnostima pod kojima je ono učinjeno i prema svojim ličnim svojstvima bio dužan i mogao biti svjestan te mogućnosti“.

30

ZABLUDA I NJEN ZNAČAJ U KRIVIČNOM PRAVU

U pravnoj nauci zabluda (error) znači postojanje pogrešne predstave o nekoj okolnosti. Ako se pogrešna predstava tiče neke stvarne okolnosti takvu zabludu nazivamo stvarnom zabludom (error facti). Zabluda može biti stvarna i pravna.

S A U Č E S N I Š T V O

OPŠTI POJAM I USLOVI ZA POSTOJANJE SAUČESNIŠTVA

Krivično djelo može biti ostvareno radnjom jednog lica ili zajedničkim djelovanjem više lica. Kada je krivično djelo rezultat djelovanja više lica onda pod odreñenim uslovima, postoji saučesništvo, a lica čijim je djelovanjem ostvareno krivično djelo nazivaju se saučesnicima. Saučesništvo postoji onda kad u ostvarenju krivičnog djela učestvuje više lica koja su svjesna zajedničkog djelovanja. Postoje sljedeći oblici saučesništva: izvršilaštvo (saizvršilaštvo; podstrekavanje i pomaganje. Ovim oblicima saučesništva odgovaraju tri saučesnika: izvršioci (saizvršioci), podstrekači i pomagači.

POJEDINI OBLICI SAUČESNIŠTVA Krivični Zakonik odreñuje pojam saizvršilaštva tako da se saizvršiocem smatra lice koje sa drugim učestvuje u radnji izvršenja ili koje na drugi način sa drugim licima učini krivično djelo (član 23). Saizvršilaštvo nije moguće u izvršenju svih krivičnih djela. Ono nije moguće kod tzv. vlastoručnih krivičnih djela, takvih djela kod kojih je biće krivičnog djela tako odreñeno u Zakoniku, odnosno koja djela su po svojoj prirodi takva da ih izvršilac može izvršiti samo i isključivim vlastitim djelovanjem. (npr. krivično djelo uvrede, davanje lažnog iskaza i sl.). Saizvršilaštvo je moguće i pri izvršenju krivičnog djela

31

nečinjenja. Ono postoji ako više lica sporazumno ne učine radnju koju su bili dužni zajednički da izvrše.

PODSTREKAVANJE

Podstrekavanje znači preduzimanje takve radnje kojom se kod drugog lica s umišljajem izaziva ili učvršćuje odluka da preduzme protivpravnu radnju kojom će ostvariti obilježja nekog bića krivičnog djela. Jedno lice je podstreknuto na izvršenje djela ako kod njega u vrijeme podstrekavanja nije već postojala čvrsta odluka na izvršenje djela. Podstrekavanje može biti izvršeno zajednički od više lica. Ako se ono vrši svjesno, zajednički, onda se ta lica smatraju sapodstrekačima, kao i saizvršiocima. Podstrekavanje se mora odnositi na odreñeno krivično djelo; osnovno je pravilo da je podstrekač krivično odgovoran samo u slučaju ako je postupao s umišljajem (član 24. stav 1); bilo sa direktnim ili eventualnim. Dakle, nehatno podstrekavanje ne dovodi do krivice podstrekača.

POMAGANJE

Pomaganje predstavlja preduzimanje takve radnje kojom se s umišljajem doprinosi izvršenju protivpravne radnje drugog lica, s kojom radnjom ovo lice ostvaruje obilježje nekog bića krivičnog djela. Pomagač doprinosi radnji izvršenja; on ne preduzima radnju izvršenja ni djelimično, jer bi tada bio saizvršilac. Pomaganje može biti izvršeno od strane više lica, zajednički, a može biti fizičko ili psihičko. Kao fizičko pomaganje smatra se nabavljanje, osposobljavanje, ili na svaki drugi način stavljanje izvršiocu krivičnog djela na raspolaganje sredstava za vršenje djela (oružje, oruñe i sl), uklanjanje spoljnih prepreka, svako obezbjeñivanje nesmetanog izvršenja krivičnog djela. Psihičko pomaganje je svako psihičko podupiranje izvršioca. Pomagač je krivično odgovoran samo ako je postupao sa umišljajem-direktnim ili eventualnim. Prema odredbi člana 25. stav 1. KZ pomagač se kažnjava za učinjeno krivično djelo kao da ga je sam učinio, a može se i blaže kazniti.

32

Ako je pomagač dobrovoljno spriječio izvršenje krivičnog djela može se osloboditi od kazne (član 26. stav 2 KZ). U izvjesnim slučajevima pomaganje je odreñeno kao posebno krivično djelo. To je slučaj npr. sa djelom pružanje pomoći učiniocu poslije izvršenog krivičnog djela (član 387. KZ). Pri tome, inkriminiše se bilo koja radnja pomaganja ili samo odreñene radnje pomaganja.

KAZNE I DRUGE KRIVIČNE SANKCIJE

KRIVIČNE SANKCIJE U NAŠEM KRIVIČNOM PRAVU

Krivični zakonik Crne Gore koji je donijet u decembru 2003. godine propisuje sljedeće krivične sankcije: - Kazne-zatvor od četrdeset godina; zatvor; novčana kazna i rad u javnom interesu. - Mjere upozorenja-uslovna osuda i sudska opomena. - Mjere bezbjednosti-obavezno psihijatrijsko liječenje i čuvanje u zdravstvenoj ustanovi, obavezno psihijatrijsko liječenje na slobodi, obavezno liječenje alkoholičara, obavezno liječenje narkomana, zabrana vršenja poziva, djelatnosti ili dužnosti, zabrana upravljanja motornim vozilom, oduzimanje predmeta, protjerivanje stranca iz zemlje i javno objavljivanje presude. - Vaspitne mjere-koje mogu biti:disciplinske mjere, mjere pojačanog nadzora i zavodske mjere.

K A Z N E Kazna je krivična sankcija koju sud izriče, u zakonito sprovedenom postupku, krivično odgovornom učiniocu krivičnog djela, radi zaštite društva od kriminaliteta, a sastoji se u lišavanju ili ograničavanju odreñenih sloboda i prava. Kazne imaju neke specifičnosti: kazna treba da je djeljiva, da je po svojoj prirodi takva da se može izricati u većoj ili manjoj mjeri; kazna treba da je opoziva, da se u slučaju nezakonitog izricanja može ukinuti; kazna treba da je popravljiva odnosno da se mogu otkloniti one posljedice koje proizilaze iz njene prirode. Imovinske kazne su popravljive, ali kod tjelesne kazne ne postoji mogućnost da se otkloni njena posljedica; kazna treba da je

33

lična, da pogaña samo učinioca krivičnog djela; da je srazmjerna i da je humana.

SVRHA KAZNE

Svrha kazne u našem krivičnom pravu odreñena je u članu 4. stav 2 kao „suzbijanje djela kojima se povreñuju ili ugrožavaju vrijednosti zaštićene krivičnim zakonodavstvom“. U okviru ove opšte svrhe krivičnih sankcija, svrha kažnjavanja je prema članu 32: spriječavanje učinioca da čini krivična djela i uticanje na njega da ubuduće ne učini krivična djela; uticanje na druge da ne vrše krivična djela; izražavanje društevene osude za krivično djelo i obaveze poštovanja zakona; jačanje morala i uticaj na razvijanje društvene odgovornosti. Opšta svrha kazne je zaštita društva od kriminaliteta.

VRSTE KAZNI I NJIHOVA MOGUĆA KLASIFIKACIJA

Kazne se dijele na: glavne i sporedne. Glavne kazne se mogu izricati samostalno za izvršeno krivično djelo, a sporedne se izriču samo uz neku od glavnih kazni. Primjenom kazne učinilac krivičnog djela se lišava odreñenih sloboda ili prava ili se ograničava u njima. Prema načinu odmjeravanja, kazne se mogu podijeliti na trajne i vremenske. Kazne mogu biti odreñene alternativno ili kumulativno. Sistem kazni u našem krivičnom pravu odreñen je u članu 33 KZ, prema kome se učiniocima krivičnih djela za izvršeno krivično djelo mogu izreći sljedeće vrste kazni: a) zatvor od četrdeset godina; b) zatvor; c) novčana kazna i d) rad u javnom interesu. Glave kazne su: zatvor od četrdeset godina, zatvor i rad u javnom inetresu; novčana kazna može se izreći i kao glavna i kao sporedna kazna.

KAZNA ZATVORA

34

Kazna lišenja slobode zauzima danas najznačajnije mjesto u sistemu krivičnih sankcija. Ona je propisana za najveći broj krivičnih djela a u sudskoj praksi je najčešće izricana sankcija. Kazna lišenja slobode je neophodna mjera kažnjavanja za odreñene kategorije izvršilaca krivičnih djela, jer se drugim krivičnim sankcijama ne bi moglo reagovati na njihovo delinkventno ponašanje.

NOVČANA KAZNA

Novčana kazna je imovinska krivična sankcija i sastoji se u plaćanju od strane osuñenog odreñenog novčanog iznosa. Njenim izricanjem osuñeni se obavezuje da u odreñenom vremenu uplati novčanu sumu koja je utvrñena u sudskoj odluci. Postoje dva osnovna metoda utvrñivanja novčane kazne u savremenom krivičnom zakonodavstvu-metod fiksnih iznosa i metod novčana kazna u dnevnim iznosima. Novčana kazna u fiksnom iznosu. Novčana kazna izriče se učiniocu krivičnog djela samo kad je propisana za djelo koje je učinio. Pri odmjeravanju novčane kazne sud je obavezan da uzme u obzir sve olakšavajuće i otežavajuće okolnosti koje mogu da utiču da se učiniocu krivičnog djela izrekne manja ili veća kazna, imajući u vidu svrhu koju treba postići primjenom ove kazne. Sud je obavezan da u presudi utvrdi rok isplate novčane kazne. Ovaj rok ne može biti kraći od petnaest dana niti duži od tri mjeseca. Novčana kazna u dnevnim iznosima je novina u našem krivičnom zakonodavstvu. Za pravilno odmjeravanje ovog oblika novčane kazne neophodno je da se zna imovno stanje učinioca.

RAD U JAVNOM INTERESU Riječ je o posebnoj parapenalnoj mjeri, krivičnoj sankciji koja se ni po sadržini ni po cilju ne može smatrati kaznom i upravo služi za zamjenu novčane kazne ili kazne zatvora. Ova sankcija može se izreći samo za krivična djela za koje je propisana kazna zatvora do tri godine ili novčana kazna. Ova mjera se može izreći samo uz pristanak učinioca krivičnog djela.

35

USLOVNA OSUDA I SUDSKA OPOMENA

OPŠTE NAPOMENE O USLOVNOJ OSUDI I SUDSKOJ OPOMENI Uslovna osuda i sudska opomena imaju nekoliko zajedničkih karakteristika, a osnovno je da su u osnovi mjere opomene učiniocu krivičnog djela za učinjeno krivično djelo, upozorenje da ubuduće ne vrši krivična djela.

USLOVNA OSUDA Uslovna osuda je samostalna krivična sankcija, koja je po sadržini oblik opomene, upozorenja učiniocu zbog izvršenog krivičnog djela, ali je opomena praćena i prijetnjom da mu se za izvršeno djelo može izreći kazna ako nastavi sa vršenjem krivičnih djela ili ako ne ispunjava druge uslove koje mu sud odredi. Učinilac krivičnog djela stavlja se za izvjesno vrijeme na provjeravanje, koje treba da pokaže da li je bilo opravdano uvjerenje suda da se u konkretnom slučaju svrha primjene krivične sankcije može ostvariti izricanjem uslovne osude. Uslovna osuda može se izreći kada su ostvarene pretpostavke za njeno izricanje, uz odreñeno ograničenje propisano u članu 53. stav 2. KZ. Krivični zakonik propisuje i uslovnu osudu sa zaštitnim nadzorom. Prihvatanje uslovne osude sa zaštitnim nadzorom imalo je za cilj da se, u slučajevima u kojima je to potrebno popuni osnovna praznina kontinentalne uslovne osude-odsustvo tretmana na slobodi.

SUDSKA OPOMENA

Sudska opomena je specifična krivična sankcija, koja se može, pod odreñenim zakonskim uslovima izreći punoljetnom i krivično odgovornom učiniocu krivičnog djela, to je najblaža krivična sankcija koja se može izreći punoljetnom učiniocu krivičnog djela. Sudska opomena se može izreći samo u slučaju izvršenja nekog lakšeg krivičnog djela, a izriče se rješenjem.

36

MJERE BEZBJEDNOSTI

Sistem mjera bezbjednosti u našem krivičnom pravu formirao se kroz razvoj našeg krivičnog zakonodavstva i u skladu sa ciljevima i potrebama suzbijanja kriminaliteta na različitim stepenima našeg društvenog razvoja. On obuhvata veliki broj sankcija sa različitom sadržinom i različitim neposrednim ciljevima koji se mogu postići njihovom primjenom. Prihvaćen sistem mjera bezbjednosti odgovara savremenim naučnim koncepcijama o karakteru i svrsi ovih krivičnih sankcija i našim potrebama i mogućnostima u politici suzbijanja kriminaliteta. Krivični Zakonik predviña sljedeće mjere bezbjednosti:

1) obavezno psihijatrijsko liječenje i čuvanje u zdravstvenoj ustanovi;

2) obavezno psihijatrijsko liječenje na slobodi; 3) obavezno liječenje narkomana; 4) obavezno liječenje alkoholičara; 5) zabrana vršenja poziva, djelatnosti i dužnosti; 6) zabrana upravljanja motornim vozilom; 7) oduzimanje predmeta; 8) protjerivanje stranca iz zemlje; 9) javno objavljivanje presude.

Primjenom mjera bezbjednosti treba da se ostvari opšta svrha krivičnih sankcija-suzbijanje društveno opasnih djelatnosti kojima se povrijeñuju ili ugrožavaju društvene vrijednosti zaštićene krivičnim zakonodavstvom. Mjere bezbjednosti imaju za cilj da se otklone stanja ili uslovi koji mogu biti od uticaja da učinilac ubuduće vrši krivična djela. Svrha mjera bezbjednosti je eliminisanje uzroka koji su neposredno uticali na vršenje krivičnih djela.

ZASTARJELOST

Zastarjelost je opšti osnov za nemogućnost krivičnog gonjenja, odnosno nemogućnost izvršenja krivičnih sankcija. Zastarjelost nastupa protekom odreñenog vremena od izvršenja djela, odnosno od pravosnažnosti odluke kojom je krivična sankcija izrečena. Nastupanjem zastarjelosti prestaje ovlašćenje nadležnih državnih organa da protiv učinioca krivičnog djela pokreću i vode krivični

37

postupak (zastarjelost krivičnog gonjenja), odnosno da pristupe izvršenju izrečene krivične sankcije (zastarjelost izvršenja kazni drugih krivičnih sankcija). Zastarjelost krivičnog gonjenja nastupa automatski protekom odreñenog roka.

ODUZIMANJE IMOVINSKE KORISTI PRIBAVLJENE KRIVIČNIM DJELOM

Izvršenjem krivičnog djela u nekim slučajevima moguće je, da učinilac krivičnog djela ostvaruje protivpravnu imovinsku korist na štetu poznatih ili nepoznatih lica ili društva. Bilo bi nepravično da učiniocu krivičnog djela ostane postignuta imovinska korist; to bi značilo sankcionisanje obogaćenja postignutog krivičnim djelom. Krivični Zakonik, rukovoñen razlozima pravičnosti predviña oduzimanje imovinske koristi pribavljene krivičnim djelom kao specifičnu krivičnopravnu mjeru. Ova mjera treba da vrši i preventivnu funkciju. Njenim usvajanjem djeluje se na eventualne, potencijalne učinioce stavljanjem do znanja da neće moći zadržati imovinsku korist pribavljenu krivičnim djelom, a samim oduzimanjem imovinske koristi od izvršioca ili trećeg lica, kod izvršioca djela stvara se uvjerenje da nije korisno da ponovo vrši krivična djela. Osnovni problem je da se odredi što se podrazmjeva pod imovinskom koristi, odnosno šta ona obuhvata, kako se utvrñuje njena visina. Treba uzeti da je imovinska korist pribavljena, prije svega, kad je učinilac djela uvećao svoju (ili tuñu) imovinu, kada je ona "obogaćena" s nekim novim predmetima ili novcem, vodeći pri tom računa da je uvijek riječ o imovinskoj koristi. Do pribavljanja imovinske koristi može se doći na različite načine, izvršenjem različitih djela. Visina ostvarene imovinske koristi utvrñuje se prema vrijednosti koju su pribavljeni predmeti imali u vrijeme izvršenja krivičnog djela.

38

Krivični Zakonik propisuje da se od učinioca ili drugih lica može oduzeti samo ona imovinska korist koja je pribavljena izvršenjem krivičnog djela. Postojanje pribavljene imovinske koristi i njeno oduzimanje mora se utvrditi sudskom odlukom, kojom takoñe mora biti utvrñeno krivično djelo (ili djela) kojim je ta korist pribavljena i uslovi za primjenu ove mjere.

39

POSEBNI DIO

40

KRIVIČNA DJELA PROTIV ŽIVOTA I TIJELA

Obim i intenzitet krivičnopravne zaštite života i tjelesnog integriteta bio je različit tokom razvoja krivičnog prava, ali su napadi na život i tjelo čovjeka, u svim oblicima ljudskog društva, smatrani društveno opasnim ponašanjima, na koje se reagovalo veoma oštrim krivičnim sankcijama. Okolnost da je u pojedinim periodima društvenog razvoja (naročito u doba robovlasništva i feudalizma) društveni status pojedinca u velikoj mjeri odreñivao karakter krivičnopravne zaštite njegovih sloboda i prava, pa prema tome i života i tijela, samo ukazuje na klasnu uslovljenost krivičnog prava, ali ne umanjuje značaj ovih vrijednosti u ostvarenju njihove krivičnopravne zaštite. U ovoj grupi predviñen je veći broj krivičnih djela protiv života i tijela. To, meñutim, nisu jedina djela kojima se povrjeñuje ili ugrožava život i tijelo. U Krivičnom Zakoniku predviñen je veliki broj krivičnih djela koja imaju za posljedicu smrt nekog lica ili povredu tjelesnog integriteta. Krivična djela protiv života i tjela imaju nekoliko zajedničkih obilježja, po kojima se razlikuju od ostalih djela koja imaju za posljedicu smrt ili tjelesnu povredu nekog lica. Zajednički objekt zaštite kod svih krivičnih djela iz ove grupe je život i tijelo čovjeka. Ove vrijednosti štite se od momenta rañanja do momenta smrti, tj. za sve vrijeme dok se obavljaju životne funkcije. Krivičnopravna zaštita života i tjela odnosi se na svako živo ljudsko biće, bez obzira na njegovo starosno doba i zdravstveno stanje. Ubistvo i tjelesna povreda postoje i kad se vrše prema licima za koja, s obzirom na stanje njihovog zdravlja, postoje medicinske indikacije da neće dugo živjeti, odnosno prema novoroñenčadima koja ne mogu normalno da obavljaju sve životne funkcije. Pristanak nekog lica da bude lišeno života ili da mu se nanese tjelesna povreda ne isključuje protivpravnost ovih krivičnih djela.

41

Čovjek je i društveno biće koje, živeći u odreñenoj društvenoj zajednici, ima obaveze prema drugima i prema društvu. Osim toga, život i tjelesni integritet predstavljaju takve lične i neotuñive vrijednosti sa kojima se ne može raspolagati kao sa drugim dobrima. Stoga, okolnost da su lišavanje života ili tjelesna povreda izvršeni na zahtjev ili po pristanku žrtve (slučaj eutanazije – lišavanje života teškog ranjenika ili neizliječivog bolesnika da bi se oslobodio patnji, ili ranija pojava dvoboja) ne eskulpira učinioca djela, već se može uzeti u obzir samo prilikom odmjeravanja kazne. U ovu grupu spadaju sljedeća krivična djela: ubistvo; lišenje života iz samilosti; nehatno lišenje života; navoñenje na samoubistvo i pomaganje u samoubistvu; nedozvoljen prekid trudnoće; teška tjelesna povreda; laka tjelesna povreda; učestvovanje u tuči; ugrožavanje opasnim oruñem pri tuči i svañi; izlaganje opasnosti; napuštanje nemoćnog lica i nepružanje pomoći;

42

KRIVIČNA DJELA PROTIV SLOBODA I PRAVA ČOVJEKA I GRAĐANINA

Slobode i prava čovjeka i grañanina su posebno značajne lične i društvene vrijednosti. Njihov obim i sadržina, a posebno stvarne mogućnosti za njihovo korišćenje, opredjeljivali su tokom razvoja ljudskog društva, društveno-ekonomski i politički položaj čovjeka. Otuda i nastojanja progresivnih snaga za što većim i sadržajno potpunijim ličnim, ekonomskim, političkim i drugim slobodama, pravima ljudi i grañana. U tom smislu, poznati su i napori utvrñivanja sloboda i prava koji bi bili priznati svakom čovjeku, koji se, dakle, smatraju imanentnim ljudskoj ličnosti izraženi naročito u Deklaraciji o pravima čovjeka i grañanina iz 1789. godine i u Povelji organizacije Ujedinjenih nacija od 1945.godine i u Opštoj deklaraciji o pravima čovjeka od 1948.godine. Krivičnim djelima iz ove grupe obuhvaćena je zaštita samo odreñenih sloboda i prava čovjeka i grañanina. Raznovrsnost ovih krivičnih djela otežava izvlačenje njihovih opštih karakteristika, ali se, i pored toga, mogu uočiti neka zajednička obilježja, doduše relativnog značaja. Ova krivična djela nemaju jedinstven zaštitni objekt. To nije jedno pravno zaštićeno dobro, kao što je npr. život ili tijelo, imovina, zdravlje i sl., već različite slobode i prava. U tom smislu može se govoriti o heterogenosti zaštitnog objekta kod ovih krivičnih djela. Ono što je, meñutim, ipak zajedničko i što je osnov svrstavanja ovih djela u jednu grupu, to je da se radi o osnovnim, pretežno ličnim slobodama i pravima. Pojam „sloboda“ je teško definisati, a posebno je teško povući neku preciznu granicu izmeñu sloboda i prava. Sloboda znači mogućnost ličnosti da se ponaša na jedan ili drugi način, da nešto čini ili ne čini. Ova mogućnost izbora najčešće se odnosi na korišćenje nekog prava, pa otuda i tjesna povezanost i uslovljenost izmeñu sloboda i prava, što je imalo za posljedicu njihovo povezivanje u pogledu krivičnopravne zaštite. Prava su ovlašćenja koja su ljudima i grañanima priznata na osnovu ustava, zakona ili nekog drugog pravnog akta. U sadržajnom smislu, slobode i prava mogu biti različiti. U teoriji je najčešća njihova

43

klasifikacija na lične (one slobode i prava koji su imanentni ljudskim bićima, kao što je npr. sloboda kretanja ili pravo na život i nepovrjedivost tjelesnog integriteta), političke (koje obuhvataju slobode i prava vezana za učešće u vršenju vlasti i javnom životu uopšte, kao što su npr. izborna prava, zatim prava koja se odnose na političko organizovanje, zatim sloboda štampe i uopšte sloboda misli i opredjeljenja, i dr.) i ekonomsko-socijalne (pravo na rad, pravo na uživanje plodova svoga rada, kao i niz drugih ekonomskih i socijalnih prava koja proizilaze iz rada ili su u vezi sa radom). Dalje je moguće razlikovati slobode i prava koje se u datom društvu priznaju svakom čovjeku (ljudske slobode i prava) i slobode i prava koje se priznaju državljanima odreñene države (grañanske slobode i prava). Prve se smatraju univerzalnim i prihvaćene su u svim civilizovanim društvima, što ne znači da meñu državama ne postoje veće ili manje razlike u pogledu njihovog obima i mogućnosti za stvarno realizovanje, dok su druge, najčešće, uslovljene društveno-ekonomskim i kulturnim razvojem, odnosno karakterom društveno-političkog sistema date države. Povrede sloboda i prava grañana mogu se izvršiti na razne načine. Kod odreñenog broja krivičnih djela iz ove grupe radnja izvršenja obuhvata upotrebu sile ili prijetnje. Takav je npr. slučaj kod prinude, otmice, iznuñivanja iskaza, zlostave u službi i ugrožavanja sigurnosti. Za neka djela je karakteristično da se mogu izvršiti u vršenju službe, odnosno zloupotrebom službenog položaja ili ovlašćenja kao što je protivpravno lišenje slobode kad djelo vrši službeno lice, iznuñivanje iskaza, zlostava u službi, protivzakonito pretresanje i narušavanje nepovrijedivosti stana (učinjenim od strane službenog lica). Ovo ukazuje na još jednu karakteristiku krivičnih djela protiv sloboda i prava grañana – njihovu povezanost sa krivičnim djelima protiv službene dužnosti. Izvršioci ovih krivičnih djela mogu biti razna lica. U tom pogledu ona se mogu svrstati u četiri grupe. Neka mogu biti izvršena od svakog lica, kao što su prinuda, otmica, ugrožavanje sigurnosti i dr. Samo službeno lice može biti izvršilac sledećih krivičnih djela: iznuñivanje iskaza, zlostava u službi i protivzakonito pretresanje. Treću grupu čine ona krivična djela koja mogu biti izvršena kako od drugog tako i od službenog lica, s tim što postoji teži oblik kad je djelo izvršilo

44

službeno lice. Takva su: protivpravno lišenje slobode, povreda tajnosti pisama ili drugih pošiljki i dr. Najzad, krivično djelo neovlašćenog otkrivanja tajne mogu izvršiti samo odreñena lica – advokat, branilac, ljekar ili drugi zdravstveni radnik. Umišljaj je jedini oblik vinosti kod ovih krivičnih djela, zakon ni u jednom slučaju ne predviña kažnjavanje ako je krivično djelo izvšeno iz nehata. U grupu ovih krivičnih djela spadaju: povreda prava upotrebe jezika i pisma; povreda ravnopravnosti; povreda slobode izražavanja nacionalne ili etničke pripadnosti; povreda slobode ispovijedanja vjere i vršenja vjerskih obreda; protivpravno lišenje slobode; povreda slobode kretanja i nastanjivanja; otmica; prinuda; iznuñivanje iskaza; mučenje i zlostavljanje; ugrožavanje sigurnosti; narušavanje nepovredivosti stana; neovlašćeno otkrivanje tajne; povreda tajnosti pisma i drugih pošiljki; neovlašćeno prisluškivanje i snimanje; sprječavanje javnog skupa; protivzakonito pretresanje; neovlašćeno fotografisanje; neovlašćeno objavljivanje i prikazivanje tuñeg spisa, portreta i snimka; neovlašćeno prikupljanje ličnih podataka; povreda prava na podnošenje pravnog sredstva; povreda slobode govora i javnog istupanja; sprječavanje štampanja i rasturanja štampanih stvari i emitovanje programa; sprječavanje objavljivanja odgovora i ispravke; sprječavanje političkog, sindikalnog i drugog organizovanja i djelovanja.

45

KRIVIČNA DJELA PROTIV PRAVA IZ RADA

Ovom grupom krivičnih djela štite se prava iz radnog odnosa. Treba, meñutim, imati u vidu da su ova prava samo dio prava koja pripadaju radnom čovjeku i grañaninu uopšte. Objekt krivičnopravne zaštite nijesu, meñutim, sva prava koja na osnovu ustava, zakona ili drugih propisa, odnosno opštih akata, pripadaju radnim ljudima. I neka krivična djela protiv opšte sigurnosti ljudi i imovine imaju za neposredni cilj zaštitu lica na radu; to je naročito slučaj sa djelom oštećenja zaštitnih ureñaja na radu. Za krivična djela iz ove grupe zajednička su još neka obilježja: To su, prije svega, djela sa blanketnom dispozicijom. Većina ovih djela se vrše povredom zakona, drugih propisa ili opštih akata kojima je regulisano neko pravo radnika, tako da se njihova sadržina mora uvijek odreñivati s obzirom na propise koji se povrijeñuju. Posljedica krivičnih djela iz ove grupe je uskraćivanje ili ograničavanje nekog prava koje radniku pripada. U ovom pogledu specifično je krivično djelo zloupotrebe prava iz socijalnog osiguranja, koje ima za posljedicu upravo priznavanje nekog prava iz socijalnog osiguranja koje radniku ne pripada. 3. Za krivična djela protiv prava iz rada odgovara se samo kad su izvršena sa umišljajem. Nehatne povrede propisa o pravima iz rada, odnosno o pravima iz socijalnog osiguranja, usljed kojih je radniku uskraćeno ili ograničeno neko pravo, najčešće predstavljaju prekršaje ili za njih službena, odnosno odgovorna lica disciplinski odgovaraju. Izvršioci ovih krivičnih djela mogu biti, u najvećem broju slučajeva, samo ona lica koja u vršenju svojih službenih ili radnih obaveza postupaju po propisima koji se odnose na pravna lica u radnom

46

odnosu. Kod djela nepreduzimanja mjera zaštite na radu zakon izričito navodi odgovorno lice kao mogućeg izvršioca, dok kod ostalih djela upotrebljava izraz „ko“, ali iz opisa tih djela proizilazi da i njih ne može izvršiti svako lice već samo ono koje je u mogućnosti da odlučuje o nekom pravu radnika. Djelo zloupotrebe prava iz socijalnog osiguranja može da izvrši svako lice koje se nalazi u radnom odnosu. U ovu grupu krivičnih djela spadaju: povreda prava iz rada; povreda prava na upravljanje; povreda prava na štrajk; zloupotreba prava na štrajk; nepreduzimanje mjera zaštite na radu; povreda ravnopravnosti u zapošljavanju; povreda prava iz socijalnog osiguranja; zloupotreba prava iz socijalnog osiguranja i povreda prava za vrijeme privremene nezaposlenosti.

47

KRIVIČNA DJELA PROTIV INTELEKTUALNE SVOJINE Zaštita intelektualne svojine ostvarivala se u našem društvu sporo i prije svega pravnim odredbama iz oblasti grañanskog, privrednog i upravnog prava, imala je znači prevashodno oblik grañanske i moralne zaštite. U tom pogledu donijet je niz zakonskih propisa kojima se ostvarivala ova zaštita, a prije svega Zakon o autorskim i srodnim pravima, Zakon o žigovima, Zakon o patentima, Zakon o pravnoj zaštiti dizajna, Zakon o geografskim oznakama porijekla i dr. Krivična djela iz ove grupe su, relativno malobrojna, ali su dosta kompaktna u pogledu grupnog zaštitnog objekta. Njima se štite prava koja ulaze u domen intelektualne svojine, a to je prije svega autorsko pravo i njemu srodna prava. U ovo grupu prava spadaju: autorsko pravo, pravo proizvoñača fonograma, pravo proizvoñača videograma, pravo proizvoñača emisija i pravo proizvoñača baze podataka. Krivičnim djelima iz ove grupe štite se i tzv. prava industrijske svojine u koja spadaju: patentno pravo, pravo žiga, pravo zaštite geografskih oznaka porjekla, pravo uzoraka i modela, pravo zaštite topografije integrisanih kola, pravo suzbijanja nelojalne konkurencije i poslovna tajna. U ovu grupu krivičnih djela spadaju: povreda moralnih prava autora i interpretatora; neovlašćeno iskorišćavanje autorskog djela ili predmeta srodnog prava; neovlašćeno zaobilaženje mjera zaštite namijenjenih spriječavanju povreda autorskih i srodnih prava i informacija o pravu; neovlašćeno uklanjanje ili mijenjanje elektronske informacije o autorskom i srodnim pravima; neovlašćeno korišćenje tuñeg patenta i neovlašćeno korišćenje tuñeg dizajna.

48

KRIVIČNA DJELA PROTIV IMOVINE

Krivična djela protiv imovine meñusobno se razlikuju po mnogim posebnim obilježjima. Tako, način njihovog vršenja je različit. Neka se vrše upotrebom sile, kao što je slučaj sa razbojništvom i razbojničkom krañom, druga korišćenjem obmane, kao što je npr. prevara. Kod nekih djela radnja izvršenja je oduzimanje stvari (kraña, oduzimanje tuñih stvari), kod drugih prisvajanje tuñe stvari (utaja), zatim oštećenje ili uništenje stvari, protivpravno otuñivanje imovine, njeno nesavjesno čuvanje i dr. Neka od ovih krivičnih djela vrše se sa namjerom da se na taj način pribavi za sebe ili drugog protivpravna imovinska korist (npr. kraña, utaja, prevara, razbojništvo i razbojnička kraña), kod drugih je dovoljna namjera da se drugom nanese šteta (npr. lakši oblik prevare), a za postojanje odreñenih krivičnih djela protiv imovine nije potrebna nikakva posebna namjera (npr. oštećenje tuñe stvari, nesavjesno čuvanje društvene imovine i dr.). Neposredni objekti radnje krivičnog djela, takoñe su različiti: imovina u cjelini, pokretna stvar, odreñeni predmeti, imovinski interesi ili imovinska prava i sl. Pored ovih razlika moguće je, meñutim, izvući i nekoliko opštih karakteristika, zajedničkih za veći broj krivičnih djela iz ove grupe. Objekt zaštite kod ovih krivičnih djela je imovina. Njen krivičnopravni pojam nije posebno odreñen i zato ga treba uzeti u smislu kako se imovina shvata u grañanskom pravu, tj. kao sveukupnost imovinskih dobara, imovinskih interesa i imovinskih prava koja pripadaju nekom fizičkom ili pravnom licu. Ovaj grupni zaštitni objekt je, kod najvećeg broja krivičnih djela, konkretizovan kao pokretna stvar (kraña, razbojništvo, utaja, oduzimanje tuñe stvari) ili kao stvar (oštećenje tuñe stvari) ili kao odreñena stvar (oduzimanje motornog vozila, uništenje ili prikrivanje arhivske grañe) odnosno kao imovinski interesi (zloupotreba povjerenja) ili imovinska prava (oštećenja tuñih prava). Kod nekih krivičnih djela objekt može biti cjelokupna imovina (prevara, iznuda, ucjena). Namjera pribavljanja sebi ili drugom neke protivpravne imovinske koristi je obilježje većeg broja krivičnih djela protiv imovine (kraña, razbojništvo, razbojnička kraña, utaja, prevara i dr.). Ona je tjesno

49

povezana sa objektima ovih djela; to su predmeti koji imaju materijalnu vrijednost, tako da se njihovim oduzimanjem ili prisvajanjem ostvaruje neka korist kao što je njihovo korišćenje, prodaja, iznajmljivanje drugom uz naknadu i sl. Ovu namjeru ne treba izjednačavati sa koristoljubljem koje, kao motiv ponašanja ličnosti, odražava sklonost ka bogaćenju, pohlepi za novcem, korišćenju svake situacije da se do njega doñe i sl. Namjera ostvarivanja protivpravne imovinske koristi može biti praćena i koristoljubljem, ali to nije uvijek nužno. Znači, koristoljublje obuhvata namjeru pribavljanja imovinske koristi, ali ova namjera može postojati i bez koristoljubivog motiva. Za veći broj krivičnih djela iz ove grupe gonjenje se preduzima po privatnoj tužbi. Takav je slučaj sa utajom, oštećenjem tuñe stvari, stinom krañom, utajom i prevarom i oštećenjem tuñih prava, kad je djelo učinjeno u pogledu dobara koja se nalaze u svojini grañana. Osim toga, gonjenje se preduzima po privatnoj tužbi i za neka teža djela, kao što su npr. kraña i teška kraña, prevara, oduzimanje vozila, zloupotreba povjerenja, prikrivanje i dr., ako je neko od ovih djela učinjeno prema bračnom drugu, srodniku po krvi u pravoj liniji, bratu ili sestri, usvojiocu ili usvojeniku ili prema drugim licima sa kojima učinilac živi u zajedničkom domaćinstvu. Najzad, za neka krivična djela iz ove grupe karakteristično je da njihova kvalifikacija zavisi od vrijednosti predmeta krivičnog djela, odnosno od visine pribavljene protivpravne imovinske koristi, odnosno nanijete štete. Ova okolnost može da djeluje privilegujuće ili otežavajuće pri kvalifikaciji djela. Takav je npr. slučaj kod krañe, utaje, prevare, oštećenja tuñe stvari, i dr. U grupu ovih krivičnih djela spadaju: kraña; teška kraña; razbojnička kraña; razbojništvo; utaja; prevara; zloupotreba povjerenja; iznuda; ucjena; zelenaštvo; prikrivanje; neosnovano dobijanje i korišćenje kredita i druge pogodnosti; oduzimanje tude stvari; oduzimanje vozila; uništenje i oštećenje tuñe stvari; protivpravno zauzimanje zemljišta i oštećenje tuñih prava; krijumčarenje kulturnih dobara; uništenje i oštećenje kulturnog dobra; prisvajanje, prikrivanje i uništenje arhivske grañe.

50

KRIVIČNA DJELA PROTIV ZDRAVLJA LJUDI

Zaštita zdravlja čovjeka, naročito u savremenim uslovima života, predstavlja značajan problem čitavog čovječanstva. Nagli industrijski razvoj društva praćen je i odreñenim posljedicama koje se štetno odražavaju na zdravlje ljudi. Zagañivanje čovjekove sredine, naročito u industrijski razvijenim oblastima i gradovima, dostiglo je takve razmjere da su dovedeni u pitanje egzistencijalni uslovi života ljudi. Otuda je i razumljivo što se preduzimaju raznovrsne mjere čiji je osnovni cilj da se, u mjeri u kojoj je to moguće, zaštiti zdravlje čovjeka. Riječ je, prije svega, o preventivnim mjerama upravljenim na sprječavanje pojava kojima se ugrožava zdravlje, kao i mjerama koje treba preduzeti da bi se ublažile ili otklonile posljedice tih pojava. Osim zajedničkog zaštitnog objekta, krivična djela protiv zdravlja ljudi imaju još neke opšte karakteristike. Posljedica krivičnih djela iz ove grupe je ugrožavanje zdravlja ljudi, tj. stvaranje opasnosti za oboljenje manjeg ili većeg broja lica. Kod većeg broja krivičnih djela ona se izražava u apstraktnoj opasnosti, kao što je slučaj kod: nepostupanja po zdravstvenim propisima za suzbijanje opasne zarazne bolesti; nadriljekarstva. Manji broj krivičnih djela ima za posljedicu konkretnu opasnost (npr. zagañivanje čovjekove sredine). Kod nekih krivičnih djela konkretizovana je posljedica ugrožavanja zdravlja ljudi, kao npr. prenošenje opasne zarazne bolesti, pogoršanje zdravstvenog stanja nekog lica i dr. Veći broj krivičnih djela iz ove grupe je blanketne prirode. Radnja djela je kršenje odgovarajućih zdravstvenih i drugih propisa, tako da se postojanje tih djela mora utvrñivati s obzirom na propis koji je povrijeñen. Takva su: prenošenje opasne zarazne bolesti, nepostupanje po zdravstvenim propisima za suzbijanje opasne zarazne bolesti, zagañivanje vode za piće i životnih namirnica i dr.

51

Izvršilac krivičnih djela iz ove grupe može biti, u najvećem broju slučajeva, svako lice. Samo kod nekih krivičnih djela kao izvršioci su naznačena odreñena lica–ljekar, lice zdravstvene struke, veterinar ili drugo lice veterinarske struke, odgovorno lice i dr. Neka krivična djela (zagañivanje vazduha i voda i zagañivanje zemljišta) dobijaju teži oblik kad ih vrši odgovorno lice. Za veći broj ovih krivičnih djela karakteristično je da se kažnjava i kad su izvršena iz nehata. To je slučaj kod: prenošenja opasne zarazne bolesti, nepostupanja po zdravstvenim propisima za suzbijanje opasne zarazne bolesti, nesavjesnog liječenja bolesnika, prozivodnje i stavljanja u promet škodljivih proizvoda, nesavjesnog vršenja pregleda životnih namirnica i zagañivanja vode za piće. Veći broj krivičnih djela iz ove grupe može imati teži, kvalifikovani oblik. Kvalifikatorne okolnosti vezane su uvijek za težu posljedicu – tešku tjelesnu povredu ili teško narušenje zdravlja, odnosno smrt jednog ili više lica. Krivična djela koja spadaju u grupu ovih krivičnih djela su: prenošenje opasne zarazne bolesti; nesavjesno pružanje ljekarske pomoći; neukazivanje ljekarske pomoći; nedozvoljeno presañivanje djelova tijela; nedozvoljeno uzimanje djelova tijela radi presañivanja; nesavjesno postupanje pri spravljanju i izdavanju ljekova; proizvodnja i stavljanje u promet škodljivih proizvoda; neovlašćena proizvodnja, držanje i stavljanje u promet opojnih droga; omogućivanje uživanja opojnih droga; protivpravno vršenje medicinskih eksperimenata i ispitivanje lijeka; nadriljekarstvo; nepostupanje po zdravstvenim propisima za suzbijanje opasne zarazne bolesti; nesavjesno vršenje pregleda životnih namirnica; zagañivanje vode za piće i životnih namirnica; protivpravno vršenje medicinskih eksperimenata i ispitivanje lijeka i teška djela protiv zdravlja ljudi.

52

KRIVIČNA DJELA PROTIV ŽIVOTNE SREDINE I UREĐENJA PROSTORA

Zaštita životne sredine nije danas problem samo jednog, odreñenog društva, već čovječanstva u cjelini. Dok je u ranijim periodima društvenog razvoja to bilo aktuelno samo za manji broj, po pravilu ekonomski i kulturno nerazvijenih država, danas je to opšti, globalni društveni problem za čije je rješavanje zainteresovano cjelo čovječanstvo i upravo ovaj problem je još aktuelniji u razvijenijim društvima. Sa industrijskim razvojem, a posebno sa tehnološkim razvojem i pojavom novih energetskih izvora, za čovječanstvo su se pojavila dva osnovna problema. Prvo, kako iskoristiti ta nova otkrića i tu ogromnu energiju u korisne ciljeve, za dobro čovječanstva, a s druge strane kako zaštiti čovječanstvo koje je ugroženo sa opasnostima koje sadrži savremeni industrijski i tehnološki razvoj. Nije više rječ samo o atomskoj energiji i njenom korišćenju odnosno zaštiti od nje, već i o drugim opasnostima kojima je savremeno društvo izloženo, kao što su bakteriološki ratovi, pesimističke perspektive u pogledu ishrane i snadbjevanja vodom i dr. S druge strane, u nastojanju da što brže i bolje dostignu odreñeni nivo naučno-tehnološkog razvoja, države se utrkuju u korišćenju sredstvima i načinima čijom se upotrebom stvara i opasnost za život i zdravlje ljudi odnosno za čovjekovu sredinu. Nema nikakve sumnje da sve ono što je opasno za čovjekovu sredinu, opasno je i za život i zdravlje. Napori da se izgradi i sačuva zdrava čovjekova sredina čine se prije svega kroz preventivne aktivnosti društva, očuvanje, razvijanje i zaštitu zdrave čovjekove sredine. Ali, protiv raznih oblika zagañivanja čovjekove sredine, a time i stvaranja apstraktne i konkretne opasnosti za život i zdravlje, društvo mora da se bori i primjenom krivičnih sankcija protiv onih koji tu sredinu zagañuju u većem obimu i na širem prostoru. Takve prirode su i krivična djela iz ove grupe. Po svojoj sadržini i neposrednim ciljevima ona se meñusobno razlikuju, ali im je zajednički i jedinstven cilj –

53

usmjerena su na zaštitu životne sredine. Kod nekih je ovaj cilj neposredno postavljen, kao što su djela zagañivanje životne sredine; nepreduzimanje mjera za zaštitu životne sredine; oštećenje životne sredine i dr.; dok se kod drugih djela ovaj cilj posredno ostvaruje: uništenje biljaka; ubijanje i mučenje životinja; unošenje opasnih materija u Crnu Goru i dr. Krivična djela koja spadaju u ovu grupu krivičnih djela su: zagañenje životne sredine; nepreduzimanje mjera zaštite životne sredine; oštećenje objekata i ureñaja za zaštitu životne sredine; oštećenje životne sredine; ubijanje i mučenje životinja; unošenje opasnih materija u Crnu Goru; neizvršenje odluke o mjerama zaštite životne sredine; nesavjesno pružanje veterinarske pomoći; nadriveterinarstvo; zagañivanje hrane i vode za ishranu odnosno napajanje životinja; pustošenje šuma; šumska kraña; nezakonit lov; nezakonit ribolov; protivpravna izgradnja i stavljanje u pogon objekata i postrojenja koja zagañuju životnu sredinu; uništenje biljaka; uništenje ili oštećenje zaštićenog prirodnog dobra; kraña zaštićenog prirodnog dobra; iznošenje u inostranstvo zaštićenog prirodnog dobra i posebno zaštićene biljke i životinje; nedozvoljeno prerañivanje, odlaganje i skladištenje opasnih materija; nedozvoljena izgradnja nuklearnih postrojenja; povreda prava na informisanje o stanju životne sredine; prenošenje zaraznih bolesti kod životinja i biljaka; proizvodnja štetnih sredstava za liječenje životinja; grañenje objekta bez grañevinske dozvole i protivpravno priključenje gradilišta na tehničku infrastrukturu; zloupotreba genetički modifikovanih organizama.

54

KRIVIČNA DJELA PROTIV OPŠTE SIGURNOSTI

LJUDI I IMOVINE Krivična djela protiv opšte sigurnosti ljudi i imovine su takva djela čijim izvršenjem se dovodi u opasnost život većeg ili manjeg broja ljudi ili imovina većeg obima. U savremenim uslovima života kriminalno politički značaj ovih djela je sve veći. Tehnički progres društva imao je za posljedicu da se u mnogim oblastima proizvodnih i dr. djelatnosti ljudski rad zamjenjuje mašinom. Tehnološka složenost proizvodnih procesa, komplikovanost sredstava kojima se obavljaju iziskuju posebnu obazrivost kod ljudi koji njima rukuju, a praćeni su i mogućnošću da njihovim nestručnim upravljanjem bude prouzrokovana opasnost za ljude ili za imovinu. Razvijeni drumski, željeznički i vazdušni saobraćaj sadrži mogućnost izazivanja opasnosti za ljude i imovinu. Za razliku od drugih krivičnih djela kojima se takoñe stvara opasnost za život ljudi ili imovinu, izvršenjem krivičnih djela iz ove glave stvara se opasnost koja se odnosi na neodreñen broj lica ili na neodreñenu imovinu. Grupni zaštitni objekat ove grupe krivičnih djela jeste opšta sigurnost ljudi i imovine. Osim navedene karakteristike krivična djela protiv opšte sigurnosti ljudi i imovine imaju neka zajednička obilježja: Zajednička posljedica za sva krivična djela iz ove glave jeste opšta opasnost za život ljudi ili za imovinu većeg obima. Ona se izražava u ugrožavanju onih dobara odnosno u mogućnosti da budu povrijeñena, da neko lice izgubi život ili bude tjelesno povrijeñeno, odnosno u mogućnosti da imovina bude uništena ili oštećena. Opasnost može biti apstraktna ili konkretna. Krivično djelo postoji čim je nastupila apstraktna ili konkretna opasnost po zaštićeno dobro. Konkretna opasnost postoji kad je bliska, neposredna, kad je zaštićeno dobro već ugroženo, tako da daljim razvojem ove opasnosti može doći do povrede zaštićenog dobra. Apstraktna opasnost znači mogućnost povrede zaštićenih dobara, ali ta mogućnost nije ni bliska, ni neposredna, već udaljena. Ona nastaje samim preduzimanjem opšteopasne radnje, odnosno

55

opšteopasnog sredstva. Ovu opasnost ne treba utvrñivati, ona se pretpostavlja i zakonodavni je motiv inkriminacije; zbog njihove opšteopasne prirode Zakonik inkriminiše odreñene djelatnosti koje su same po sebi opasne po život odnosno za imovinu. Kod osnovnih oblika krivičnih djela posljedica je konkretna ili opšta opasnost za život ljudi ili imovinu. Kvalifikovani teži oblik ovih djela postoji ako je njihovim izvršenjem nastupila povreda zaštićenog dobra–teška tjelesna povreda nekog lica, smrt jednog ili više lica ili imovinska šteta koja prelazi iznos od četrdeset hiljada eura. Umišljaj je osnovni oblik vinosti kod ovih krivičnih djela. Meñutim, za neka od njih odgovara se kad su izvršena iz nehata. Takav slučaj je kod krivičnog djela izazivanje opšte opasnosti, uništenje i oštećenje javnih ureñaja, izazivanje opasnosti neobezbjeñenjem mjera zaštite na radu, nepropisno i nepravilno izvoñenje grañevinskih radova, oštećenje brana i vodoprivrednih objekata i nedozvoljeno postupanje sa eksplozivnim i zapaljivim materijalom. Krivična djela iz ove grupe su: izazivanje opšte opasnosti; uništenje i oštećenje javnih ureñaja; izazivanje opasnosti neobezbjeñenjem mjera zaštite na radu; neotklanjanje opasnosti; neovlašćeno pribavljanje i raspolaganje nuklearnim materijama; nepropisno i nepravilno izvoñenje grañevinskih radova; oštećenje brana i vodoprivrednih objekata; uništenje, oštećenje ili uklanjanje znakova kojima se upozorava na opasnost; zloupotreba telekomunikacionih znakova; nedozvoljeno postupanje sa eksplozivnim i zapaljivim materijalom i ugrožavanje sigurnosti nuklearnim materijama i teška djela protiv opšte sigurnosti;

56

KRIVIČNA DJELA PROTIV BEZBJEDNOSTI JAVNOG SAOBRAĆAJA

Normalno i bezbjedno odvijanje javnog saobraćaja je od višestrukog društvenog značaja. Javni saobraćaj je, prije svega, značajna privredna djelatnost, prevoz ogromnog broja lica i velikih količina robe i drugih dobara vrši se danas sredstvima javnog saobraćaja. Njegov razvoj dostigao je takav nivo koji omogućuje da se za relativno kratko vrijeme savladaju ogromni prostori, a što doprinosi efikasnijem i ekonomičnijem obavljanju niza drugih djelatnosti. U javni saobraćaj se uključuje sve veći broj vozila čija se brzina kretanja konstantno povećava. Time se stimuliše dalji razvoj industrijske proizvodnje saobraćajnih vozila, a razvoj javnog saobraćaja utiče na izgradnju i na modernizaciju puteva, željezničkih pruga, otvaranja novih vazdušnih i pomorskih linija i dr. Javni saobraćaj spada u djelatnosti koje su po svojoj prirodi opasne i kod kojih je stalno prisutna mogućnost da se dovede u opasnost život ili tijelo ljudi odnosno imovina ili da nastupe teže posljedice po ova dva dobra. Sve to doprinosi da u saobraćaju često dolazi do nesreća sa ogromnim ljudskim i materijalnim žrtvama. Zbog toga mjere prevencije su od izuzetnog značaja u suzbijanju saobraćajne delikvencije. Zaštita života ljudi i imovine ostvaruje se i primjenom sankcija i to prema onima koji postupaju suprotno obavezama ili zabranama koje se za njih nameću iz saobraćajnih propisa. Krivičnim djelima protiv bezbjednosti saobraćaja izaziva se opasnost za život i tijelo ljudi odnosno za imovinu, ta opasnost se izaziva opšteopasnim sredstvom i odnosi se, po pravilu, na veći i individualno neodreñen broj lica. U tome je velika sličnost ovih djela sa krivičnim djelima protiv opšte sigurnosti ljudi i imovine, ali ova djela imaju i neke specifičnosti: Krivična djela iz ove grupe vezana su sadržajno za odreñenu djelatnost odnosno za saobraćaj. Ona se mogu vršiti u raznim vidovima saobraćaja (avionskom, drumskom, željezničkom ili vodenom), ali u svakom slučaju saobraćajni delikti su povezani sa

57

prevozom ljudi i dobara. To uslovljava specifičnost subjekata ovih krivičnih djela odnosno sredstava kojima se dijela vrše. Kod većine krivičnih djela izvršilac je učesnik u saobraćaju, odnosno lice koje je dužno da se stara o saobraćaju, a sredstvo izvršenja je najčešće saobraćajno vozilo. Krivična djela kojima se ugrožava bezbjednost vazdušnog saobraćaja su specifičnog karaktera jer njih mogu vršiti i druga lica. Opasnost koja se stvara upotrebom saobraćajnih sredstava, njihovo nepropisno i nepravilno korišćenje kao opšteopasna djelatnost nije po intenzitetu takva kao što je to slučaj kod krivičnih djela protiv opšte sigurnosti ljudi i imovine. U tome je i jedna od značajnih razlika izmeñu ovih krivičnih djela i ostalih djela protiv opšte sigurnosti ljudi i imovine. Iz toga se, meñutim, ne bi mogao izvući zaključak da je opasnost koja se stvara saobraćajnim deliktima manja od opasnosti koja nastaje izazivanjem požara, uništenjem ili oštećenjem javnih ureñaja i sl. Zaštitni objekt kod ovih krivičnih djela je bezbjednost ljudi i imovine u saobraćaju. Meñutim, njima se inkriminiše nepropisno ili nepravilno ponašanje subjekata u saobraćaju, odnosno nesavjesno postupanje drugih lica u vezi sa saobraćajem. Cilj im je da obezbjede normalno odvijanje saobraćaja, poštovanje odreñenih propisa i pravila koja regulišu saobraćaj, jednom rječju njima se štiti i bezbjednost javnog saobraćaja. U tom smislu se može govoriti o dva zaštitna objekta kod ovih krivičnih djela–životu i tjelu ljudi, odnosno imovini i bezbjednosti javnog saobraćaja. Posljedica krivičnih djela protiv bezbjednosti javnog saobraćaja je opasnost za život ili tijelo ljudi ili za imovinu većeg obima; riječ je o konkretnoj opasnosti. Izuzetak u tom pogledu je djelo ugrožavanja javnog saobraćaja, za čije je postojanje neophodno da je nastupila laka tjelesna povreda nekog lica ili odreñena imovinska šteta. Sasvim je specifičnog karaktera djelo nepružanje pomoći licu povrjeñenom u saobraćajnoj nezgodi, ono predstavlja poseban slučaj neukazivanja pomoći licu koje se nalazi u opasnosti, ali pošto je ta opasnost prouzrokovana saobraćajnim sredstvom, svrstano je u ovu grupu krivičnih djela.

58

Osim ove, osnovne posljedice, krivična djela iz ove grupe imaju za posljedicu i ugrožavanje saobraćaja. Izmeñu ovih posljedica treba da postoji meñusobna povezanost; saobraćaj treba da je tako ugrožen da je time doveden u opasnost život ili tjelo ljudi ili imovina većeg obima. U pogledu vinosti kod većine krivičnih djela iz ove grupe moguć je umišljaj i nehat. Priroda ovih djela je, meñutim, takva da se ona, u praksi, češće javljaju kao rezultat ljudske nepažnje, tako da je kod njih nehat češći oblik vinosti. U grupu ovih krivičnih djela spadaju: ugrožavanje javnog saobraćaja; ugrožavanje saobraćaja opasnom radnjom i opasnim sredstvom; ugrožavanje bezbjednosti vazdušnog saobraćaja; otmica vazduhoplova, broda i drugog prevoznog sredstva; piratstvo; nepružanje pomoći licu povrijeñenom u saobraćajnoj nezgodi; ugrožavanje bezbjednosti vazdušnog ili pomorskog saobraćaja ili nepokretne platforme; nepružanje pomoći brodu ili drugom plovnom objektu i licima u opasnosti na moru i unutrašnjim vodama i nesavjesno vršenje nadzora nad javnim saobraćajem.

59

KRIVIČNA DJELA PROTIV BEZBJEDNOSTI

RAČUNARSKIH PODATAKA

U savremenom komuniciranju izmeñu pojedinaca ili izmeñu pojedinaca i pravnih lica, odnosno izmeñu pravnih lica koriste se mnogobrojne i raznovrsne tehnologije. One omogućuju da se brže upute odreñene informacije, da se lakše i brže doñe do njih ili do nekih podataka. Sadržine tih informacija i njihov značaj mogu biti veoma različiti, ali nema nikakve sumnje da ona imaju značaj za razne oblasti društvenog života u svakom društvu, a posebno u organizovanju i realizovanju odreñenih djelatnosti. Danas se u pojedinačnim ili društvenim djelatnostima u meñusobnom komuniciranju i uopšte u radu koriste odgovarajuća tehnička dostignuća pomoću kojih se skraćuje proces rada i brže dolazi do neophodnih saznanja. To meñutim sadrži i odreñene slabosti, posebno izražene u mogućnosti da do odreñenih informacija i podataka doñu i fizička ili pravna lica kojima one nijesu namjenjene. Iz toga mogu da proiziñu sadržajno i po intenzitetu različite štetne posljedice. Ove mogućnosti su posebno izražene u korišćenju računara. Postoji i pojedinačni i opšti interes da se takve mogućnosti sprječavaju, primjenom prije svega odgovarajućih tehničkih i drugih mjera, ali i pomoću pravne regulative. U tom kontekstu su i odgovarajuće mjere krivičnog prava. Riječ je o propisivanju nekih novih inkriminacija koje naše krivično zakonodavstvo nije do sada poznavalo. Osnov za ove inkriminacije je Konvencija Vijeća Evrope o sajber kriminalitetu iz 2001. godine, kojom se predviñaju četiri grupe krivičnih djela iz ove oblasti. Prvu grupu čine djela povrjedljivosti integriteta i dostupnosti kompjuterskih podataka i sistema (nedozvoljen pristup, nedozvoljeno presretanje, ometanje podataka, ometanje sistema i zloupotreba ureñaja); drugu grupu čine krivična djela koja su u vezi sa kompjuterima (falsifikovanje i prevara); treću grupu čine krivična djela u odnosu na sadržaj i četvrtu krivična djela koja se odnose na kršenje autorskih i njima sličnih prava. U grupu ovih krivičnih djela spadaju: oštećenje računarskih podataka i programa; ometanje računarskog sistema; pravljenje i

60

unošenje računarskih virusa; računarska prevara; neovlašćen pristup računarskom sistemu i zloupotreba ureñaja i programa.

61

KRIVIČNA DJELA PROTIV USTAVNOG UREĐENJA I BEZBJEDNOSTI CRNE GORE

Jedan od najznačajnijh objekata krivičnopravne zaštite tokom čitavog razvoja krivičnog prava je društveno i državno ureñenje jedne zemlje. Već od svog nastanka i u gotovo svim etapama razvitka država je nastojala da opštom represijom zaštiti uspostavljeni društveni poredak, sistem vlasti i njene nosioce od svih napada koji bi je mogli ugroziti. Zato su ova krivična djela bila i ranije, a i sada su zaprijećena najstrožim krivičnim sankcijama, a značaj njihovog zaštitnog objekta često se i formalno izražava kroz njihovo mjesto u sistematici propisanih krivičnih djela. Ova krivična djela u teoriji kriivčnog prava zbog specifične funkcije koju imaju u ostvarenju krivično pravne zaštite kao i pobuda iz kojih se najčešće vrše, nazivaju se političkim krivičnim djelima ili političkim deliktima. Krivična djela iz ove grupe meñusobno se razlikuju i to po radnji izvršenja, načinu i vremenu vršenja, konkretnoj posljedici i sl. Meñutim i pored ovih razlika ova krivična djela imaju i neka zajednička obilježja i posebne karakteristike po kojima su specifična u odnosu na ostala krivična djela: Zajednički objekt kod svih krivičnih djela iz ove grupe je ustavno ureñenje Crne Gore i njena bezbjednost. Ovim krivičnim djelima štiti se ustavno ureñenje Crne Gore kao suverene i nezavisne države. Krivičnim djelima iz ove grupe ostvaruju se različite posljedice konkretizovane u većoj ili manjoj mjeri. Npr. kod djela ubistva najviših predstavnika države (član 363) neposredna posljedica djela je lišavanje života nekog lica, kod špijunaže (član 368.) saopštavanje ili predaja povjerljivih vojnih, ekonomskih ili službenih podataka, kod djela povrede teritorijalnog suvereniteta (član 371.) prodiranje na teritoriju Crne Gore itd. Ono što je zajedničko jeste da se izvršenjem ugrožavaju vrijednosti ustavnog ureñenja i bezbjednosti Crne Gore. Zajednička posljedica kod

62

krivičnih djela je apstraktna opasnost za navedene krivično pravne objekte zaštite. Ta opasnost postoji pri izvršenju svakog krivičnog djela bez obzira što je ono praćeno nekom konkretnom posljedicom. Krivičnopravna zaštita kod ovih krivičnih djela šira je nego kod ostalih djela. Imajući u vidu značaj objekata krivičnopravne zaštite bilo je neophodno da se inkriminacijama obuhvati širi krug djelatnosti i to svaka ona djelatnost kojom se mogu ugroziti državno ureñenje i bezbjednost Crne Gore. Tako npr. kod najvećeg broja krivičnih djela kažnjivo je njihovo pripremanje (član 373.) a kod nekih djela radnja izvršenja odreñena je kao „pokušaj“ ostvarenja posljedice djela, kao što je to kod krivičnog djela ugrožavanje teritorijalne cjeline (član 359.), ugrožavanje nezavisnosti (član 357.) i dr. Za neka krivična djela iz ove grupe značajno je vrijeme njihovog izvršenja (ako su izvršena za vrijeme rata ili oružanog sukoba ili u slučaju neposredne ratne opasnosti dobijaju teži oblik). Kao izvršioci krivičnih djela u najvećem broju može da bude bilo koje lice, a samo kod manjeg broja izvršilac može da bude samo grañanin Crne Gore. Takav je slučaj npr. kod krivičnog djela priznavanje kapitulacije ili okupacije (član 358), sprječavanje borbe protiv neprijatelja i dr. Grañaninom Crne Gore smatra se njen državljanin. Ova krivična djela mogu se izvršiti samo sa umišljajem, a samo kod jednog krivičnog djela odavanje tajnih podataka iz člana 369. stav 3. Zakonik propisuje kažnjavanje i kad je ono učinjeno iz nehata. Za postojanje nekih krivičnih djela potrebna je i posebna namjera izvršenja. Npr. kod krivičnog djela diverzije i sabotaže postoji ovo djelo ako je učinilac djelovao u namjeri ugrožavanja ustavnog ureñenja ili bezbjednosti Crne Gore; slično je sa ubistvom najviših predstavnika državnih organa. Ova posebna namjera osnov je za razgraničenje ovih djela od njima sličnim djelima predviñenim u drugim grupama.

63

Prostorno važenje krivičnog zakonodavstva odreñeno je prema teritorijalnom principu; ono se primjenjuje na svakog ko na teritoriji Crne Gore učini krivično djelo. Meñutim, za krivična djela iz ove grupe primjenjuje se i realni princip. Prema članu 135. KZ krivično zakonodavstvo važi za svakog ko u inostranstvu učini krivično djelo iz člana 357 do 369 i čl. 371 do 374. KZ. To znači da se učiniocima ovih krivičnih djela sudi po našem krivičnom zakonodavstvu i kada su djela izvršili van teritorije Crne Gore. U odnosu na ova krivična djela primjenjuju se i posebne odredbe o udruživanju radi njihovog vršenja, odnosno o udruživanju radi protivustavne djelatnosti (član 372.), i Zakonik ovo krivično djelo posebno inkriminiše. Za ova krivična djela karakteristično je da se vrše učešćem više lica sa raznim oblicima organizovanja, a često i uz pomoć ili podršku iz inostranstva. Posebna društvena opasnost ovih krivičnih djela izražena je kroz visinu zaprijećene kazne; u najvećem broju slučajeva može se izreći visoka kazna zatvora, a za krivična djela kad se javljaju u težem obliku postoji mogućnost izricanja kazne zatvora od četrdeset godina. Veći broj krivičnih djela iz ove glave dobijaju svoj kvalifikovani oblik ako je izvršenje tog dijela imalo za posljedicu smrt jednog ili više lica ili je izazvalo opasnost za život ljudi ili je praćeno teškim nasiljima ili velikim razaranjima ili je dovelo do ugrožavanja bezbjednosti ekonomske ili vojne snage zemlje. Najteži oblik ovih djela postoji kad su izvršena za vrijeme ratnog stanja, oružanog sukoba ili vanrednog stanja. U grupu ovih krivičnih djela spadaju: ugrožavanje nezavisnosti; priznavanje kapitulacije ili okupacije; ugrožavanje teritorijalne cjeline; napad na ustavno ureñenje; pozivanje na nasilnu promjenu ustavnog ureñenja; oružana pobuna; diverzija; sabotaža; špijunaža; odavanje tajnih podataka; izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje; udruživanje radi protivustavne djelatnosti; svrgavanje najviših državnih organa; ubistvo najviših predstavnika Crne Gore; pripremanje djela protiv ustavnog

64

ureñenja i bezbjednosti Crne Gore i povreda teritorijalnog suvereniteta.

65

KRIVIČNA DJELA PROTIV DRŽAVNIH ORGANA

Za krivična djela iz ove grupe moglo bi se reći da su standardna, da vjekovima egzistiraju u krivičnom zakonodavstvu ali, bar kad je riječ o našem Krivičnom pravu nisu bila izdvojena u posebnu grupu. Većina ovih djela bila je svrstana u grupu krivičnih djela protiv javnog reda i mira, a neka u druge grupe krivičnih djela. Njihova sadašnja sistematika ima opravdanja, jer imaju odreñena specifična obilježja koja su im zajednička. To je, prije svega, njihov zaštitni objekt. Mada ih Zakonik naziva kao krivična djela protiv državnih organa, teško bi se moglo reći da su ona upravljena upravo protiv ovih subjekata kao odgovarajućih društvenih institucija, na njihovo svrgavanje ili pak na ugrožavanje ili povredu života ili tjela predstavnika državnih organa. Prije bi se moglo reći da se ova djela pojavljuju kao sprječavanje ili ometanje državnih organa da blagovremeno i zakonito obavljaju svoje službene dužnosti i radne obaveze. U nekim slučajevima to je praćeno i upotrebom sile ili prijetnje, pa i nanošenjem tjelesnih povreda. U sadržajnom smislu postoje značajne razlike izmeñu pojedinih krivičnih djela iz ove grupe, ali ono što im je zajedničko to je objekt zaštite; njima se štite državni organi u smislu obezbjeñivanja njihovog zakonitog djelovanja, a u nekim slučajevima to se ostvaruje i zaštitom njihovog života i tjelesnog integriteta. U ovu grupu krivičnih djela spadaju slijedeća krivična djela: sprječavanje službenog lica u vršenju službene radnje; napad na službeno lice u vršenju službene dužnosti; učestvovanje u grupi koja spriječi službeno lice u vršenju službene radnje; pozivanje na otpor; skidanje i povreda službenog pečata i znaka; lažno predstavljanje; samovlašće; nepostupanje po naredbi za udaljavanje; neučestvovanje u otklanjanju opšte opasnosti i oduzimanje i uništenje službenog pečata i službenog spisa.

66

KRIVIČNA DJELA PROTIV PRAVNOG SAOBRAĆAJA

Pod pravnim saobraćajem podrazumjeva se način komuniciranja izmeñu raznih subjekata putem pojedinih dokumenata, zapisnika, isprava, službenih knjiga i dr. U tom komuniciranju koristi se mnoštvo sadržajno različitih sredstava i načina. Pojedinci meñusobno ili sa pravnim licima odnosno pravna lica meñusobno u obavljanju mnogih i raznovrsnih poslova koriste odgovarajuću dokumentaciju u kojoj poseban značaj imaju tzv. isprave odnosno pismena ili drugi predmeti koji mogu u pravnom saobraćaju da posluže kao dokaz neke pravno relevantne činjenice. Te isprave treba da su istinite, da su izdate od ovlašćenog subjekta i da, u odreñenim slučajevima imaju propisanu formu. Osnovni zahtjev je istinitost isprava. Broj isprava koje cirkulišu u pravnom saobraćaju je izuzetno veliki i sadržajno veoma različit. Pravni saobraćaj meñutim treba da je efikasan, da se odvija što je moguće brže, jer je najčešće povezan sa ostvarivanjem sloboda i prava čovjeka i grañanina ili nekih drugih ciljeva korisnih i neophodnih za društvo. Ukoliko bi se unaprijed kontrolisala istinitost sadržina korišćenih isprava ili autentičnost njihovih izdavalaca, to bi praktično moglo dovesti do paralizovanja pravnog saobraćaja, a time i do neostvarivanja ili težeg ometanja ciljeva koji se žele postići. Zbog toga moglo bi se reći da u pravnom saobraćaju postoji neki oblik prezumpcije istinitosti i autentičnosti nekih isprava, tako da se one prethodno ne provjeravaju. Kao zaštita autentičnosti i istinitosti isprava koristi se pravna odgovornost, prevashodno grañanska i upravna, ali jedan oblik je i krivična odgovornost. Krivična djela iz ove grupe upravo su usmjerena na zaštitu pravnog saobraćaja. Krivična djela iz ove grupe krivičnih djela su: falsifikovanje isprave; posebni slučajevi falsifikovanja isprave; falsifikovanje službene isprave i navoñenje na ovjeravanje neistinitog sadržaja.

67

KRIVIČNA DJELA PROTIV SLUŽBENE DUŽNOSTI

Pojave zloupotrebe službenog položaja ili ovlašćenja kao i uopšte nezakonitog postupanja službenih lica, dosta su stare. Sa razvojem i jačanjem države postojao je sve obimniji i jači njen birokratski aparat, pretvarajući se u relativno samostalnu društvenu snagu, što je iniciralo potrebu i predstavljalo osnov za preduzimanje odgovarajućih mjera od strane vladajuće klase, kako bi se birokratski aparat zadržao u granicama povjerenih mu ovlašćenja. U takve mjere spada i propisivanje krivičnih djela protiv službene dužnosti, odnosno primjena krivičnih sankcija prema onima koji svoju službenu dužnost vrše protivno zakonu i van granica datih ovlašćenja. Krivična djela protiv službene dužnosti razlikuju se meñusobno po obilježjima i to: radnje izvršenja, pobudi izvršioca, okolnostima pod kojim se djelo vrši, neposrednoj posljedici i sl. Meñutim, ova djela imaju i neke zajedničke karakteristike zbog kojih su sistematizovana u ovu grupu: Izvršilac ovih djela može biti u najvećem broju slučajeva samo službeno lice. U tom pogledu izuzetak su krivična djela pronevjera i posluga, jer nju mogu izvršiti i druga lica u službi ili na radu u državnom organu ili u drugoj organizaciji. Radi se o specifičnim krivičnim djelima koja nijesu čisto službenička, a upravljena su protiv društvene ili druge imovine. Osim ovih djela službeno lice ne mora biti izvršilac ni kod krivičnog djela davanje mita, ali se ovo krivično djelo nalazi u ovoj grupi zbog povezanosti i sličnosti sa krivičnim djelom primanja mita. Pojam službenog lica mora se odreñivati na osnovu odgovarajućih odredaba Krivičnog zakonika i u smislu člana 142. službenim licem smatra se lice koje u državnom organu vrši službene dužnosti; izabrano, imenovano ili postavljeno lice u državnom organu lokalne samouprave, lice koje stalno ili povremeno vrši službene dužnosti ili službene dužnosti u tim organima; lice u ustanovi, privrednom društvu ili drugom subjektu kojem je povjereno vršenje javnih ovlašćenja, koje odlučuje o pravima, obavezama ili interesima

68

fizičkih ili pravnih lica ili o javnom interesu; lice kojem je faktički povjereno vršenje pojedinih službenih dužnosti ili poslova i vojno lice. Izvršenjem krivičnih djela iz ove grupe ugrožavaju se ili povrijeñuju različite vrijednosti kao što su imovina, lična prava, slobode i dr. To stvara odreñene poteškoće u odreñivanju zaštitnog objekta koji je zajednički za ove grupe krivičnih djela. Osnovni akter kod ovih krivičnih djela je službeno lice i najveći dio djela izvršava u vršenju službene dužnosti; ugrožavanje ili povreda prava i sloboda drugih lica ostvaruje se korišćenjem, zloupotrebom službenog položaja ili ovlašćenja odnosno nezakonitim postupanjem službenih lica. Opšti objekat krivičnopravne zaštite ovih krivičnih djela smatra se zakonito i pravilno vršenje službenih dužnosti i drugih dužnosti koje se vrše u okviru javnih ovlašćenja. Zajednička karakteristika krivičnih djela iz ove glave jeste da se ona najčešće mogu izvršiti samo u vršenju službe. Kod nekih krivičnih djela to je u njihovom opisu izričito i odreñeno, a kod drugih djela to proizilazi iz njihove prirode. Djelo je izvršeno u službi kad je ostvareno djelatnošću koja je u okviru nadležnosti službenog lica, kad je radnja krivičnog djela neka od radnji na koju je službeno lice inače ovlašćeno. Npr. slučaj kad djelo nepovrjedivosti stana vrši službeno lice koje je, po svojim službenim ovlašćenjjima, nadležno da, u zakonom odreñenim slučajevima prodre u tuñe stanove, ali u konkretnom slučaju to čini bez zakonskog osnova. Ovako odreñen pojam vršenja djela „u službi“ bio bi suviše uzak i za posljedicu bi mogao imati neosnovano sužavanje kruga izvršilaca kod onih krivičnih djela kod kojih se traži da ih je službeno lice učinilo u vršenju službe. Stoga treba uzeti u obzir da je djelo izvršeno u službi u slučajevima kad preduzete djelatnosti ne proizilaze neposredno iz službenog ovlašćenja učinioca djela, ali su u nadležnosti službe kojoj on pripada i po svojoj prirodi su bliske djelatnostima koje su u nadležnosti ovlašćenog lica. Ova krivična djela imaju različite pojedinačne posljedice. Kod nekih krivičnih djela posljedica se sastoji u pribavljanju imovinske ili druge koristi sebi ili drugom, odnosno nanošenjem štete drugom, kod drugih krivičnih djela to je povreda nekog prava, kršenje zakona i sl.

69

Preko svih pojedinačnih posljedica ostvaruje se jedna opšta zajednička posljedica za krivična djela protiv službene dužnosti, a to je ugrožavanje pravilnog i zakonitog vršenja službenih ili drugih javnih ovlašćenja. Dakle, izvršenjem ma kog od ovih krivičnih djela stvara se opasnost za službu ili za neku drugu dužnost. Za sva krivična djela karakteristično je da se za njih odgovra samo kad su izvršena sa umišljajem. To je i logično ako se ima u vidu priroda krivičnih djela protiv službene dužnosti. U grupu ovih krivičnih djela spadaju: zlouptreba službenog položaja; nesavjestan rad u službi; protivzakonita naplata i isplata; prevara u službi; pronevjera; posluga; protivzakoniti uticaj; navoñenje na protivzakoniti uticaj; primanje mita i davanje mita.

70

KRIVIČNA DJELA PROTIV ČOVJEČNOSTI I DRUGIH DOBARA ZAŠTIĆENIH MEĐUNARODNIM PRAVOM

Krivična djela protiv čovječnosti i meñunarodnog prava često se nazivaju i meñunarodnim krivičnim djelima, jer je njihov nastanak tjesno povezan sa razvojem meñunarodnog krivičnog prava koje se formiralo uglavnom u okviru meñunаrodnog ratnog prava. Kao posljedica nečovječnih postupanja za vrijeme ratova ili oružanih sukoba, javlja se nastojanje država, a kasnije i meñunarodnih zajednica, da se meñunarodnim ugovorima utvrde odgovarajuća pravila ratovanja kojih bi se pridržavale strane u sukobu, u cilju humanog postupanja kako sa učesnicima u sukobu, tako i sa ostalim neboračkim stanovništvom. Države potpisnice ovih konvencija obavezale su se da svojim nacionalnim zakonodavstvom ili neposrednom primjenom konvencija obezbjede primjenu pravila o postupanju za vrijeme rata ili oružanog sukoba i da na taj način inkriminišu povredu tih pravila i kažnjavaju njihove prekršioce. Tako se stvaralo meñunarodno krivično pravo pod kojim se podrazumjeva skup pravila sadržanih u meñunarodnim sporazumima i običajima kojima se regulišu meñunarodna krivična djela odnosno povrede meñunarodnih pravila kojima se napada na meñunarodne odnose narušavanjem mira, nečovječnim postupanjem u vrijeme rata ili mira i drugim napadima na vrijednosti koje su od značaja za čitavu meñunarodnu zajednicu. Iako se krivična djela iz ove grupe meñusobno razlikuju prema radnji izvršenja i nekim drugim obilježjima ipak postoje neke zajedničke karakteristike i to: Osnov njihove inkriminacije je neki meñunarodni pravni akt, najčešće meñunarodna konvencija. Meñu najznačajnije konvencije ili meñunarodna akta koja se odnose na humanitarno odnosno ratno pravo spadaju: Ženevska konvencija o poboljšanju sudbine ranjenika u ratu na kopnu iz 1864. godine, konvencije i deklaracije donesene na I i II Haškoj konferenciji iz 1899. i 1907. koje se odnose na zakone i običaje rata na kopnu i moru i postupanje sa

71

civilnim stanovništvom, ranjenicima, bolesnicima i sl. Nakon Drugog svjetskog rata donijet je veći broj meñunarodnih pravnih akata: Ženevska konvencija o humanizaciji rata, odnosno zaštiti žrtava rata iz 1919. godine, pravila o zakonima i običajima voñenja rata uz Hašku konvenciju iz 1907. godine, Konvencija o nezastarivosti ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti iz 1968. godine; Konvencija protiv torture iz 1984. godine i dr. Svim ovim konvencijama potpunije su odreñena bića krivičnih djela iz ove grupe, tako da se krivična djela blanketnog karaktera i pojavljuju kao oblici „kršenja pravila meñunarodnog prava.“ Izvršenjem ovih krivičnih djela povrjeñuju se ili ugrožavaju različita pravna dobra: život i tijelo, dostojanstvo ljudske ličnosti, moral, imovina i dr. Sva krivična djela iz ove grupe znače nečovječno postupanje, odnosno postupanje suprotno pravilima meñunarodnog prava. Zbog toga ovom grupom nijesu obuhvaćena sva krivična djela koja imaju osnov u meñunarodnim konvencijama, čijim se izvršenjem krše pravila meñunarodnog prava, jer je kod tih krivičnih djela neki drugi zaštitni objekt – neovlašćena proizvodnja i stavljanje u promet opojnih droga, posredovanje u vršenju prostitucije i dr. Krivična djela protiv čovječnosti i meñunarodnog prava najčešće imaju oblik organizovanog kriminaliteta jer iza njihovog vršenja može da stoji vladajuća klasa države, odnosno organizacija ili grupa, to je naročito slučaj kod krivičnih djela: genocid, zločin protiv čovječnosti, agresivan rat i dr. Najveći broj ovih krivičnih djela može se izvršiti samo za vrijeme rata ili oružanog sukoba, pa se u tom smislu ova djela pojavljuju kao ratna krivična djela, tako da su njihovi izvršioci pripadnici oružanih snaga. Umišljaj je jedini oblik vinosti kod ovih krivičnih djela, tako da Zakonik ni u jednom slučaju ne predviña krivičnu odgovornost za nehatno izvršenje djela. U odnosu na neka krivična djela protiv čovječnosti i meñunarodnog prava ne primjenjuje se institut zastarjelosti. Prema odredbi člana

72

129 KZ ne zastarjeva krivično gonjenje i izvršenje kazne za krivična djela genocida, zločina protiv čovječnosti, ratnih zločina protiv civilnog stanovništva, ratnih zločina protiv ranjenika i bolesnika, ratni zločin protiv ratnih zarobljenika, organizovanje i podsticanje na izvršenje genocida i ratnih zločina, kao ni za krivična djela za koja po ratifikovanim meñunarodnim ugovorima zastarjelost ne može da nastupi. U odnosu na ova krivična djela djelimično se odstupa od pravila o primjeni našeg krivičnog zakonodavstva na strance koji su izvršili krivično djelo na teritoriji druge države (univerzalni princip). Kad se na stranca koji je prema stranoj državi ili prema strancu u inostranstvu izvršio krivično djelo za koje se po tom zakonodavstvu može izreći 5 godina zatvora ili teža kazna, primjenjuje se naše krivično zakonodavstvo i sud u takvom slučaju ne može izreći težu kaznu od kazne koja je propisana zakonom zemlje u kojoj je krivično djelo učinjeno. Primjena ovih pravila pretpostavlja da se može suditi samo za djelo koje je predviñeno zakonom zemlje u kojoj je učinjeno. U odredbi stava 5. člana 138. propisano je da se po odobrenju Vrhovnog državnog tužioca u našoj zemlji može preduzeti gonjenje prema strancu koji je prema stranoj državi ili prema strancu učinio u inostranstvu krivično djelo „bez obzira na zakon zemlje u kojoj je krivično djelo učinjeno“, ako je u pitanju djelo koje je u vrijeme kad je izvršeno smatrano krivičnim djelom prema opštim pravnim načelima priznatim u meñunarodnom pravu. U grupu ovih krivičnih djela spadaju: genocid; zločin protiv čovječnosti; ratni zločin protiv civilnog stanovništva; ratni zločin protiv ranjenika i bolesnika; ratni zločini protiv ratnih zarobljenika; organizovanje i podsticanje na izvršenje genocida i ratnih zločina; protivpravno ubijanje i ranjavanje neprijatelja; rasna i druga diskriminacija; upotreba nedozvoljenih sredstava borbe; nedozvoljena proizvodnja oružja čija je upotreba zabranjena; protivpravno oduzimanje stvari od ubijenih; povreda parlamentara; surovo postupanje s ranjenicima, bolesnicima i ratnim zarobljenicima; neopravdano odlaganje repatrijacije ratnih zarobljenika; uništavanje kulturnih dobara; nepreduzimanje mjera za sprečavanje vršenja krivičnih djela protiv čovječnosti i drugih dobara zaštićenih meñunarodnim pravom; zloupotreba

73

meñunarodnih znakova; agresivan rat; trgovina Ijudima; trgovina djecom radi usvojenja; zasnivanje ropskog odnosa i prevoz lica u ropskom odnosu; terorizam; finansiranje terorizma; javno pozivanje na izvršenje terorističkih djela; vrbovanje i obučavanje za vršenje terorističkih djela; upotreba smrtonosne naprave; uništenje i oštećenje nuklearnog objekta i terorističko udruživanje.

74

KRIVIČNO PROCESNO ZAKONODAVSTVO

75

POJAM, IZVORI, VAŽENJE I PREDMET KRIVIČNOG PROCESNOG PRAVA

Krivično procesno pravo je skup pravnih propisa o krivičnom postupku. Postoje dvije definicije krivičnog postupka: realistička i pravna. a) Prema realističkoj definiciji krivični postupak je skup krivičnih procesnopravnih radnji koje u odreñenom cilju preduzimaju krivični procesnopravni subjekti. b) Prema pravnoj definiciji krivični postupak je krivični procesnopravni odnos koji se zasniva, teče i okončava izmeñu krivičnih procesnopravnih subjekata. Propisi u Zakoniku o krivičnom postupku predstavljaju osnovno ili glavno krivično procesno zakonodavstvo, a oni u drugim aktima, dopunsko i sporedno krivično procesno pravo. Osnovne karakteristike krivičnog postupka su: da je on prinudan za sud i stranke; služi da se u njemu primjeni materijalno krivično pravo; on je sekundaran; dinamičan; složen; zasniva se i vodi izmeñu tri osnovna procesna subjekta (okrivljenog, suda i državnog tužioca) i jedinstven. - Krivični postupak je prinudan za stranke i sud, jer je ureñen prinudnim pravom: Državni tužilac je obavezan da podnese predlog za krivično gonjenje kad se za to ispune zakonski uslovi. - Krivični postupak služi da se u njemu primjeni materijalno krivično pravo. On je sredstvo za oživotvorenje krivičnog zakonika, odnosno za primjenu zakonom predviñene krivične sankcije prema učiniocu krivičnog djela. - Krivičnoprocesni odnos je sekundaran, jer je pretpostavka za njegovo zasnivanje da postoji jedan primarni, prethodno zasnovani krivični materijalnopravni odnos izmeñu države i izvršioca krivičnog djela, povodom izvršenog krivičnog djela.

76

- Krivični postupak je dinamičan, jer se nalazi u stalnom pokretu i razvoju, zavisno od dinamike kojom procesni subjekti preduzimaju procesne radnje. - Krivični postupak je složen, jer se sastoji od velikog broja procesnih radnji koje se prema zajedničkom cilju grupišu u nekoliko stadijuma i faza: prethodni postupak; glavni postupak. - Krivični postupak iako složen, istovremeno je i jedinstven, jer iako prolazi kroz razne stadijume u njemu se ne mijenjaju ni subjekti, ni predmet postupanja. - Krivični postupak mora biti zakonom ureñen i sproveden na način koji obezbjeñuju pravo okrivljenog na pravično suñenje. U našem pravu postoji jedan opšti krivični postupak (čl. 304-380-suñenje punoljetnim licima za krivična djela za koje je u KZ propisana kazna od pet godina ili teža kazna) i nekoliko posebnih krivičnih postupaka (čl. 446 do 507-skraćeni postupak; postupak za kažnjavanje bez glavnog pretresa; postupak za izricanje sudske opomene i drugi posebni postupci kao i postupak prema maloljetnicima do donošenja Zakona kojim će se urediti postupak prema maloljetnicima). Zakonik o krivičnom postupku koji se primjenjuje od 01. 09. 2011. godine je osnovni izvor prava o krivičnom postupku, a ostali izvori su „objavljeni meñunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila meñunarodnog prava“, Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Neposredni cilj krivičnog postupka je da se utvrdi da li u konkretnom slučaju sumnje postoje stvarni i pravni uslovi za primjenu materijalnog krivičnog prava (krivičnog zakonika), tj. da li je krivično djelo izvršeno, pa ako jeste, da li ga je izvršio okrivljeni, pa ako ga je izvršio, da li se okrivljenom izvršiocu krivičnog djela može izreći zakonom predviñena krivična sankcija. Pored toga, krivični postupak ima i konačan cilj koji se u potpunosti poklapa sa opštim ciljem materijalnog krivičnog pra-va, i sastoji u odbrani društvene zajednice od kriminala.

77

Zaštita okrivljenog je podjednako važna kao i zaštita društva jer je i ona ustanovljena u javnom interesu. Interes je svih grañana da okrivljeni u krivičnom postupku ima mogućnost da se brani i da se utvrde sve činjenice koje mu idu u prilog, ne samo zbog toga što svaki od tih grañana, osnovano ili neosnovano, može i sam da postane okrivljeni, već i zbog toga što i zaštita društva od kriminala pretpostavlja da se pouzdano utvrdi da li je optuženi stvarno kriv i da se zaštiti od neopravdane osude. Zaštita okrivljenog je potpuno opravdana kad se ima u vidu da se u jednom broju slučajeva u svoj-stvu okrivljenih u krivičnim postupcima javljaju i nevini grañani prema kojima se poslije sprovedenog postupka izriču oslobañajuće presude. Pored toga, opravdan je i interes stvarnog krivca da mu se omogući da dokaže pravu mjeru svoje odgovornosti, da ne bi trpio teže poslje-dice od onih koje mu slijeduju po zakonu. Tako se individualni interes okrivljenog pretvara u opšti javni interes. Zbog toga krivični postupak mora biti ureñen tako da što manje ograničava osnovna prava i slo-bode grañana i da što šire prizna pravo odbrane okrivljenom, da bi se njegova stvar raspravila pravilno. U tom smislu danas se govori o pravu na pravično suñenje. Zadatak savremenog krivičnog postupka u demokratskim pravnim državama je da istovremeno obezbjedi i zaštitu društva od kriminala i zaštitu okrivljenog od neopravdane osude, da razumno koordinira ta dva oprečna interesa i da svakome da onoliko mjesta koliko stvarno zaslužuje, da bi se obezbjedilo da niko nevin ne bude osuñen, a da krivac ne izbegne sankciju. U tom smislu je zadatak krivičnog postup-ka i krivičnog procesnog prava definisan i u članu 1. ZKP: "Ovaj zakonik utvrñuje pravila sa ciljem da niko nevin ne bude osuñen, a da se učiniocu krivičnog djela izrekne krivična sankcija pod uslovima koje predviña krivični zakonik i na osnovu zakonito sprovedenog postupka". Ostvarenje toga zadatka zahtjeva postupak u kome će okrivljeni imati široko pravo odbrane i ostala grañanska prava, ograni-čena samo u mjeri koja je zaista neophodna da se krivični postupak sprovede na način unaprijed odreñen u zakonu. Okrivljeni se ne smije tretirati kao krivac sve dok na kraju postupka ne bude pouzdano utvrñena njegova krivica, čak ni kad se od samog po-četka postupka zna da je u pitanju izvršilac krivičnog djela jer suñenje ne obuhvata samo dokazivanje izvršilaštva, već i utvrñivanje odgo-vornosti za izvršeno krivično djelo. Zadatak krivičnog postupka nije samo u tome da isključi rizik da nevini grañanin bude osuñen, već i u

78

tome da zaštiti i krivca od onoga što mu po zakonu ne pripada. Krivič-ni postupak se upravo i vodi da bi se utvrdilo da li je okrivljeni kriv, i ne bi imalo nikakvog smisla da se zaključak o tome formira prije kraja postupka. Sa druge strane, mora se voditi računa o interesima zaštite opšteg društvenog poretka i zaštiti oštećenog. Zbog toga se ne smije dozvoliti da okrivljeni koji su stvarni krivci ostanu nekažnjeni. Potreba za krivičnim postupkom dolazi iz onih istih razloga koji opravdavaju i potrebu za pravom i zakonitošću uopšte.

IZVORI KRIVIČNOG PROCESNOG PRAVA

Osnovno (ili glavno) pravo o krivičnom postupku je sadržano u Zakoniku o krivičnom postupku koji se primenjuje od 01.09.2011. godine. Zakonik ne sadrži cjelokupno krivično procesno pravo. U njemu se nalazi samo osnovno ili glavno krivično procesno pravo, a pojedina druga pitanja krivičnog postupka su ureñena propisima dopunskog krivičnog procesnog prava (koje je, kao i osnovno, prema svojoj prirodi krivično procesno pravo, ali ne ureñuje postupak u cjelini, već samo pojedina procesna pitanja: npr. uredba o naknadi troškova u krivičnom postupku) i propisima sporednog krivičnog procesnog prava koji ureñuju neku drugu granu prava, ali sadrže i odredbe koje se tiču krivičnog postupka (npr. Ustav, Zakon o sudovima, Zakon o državnom tužiocu, Zakon o policiji i td.). Izvor krivičnog procesnog prava su i „objavljeni meñunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila meñunarodnog prava“, jer su prema Ustavu i oni „sastavni dio unutrašnjeg pravnog poretka“, pa čak i „imaju primat nad domaćim zakonodavstvom i neposredno se primjenjuju kad odnose ureñuju drugačije od unutrašnjeg zakonodavstva. Meñu tim izvorima je naročito značajna Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Za krivični postupak su posebno važne odredbe člana 6. te Konvencije, kojima je ustanovljeno pravo grañana na pravično suñenje, i odredbe člana 5. koje se odnose na zaštitu prava na slobodu i bezbjednost.

Važenje krivičnog procesnog prava: vremensko i prostorno

Krivično procesno pravo, kao i svako drugo pozitivno pravo uopšte, nema univerzalnu vrijednost. Ono važi u odreñenom vremenu, na

79

odreñenoj teritoriji, prema odreñenim licima i u pogledu odreñenih predmeta. Važenje krivičnog procesnog prava su: vremensko i prostorno važenje. Vremensko važenje krivičnih procesnih zakona znači da se zakon primjenjuje od momenta njihovog stupanja na snagu. Prema opštem pravilu ustavnog prava, zakon stupa na snagu najranije osmog dana od dana objavljivanja, osim ako se iz opravdanih razloga predvidi da stupi na snagu ranije, a najranije danom objavljivanja. Pod prostornim važenjem, - Zakonik o krivičnom postupku važi za teritoriju Crne Gore. Meñutim, postoje izuzeci i krivično procesno pra-vo jedne države ili meñunarodne organizacije može biti u primjeni, izuzetno, na teritoriji druge države u slučajevima: okupacije, posebnog sporazuma izmeñu država, posebnih meñunarodnih propisa o diplomstkim i konzularnim odnosima itd. Predmet krivičnog postupka je materija koja se u njemu raspravlja i o kojoj sud treba da donese svoju odluku. Osnovni (glavni) predmet krivičnog postupka je krivična stvar a sporedni predmet krivičnog po-stupka je stvar koja pripada nekoj drugoj grani prava (grañanskom, ustavnom, upravnom, porodičnom i sl.), a ne krivičnom pravu: imovinskopravni zahtjev; prejudicijalna pitanja; troškovi krivičnog postupka.

OSNOVNA NAČELA KRIVIČNOG POSTUPKA

Načela ili principi krivičnog postupka su ona procesna pravila koja se odnose na najviše procesne pojmove ili bića i odreñuju karakter ili tip krivičnog postupka. Procesna načela su nekad izričito formulisana u Ustavu ili zakonu (npr. načelo javnosti u članu 32. i 120. Ustava CG, načelo legaliteta u članu 19. ZKP), a nekad se izvode iz smisla Ustava ili zakona. Procesna načela se odnose ili na procesne radnje ili na procesne subjekte. Načela krivičnog postupka su: optužno, istražno i mješovito načelo;

80

načelo nezavisnosti suda i sudija; načelo zbornosti; načelo učešća grañana u vršenju pravosuña; načelo kontradiktornosti; načelo ne bis in idem; načelo legaliteta; načelo oficijelnosti; načelo mutabiliteta; načelo odbrane; načelo javnosti; načelo usmenosti; načelo procesne ekonomije; načelo lojalnosti i poštenja učesnika postupka i suzbijanje njihovih procesnih zloupotreba; načelo istraživanja materijalne istine; načelo slobodne ocjene dokaza i načelo in dubio pro reo. Načelo optužbe- znači da se krivični postupak može pokrenuti samo po optužbi ovlašćenog tužioca; u cijelom toku postupka mora da postoji optužba ovlašćenog tužioca. (državnog tužioca, oštećenog kao tužioca i za krivična djela koja se gone po privatnoj krivičnoj tužbi-privatnog tužioca). Načelo samostalnosti nezavisnosti suda i sudija - pretpostavlja da su sudovi i sudije nezavisni u svom radu. Zbog toga ustavi proklamu-ju strogu funkcionalnu nedodirljivost sudova od svakog uticaja sa strane i istovremeno ustanovljavaju njihovu obavezu da ne postupaju pod takvim uticajima, već samo po pravu koje na konkretni slučaj su-ñenja treba primeniti. Načelo zbornosti- Ovo načelo znači da sud sudi u vijeću sastavljenom od trijece sudije, osim za krivična djela za koja je kao glavna kazna propisana novčana kazna ili kazna zatvora do deset godina u prvom stepenu, kada sudi sudija pojedinac, osim za krivična djela organizovanog kriminala ili ako zakonom nije drugačije odreñeno. U drugom stepenu sud sudi u vijeću sastavljenom od troje sudija; u trećem stepenu u vijeću sastavljenom od pet sudija; prvostepeni sudovi u vijeću sastavljenom od trojice sudija odlučuju o: žalbama protiv rješenja sudije za istragu i drugih rješenja kada je to zakonom odreñeno; donose odluke u prvom stepenu van glavnog pretresa; sprovode postupak i donose presudu po zahtjevu kojim se traži izvršenje krivične presude stranog suda i stavljaju predloge u slučajevima propisanim ZKP-om ili drugim zakonom.

81

Načelo kontradiktornosti- ovo načelo znači mogućnost stranaka da u postupku izlože svoje stavove o pitanjima koja se raspravljaju i da pobijaju stanovišta suprotne stranke.

Načelo ne bis in idem- znači zabranu da se paralelno ili sukcesivno, jednom istom licu za isto djelo sudi dva ili više puta. Ovo načelo proizilazi iz Ustava i glasi: "Nikome se ne može ponovo suditi niti može biti ponovo osuñen za isto kažnjivo djelo".

Načelo legaliteta- znači obavezu državnog tužioca da u slučaju krivičnih djela iz svoje nadležnosti preduzme krivično gonjenje uvijek kada se za to ispune u zakonu predviñeni uslovi. Načelo oficijelnosti- znači pravo nadležnog državnog tužioca da preduzme krivično gonjenje bez obzira na stav oštećenog, pa i onda kada se oštećeni protivi pokretanju krivičnog postupka. Načelo mutabiliteta- znači pravo ovlašćenog državnog tužioca da raspolaže svojim tužbenim zahtevom prije pokrenutog krivičnog po-stupka. Načelo odbrane-je osnovno grañansko pravo ustanovljeno Ustavom, gdje je u čl. 37. propisano: ″Svakome se jemči pravo na odbranu, a posebno: da na jeziku koji razumije bude upoznat sa optužbom protiv sebe; da ima dovoljno vremena za pripremanje odbrane i da se brani lično ili putem branioca kojega sam izabere.″ Načelo javnosti- podrazumjeva pravo grañana da budu obavješteni o toku krivičnog postupka i radnjama koje se u njemu preduzimaju putem sredstava javnog informisanja, neposrednim prisustvom, razgledanjem sudskih spisa ili na drugi način. Načelo usmenosti- znači usmeno izjašnjavanje i davanje dokazne grañe sudu usmenim putem. U našem krivičnom postupku glavni pretres se zasniva na načelu usmenosti, svi dokazi iznose se usmeno. Načelo neposrednosti- znači da se postupak vodi neposredno, sve radnje potrebne za donošenje sudske odluke moraju se izvesti pred sudom. Ovo načelo dolazi do izražaja na glavnom pretresu.

82

Načelo procesne ekonomije- znači da se krivični postupak u cjelini ili pojedine procesne radnje posebno preduzmu bez nepotrebnog rasipanja vremena, sa što manje troškova i napora procesnih subjekata. Načelo lojalnosti i poštenja učesnika postupka i suzbijanja njihovih procesnih zloupotreba -stranke i svi ostali učesnici postupka moraju da vrše procesne radnje saglasno Zakoniku i sa ciljem koji je njime odreñen. Postupanje suprotno tome predstavlja procesnu zloupotrebu. Načelo istine i pravičnosti- dužnost je suda i svih drugih državnih organa koji učestvuju u postupku da istinito i potpuno utvrñuju činjenice važne za donošenje zakonite i pravične odluke i da sa jednakom pažnjom ispituju i utvrñuju činjenice koje terete okrivljenog i one koje mu idu u korist. Načelo slobodne ocene dokaza- postoji ako se izvedeni dokazi ne cijene po pravilima utvrñenim u zakonu, već od strane sudije, na osnovu njegove sopstvene analize njihove vrijednosti, uz obavezu da o tome kako je cijenio dokaze položi račun u obrazloženju svoje odluke. Načelo in dubio pro reo- u slučaju sumnje, povoljnije za okrivljenog. Ovo načelo nastalo je u sudskoj praksi; ono nije izričito definisano, a pravilo nalaže da sudija, kada se u pogledu pitanja, da li postoji činjenica koja ide na štetu okrivljenog nañe u sumnji, mora uzeti da ona nije utvrñena, i obrnuto, za slučaj sumnje u pogledu činjenice koja ide u korist okrivljenog, mora da uzme da je utvrñena. Činjenice važne za donošenje odluke, tumače se u korist okrivljenog. Po ovom načelu, uzima se da je dokazano ono što nije dokazano.

PROCESNI SUBJEKTI

U krivičnom postupku postoje glavni i sporedni subjekti.

83

Glavni procesni subjekti su: sud i stranke. Stranke su ovlašćeni tužilac (državni, supsidijarni i privatni) i okrivljeni. Dakle, tri su glavna procesna subjekta: sud, ovlašćeni tužilac i okrivljeni. Sud- je samostalan i nezavisan državni organ koji vrši sudsku vlast. Sudovi se dijele na redovne mjesne nadležnosti i sudove vanredne mjesne nadležnosti. Redovni sudovi su sudovi opšte nadležnosti; a prema instanci djele se na sudove nižeg i višeg stepena. Organizacija sudova je ureñena posebnim zakonom, tj. Zakonom o sudovima. Prema Zakonu o sudovima u Crnoj Gori postoje: osnovni sudovi, viši sudovi, Apelacioni sud i Vrhovni sud. Osnovni i viši sudovi sude u prvom stepenu za krivična djela iz svoje stvarne nadležnosti. Viši sud odlučuje i u drugom stepenu o žalbama protiv presuda osnovnog suda, a Apelacioni (ili žalbeni) sud o žalbama protiv prvostepenih odluka viših sudova. Tužilac- je procesni subjekt koji pokreće krivični postupak i kod nas postoje: državni tužilac (za krivična djela koja se gone po službenoj dužnosti); oštećeni kao tužilac ili supsidijarni tužilac (koji pod odreñenim uslovima dolazi na mjesto državnog tužioca, da bi vršio krivično gonjenje koje se inače vrši po službenoj dužnosti državnog tužioca) i privatni tužilac (koji vrši privatnu tužbu). Postoje osnovni, viši i Vrhovni državni tužilac, a djelatnost rada propisana je Zakonom o državnom tužiocu. Okrivljeni- je lice protiv koga je ovlašćeni tužilac podigao krivičnu tužbu (fizičko ili pravno lice), a sud vodi krivični postupak da bi utvrdio da li je ono izvršilo krivično djelo, da li je za to krivično odgovorno i da li postoje uslovi da mu bude izrečena krivična sankcija. Okrivljeni u toku postpka može imati branioca, s tim što Zakonik o krivičnom postupku propisuje i obaveznu odbranu u odreñenim slučajevima. Sporedni procesni subjekti su: oštećeni; organ starateljstva i lice kome treba izreći mjeru oduzimanja imovinske koristi pribavljene krivičnim djelom.

- Oštećeni je lice čije je kakvo lično ili imovinsko pravo krivičnim djelom povrijeñeno ili ugroženo. (član 22. tač. 5). Oštećeni se javlja u svojstvu sporednog procesnog subjekta samo uz državnog tužioca. Kad gonjenje preduzima neki drugi tužilac (privatni ili supsidijarni),

84

oštećeni kao sporedni subjekat ne postoji, jer je tada glavni procesni subjekt. Oštećeni može biti fizičko ili pravno lice. Kao sporedni procesni subjekt oštećeni ima dva prava: da postavi imovinskopravni zahtjev i da postane supsidijarni tužilac ako krivično gonjenje za krivično djelo iz svoje nadležnosti neće da vrši državni tužilac.

- Drugi sporedni subjekt je lice kome je pripala ili na koje je prenijeta imovinska korist koju je učinilac ostvario izvršenim krivičnim djelom. - Treći sporedni procesni subjekt je organ starateljstva, koji u tom svojstvu ima neka posebna prava u postupku prema maloljetnicima.

PROCESNE RADNJE

Procesne radnje su djelatnosti procesnih subjekata koje oni preduzimaju na osnovu svog zakonskog ovlašćenja ili svoje zakonske obaveze, pod zakonom utvrñenim uslovima, u propisanoj formi i sa odreñenom sadržinom, sa ciljem da utiču na zasnivanje, tok ili okončanje krivičnog postupka. Procesne radnje se dijele na radnje suda i radnje stranaka. Procesne radnje suda su: a) radnje dokazivanja, b) radnje procesne prinude, c) radnje odlučivanja, d) radnje rukovoñenja postupkom, e) radnje dostavljanja i td. Prema stadijumu postupka u kojem se preduzimaju, procesne radnje se dijele na istražne i sudeće. Preduzimanje procesnih radnji vezano je, manje ili više, za odreñenu formu predviñenu Zakonikom. Pored ostalog, i zbog toga se procesno pravo naziva formalnim pravom. Procesna forma podrazumjeva zakonskim propisima utvrñen način i mesto preduzimanja procesnih radnji. Forma je uvek prilagoñena procesnoj radnji na koju se odnosi i zbog toga različita od radnje do radnje. Značaj forme je veliki jer, s jedne strane, forma je sredstvo za ostvarivanje zakonitosti u postupku, a s druge strane, unaprijed propisane procesne forme u kojima je sakupljeno dugogodišnje iskustvo o najracionalnijem i najboljem načinu vršenja procesnih radnji, spasavaju krivični postupak i njegove subjekte od mukotrpnog i nesigurnog iznalaženja načina preduzimanja procesne radnje u svakom pojedinom slučaju,

85

čiji bi se rezultati, i pored svih uloženih napora, nužno razlikovali od slučaja do slučaja i često bili pogrešni i proizvoljni. Zakonik je predvidio mjere za suzbijanje zloupotreba procesnih formi.

Rokovi: pojam, vrste i računanje Rok je vremenski period u kome se odreñena procesna radnja mora, ne smije ili treba preduzeti. Rokovi imaju za cilj da ubrzaju postupak i da obezbjede procesnu disciplinu i ekonomiju. Rokovi mogu biti: a) prekluzivni koji postoje kad se procesna radnja u odreñenom vremenu mora preduzeti, jer istekom roka nastupa procesna sankcija (prekluzija), koja se sastoji u nemogućnosti naknadnog preduzimanja procesne radnje; b) odložni (suspenzivni ili dilatorni) koji označavaju period vremena u kome se procesna radnja ne sme preduzeti (npr. glavni pretres se ne može održati prije no što proñe osam dana od dana dostavljanja poziva optuženom); c) instrukcioni (upućujući), koji važe za sud i državnog tužioca (ne i za stranke) i čije propuštanje ne povlači prekluziju (npr. državni tužilac treba da podnese optužnicu u roku od petnaest dana od završetka istrage, presuda se ima pismeno izraditi i otpremiti u roku od mjesec dana od objavljivanja, izuzetno u složenijim stvarima u roku od dva mjeseca). Rokovi dalje mogu biti: zakonski (koji su utvrñeni u zakoniku) i sudski (koje odreñuje sud); strogi (po pravilu zakonski, koji se ne mogu produžavati) i obični (po pravilu sudski, koji se mogu produžavati).

U krivičnom postupku rokovi se računaju na časove, dane, mjesece i godine.

Povraćaj u preñašnje stanje je pravno sredstvo koje omogućuje da odreñeni učesnik postupka kome je prekluzivni rok protekao neiskorišćen iz razloga koji mu se ne mogu upisati u krivicu, naknadno obavi propuštenu procesnu radnju, i po prethodnoj dozvoli suda. Pravo na povraćaj u preñašnje stanje ima okrivljeni koji je iz opravdanih razloga propustio rok za podnošenje žalbe na presudu ili na rješenje o primjeni mjere bezbjednosti, vaspitne mjere, mjere oduzimanja imovinske koristi ili sudske opomene, ako se ispune dva uslova: materijalni i formalni. a) Materijalni uslov je ispunjen ako je rok za podnošenje žalbe okrivljeni propustio iz opravdanog razloga, tj.

86

bez svoje krivice b) Formalni uslov se sastoji u obavezi okrivljenog da u roku od osam dana od prestanka uzroka koji je izazvao propuštanje, a najkasnije u roku od tri mjeseca od propuštanja, podnese molbu za povraćaj u preñašnje stanje i da istovremeno sa molbom preda žalbu, ako je već nije predao. Postupak za dozvolu povraćaja u preñašnje stanje se pokreće molbom okrivljenog ili njegovog branioca.

KRIVIČNOPROCESNE RADNJE

Zakonik o krivičnom postupku nije odredio pojam krivičnoprocesne radnje, ali je ipak odreñeno koje se radnje preduzimaju u krivičnom postupku i na koji način. U krivičnom postupku se preduzima niz radnji od strane krivičnoprocesnih subjekata i to su: radnje dokazivanja, radnje procesne prinude, radnje odlučivanja i radnje rukovoñenja.

RADNJE DOKAZIVANJA

Radnje dokazivanja su najvažnije radnje suda koje se preduzimaju u toku cijelog toka krivičnog postupka. U krivičnom postupku potrebno je utvrditi pravno relevantne čninjenice, dok se indicije i pomoćne činjenice utvrñuju samo zbog njihove veze sa pravnorelevantnim činjenicama. Sve činjenice u krivičnom postupku se ne dokazuju. Postoje činjenice koje nije potrebno dokazivati, jer one postoje. To su: očigledne činjenice (npr. dokazivanje punoljetsva) i notorne činjenice (predstavljaju odreñen dogañaj, Dan Državnosti). Činjenica se smatra utvrñenom ako se uvjerimo u njeno postojanje, a one se mogu stepenovati kao: manji stepen vjerovatnoće, veći stepen vjerovatnoće i najveći stepen vjerovatnoće.

Dokazi su najvažniji zadatak krivičnog postupka, od čijeg izvršenja zavisi pravilnost primjene prava i zakonitost sudskih odluka. Dokazi se mogu podjeliti prema kriterijumu dokaza prema činjenici na: neposredne i posredne; prema izvoru informacija na: originalne i izvedene; s obzirom da li se dokazima potkrijepljuje optužba ili odbrana na: dokaze optužbe i dokaze odbrane; po kriterijumu dokazne snage, na: potpune i nepotpune; prema prirodi

87

dokaznog sredstva na: lične i materijalne i prema načinu pribavljanja, na: nedozvoljene i dozvoljene.

Prema Zakoniku o krivičnom postupku izričito su zabranjena neka dokazna sredstva, odnosno način njihovog pribavljanja (sila, prijetnja, obmana, zabrana primjene medicinskih intervencija, lobotomije i sl).

Radnje dokazivanja su: pretresanje stana, stvari i lica; privremeno oduzimanje predmeta, imovinske koristi i imovine; postupanje sa sumnjivim stvarima; saslušanje okrivljenog; svjedoka; uviñaj i rekonstrukcija; vještačenje; fotografije i audiovizuelni snimci i mjere tajnog nadzora.

1. Pretresanje stana, stvari i lica- ova radnja dokazivanja može se preduzeti ako postoje osnovi sumnje da će se pretresanjem okrivljeni uhvatiti ili da će se pronaći tragovi krivičnog djela ili predmeti važni za krivični postupak. Stanom se smatra svaki prostor u kome se boravi, trajno ili privremeno, a moguće je pretresanje i ostalih prostorija koji su u vezi sa stanom (npr. šupe, podrumi), ali i oni koji nijesu u vezi sa stanom (npr. radionice). Pretresanjem stvari podrazumjeva i pretresanje računara i drugih tehničkih ureñaja za automatsku obradu podataka.

Pretresanje se vrši na osnovu pismene naredbe suda koja se donosi na zahtjev državnog tužioca ili na ovlašćen zahtjev službenog lica policije koje je dobilo odobrenje državnog tužioca. Naredba se prije početka dostavlja licu kod koga će se ili nad kojim će se pretres izvršiti. Lice na koga se odnosi pretresanje, poučiće se da ima pravo da uzme advokata, odnosno branioca koji može da prisustvuje pretresu. Ako lice koje se pretresa zahtjeva branioca, početak pretresa će se odložiti do dolaska njegovog branioca, a najduže dva časa.

Pretresanje, izuzetno, može da se izvrši i bez naredbe suda, bez prethodne predaje naredbe i bez prethodnog poziva za predaju lica ili stvari i bez pouke o pravu na branioca, advokata, ako je to

88

neophodno radi spriječavanja vršenja krivičnog djela i hvatanja učinioca krivičnog djela ili radi spašavanja ljudi i imovine ili ako se pretresanje ima izvršiti u javnim prostorijama.

Pretresanje se po pravilu vrši danju u vremenu od 06 do 21 čas, ali je moguće o noću, ako je danju započeto pa nije dovršeno, ili ako je to zbog opasnosti od odlaganja izričito naredio sud ili ako je to nepohodno radi spriječavanja vršenja krivičnih djela ili neposrednog hvatanja učinioca krivičnog djela ili radi spašavanja ljudi i imovine.

Prilikom pretresanja stana, pozvaće se držalac stana da prisustvuje pretresanju, a ukoliko je odsutan, pozvaće se njegov zastupnik ili neko od odraslih članova domaćinstva ili susjeda. Zaključane prostorije, namještaj i druge stvari otvoriće se silom, samo ako njihov držalac nije prisutan ili neće dobrovoljno da ih otvori.

Ako se pretresanje vrši na brodu ili vazduhoplovu, naredba se predaje zapovjedniku broda, odnosno vazduhoplova. Ako se vrši pretres prostorija državnih organa ili privrednog društva, pozvaće se njihov rukovodilac da prisustvuje pretresanju, a u vojnoj zgradi, pretresanje se vrši po odobrenju nadležnog vojnog starješine i uz prisustvo lica koje on odredi.

O pretresanju stana, lica i prostorija se sastavlja zapisnik, koji potpisuju lica kod kojih se i nad kojim se vršio pretres, kao i lica čije je prisustvo obavezno, a tok pretresanja se može audio i audiovizuelno snimati.

Prilikom pretresanja privremeno će se oduzeti samo oni predmeti i isprave koji su u vezi sa svrhom pretresanja, a to će se konstatovati i u zapisniku o pretresanju.

2. Privremeno oduzimanje predmeta, imovinske koristi i imovine- je radnja dokazivanja koja je usko povezana sa pretresanjem stana i lica, jer cilj pretresanja u najvećem broju slučajeva jeste, da se pronañu i oduzmu odreñeni predmeti. Sadržaj ove radnje dokazivanja je, da se predmeti oduzmu, predaju sudu,

89

odnosno da se čuvaju na drugi način. Rješenje o privremenom oduzimanju predmeta donosi sud, na predlog državnog tužioca i ono se odnosi na predmeta koji se po Krivičnom zakoniku imaju oduzeti ili na predmete koji mogu poslužiti kao dokaz u krivičnom postupku. Prema krivičnom zakoniku oduzimaju se: predmeti koji su upotrijebljeni za izvršenje krivičnog djela; predmeti koji su bili namjenjeni za izvršenje krivičnog djela i predmeti koji su nastali izvršenjem krivičnog djela.

Lice koje drži predmete koji se po Krivičnom zakoniku imaju oduzeti, dužno je da ih preda, a ukoliko to odbije može se kazniti novčanom kaznom (1.000 e), a u slučaju daljeg odbijanja, može se zatvoriti i zatvor u tom slučaju traje do predaje predmeta ili do završetka krivičnog postupka, a najduže dva mjeseca. Na isti način postupiće se sa odgovornim licem u državnom organu, privrednom društvu ili drugom pravnom licu.

3. Postupanje sa sumnjivim stvarima- U slučaju pronalaska i privremenog oduzimanja predmeta prilikom vršenja pretresa, moguće je da se kod okrivljenog nañu stvari koje ne pripadaju njemu, a ne zna se čije su, pa će se od strane organa koji vodi krivični postupak ta stvar opisati i objaviti oglas u dnevnim novinama. U oglasu se poziva vlasnik da se za vrijeme od jedne godine javi, ako ne stvar će se prodati, a novac dobijen prodajom pripada pravosudnom budžetu. Vlasnik stvari ima pravo da u parničnom postupku zatraži povraćaj stvari ili novca dobijenog prodajom stvari.

4. Saslušanje okrivljenog- Okrivljeni je subjekt krivičnog postupka i nosilac funkcije odbrane, i s jedne strane svojim iskazom se suprotstavlja tužiocu (optužbi), a s druge strani svojim iskazom pruža organu krivičnog gonjenja značajan izvor dokaza radi utvrñivanja činjenica u krivičnom postupku. Prije upoznavanja sa pravima i obavezama, od okrivljenog se uzimaju lični podaci (ime, prezime, matični broj, nadimak, ime i prezime roditelja, djevojačko prezime majke, gdje je i kad roñen, gdje živi, državljanstvo, da li je ranije osuñivan, kojom presudom, za koje krivično djelo i od kojeg suda, da li se protiv njega vodi drugi krivični postupak, da li je

90

pismen, koju školu je završio, porodične i lične prilike, da li je kada i gdje služio vojsku, i ako je maloljetan ko je njegov zakonski zastupnik).

Okrivljeni nije dužan da bilo što iznosi u svojoj odbrani, da odgovara na postavljena pitanja. Okrivljenom imaju pravo da postavljaju pitanja odreñeni subjekti krivičnog prava. Okrivljeni ima pravo na ćutanje, ali i njegova dužnost nije da istinito iskazuje.

Procesna radnja kojom se dolazi do iskaza okrivljenog jeste saslušanje.

5. Saslušanje svjedoka- svjedok je fizičko lice koje iznosi ono što mu je poznato o krivičnom djelu i učiniocu, na osnovu svog neposrednog čulnog opažanja ili neposrednog od drugih lica. Svjedok je dužan da govori istinu, jer se za lažno svjedočenje odgovara. Zakonik propisuje da odreñena lica ne mogu biti saslušana kao svjedoci, ali postoji i krug lica koja mogu biti osloboñena od dužnosti svjedočenja. Zaštita svjedoka u krivičnom postupku regulisana je Zakonikom o krivičnom postupku. Svjedoci se saslušavaju ponaosob i bez prisustva ostalih svjedoka, a jedino odstupanje postoji, kada se kao svjedoci saslušavaju oštećeni, odnosno oštećeni kao tužilac. Zakonik propisuje posebne odredbe za saslušanje svjedoka saradnika, u postupku za krivična djela organizovanog kriminala.

6. Uviñaj i rekonstrukcija- Uviñaj se preduzima kad je za utvrñivanje ili razjašnjenje neke važne činjenice u postupku potrebno neposredno opažanje. Predmet uviñaja može da bude različit (npr. odreñen prostor) a posebno je značajno mjesto izvršenja krivičnog djela, jer se na tom mjestu mogu naći tragovi krivičnog djela. Uviñaj može da se vrši kod svih krivičnih djela koja ostavljaju promjene u spoljnom svijetu, koje se čulno mogu opaziti. Uviñaj se dijeli na tri vrste: uviñaj nad odreñenim mjestom; uviñaj nad odreñenim licem i uviñaj nad odreñenim predmetom. O izvršenom uviñaju sačinjava se zapisnik.

91

Rekonstrukcija krivičnog dogañaja je jedna vrsta uviñaja, jer se ponavljaju radnje ili situacije u uslovima pod kojima se, prema dokazima, dogañaj odigrao. Po pravilu, preduzima se na mjestu dogañaja, u prisustvu okrivljenog, oštećenog i drugih učesnika dogañaja.

I kod uviñaja i kod rekonstrukcije, organ koji ih vrši može zatražiti pomoć stručnog lica, a može pozvati i vještaka ako bi njegovo prisustvo bilo od koristi.

7. Vještačenje- predstavlja utvrñivanje činjenica koje su od značaja za krivični postupak, a nijesu pravnog karaktera, kao i davanje nalaza i mišljenja od strane lica koje raspolaže potrebnim stručnim znanjem i vještinama. Iskaz vještaka predstavlja značajno dokazno sredstvo na osnovu koga organ koji vodi krivični postupak utvrñuje ili ocjenjuje važne činjenice čije bi utvrñivanje bez potrebnog naučnog znanja bilo otežano ili gotovo onemogućeno. Vještak ima odreñena prava i dužnosti, koja su regulisana Zakonikom o krivičnom postupku. Postoje različite vrste vještačenja: pregled i obdukcija leša; vještačenje tjelesnih povreda; vještačenje poslovnih knjiga; toksikološko vještačenje; psihijatrijsko vještačenje; tjelesni pregled i druge radnje.

8. Fotografije i audiovizuelni snimci- predstavljaju novu dokaznu radnju, a da bi se mogli koristiti kao dokaz potrebno je da je utvrñena njihova autentičnost, da je isključena mogućnost fotomontaže ili video montaže i drugih oblika falsifikovanja fotografija i snimaka i da su fotografija i snimak sačinjeni uz izričitu ili prećutnu saglasnost osumnjičenog, odnosno okrivljenog, kad se on ili njegov glas nalaze na snimku, odnosno fotografiji.

9. Mjere tajnog nadzora- su tzv. specijalne istražne tehnike koje se primjenjuju samo u odnosu na ograničen broj krivičnih djela, koja se teško dokazuju uobičajenim dokaznim metodama. Zakonik o krivičnom postupku taksativno nabraja za koja krivična djela se mogu narediti mjere tajnog nadzora (član 158. ZKP-a).

92

MJERE ZA OBEZBJEĐENJE PRISUSTVA OKRIVLJENOG I ZA NESMETANO VOĐENJE KRIVIČNOG POSTUPKA

Prisustvo individualno odreñenog lica, okrivljenog u toku krivičnog postupka, po pravilu je nužno, jer je on jedan od glavnih krivičnoprocesnih subjekata u krivičnom postupku.

Mjere koje se mogu preduzeti prema okrivljenom za njegovo obezbjeñenje prisustva na glavnom pretresu i nesmetano vodjenje krivičnog postupka su: poziv; dovoñenje; mjere nadzora; jemstvo i pritvor. Prilikom odabira mjere, mora se voditi računa da se ne primjenjuje teža mjera, ako se i blažom može postići svrha.

1. Poziv- se upućuje od strane suda i njime se nalaže okrivljenom da odreñenog dana i časa doñe na odreñeno mjesto radi preduzimanja procesne radnje, sa naznakom krivičnog djela i uz naznačenje da se poziva u svojstvu okrivljenog i uz upozorenje, da će u slučaju nedolaska biti prinudno doveden. Pozivanje može da se vrši i telefonom ili drugim sredstvima elektronske komunikacije, ako okrivljeni pristaje da doñe na takav poziv. Kada se okrivljeni prvi put poziva, poučiće se o pravu da uzme branioca i da branilac može prisustvovati njegovom saslušanju. Ako se okrivljeni zbog bolesti ili druge neotklonjive smetnje ne može pojaviti pred sudom, saslušaće se u mjestu gdje se nalazi ili će se obezbjediti njegov dolazak do sudske zgrade ili drugog mjesta gdje se radnja preduzima. Okrivljeni se uvijek upozorava, da je dužan da promjenu adrese prebivališta ili boravišta dostavlja sudu, do okončanja krivičnog postupka i o ovom upozorenju se okrivljeni poučava u pozivu, odnosno prilikom prvog saslušanja.

2. Dovoñenje- je mjera obezbjeñenja prisustva okrivljenog u krivičnom postupku, a izdaje je sud ili državni tužilac, ako uredno pozvani okrivljeni ne doñe, a svoj izostanak ne opravda, ili ako se nije moglo izvršiti uredno dostavljanje poziva, a iz okolnosti očigledno proizlazi da okrivljeni izbjegava prijem poziva, ili ako je donijeto rješenje o pritvoru. Naredbu izdaje sud ili državni tužilac, a izvršava je policija. U naredbi koja se izdaje mora se navesti: ime i prezime lica koje se dovodi, njegove lične generalije, zakonski naziv krivičnog

93

djela koje mu se stavlja na teret i odredbu Krivičnog zakonika, razlog zbog kojeg se nareñuje dovoñenje, službeni pečat, potpis sudije, odnosno državnog tužioca koji izdaje naredbu.

3. Mjere nadzora-ova mjera se preduzima ako postoje okolnosti da bi okrivljeni mogao pobjeći, sakriti se, otići u nepoznato mjesto ili drugu državu ili ometati voñenje krivičnog postupka. Može se izreći po predlogu tužioca ili oštećenog, a izriče se okrivljenom rješnjem. Postoji sedam mjera nadzora:

- zabrana napuštanja stana; - zabrana napuštanja boravišta; - zabrana posjećivanja odreñenog mjesta ili područja; - obaveza povremenog javljanja odreñenom državnom organu; - zabrana pristupa ili sastajanja sa odreñenim licima; - privremeno oduzimanje putne isprave i - privremeno oduzimanje vozačke dozvole. 5. Jemstvo- se sastoji u polaganju odreñene sume novca, hartija od vrijednosti, hipoteke ili u obećanju isplate odreñenog novčanog iznosa kao zaloge da okrivljeni neće pobjeći do kraja krivičnog postupka, uz obećanje samog okrivljenog da se neće kriti i da bez odobrenja suda neće napuštiti boravište. Jemstvo se odnosi na lice koje treba da se stavi u pritvor ili lice koje je već u pritvoru zbog opasnosti od bjekstva. Jemstvo se odreñuje s obzirom na težinu krivičnog djela, lične i porodične prilike okrivljenog i imovino stanje lica koje daje jemstvo.

6. Pritvor- je preventivno lišenje slobode lica protiv koga postoji osnovana sumnja da je izvršilo krivično djelo kojeg odreñuje nadležni organ na tačno odreñeno vrijeme, za odreñeno krivično djelo, kada su ispunjeni zakonom propisani uslovi za postizanje odreñenih procesnih ciljeva. Pritvor je fakultativna, najteža mjera za obezbjeñenje prisustva okrivljenog u toku krivičnog postupka, a uslove za odreñivanje pritvora utvrñuje organ koji odreñuje pritvor. Pritvor po predlogu državnog tužioca odreñuje sudija za istragu, a nakon podignute optužnice, krivično vanraspravno vijeće donosi odluku o pritvoru. Trajanje pritvora i njegova kontrola su različito

94

regulisani Zakonikom o krivičnom postupku, u zavisnosti od stadijuma krivičnog postupka (istraga, podignuta optužnica, nakon objave presude).

RADNJE ODLUČIVANJA

Odlučivanje je posebna vrsta procesnih radnji krivičnog postupka kojima sud, primjenom apstraktne norme zakona, ustanovljava što je pravo u konkretnom slučaju. Odlučivanje se, prema tome, sastoji u primjeni prava na konkretnu činjeničnu situaciju. Odlučivanju uvijek prethodi dokazivanje. Odlučivanje u krivičnom postupku pripada samo sudu. Ostali procesni subjekti, pa i oni koji imaju svojstvo državnih organa (kao što je državni tužilac), svojim odlukama ne mogu obavezivati druge procesne subjekte, najmanje sud. Izuzetno, oni u postupku mogu da donose neke vrste odluka (naredbe i rješenja), ali samo kad su na to Zakonikom posebno ovlašćeni. Sud odlučuje o svim pitanjima koja se jave u postupku, bez obzira da li su činjenična ili pravna, sporna ili nesporna, meritorna ili procesualna i da li se odnose na glavni predmet postupka ili na neko drugo pitanje. Sud odlučuje po službenoj dužnosti ili po zahtevu stranaka. Prema svojoj prirodi, odlučivanje u krivičnom postupku može biti meritorno (suštinsko) ili formalno (procesno). Meritorno odlučivanje je ono koje pretpostavlja prethodno ispitivanje suštine zahtjeva da bi se utvrdila njegova osnovanost i ispoljava se u odluci kojom se zah-tjev odbija, ako je neosnovan, ili usvaja, ako je osnovan. Formalno odlučivanje ne pretpostavlja ispitivanje osnovanosti zahtjeva, jer slijedi uvjek kad je po samom Zakoniku usvajanje zahtjeva, zbog neke proceduralne smetnje nemoguće, pa i onda kad bi on bio osnovan. Sudske odluke su materijalni izraz procesnih radnji odlučivanja. One predstavljaju izjavu volje suda o primjeni zakona na slučaj koji je predmet odlučivanja. Prema svojoj formi, sudske odluke mogu biti: naredbe, rješenja ili presude. Presuda je takva sudska odluka kojom se konkretni krivičnoprocesni odnos konačno rješava za odnosnu instancu. Presudom se po pravilu odlučuje o glavnoj krivičnoj stvari, tj. o kazneno-pravnom zahtjevu ovlašćenog tužioca, poslije ispitivanja njegove osnovanosti. Presuda

95

je sudska odluka, koju drugi državni organi ne mogu donositi ni izuzetno. Presuda je konačna odluka suda u odreñenoj instanci, ali ne i posljednja odluka u postupku. Poslije prvostepene presude moguća je presuda suda drugog stepena, eventualno i suda trećeg stepena. Konačna (tj. pravnosnažna) presuda u postupku je samo ona koja se više ne može pobijati redovnim pravnim ljekovima. Pravilo je da se presuda izriče poslije sprovedenog usmenog i kon-tradiktornog glavnog pretresa i da se glavni pretres uvjek završava presudom. Ali, od ovog pravila postoje izuzeci u oba pravca. U žalbenom postupku pred sudom drugog i trećeg stepena presuda se može izreći i u sjednici vjeća. Rešenje je odluka kojom se, po pravilu, ne odlučuje o glavnom pred-metu postupka niti se okončava procesnopravni odnos, već rješavaju pojedina procesna pitanja sa ciljem da se procesni odnos zasnuje i do kraja održi u toku. Rješenjem se, po pravilu, priprema i omogućuje donošenje presude. Rješenja se zasnivaju, kao i presude, nekada na proceduralnom, a nekad na suštinskom odlučivanju, i zbog toga i ona mogu biti formalna i materijalna. Zakonik govori o velikom broju raznovrsnih procesnih situacija u kojima se odlučuje rješenjem. (rješenjem se odlučuje o odreñivanju pritvora; o izuzeću sudije; o isključenju javnosti glavnog pretresa; o izdvajanju zapisnika itd.) Naredba je svaka druga odluka koja u Zakoniku nije označena kao presuda ili rešenje. Po pravilu, naredbu izdaje sudija pojedinac koji rukovodi postupkom (sudija za istragu, predsjednik vjeća, zamoljeni sudija), ponekad i vjeće, sa ciljem upravljanja tokom krivičnog pos-tupka, što podrazumjeva i odlučivanje o preduzimanju pojedinih pro-cesnih radnji. Presuda i rješenje imaju svoju formu i treba da sadrže: uvod, izreku, obrazloženje, pouku o pravnom lijeku i potpis. Postupak odlučivanja prije donošenja odluke se sastoji iz tri faze: izricanje odluke, saopštavanje izrečene odluke i pismena izrada odluke. 1) Izricanje (ili donošenje) odluke podrazumjeva postupak nastanka i formiranja odluke. Postupak izricanja odluke se sastoji od vjećanja i glasanja. Vjećanje je diskusija i razmjena mišljenja o pitanjima koja

96

su predmet odlučivanja. Glasanje je odlučivanje u pravom smislu riječi i sastoji se u definitivnom opredjeljivanju i izjašnjavanju članova vjeća za jednu odluku od više mogućih. 2) Saopštavanje je stavljanje na znanje sadržine odluke licima koja imaju interes da je saznaju. Zavisno od vrste, odluke se saopštavaju objavljivanjem ili dostavljanjem, ili objavljivanjem i dostavljanjem. Objavljivanje odluke se sastoji u saopštavanju njene sadržine prisutnim licima koja za to imaju pravni interes; dostavljanje se sastoji u predaji isprave koja sadrži odluku, onome kome se po Zakoniku ona ima saopštiti. Neke odluke se saopštavaju samo objavljivanjem, druge samo dostavljanjem, a presude i objavljivanjem i dostavljanjem. Nakon što bude izrečena, svaka sudska odluka mora biti i u tehnič-kom smislu pismeno izrañena, po pravilu odmah poslije objavljivanja, a u svakom slučaju prije dostavljanja. Tek sa ovom fazom, odluka dobija oblik službenog akta i snagu javne isprave. ZKP poznaje tri vrste presuda: presuda kojom se optuženi oglašava krivim; oslobañajuća presuda i presuda kojom se optužba odbija. Po pravilu, ove tri presude su odvojeni i posebni akti, ali kad je više krivičnih stvari spojeno u jedan postupak, jedinstvena presuda može u sebi da sadrži sve tri odluke, tj. u jednom djelu može biti oslobañajuća, u drugom presuda kojom se optuženi oglašava krivim, a u trećem presuda kojom se optužba odbija. Presudom kojom se optužba odbija sud se ne upušta u meritorno raspravljanje stvari koja je predmet suñenja, već samo utvrñuje da postoji odreñena pravna smetnja da se o njoj sudi i zbog toga odbija optužbu, dajući sporu izmeñu tužioca i okrivljenog jedno čisto pro-cesualno rješenje. Zakonik o krivičnom postupku propisuje kada će se donijeti presuda kojom se optužba odbija. Oslobañajuća presuda je sudska odluka o samoj stvari, i izriče se kad sud poslije održanog glavnog pretresa utvrdi da je kazneno-pravni zahtjev ovlašćenog tužioca neosnovan i da zbog toga nema mjesta izricanju presude kojom se optuženi oglašava krivim. U članu 373. ZKP-a propisani su slučajevima kada će sud optuženog osloboditi optužbe.

97

Presuda kojom se optuženi oglašava krivim izriče se kad sud nañe da je zahtjev ovlašćenog tužioca osnovan, tj. da ne postoji nijedan razlog za odbijanje optužbe ili za osloboñenje optuženog. Presuda kojom se optuženi oglašava krivim ne mora uvjek da glasi na kaznu. Zbog toga je osuñujuća presuda (koja glasi na kaznu) samo jedna vrsta presude kojom se optuženi oglašava krivim. Presuda kojom se optuženi oglašava krivim može da sadrži i samo konstataciju o utvrñenoj krivici za učinjeno krivično djelo uz osloboñenje od kazne, kad je takva mogućnost predviñena odredbama Krivičnog zakonika. Dispozitiv presude kojom se optuženi oglašava krivim mora da sadrži: činjenični opis krivičnog djela; zakonski naziv krivičnog djela; na kakvu se kaznu optuženi osuñuje, ili se po odredbama krivičnog zakonika oslobaña od kazne; odluku o uslovnoj osudi; odluku o mjerama bezbjednosti i o oduzimanju imovinske koristi; odluku o uračunavanju pritvora ili već izdržane kazne; odluku o troškovima krivičnog postupka i o imovinskopravnom zahtjevu.

OSTALE PROCESNE RADNJE SUDA

Osim radnji dokazivanja, procesne prinude i odlučivanja postoje u krivičnom postupku i mnoge druge procesne radnje suda. Meñu njima se izdvajaju: radnje dostavljanja, radnje rukovoñenja postupkom, radnje održavanja reda i procesne discipline i radnje suzbijanja neurednog vršenja procesnih dužnosti i sprječavanja procesnih zloupotreba. Dostavljanje je način saopštavanja sudskih odluka (pored usmenog objavljivanja) i upoznavanja jedne stranke sa podnescima suprotne stranke. U nekim slučajevima Zakonik nalaže da se i pojedina pisana akta stranaka, posredstvom suda, imaju dostaviti suprotnoj stranci (npr. optužnica, žalba, zahtjev za ponavljanje postupka i dr.). Dostavljanje je sudska radnja i zbog toga se može vršiti samo po naredbi suda. Za izvršenje dostavljanja odreñeni su u Zakoniku po-sebni organi koje sud mora upotrijebiti. Pismena se dostavljaju po pravilu posredstvom službenog lica nadležnog suda, ili neposredno kod suda, ali se dostavljanje može vršiti i preko pošte, organa lokalne samouprave ili preko drugog organa. Ko će izvršiti dostavljanje od-reñuje sud u dostavnoj naredbi. Izuzetno, dostavljanje može da bude izvršeno i preko lica koja učestvuju u postupku, ako ono pristaje da

98

pismeno uruči onome kome je upućeno i ako organ postupka smatra da je na taj način obezbjeñen prijem pismena Dostavljanje je veoma važan akt za koji se vežu značajne procesne posljedice i od kojeg često zavisi i sama mogućnost voñenja krivičnog postupka. Dostavljanje se vrši onome na koga se pismeno odnosi. Kad učesnik postupka ima zakonskog zastupnika ili punomoćnika, dostavljanje se vrši zakonskom zastupniku, odnosno punomoćniku, a ne zastupanom licu. Zakonik predviña dvije vrste dostavljanja: lično dostavljanje i dostavljanje u zamjenu. Lična dostava sastoji se od predaje pismena neposredno onome kome je upućeno. Ako se, meñutim, lice kome se pismeno mora lično dostaviti ne zatekne na mjestu dostavljanja, dostavljač će mu, kod odraslog člana domaćinstva, nastojnika zgrade ili susjeda, a ako se dostavljanje vrši na radnom mjestu, onda i kod lica zaduženog za prijem pošte ili kod lica koje je zaposleno na istom radnom mjestu – ostaviti pismeno obavještenje da radi dostavljanja u odreñeni dan i sat bude u svom stanu ili na radnom mjestu. Ako se ni poslije ovog pokušaja lice kome se pismeno ima dostaviti lično ne zatekne na mjestu dostavljanja, pristupa se dostavljanju u zamjenu, tj. pismeno se predaje jednom od već pomenutih lica, i smatra se da je lično dostavljanje time izvršeno. Okrivljenom će se uvijek lično dostaviti poziv za prvo ispitivanje u prethodnom postupku i poziv za glavni pretres, bez obzira na to da li ima branioca ili ga nema. Privatnom tužiocu i oštećenom kao tužiocu, odnosno njihovom zakonskom zastupniku dostavljaju se lično poziv za podnošenje privatne tužbe ili optužnice, poziv za glavni pretres, odluke kod kojih od dostavljanja teče rok za žalbu i žalba protivne stranke koja se dostavlja radi odgovora. Potvrdu o izvršenom dostavljanju, koja se naziva dostavnica, potpisuju primalac i dostavljač. Dostavnica je dokaz o izvršenoj dostavi. Primalac na dostavnici sam upisuje dan prijema. Ako je on nepismen ili nije u stanju da se sam potpiše, potpisaće ga dostavljač, i uz to naznačiti dan prijema i napomenu zašto je potpisao primaoca. Ako primalac odbije da potpiše dostavnicu, dostavljač će to na njoj zabilježiti i naznačiti dan predaje, i time je dostavljanje završeno. Kad primalac ili odrasli član njegovog domaćinstva odbije da primi pismeno, dostavljač će zabilježiti na dostavnici dan, čas i razlog odbijanja

99

prijema, a pismeno će ostaviti u stanu ili u prostoriji gdje je primalac zaposlen, i time je dostavljanje izvršeno.

TOK KRIVIČNOG POSTUPKA

Zakonik o krivičnom postupku daje šemu toka postupka i to su:

A. Izviñaj; B. Prethodni postupak (obuhvata istragu i stavljanje pod optužbu); V. Glavni postupak (obuhvata: pripremanje glavnog pretresa, glavni pretres, izricanje i objavljivanje presude); G. Postupak pravnih ljekova (redovni i vanredni pravni ljekovi)

Izviñaj- Zadatak izviñaja je da se obezbjede uslovi odnosno pretpostavke za pokretanje istrage. Ovo je po svojoj prirodi kriminalistički, odnosno upravni postupak, koji ima za zadatak prikupljanje dokaza i podataka o krivičnom djelu i učiniocu, za pokretanje istrage i najtješnje je povezan sa prijavljivanjem krivičnog djela i učinioca.

Izviñaj ima svoje karakteristike, to nije sudski postupak niti krivični već upravnokriminalistički, a karakterističan je i po subjektima, jer je rukovodilac izviñaja državni tužilac, a pored njega i policija. Radnje izviñaja su uglavnom potražne, kriminalističke radnje koje zbog svoje prirode i ograničenog dometa, ne mogu predstavljati podlogu za donošenje odluke suda. Dokazne radnje izuzetno će se preduzeti i to ako postoji opasnost od odlaganja. Izviñaj se može preduzeti samo za krivična djela koja se vode po službenoj dužnosti, a ne i za krivična djela po privatnoj krivičnoj tužbi. I u ovom postupku dolazi do izražaja princip zakonitosti svih državnih organa u izviñaju. U izviñaju postoje četiri vrste subjekata: 1. subjekti koji pripremaju i podnose krivičnu prijavu (policija, državni organi, pravna lica); 2. subjekti koji organima izviñaja pružaju podatke o krivičnom djelu i učiniocu; 3. subjekti koji preduzimaju potražne radnje i dokazne radnje u izviñaju i 4. subjekt koji odlučuje o krivičnoj prijavi.

100

Radnje koje se preduzimaju u izviñaju, mogli bismo podjeliti na: radnje pružanja podataka o krivičnom djelu i učiniocu; potražne i dokazne radnje.

Pretpostavke za pokretanje krivičnog postupka Pretpostavka za pokretanje krivičnog postupka je saznanje za krivično djelo i učinioca i to saznanje može biti posredno i neposredno. Najčešći način saznanja, posrednim putem je podnošenje krivične prijave od strane pojedinaca i pravnih lica. Krivična prijava- je najčešći način saznanja o izvršenom krivičnom djelu i učiniocu (poznatom ili nepoznatom); to je akt kojim se državni tužilac obavještava o djelu koje se goni po službenoj dužnosti. Krivična prijava se podnosi usmeno ili pismeno. O usmenoj krivičnoj prijavi sastavlja se zapisnik, a ukoliko se podnosi telefonom, sačinjava se službena zabilješka. Podnosilac krivične prijave se upozorava na posljedice lažnog prijavljivanja. Krivične prijave mogu biti potpisane, anonimne i psudonimne. Krivična prijava sadrži podatke o krivičnom djelu, mjestu, vremenu i načinu izvršenja djela, učiniocu krivičnog djela i dokaze koji su pribavljeni prilikom prikupljanja obavještenja. U krivičnu prijavu ne unose se izjave dobijene od grañana prilikom prikupljanja obavještenja, ali se dostavljaju predmeti, fotografije, spisi o preduzetim mjerama i radnjama i drugi materijal od značaja za voñenje krivičnog postupka. Državni tužilac na razne načine može da sazna da je izvršeno krivično djelo i to: iz medija, iz kontakata sa ljudima, ali uvijek nakon saznanja on mora pokrenuti postupak, ne čekajući da neko drugi podnese krivičnu prijavu.

Državni tužilac u izviñaju Državni tužilac je rukovodilac izviñaja i prethodnog postupka, njegov zadatak je gonjenje učinioca krivičnih djela koja se gone po službenoj dužnosti. Svi organi koji učestvuju u izviñaju, dužni su da o svakoj preduzetoj radnji obavjeste nadležnog državnog tužioca, kao i da postupe po njegovim uputstvima i zahtjevima. Državni tužilac ima ovlašćenje da od državnih organa zatraži preduzimanje odreñenih

101

radnji i usmjerava djelatnost tih organa u cilju otkrivanja krivičnih djela i o tome mora biti blagovremeno obavješten. Državni tužilac je jedini ovlašćen da primi krivičnu prijavu, a ako je greškom prijava podnijeta drugom organu, taj organ je dužan da je proslijedi državnom tužiocu. Postupajući po krivičnoj prijavi, državni tužilac ima tri mogućnosti: 1. da odbaci krivičnu prijavu; Državni tužilac će odbaciti krivičnu prijavu ako prijavljeno djelo nije krivično djelo za koje se goni po službenoj dužnosti, ako je nastupila zastarjelost ili je djelo obuhvaćeno amnestijom ili pomilovanjem, kao i kada postoje druge okolnosti koje isključuju krivično djelo. 2. da otvori istragu; Ako podaci iz podnijete krivične prijave upućuju na osnovanu sumnju da je lice protiv kojeg je podnijeta krivična prijava učinilo krivično djelo, može se donijeti naredba o sprovoñenju istrage. Ako se radi o krivičnom djelu za koje je po Krivičnom zakoniku propisana kazna zatvora do pet godina, podnosi optužni predlog, a ne naredbu o sprovoñenju istrage. 3. da odloži krivično gonjenje. Ovo ovlašćenje pripada državnom tužiocu za krivična djela za koje je predviñena novčana kazna ili kazna zatvora do pet godina, kad nije cjelishodno voditi krivični postupak s obzirom na prirodu krivičnog djela, okolnosti pod kojima je izvršeno krivično djelo, cijeneći raniji život učinioca on može odložiti krivično gonjenje. Prilikom odlaganja krivičnog gonjenja, potrebno je da osumnjičeni prihvati jednu od obaveza koje su propisane Zakonikom o krivičnom postupku, i tu obavezu dužan je da ispuni u roku koji ne može da bude duži od šest mjeseci.

Policija u izviñaju

Policija u izviñaju ima odreñena ovlašćenja, na otkrivanju krivičnih djela, pronalaženju učinilaca i obezbjeñenju dokaza i da bi policija preduzela bilo kakve aktivnosti, treba da postoji indicija, odreñena izvjesnost da je učinjeno krivično djelo, odnosno osnovi sumnje. Policija dolazi do saznanja da je izvršeno krivično djelo na razne načine: prijavom grañana, prijavom oštećenog, inspekcijskim nadzorom i na dr. načine. Nakon što sazna da je izvršeno krivično

102

djelo, policija je dužna da preduzme sve mjere i radnje u cilju otkrivanja izvršioca krivičnog djela, onemogućavanje njegovog bjekstva ili skrivanja; da obezbjedi tragove izvršenog krivičnog djela; da prikupi sva obavještenja o krivičnom djelu i učiniocu od značaja za voñenje krivičnog postupka; da podnese krivičnu prijavu nadležnom državnom tužiocu i da postupi po nalozima državnog tužioca za prikupljanje potrebnih obavještenja. Prikupljanje obavještenja je najvažnija potražna radnja policije u cilju otkrivanja krivičnog djela i učinioca i pribavljanje dokaza za donošenje naredbe o sprovoñenju istrage. Policija može da pozove grañane radi prikupljanja obavještenja i u pozivu se mora navesti razlog pozivanja, a moguće je da se izvrši i prinudno dovoñenje lica koje se nije odazvalo pozivu, samo ako je u pozivu na to bilo upozoreno. Prikupljanje obavještenja od jednog istog lica može da traje onoliko koliko je neophodno da se dobije potrebno obavještenje, a najduže šest sati. Prilikom prikupljanja obavještenja zabranjeno je vršiti prinudu, obmanu i mora se postupati uz poštovanje ličnosti i dostojanstva grañana. Ako se lice nalazi u pritvoru i od njega se mogu prikupljati obavještenja i to se vrši u ustanovi gdje izdržava pritvor u vrijeme koje odredi sudija za istragu ili predsjednik vijeća ili u prisustvu sudije kojeg on odredi. Prikupljanju ovih obavještenja može da prisustvuje branilac okrivljenog, pa se prikupljanje obavještenja može odložiti do dolaska branioca, ali ne duže od četiri časa; ukoliko u ovom vremenu ne doñe branilac, obavještenja se mogu prikupiti bez njega. Na osnovu prikupljenih obavještenja sačinjava se krivična prijava; u izviñaju policija prikuplja obavještenja i preduzima druge policijske radnje usmjerene na otkrivanje krivičnih djela i učinioca. Policija u preduzimanju potražnih radnji ima odreñena ovlašćenja i ona ima ovlašćenje da: 1) Liši slobode lice ako postoji razlog za pritvor, ako se radi o krivičnom djelu za koje se gonjenje preduzima po službenoj dužnosti i ako postoji osnovana sumnja da je neko lice učinilo krivično djelo za koje se goni po službenoj dužnosti. Pored policije, i grañani mogu lišiti slobode lice koje je zatečeno u izvršenju krivičnog djela za koje se gonjenje preduzima po službenoj dužnosti.

103

2) Policija ima pravo da zadrži lice koje može dati podatke važne za krivični postupak, ako je vjerovatno da se njihovo saslušanje kasnije ne bi moglo izvršiti ili bi bilo skopčano sa znatnim odugovlačenjem postupka ili drugim teškoćama. 3) Policija može vršiti fotografisanje osumnjičenog i uzimati otiske prstiju osumnjičenog, odnosno trećeg lica, kako bi se utvrdilo od koga potiču otisci prstiju na pojedinim predmetima i ako postoji vjerovatnoća da su ta lica mogla da doñu u dodir sa tim predmetima. 4) Policija u izviñaju ima dužnost da obezbjedi dokaze, da odmah obavjesti državnog tužioca i da po njegovom zahtjevu ili samoinicijativno preduzme potrebne mjere da se pronañe učinilac krivičnog djela, da se ne sakrije, pobjegne i da se otkriju i obezbjede tragovi krivičnog djela i predmeti koji mogu poslužiti kao dokaz. 5) Policija u izviñaju može preduzeti odreñene dokazne radnje, što je regulisano Zakonikom o krivičnom postupku, a to su: privremeno oduzimanje predmeta; pretresanje stana i lica; uviñaj i odreñivanje vještačenja. 6) Policija u izviñaju, izuzetno, može da sasluša osumnjičenog i to uz prethodno odobrenje državnog tužioca, ako osumnjičeni pristane na takvo saslušanje i njegovom saslušanju obavezno prisustvuje branilac. O njegovom saslušanju sačinjava se zapisnik, koji može služiti kao dokaz u krivičnom postupku. Radnje koje policija preduzima u izviñaju, a koje imaju procesni značaj su: dokazne radnje u izviñaju; svi materijalni dokazi prikupljeni u izviñaju i iskaz osumnjičenog dat u policiji u prisustvu branioca koje je izvršeno po pravilima o saslušanju okrivljenog.

104

PRETHODNI POSTUPAK ISTRAGA

Istraga je prva faza prethodnog postupka koju vodi državni tužilac protiv odreñenog lica za koje postoji osnovana sumnja da je izvršilo krivično djelo. Istraga se pokreće samo po naredbi državnog tužioca, kada postoji osnovana sumnja da je odreñeno lice učinilo krivično djelo. Istraga se može voditi samo protiv individualno odreñenog okrivljenog i za odreñeno krivično djelo; dakle, ne može se voditi protiv nepoznatog učinioca, za razliku od izviñaja. Istragu vodi državni tužilac.

Istraga je skup procesnih radnji odreñenih državnih organa čiji je cilj prikupljanje dokaza i podataka na bazi kojih sud treba da donese odreñenu odluku.

Istragu pokreće i sprovodi nadležni državni tužilac, za krivična djela koja se gone po službenoj dužnosti, na osnovu naredbe o sprovoñenju istrage. Naredbu za sprovoñenje istrage donosi državni tužilac kada ocjeni da navodi u krivičnoj prijavi i prilozi uz krivičnu prijavu ukazuju da postoji osnovana sumnja da je osumnjičeni izvršio krivično djelo koje mu se stavlja na teret. Prije donošenja naredbe o sprovoñenju istrage, saslušava se osumnjičeni, kojem se predočava djelo koje mu se stavlja na teret, da može da iznese svoje argumente, da ospori navode koji mu se stavljaju na teret i time spriječi pokretanje istrage.

Naredba o sprovoñenju istrage mora da sadrži lične podatke o osumnjičenom, opis djela, zakonska obilježja, zakonski naziv krivičnog djela, dokazi iz kojih proizlazi osnovana sumnja, kao i predloge da se okrivljenom izrekne jedna od mjera nadzora ili odredi pritvor za lice koje je lišeno slobode ili za koje je odreñeno zadržavanje. Naredba o sprovoñenju istrage se dostavlja okrivljenom i njegovom braniocu.

Istraga koja je započeta teče do njenog kraja. Meñutim, moguće je da se pojave neke smetnje za voñenje istrage, što dovodi do prekida

105

postupka (npr. ako se ne zna boravište okrivljenog ili ako nije dostupan državnim organima).

Istraga može da se obustavi i to u slučaju: da djelo koje se okrivljenom stavlja na teret nije krivično djelo koje se goni po službenoj dužnosti; ako je nastupila zastarjelost krivičnog gonjenja ili je djelo obuhvaćeno amnestijom ili pomilovanjem ili postoje druge okolnosti koje trajno isključuju gonjenje kao i ako nema dokaza da je okrivljeni učinio krivično djelo.

OPTUŽENJE-STAVLJANJE POD OPTUŽBU

Stavljanje okrivljenog pod optužbu kao faza prethodnog postupka se sastoji od: a) podizanja optužbe i b) sudske kontrole optužnog akta. Optužnica je pisani i u zakonskoj formi sastavljen akt državnog ili supsidijarnog tužioca kojim se od nadležnog suda traži da odredi glavni pretres protiv odreñenog lica za odreñeno krivično djelo. Optužnica sadrži: podatke o identitetu okrivljenog; opis djela iz kojeg proizlaze zakonska obilježja krivičnog djela, posebno vrijeme i mjesto izvršenja krivičnog djela, predmet na kome je i sredstvo kojim je ono učinjeno i druge okolnosti potrebne da se krivično djelo što potpunije odredi; zakonski naziv krivičnog djela (pravna kvalifikacija), uz navoñenje i drugih odredaba krivičnog zakona koje se po predlogu tužioca imaju primijeniti; označenje suda pred kojim će se održati glavni pretres; predlog dokaza koje treba izvesti na glavnom pretresu, uz naznačenje imena svjedoka i vještaka, spisa koje treba pročitati i predmeta koji služe kao dokaz i obrazloženje, u kojem će se, prema rezultatima istrage, opisati stanje stvari, navesti dokazi kojima se utvrñuju odlučne činjenice, iznijeti odbrana okrivljenog i stanovište tužioca o navodima odbrane. Pored ovih obaveznih djelova, optužnica može da sadrži: predlog da se odredi pritvor prema okrivljenom koji se nalazi na slobodi; predlog da se okrivljeni pusti na slobodu (ako se nalazi u pritvoru) i predlog da se više podnetih optužnica spoji u jedan postupak.

106

Prethodni postupak se završava stupanjem optužnice na pravnu snagu, a optužnica stupa na pravnu snagu danom kontrole i potvrñivanja od strane suda.

GLAVNI POSTUPAK

Glavni postupak je drugi stadijum krivičnog postupka u kome se o predmetu postupka sudi u pravom smislu riječi, za razliku od prethodnog postupka u kome se predmet postupka samo istražuje. Glavni postupak se djeli na glavni postupak pred prvostepenim sudom i glavni postupak pred višim sudom (postupak pravnih ljekova). Prvostepeni glavni postupak obuhvata tri procesne faze: pripremanje glavnog pretresa, glavni pretres i donošenje prvostepene presude.

PRIPREMANJE GLAVNOG PRETRESA

Pripremanje glavnog pretresa obuhvata procesne radnje koje preduzima sud od stupanja optužnice na pravnu snagu do početka glavnog pretresa. Radnje pripremanja glavnog pretresa su mnogobrojne i raznovrsne. Najvažnije su sljedeće: 1) Zakazivanje glavnog pretresa i pozivanje potrebnih lica. 2) Pribavljanje novih dokaza. 3) Obustavljanje postupka. 4) Ostale radnje pripremanja glavnog pretresa predsjednik vjeća preduzima prema okolnostima slučaja.

GLAVNI PRETRES

Glavni pretres je dio prvostepenog krivičnog postupka u kome se raspravlja o osnovanosti kaznenopravnog zahtjeva koji je sadržan u optužbi ovlašćenog tužioca, kao i o njemu pripojenim imovinsko-pravnim zahtjevima, i o tome se izriče presuda. Cilj glavnog pretresa je da stranke u kontradiktornom, usmenom, neposrednom i javnom postupku rasprave, da li je optužba osnovana i da sud o tome donese presudu. Bez glavnog pretresa nema presude, i obrnuto, svaki glavni pretres se završava presudom (izuzetno rješenjem, kad se izriče sudska opomena, a u postupku prema maloljetnicima uvijek

107

rješenjem, osim kad se maloljetniku izriče kazna maloljetničkog zatvora). Pretpostavke za održavanje glavnog pretresa su da mu prisustvuju lica bez kojih se prema zakoniku glavni pretres ne može održati. Nedolazak nekih od pozvanih lica spriječava održavanje glavnog pretresa, mada nema iste procesno-pravne posljedice, ni za dalji tok krivičnog postupka. 1) Nedolazak ovlašćenog tužioca spriječava održavanje glavnog pretresa. Ako se pozivu ne odazove državni tužilac, pretres će se odložiti, a državni tužilac ponovo pozvati. Prema njemu se mjere prinude ne primjenjuju. Ako na glavni pretres ne doñe uredno pozvani oštećeni kao tužilac ili privatni tužilac, niti njihov zakonski zastupnik odnosno punomoćnik, pretres se ne odlaže, već se rješenjem vjeća postupak obustavlja, nedolazak toga tužioca znači da je odustao od krivičnog gonjenja. 2) Nedolazak optuženog u načelu spriječava održavanje glavnog pretresa. Ako optuženi ne doñe na glavni pretres, niti svoj izostanak opravda, biće prinudno doveden, a ako očigledno izbjegava da doñe na glavni pretres može biti i pritvoren do objavljivanja presude, ali ne duže od mjesec dana. Optuženom se izuzetno može suditi u odsustvu ako se ispune sljedeći uslovi: a) da se nalazi u bjekstvu ili da inače nije dostižan državnim organima, b) da postoji neki posebno važan razlog da mu se sudi iako je odsutan, c) da suñenje u odsustvu predloži ovlašćeni tužilac i d) da tužiočev predlog prihvati sud. 3) Nedolazak branioca spriječava održavanje glavnog pretresa ako je odbrana obavezna, a ne postoji mogućnost da optuženi odmah uzme drugog branioca umjesto neopravdano odsutnog ili da ga sud postavi bez štete za odbranu. Glavni pretres se tada mora odložiti. Ako je odbrana fakultativna, a na glavni pretres ne doñe branilac koji je uredno pozvan, a nije obavjestio sud o razlozima spriječenosti ili branilac bez odobrenja napusti glavni pretres, optuženi će se pozvati da odmah uzme drugog branioca. Ako to on ne učini, sud može odlučiti da se glavni pretres održi i bez branioca, ako se optuženi s tim saglasi. Ako se optuženi ne saglasi, glavni pretres se mora odložiti kao i u slučaju obavezne odbrane.

108

4) Nedolazak trećih lica (oštećenog, svjedoka, vještaka i tumača) po pravilu ne utiče na održavanje glavnog pretresa. Svjedoci i vještaci su obavezni da doñu na glavni pretres. Ako neopravdano izostanu, može se narediti da se odmah prinudno dovedu, mogu biti novčano kažnjeni i moraju biti ibavezani da naknade troškove svoga dovoñenja i odlaganja glavnog pretresa. Redovan tok glavnog pretresa izgleda ovako: 1) Otvaranje zasjedanja prethodi otvaranju glavnog pretresa i spada u pripremanje pretresa, a ne u sam pretres. 2) Početak glavnog pretresa označava čitanje optužnice ili privatne tužbe od strane ovlašćenog tužioca. 3) Saslušanje optuženog započinje kad on izjavi da je shvatio optužbu. 4) Dokazni postupak se otvara poslije saslušanja optuženog. 5) Završne riječi stranaka dolaze na samom kraju glavnog pretresa. Redosljed kojim stranke govore je utvrñen u zakoniku i ne može se mijenjati. Prvo govori tužilac, zatim oštećeni, poslije njega branilac i na kraju optuženi. Posljednja riječ uvjek pripada optuženom.

POSTUPAK DONOŠENJA PRESUDE

Izricanje presude je samo prva faza u postupku donošenja presude. Osim izricanja, postupak donošenja presude obuhvata još objavljivanje, pismenu izradu i dostavljanje presude. Zavisno od vrste, sudske odluke se saopštavaju objavljivanjem ili dostavljanjem, ili objavljivanjem i dostavljanjem. Presuda se saopštava i objavljivanjem i dostavljanjem. Objavljivanje se sastoji u saopštavanju sadržine odluke prisutnim licima koja za to imaju pravni interes. Dostavljanje se sastoji u predaji isprave koja sadrži odluku licima kojima se po zakoniku ona ima saopštiti. Presudu izriče i objavljuje sud, u ime Crne Gore. Poslije objavljivanja, a prije dostavljanja, presuda mora biti i u tehničkom smislu pismeno izrañena.

109

REDOVNI PRAVNI LJEKOVI

Zakonik predviña tri redovna pravna lijeka protiv sudskih odluka: žalbu na presudu prvostepenog suda, žalbu na presudu drugostepenog suda i žalbu na rešenje. Redovni pravni ljekovi, za razliku od vanrednih, mogu se ulagati samo dok sudska odluka koja se pravnim lijekom pobija ne stupi na pravnu snagu. Žalba protiv prvostepene presude je redovan, devolutivan, suspenzivan i potpun pravni lijek stranaka i drugih zakonikom ovlašćenih lica, kojim traže od višeg suda da prvostepenu presudu preinači ili da je u cjelini ili djelimično ukine i zamjeni svojom presudom ili novim suñenjem pred prvostepenim sudom, zbog toga što smatraju da je prvostepena presuda ili prvostepeni postupak u kome je donijeta nezakonita ili nepravilna. Žalba je dopuštena protiv svake prvostepene presude, po svim osnovima u granicama pravnog interesa stranaka i drugih lica kojima zakonik daje pravo na žalbu. Žalba protiv prvostepene presude je dopuštena kako u korist, tako i na štetu optuženog. Žalbu protiv prvostepene presude mogu podnijeti: ovlašćeni tužilac: optuženi; branilac optuženog; bračni drug, lice sa kojim živi u vanbračnoj zajednici i bliski srodnici optuženog; oštećeni; pravno ili fizičko lice kome je presudom izrečeno oduzimanje imovinske koristi odnosno lice od koga je oduzeta stvar. Osnov žalbe predstavlja vrstu nedostataka zbog kojih se žalba može izjaviti, tj. opšte ime za grupu nedostataka iste prirode. Žalba može biti izjavljena kako zbog pravnih, tako i zbog činjeničnih nedostataka sadržanih u presudi ili u postupku u kome je ona donijeta (zbog toga je žalba potpun pravni lijek). Kad su u pitanju greške u primjeni prava (pravni osnov), žalba je dopuštena, kako zbog povrede prava o krivičnom postupku, tako i zbog povrede krivičnog materijalnog prava. Prvostepena presuda se žalbom može pobijati: 1) zbog bitne povrede odredaba krivičnog postupka, 2) zbog povrede krivičnog zakona, 3) zbog pogrešno ili nepotpuno utvrñenog činjeničnog stanja i 4) zbog odluke o krivičnoj sankciji, oduzimanju imovinske koristi, troškovima postupka, imovinsko-pravnom zahtjevu. Prva dva osnova su čisto pravni, treći činjenični, a četvrti mešoviti (činjenično-pravni).

110

Žalba mora da sadrži i razloge, a žalbeni predlog može da ide u dva pravca: da se presuda ukine (u cjelini ili djelimično) ili da se preinači. Rokovi za izjavu žalbe. – Žalba protiv prvostepene presude, kao i svi drugi redovni pravni lijekovi, vezana je za rok. Rok za žalbu je pre-kluzivan i za sve stranke isti, ali se njegov početak različito računa za pojedine subjekte. Dužina roka za žalbu zavisi od toga da li se radi o presudi donijetoj u opštem ili u skraćenom postupku. Rok za žalbu protiv presude u opštem postupku je petnaest dana a u skraćenom postupku osam dana od dana dostavljanja prepisa presude. O žalbi izjavljenoj na presudu prvostepenog suda uvijek odlučuje viši sud. Postupak po žalbi spriječava stupanje na pravnu snagu i izvršenje presude ne samo u onim djelovima u kojima se ona žalbom pobija, već u cjelini i ne samo u pogledu optuženog koji je izjavio žalbu, već i u pogledu saoptuženih koji se nisu žalili, jer pravni lijek ima i ekstenzivno dejstvo pa je moguće da presuda i bez žalbe bude izmijenjena u korist saoptuženih koji žalbu nijesu izjavili. Žalbeni postupak se dijeli na dva djela: postupak po žalbi pred sudom prvog stepena (prijem žalbe, dostavljanje na odgovor, dostavljanje na odluku višem sudu) i postupak po žalbi pred višim sudom (razmatranje žalbe, pozivanje stranaka, održavanje sjednice vijeća i odlučivanje po žalbi). Drugostepeni sud može odlučiti da žalbu odbaci, odbije ili uvaži. a) Odluka kojom se žalba odbacuje je u formi rješenja. Ta se odluka donosi ako se utvrdi da je žalba neblagovremena (tj. izjavljena po proteku zakonskog roka) ili nedozvoljena (tj. izjavljena od neovlašćenog lica, ili od lica koje se odreklo ili odustalo od žalbe, ili ako žalba po zakoniku nije dopuštena). b) Odluka kojom se žalba odbija i prvostepena presuda potvrñuje je u formi presude. c) Žalba se uvažava kad drugostepeni sud nañe da je osnovana. U tom slučaju višem sudu stoje na raspolaganju dvije mogućnosti: da presudu prvostepenog suda ukine ili da je preinači. Da li će postupiti na jedan ili drugi način zavisi od vrste povrede koju je našao. Moguće je izjaviti i žalbu na presudu drugostepenog suda, sudu trećeg stepena, pod uslovima propisanim zakonikom.

111

Žalba protiv rješenja

U pogledu mogućnosti da se pobijaju žalbom, sva rješenja se prema tome mogu svrstati u četiri grupe: a) rješenja protiv kojih je žalba po pravilu dozvoljena; b) rješenja protiv kojih žalba po pravilu nije dozvoljena; c) rješenja koja se ne mogu pobijati samostalnom žalbom, već samo u žalbi na presudu; d) rješenja protiv kojih žalba nije dozvoljena ni izuzetno.

VANREDNI PRAVNI LJEKOVI

Poslije pravnosnažnosti se može pokazati ili da je činjenična osnovi-ca odluke pogrešna ili da je odluka nezakonita, ili da postoje sudu ra-nije nepoznate okolnosti koje pokazuju da je kazna, iako u granicama zakona, nepravilno odmjerena. Za svaku od ovih situacija Zakonik predviña poseban vanredni pravni lijek. U našem krivičnom postupku ima ih tri: 1. zahtjev za ponavljanje krivičnog postupka; 2. zahtjev za vanredno ublažavanje kazne i 3. zahtjev za zaštitu zakonitosti.

Pravnosnažnost sudskih odluka

Kriterijum za razlikovanje vanrednih od redovnih pravnih lijekova je pravnosnažnost sudske odluke. Redovni pravni lijekovi se izjavljuju protiv odluka koje još nijesu postale pravnosnažne, a vanredni, protiv pravnosnažnih sudskih odluka. Pravnosnažnost znači nemogućnost da se odluka pobija redovnim pravnim ljekovima. Pojam pravnosnažnosti treba dobro razlikovati od pojma izvršnosti. Pravnosnažnost je osnovni, iako ne i jedini uslov za izvršenje presu-de. Izvršenje pravnosnažne presude je moguće pod uslovom da mu na putu ne stoje zakonske smetnje. Zbog toga postoje pravnosnažne presude koje nijesu izvršne. Obrnuto, postoje odluke koje se mogu iz-vršiti i prije no što postanu pravnosnažne.

112

SPISAK LITERATURE I PROPISA a) Literatura 1. Atanacković D.: Krivično pravo, posebni deo, Beograd 1981. godine; 2. Babić M., Marković I.: Krivično pravo, opšti dio, Banja Luka 2008. godine; 3. Bačić, F.: Krivično pravo, opći dio, Zagreb 1988. godine; 4. Bavcon, Šelih: Kaznensko pravo, splošni del, Ljubljana 1986. godine; 5. Čejović, B.: Krivično pravo, opšti deo, Beograd 2002. godine; 6. Grubač, M., Vučković B.: Komentar Zakonika o krivičnom postupku, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Cetinje, 2006. godine; 7. Grubač M., Vučković B.: Komentar Zakonika o krivičnom postupku, treće izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Tivat, 2010. godine; 8. Grubač M., Vučković B.: Komentar Zakona o meñunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima, Cetinje, 2008. godine; 9. Horvatić Ž., Novoselac P.: Kazneno pravo, opći dio, Zagreb 1999. godine; 10. Horvatić Ž. Šeparović Z.: Kazneno pravo, posebni dio, Zagreb 1999. godine; 11. Kambovski, V.: Kazneno pravo, opšti del, Skopje 2004. godine; 12. Lazarević, Lj.: Krivično pravo, opšti deo, Beograd 2000. godine; 13. Lazarević, Lj.: Krivično pravo, posebni deo, Beograd 2000. godine; 14. Lazarević Lj., Vučković B., Vučković V.: Komentar Krivičnog Zakonika Crne Gore, Cetinje 2004. godine; 15. Lazarević Lj., Vučković B., Vučković V.: Komentar Krivičnog Zakonika Crne Gore, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Cetinje 2007. godine; 16. Lazarević Lj., Vučković B., Vučković V.: Komentar Krivičnog Zakonika Crne Gore, treće izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Tivat, 2010. godine; 17. Lazarević Lj., Vučković B., Vučković V.: Komentar Zakona o odgovornosti pravnih lica za krivična djela, Cetinje 2007. godine; 18. Srzentić N., Stajić A., Lazarević Lj.: Krivično pravo, opšti deo, Beograd 1994. godine; 19. Stojanović Z.: Krivično pravo, opšti deo, Beograd 2007. godine; 20. Tomković B.: Krivično pravo, posebni dio, Podgorica 1998. godine.

113

b) Domaći propisi:

1. Ustav Crne Gore od 22. X 2007. god. – „Sl. list CG“, 1/2007; 2. Zakon o meñunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima – „Sl. list CG“, 4/2008; 3. Zakonik o krivičnom postupku – „Sl. list RCG“, 71/2003. i 47/2006, "Sl. list CG", br. 57/09; 4. Krivični zakonik – „Sl. list RCG“, 70/2003, 13/2004, 47/2006. i 40/2008, "Sl. list CG" br. 25/2010 i 32/2011; 5. Zakon o odgovornosti pravnih lica za krivična djela – „Sl. list CG“, 2/2007; 6.Zakon o sudovima – „Sl. list RCG“, 5/2002, 49/2004. i 22/2008, "Sl. list CG", br. 39/2011; 7. Zakon o državnom tužiocu – „Sl. list RCG“, 69/2003. i "Sl. list CG", br. 40/2008; 8. Zakon o spriječavanju pranja novca i finansiranju terorizma – „Sl. list CG“, 14/2007. i 4/2008; 9. Zakon o saradnji SRJ sa Meñunarodnim tribunalom za krivično gonjenje lica odgovornih za teška kršenja meñunarodnog humanitarnog prava počinjena na teritoriji bivše Jugoslavije – „Sl. list SRJ“, 18/2002. i 16/2003; 10. Zakon o zaštiti svjedoka – „Sl. list RCG", 65/2004; 11. Zakon o advokaturi -"Sl. list RCG", br. 79/2006; 12. Zakon o izvršenju krivičnih sankcija – „Sl. list RCG", 25/94, 69/03, 65/04, "Sl. list CG", br. 32/2011 i 40/2011; 13. Zakon o policiji – „Sl. list RCG", 28/2005, "Sl.list CG", br. 88/2009; 14. Zakon o državnim simbolima i Danu državnosti Crne Gore – „Sl. list RCG", 47/2004, 65/2004, "Sl. list CG", br.40/2011; 15. Zakon o sudskim vještacima – „Sl. list CG", 79/2004; 16. Sudski poslovnik – „Sl. list RCG", 36/2004, "Sl. list CG", br. 26/2011; 17. Pravilnik o kućnom redu za izdržavanje pritvora – „Sl. list RCG", 10/87.

114

c) Meñunarodni propisi

1. Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda od 4. 9. 1950. godine, sa protokolima br. 4, 6, 7, 11, 12. i 13. ("Sl. list SCG – Meñunarodni ugovori", 9/2003). 2. Konvencija protiv torture i drugih surovih, neljudskih ili ponižavajućih kazni i postupaka iz 1984. godine ("Sl. list SFRJ", dodatak "Meñunarodni ugovori", 9/91). 3. Konvencija o spriječavanju mučenja i nečovečnih ili ponižavajućih postupaka i kažnjavanja ("Sl. list SCG – Meñunarodni ugovori", 9/2003). 4. Konvencija Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanog kriminala od 15. 12. 2000. godine sa dodatnim protokolima ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 6/2001). 5. Evropska konvencija o suzbijanju terorizma od 27. 1. 1977. godine ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 10/2001). 6. Evropska konvencija o ekstradiciji od 15. 10. 1957. god. sa dodatnim protokolima 1975. i 1978. god. ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 10/2001). 7. Evropska konvencija o meñusobnom pružanju pravne pomoći u krivičnim stvarima od 20. 4. 1959. godine sa dodatnim protokolom iz 1978. god. ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 10/2001). 8. Rimski statut Meñunarodnog krivičnog suda od 17. 6. 1998. godine ("Sl. list SRJ Meñunarodni ugovori", 5/2001) 9. Evropska konvencija o prenosu postupaka u krivičnim stvarima od 15. marta 1972. godine ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 10/2001). 10. Evropska konvencija o transferu osuñenih lica od 21. marta 1983. godine sa dodatnim protokolima ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 4/2001). 11. Konvencija o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenih kriminalom od 8. novembra 1990. ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 7/2002). 12. Meñunarodna konvencija o suzbijanju finansiranja terorizma od 9. 12. 1999. ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 7/2002). 13. Evropska konvencija o meñunarodnom važenju krivičnih presuda (sa dodacima) od 28. maja 1970. ("Sl. list SRJ – Meñunarodni ugovori", 13/2002).

Documents

KRIVIČNO PRAVO I KRIVIČNO PROCESNO ZAKONODAVSTVO