Kuramdan Uygulamaya Yabancılara Türkçe Dilbilgisi Öğretimibaşladığı görevine yabancılara Türkçe dersleri vererek devam etmektedir. EMİNE OFLAZ KÖLECİ Dokuz Eylül Üniversitesi

Kuramdan Uygulamaya

YabancılaraTürkçe DilbilgisiÖğretimiAyşen CEM DEĞER • Betül ÇETİN • Em�ne OFLAZ KÖLECİ

Etkinlik Örnekleriyle

Ayşen CEM DEĞER - Betül ÇETİN - Emine OFLAZ KÖLECİ

KURAMDAN UYGULAMAYA

YABANCILARA TÜRKÇE DİLBİLGİSİ ÖĞRETİMİ

ISBN 978-605-241-053-0DOI 10.14527/9786052410530

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2017, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye ait-tir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda fark-lı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Eylül 2017, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited ŞirketiÇetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B

0312 472 58 55

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 33365

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

ÖN SÖZ

Bu kitabı kimler için yazdık?

Son on yıldır üniversitelerde Türkçeyi yabancı dil olarak öğretme alanında

programlar ve dersler açılmış olmakla birlikte, günümüzde üniversite eğitimini

Türk Dili ve Edebiyatı, Türkçe Öğretmenliği, Dilbilim ya da İngilizce, Fransızca,

Almanca gibi Yabancı Dil Öğretmenliği alanında yapmış olan pek çok eğitmen

bu alanda hizmet vermektedir. Bunların yanısıra, yurt dışında yaşayan pek çok

vatandaşımız da, eğitimini dil alanında yapmamış olsa da, çoğunlukla gelen talep

üzerine Türkçeyi yabancı dil olarak öğretmektedir.

Türkçenin dilbilgisini yabancılara öğretme üzerine hazırladığımız bu kitap

yukarıda söz ettiğimiz oldukça geniş bir öğretmen kitlesine ulaşmayı hedefl iyor.

Kitabın, bu alanda görev yapan öğretmenlerin yanında, öğretmenlik yapmayı

planlayan öğrenciler için de yararlı olacağına inanıyoruz.

Bu kitapta neyi amaçladık?

Bu kitapta temel amacımız Türkçenin dilbilgisinin yabancılara öğretimine

yönelik Sunum ve Uygulama örnekleri sunmaktır. Kitabı kuramsal bir çalışma

amacı güderek değil, tamamıyla öğretmenlerin sınıft a yararlanabilecekleri etkin-

likler önerme amacıyla hazırladık. Ancak, belli bir öğretme yöntemini, malzeme-

sini, etkinliğini ya da tekniğini önerirken bunun arkasındaki temel Dilbilim ve

öğretim kuramlarına da değinmeyi kaçınılmaz gördük. Çünkü hiç bir yöntem, et-

kinlik ya da teknik kendi kendine ortaya çıkamaz. Her birinin arkasında ‘dil’in ve

‘öğrenme’nin ne olduğuna ilişkin bir inanış yatar. Öğretmende sınıf içi çalışmalar

ile dil ve öğrenme kuramları arasındaki ilişkiye yönelik bir bakış açısı geliştirdi-

ğinde öğretime daha geniş bir çerçeveden, bütüncül olarak bakabilir.

Önerdiğimiz etkinlikleri bizler ve diğer öğretmen arkadaşlarımız sınıft a uy-

guladık ve aldığımız geribildirimlerle yeniden düzenledik. Sizler de etkinlikleri

öğrenici grubunuza ve kendi öğretim koşularınıza uygun olarak seçebilir ve gerek-

li uyarlamaları yapabilirsiniz.

Dilbilgisi öğrenimine nasıl bakıyoruz?

Yabancı dil öğretimi alanındaki yaklaşımlar ‘dilbilgisi’ öğretiminin yerinin

vaz geçilmez olduğunu belirtmekte ve pek çok yetişkin öğrenici de derslerde dil-

bilgisine vurgu yapılmasını özellikle talep etmekteler. Ancak, dilbilgisi yalnızca

dilin biçimine özgü kuralları içeren soyut yapılar olarak ele alındığında yabancı dil

iv Yabancılara Türkçe Dilbilgisi Öğre mi

öğrenimi son derece kuru ve sıkıcı bir şekle bürünmekte, öğrenicinin dilbilgisini

içselleştirmesi zor olduğu için dilin kullanımına aktarılması da güçleşmektedir.

Biz, bu kitapta dilbilgisinin bağlamdan bağımsız olarak ele alınamayacağını

vurguluyor ve Türkçenin herhangi bir yapısal özelliğinin bağlam içinde ‘biçim’,

‘anlam’ ve ‘kullanım’ ile birlikte öğreniciye sunulduğunda ve buna yönelik tekrar

ve alıştırmalarla pekiştirildiğinde akılda kalıcı olacağını ve öğrenicinin sözü edi-

len yapıyı Türkçeyi yazarken ve konuşurken daha kolay kullanabileceğini savunu-

yoruz. Bu nedenle kitapta I. Bölümde Türkçenin kimi dilbilgisi özelliklerini biçim,

anlam ve kullanım üçlüsü içinde tartışıyoruz. Bu bölümde tartıştığımız dilbilgisi

birimleri kitabın diğer bölümlerinde ‘Sunum’ ve ‘Uygulama’ örnekleri olarak da

yer alıyor. Böylece, bağlam içinde biçimi, anlamı ve kullanımıyla bütüncül olarak

ele aldığımız bir dilbilgisi birimini I. Bölümde betimlerken II., III. ve IV. Bölüm-

lerde önerdiğimiz Sunum ve Uygulama önerilerini bu betimlemeleri temel alarak

yapıyoruz.

Dilbilgisi öğretimi pekala öğretmenin bağlam içinde sunduğu kurallar ve

bunların belli alıştırmalar aracılığıyla tekrar edilmesiyle başarılı bir şekilde yapıla-

bilir. Ancak, öğrenme sürecine öğrenicinin zihinsel olarak etkin katılımı dilbilgisi

öğrenimini kalıcı hale getirmenin yanı sıra, öğrenicinin dilbilgisine bir dizi ku-

rallar listesi olarak bakmasındansa onun dilin nasıl işlediğine yönelik varsayımlar

geliştirme becerisini de artıracaktır. Bu nedenle, II. ve III. Bölümlerde önerdiğimiz

sunum etkinliklerinin pek çoğunda öğrenicinin dilbilgisi üzerine akıl yürütmesini

sağlayan bilişsel derinliği tetikleyen örneklere yer verdik.

Öğrenicinin Türkçenin dilbilgisini öğrenirken yalnızca zihniyle değil bede-

ni ile de, hayal gücünü kullanarak katılacağı etkinlikler duygularının ortaya çık-

masını sağlar. Öğrenmeye duyguların katılması öğrenmeyi kişiselleştirerek daha

anlamlı kılacaktır. Gerek III. Bölümdeki kimi Sunum ve gerekse IV. Bölümdeki

kimi Uygulama aşamalarında önerdiğimiz drama ve rol oyunları etkinlikleriyle

öğrenicinin öğrenme sürecinde etkin rol alarak bu süreçten hoşnut kalmasını

sağlamayı amaçladık. Yine, IV. Bölümde Uygulama aşamasındaki mekanik alış-

tırmaları öğreniciye yönelik sorularla genişleterek söz konusu dilbilgisi birimini

kişiselleştirmeye çalıştık.

Kitabın yazımına bizi teşvik eden Prof. Dr. V. Doğan Günay’a, çalışmalarımız

sırasında bilgi ve önerilerini esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Özden Fidan’a, geribildi-

rimleriyle etkinlikleri gözden geçirip yeniden düzenlememizi sağlayan Yrd. Doç.

Dr. Funda Uzdu Yıldız’a ve Tuğba Tülü’ye teşekkür ederiz.

vÖn Söz

Biz, dilbilgisi öğretiminin öğrenicilerin etkin katılımı ve öğretmenin bu yön-

deki etkin çabasıyla anlamlı ve zevkli bir hale gelebileceği inancımızdan yola çı-

karak bu kitabı hazırladık. Buradaki önerilerin sizlerin de katkılarıyla genişleyebi-

leceğine inanıyoruz. Neşeli dersler dileğiyle .....

Ayşen Cem Değer

[email protected]

Betül Çetin

[email protected]

Emine Ofl az Köleci

emine.ofl [email protected]

İzmir, 2017

DOÇ. DR. AYŞEN CEM DEĞER

Hacettepe Üniversitesi İngiliz Dil Bilimi Bölümü’nden 1986 yılında mezun

oldu. 1986-2000 yılları arasında Ege Üniversitesi Yabancı Diller Bölümü ve İngiliz

Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde çalıştı. Dokuz Eylül Üniversitesi Dilbilim Bölümü ve

Yabancılara Türkçe Öğretimi programında öğretim üyesi olarak çalıştıktan sonra

2008 yılında emekli oldu. 2009-2016 yılları arasında İzmir Ekonomi Üniversitesi

Öğretmen Eğitimi Birimi ve Mütercim-Tercümanlık Bölümü’nde ve İzmir Üni-

versitesi İngilizce Öğretmenliği Bölümü’nde yarı-zamanlı öğretim üyesi olarak

çalıştı. İzmir Umut Psikodrama Enstitüsü’nde aldığı eğitim ile psikodrama teknik-

lerini yabancı dil öğretimi ve öğretmen eğitimi alanlarında kullanmaya başladı.

2010 yılından beri International House İzmir dil okulunda öğretmen eğitimi ve

bireysel olarak da İngilizce ve yabancılara Türkçe dersleri vermektedir.

DR. BETÜL ÇETİN

Dokuz Eylül Üniversitesi Dilbilim Bölümünden 2005 yılında mezun oldu.

Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yabancı Dil Olarak Türkçe

Öğretimi Yüksek Lisans Programına başladı ve 2008 yılında yüksek lisans eğitimi-

ni tamamladı. 2009 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dilbilim

(Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi) Anabilim Dalında başladığı doktora programın-

dan “Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Alanında Öğretmen Eğitimi ve Dil Hak-

kında Bilgi” başlıklı tezini 2015 yılında savunarak mezun oldu. 2006 yılında Do-

kuz Eylül Üniversitesi Dil Eğitimi Uygulama ve Araştırma Merkezi (DEDAM)’da

başladığı görevine yabancılara Türkçe dersleri vererek devam etmektedir.

EMİNE OFLAZ KÖLECİ

Dokuz Eylül Üniversitesi Dilbilim Bölümünden 2007 yılında mezun oldu.

2010 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yabancı Dil Ola-

rak Türkçe Öğretimi alanında yüksek lisans eğitimini tamamladı. Ankara Üniver-

sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dilbilim (Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi) Anabi-

lim Dalında doktora eğitimine devam etmektedir. 2012 yılından beri Dokuz Eylül

Üniversitesi Dil Eğitimi Uygulama ve Araştırma Merkezi (DEDAM)’da yabancıla-

ra Türkçe öğretmektedir.

İÇİNDEKİLER

Ön Söz .................................................................................................................................... iii

Yazarlar Hakkında .................................................................................................................vi

1. BÖLÜMDİL ÖĞRETİMİNDE DİLBİLGİSİ

1.1. Dilbilgisi nedir? ...............................................................................................................1

1.2. Türkçenin Öğretim Amaçlı Dilbilgisine Bakış ............................................................2

1.2.1. Biçim ........................................................................................................................2

1.2.2. Anlam ......................................................................................................................3

1.2.3. Kullanım ..................................................................................................................4

1.2.4. Biçim – Anlam- Kullanım Üçlüsü .......................................................................8

1.3. Dilbilgisi Öğrenimi .......................................................................................................12

1.3.1. Öğrenme Süreci ....................................................................................................12

1.3.1.1. Öğrenmeye ‘Bilişsel’ Yaklaşım ..................................................................12

1.3.1.1.1. Girdi ve Alındı ...................................................................................12

1.3.1.1.2. (Yeniden) Yapılandırma ve Üretme ................................................14

1.3.1.1.3. İkinci Dil Öğreniminde Zihinsel Süreçler:

Tamamlayıcı Bir Yaklaşım. ...............................................................15

1.3.1.2. Öğrenmeye ‘Duyuşsal’ Yaklaşım ..............................................................16

1.3.1.3. Öğrenmeye ‘Sosyal’ Yaklaşım ....................................................................17

1.4. Dilbilgisi Öğretimine Bakışımız ..................................................................................18

2. BÖLÜMKURALDAN YOLA ÇIKARAK DİLBİLGİSİ ÖĞRETMEK

2.1. Dilbilgisi Öğretimi İçin Kural ve Kuralların Açıklamaları Nasıl Olmalıdır? ........22

2.2. Öğretmenin Kuralı Sunması ........................................................................................25

2.3. Bilgi Boşluğu Oluşturarak Kuralı Sunma ...................................................................28

2.4. Kurala Bakarak Yanlışı Bulma .....................................................................................32

viii Yabancılara Türkçe Dilbilgisi Öğre mi

3. BÖLÜMÖRNEKLERDEN YOLA ÇIKARAK DİLBİLGİSİ ÖĞRETİMİ

3.1. Karşılaştırma ..................................................................................................................39

3.1.1. Metin Aracılığıyla Karşılaştırma ........................................................................39

➢ Eskiden mi şimdi mi? ...........................................................................................40

➢ Yemeğe misafir var................................................................................................42

➢ Kurallar ..................................................................................................................45

➢ Yani .........................................................................................................................47

3.1.2. Çıktı Aracılığıyla Karşılaştırma ..........................................................................53

➢ Düğün hazırlıkları ................................................................................................53

➢ Ne yapmam lazım? ...............................................................................................55

➢ Bu adam kim? .......................................................................................................59

➢ Bu kadın kim? .......................................................................................................61

3.1.3. Sına-Öğret-Sına ....................................................................................................62

➢ Neyin nesi? ............................................................................................................63

3.2. Sıralama ..........................................................................................................................66

➢ -DIktAn sonra .............................................................................................................67

➢ Tümceleri nasıl sıralayalım? ......................................................................................70

➢ Biz tümcenin öğeleriyiz (1) .......................................................................................72

➢ Biz tümcenin öğeleriyiz (2) .......................................................................................75

3.3. Boşluk Doldurma ..........................................................................................................77

➢ Nereden nereye? ..........................................................................................................77

3.4. Dönüştürme ...................................................................................................................80

➢ Sebzeli makarna tarifi.................................................................................................80

➢ Bunu İngilizce olarak nasıl söylerim? ......................................................................84

3.5. Yeniden Oluşturma .......................................................................................................87

➢ Neden taşındın? ..........................................................................................................87

4. BÖLÜMUYGULAMA

4.1. Biçime Odaklanan Etkinlikler .....................................................................................92

4.2. İletişimsel Etkinlikler ....................................................................................................92

4.3. Uygulama Aşamasında Öğrenicinin Katılımını Sağlamak ......................................93

4.4. Biçimden Kullanıma Doğru .........................................................................................95

ixİçindekiler

4.5. Uygulama Örnekleri .....................................................................................................96

4.5.1. Kontrollü Zincir Etkinlikleri ..............................................................................96

➢ Sen de yaz, sen de söyle (1). ................................................................................96

➢ Sen de yaz, sen de söyle (2). ................................................................................97

4.5.2. Altını Çizme/Bulma/İşaretleme... ......................................................................98

➢ İyelik nerede? ........................................................................................................98

➢ Yantümceleri bul. ..................................................................................................99

4.5.3. Boşluk Doldurma .............................................................................................. 100

➢ Boşlukları doldur. .............................................................................................. 101

➢ Diyalogdaki boşlukları kutudaki ifadelerle tamamla. ................................... 101

➢ Nerede? ............................................................................................................... 102

4.5.4. Denetlemeli Yazma ........................................................................................... 103

➢ Sen de yaz. .......................................................................................................... 103

➢ Başka sözcük yok. .............................................................................................. 104

4.5.5. Yanlışı Düzeltme ............................................................................................... 105

➢ Doğru mu yanlış mı? ......................................................................................... 105

➢ Böyle doğru mu? ................................................................................................ 106

4.5.6. Seçme .................................................................................................................. 107

➢ Hangisi doğru? ................................................................................................... 107

➢ Aralarından seç. ................................................................................................. 108

➢ Ne işe yarar? ....................................................................................................... 108

4.5.7. Tümce Yazma/Tamamlama ............................................................................. 109

➢ Tümceleri tamamla (1). .................................................................................... 109

➢ Tümceleri tamamla (2) ..................................................................................... 110

➢ Hem… hem de ................................................................................................... 111

➢ Hangi durum eki? .............................................................................................. 112

➢ Küçülen tümceler .............................................................................................. 113

➢ Büyüyen tümceler .............................................................................................. 114

➢ Hatırlıyorum ...................................................................................................... 115

4.5.8. Eşleştirme/Birleştirme ...................................................................................... 115

➢ Neden? ................................................................................................................ 116

➢ Kim yapıyor? ...................................................................................................... 116

➢ Resimlerle tümceleri eşleştir. ........................................................................... 117

4.5.9. Yeniden Yazma .................................................................................................. 119

➢ Resme ve bilgilere bak tümceler yaz. .............................................................. 119

➢ –(y)An ile yeniden yaz. ..................................................................................... 120

x Yabancılara Türkçe Dilbilgisi Öğre mi

➢ Şarkıyı yeniden yaz. ........................................................................................... 121

4.5.10. Yönlendirmeli Yazma ..................................................................................... 123

➢ Bilgileri kullan ve metin yaz. ............................................................................ 123

4.5.11. Yapı Temelli Özgür Tümce Üretme .............................................................. 124

➢ Onlar ne yapmalı? ............................................................................................. 124

➢ Onlar ne yapıyor? .............................................................................................. 125

4.5.12. Yapı/İşlev Temelli Söylem Üretme ................................................................ 126

➢ Öneriyorum ........................................................................................................ 126

4.5.13. Bilgi Boşluğu Etkinlikleri ............................................................................... 127

➢ Tarihten sayfalar ................................................................................................ 127

➢ En değerli eşyam ................................................................................................ 129

➢ Kime ne almayı düşünüyorsun? ...................................................................... 130

4.5.14. Drama Etkinlikleri .......................................................................................... 130

4.5.14.1. Malzemeyi Birlikte Oluşturma ............................................................ 131

➢ Birlikte çizelim ............................................................................................. 132

➢ Bu yeni buluşumuzu deneyin .................................................................... 133

➢ Bizim masalımız .......................................................................................... 134

➢ Albümden resimler ..................................................................................... 134

➢ Hayalimdeki oda ......................................................................................... 135

4.5.14.2. Rol Oyunları ........................................................................................... 136

➢ Burası neresi? Sen nesin? Sen kimsin? ..................................................... 138

➢ Ben ünlü biriyim ......................................................................................... 138

➢ Nasıl bir araya gelelim? ............................................................................... 139

➢ İyi falcı, kötü falcı ........................................................................................ 140

➢ Efendim! ....................................................................................................... 141

➢ Dolmuşta ...................................................................................................... 142

➢ Bir gün alışverişte ........................................................................................ 143

➢ Meraklı komşular ........................................................................................ 145

➢ Nasıl yanıt verelim? ..................................................................................... 146

➢ Bu kişiler kim? Neredeler? Ne yapıyorlar? ............................................... 147

KAYNAKLAR .................................................................................................................... 149

SÖZLÜKÇE ........................................................................................................................ 153

1. BÖLÜM

1.1. Dilbilgisi nedir?

‘Dilbilgisi’ sözcüğü gerek bilimsel çalışmalarda ve öğretim alanında gerekse

günlük konuşmada sıklıkla kullanılan bir sözcük olmasına karşın, bakış açısına

göre, farklı şekillerde tanımlanabilen bir sözcüktür. En temel tanımıyla dilbilgisi,

bir dili konuşan kişilerin o dilin temel yapısına ilişkin sezgisel olarak bildiklerinin

bütünüdür.

Bir dilin nasıl konuşulup yazılması gerektiği konusundaki kuralları belirten

‘kural koyucu dilbilgisi’ bakış açısına göre, kurallara uyan ‘doğru’ tümceler bir di-

lin dilbilgisini oluşturur. ‘Betimsel dilbilgisi’ ise bir dilin işleyişini onu konuşan

bireyler tarafından kullanıldığı biçimde açıklayarak dildeki yapısal tümce oluş-

turma seçeneklerini belirlemeyi amaçlar (Richards, Platt, ve Platt, 1992). Bu ba-

kış açısında, yalnızca dildeki biçimbirimleri, sözcükleri ve sözdiziminin yapısını

betimlemeye çalışan ‘Yapısalcı’ yaklaşımın yanında dilbilgisini anlamı oluşturma

kaynağı ve iletme aracı olarak da gören ‘İşlevci’ yaklaşım (Halliday, 1985) da yer

alır. İşlevci yaklaşımı genişleterek, dildeki yapıların söylem içindeki işlevsel rolle-

rini çözümlemeyi amaçlayan ‘Söylem Dilbilgisi’ yazılı ve sözlü bütüncelerden der-

lenen bağlam-bağımlı dilbilgisel seçimlere odaklanır (Hughes ve McCarthy, 1998;

Celce-Murcia, 2001). Söylem dilbilgisi çalışmaları yazılı dili temel alarak yapılan

betimlemelerin sözlü dilde değişiklikler gösterdiğini ortaya koymuş ve ‘yazılı dil-

bilgisi’ ve ‘sözlü dilbilgisi’nin birbirlerinden hangi açılardan farklı işlediklerini ele

almıştır.

Günümüzde dilbilgisi çalışmaları, dilbilgisinin yalnızca, dar bir kalıp içinde,

yapısal doğruluk olarak görülmemesi gerektiğini vurgulamaktadır (Larsen-Free-

man, 2002). Dilbilgisini, bireylerin, kendilerini ifade etmede ve sunmada bir araç

olarak kabul etmek dilbilgisi öğretimi konusunda bizlere esneklik sağlayacaktır.

DİL ÖĞRETİMİNDE DİLBİLGİSİ

Çalışmalarda, yapısal özelliklerin yanında, bağlam içinde, iletişimde bulunan kişi-

lerin yakınlıkları, ilişkileri ya da birbirlerine karşı tutumları göz önünde bulundu-

rularak yapılan dilbilgisel ‘seçimler’ üzerine odaklanmanın öğretim izlencelerini

zenginleştireceği belirtilmektedir. Diğer bir deyişle, izlencelerde yapısal özellik-

lere odaklanarak doğru tümceler üretilmesini hedefl eyen ‘dilbilgisel edinç’in

(Chomsky, 1965) yanı sıra bu yapıların belli bir bağlam içindeki kişilere, metin tü-

rüne, toplum ve kültüre uygun bir biçimde kullanılıp kullanılmadığına odaklanan

‘iletişimsel edinç’in (Hymes, 1972) de geliştirilmesine yer verilmelidir.

Yukarıda değindiğimiz dilbilgisi tanımlarını kabul eden ‘öğretim amaçlı dil-

bilgisi’ bir dilin dilbilgisinin iletişim amaçlı nasıl kullanılabileceğinin o dili öğ-

renen kişiler için betimlenmesidir. Öğretim amaçlı dilbilgisinde, bir dile ilişkin

bilimsel betimlemelerden oluşan veriler o dili yabancı dil olarak öğrenen kişile-

rin gereksinimlerine göre seçilerek yeniden düzenlenir. Dil verileri öğrenicilerin

yaşına ve o dildeki bilgi düzeylerine göre yeniden yapılandırılarak öğrenicilere

sunulur. Öğretim amaçlı dilbilgisi, dilbilgisel yapıların biçimlenmesinin, farklı

bağlamlardaki işlevlerinin ve yapısal seçimlerin nasıl öğretilebileceğine yönelik

malzemeler geliştirmeyi amaçlar.

Kitap boyunca da vurgulayacağımız gibi, Türkçenin dilbilgisi öğretimine

yaklaşımımız yalnızca Türkçenin biçimsel özellikleri üzerine odaklanmak değil,

biçimsel özellikleri göz ardı etmeden, Türkçe dilbilgisinin bir bağlam içinde kulla-

nımındaki çeşitlenmeleri için de öğretim teknikleri sunmaktır. Bu şekilde, öğreni-

cilerin iletişimsel edincinin gelişmesine katkıda bulunabilmeyi umuyoruz.

1.2. Türkçenin Öğretim Amaçlı Dilbilgisine Bakış

Dilbilgisi öğretiminin amacı dilbilgisi kurallarının iletişimde gerçek yaşama

aktarılmasıdır. Böylece, öğrenici kendisine sunulan yapıyı içselleştirip kullanıma

dönüştürebilir. Bu nedenle, dilbilgisi öğretiminde ‘biçim’ ve ‘iletişim’ köprüsünün

kurulması gerekir. Biçimden iletişime giden yolda dilbilgisini yalnızca yapılardan

oluşan birimler olarak görmemiz değil, aynı zamanda bu yapıların farklı anlamla-

rına ve kullanımlarına da odaklanmamız gerekir.

1.2.1. Biçim

Bir dildeki yapısal birimlere odaklanmak o dildeki biçimbirimlere, tümce

kuruluşlarına, tümce içindeki sözcük dizilimine yoğunlaşmak demektir. Örneğin,

Türkçedeki –(y)Abil- ekini öğretirken bu ekin eylem köküne eklendiğini ve arka-

sından zaman ve kişi ekleri geldiğini belirtiriz: eylem + (y) + Abil + zaman eki +

kişi eki

2 Yabancılara Türkçe Dilbilgisi Öğre mi

(1) Bir saatte beş kilometre yol yürü-y-ebil-ir-im.

Tümceyi olumsuz yapmak için yeni bir biçimbirimi tanıtmamız gerekir:

-(y)A. Sözdizimsel sıralamanın benzer şekilde eylem + (y) + A+ olumsuzluk eki +

zaman eki + kişi eki olduğunu belirtiriz.

(2) Sen bu yolu koş-a-ma-z-sın. Hiçbir zaman koş-a-ma-dı-n.

Biçimbirimini soru tümcesinde kullanmak için ise eylem+ y+ Abil mI + kişi

eki yapılanması gerekir.

(3) Bu yolu koş-abilir mi-sin?

(4) Bu yolu koş-a-maz mı-sın?

Dilbilgisi öğretiminde yalnızca biçime odaklanmak dilin işleyişindeki diğer

öğeleri göz ardı etmek olacaktır. Dildeki yapıların iletişim ortamında hangi farklı

anlamları ifade edeceğini fark etmesi ve bu farkındalığını kendisi de iletişimde

kullanması öğrenicinin dil öğrenmeye yönelik isteğini artıracaktır.

1.2.2. Anlam

Dilde anlam ifade etmek, iletişimde bulunduğumuz kişiye ve konuya olan

tutumumuzu ve kendimizi o konuşma bağlamında nasıl konumlandırdığımızı da

ifade etmektir (Bolinger, 1977). Örneğin, aşağıdaki tümcelerden her biri, tümceyi

söyleyen kişinin diğerine karşı olan ‘yasak koyma’ ve ‘öneri verme’ çizgisi üzerin-

deki farklı tutumlarını belirtir. Olası bir iletişim bağlamında, konuşucuların ‘yasak

koyma’ ve ‘öneri verme’ niyetlerini bir çizgi üzerine yerleştirecek olursak anlatım

biçimlerini aşağıdaki gibi gösterebiliriz:

(1) Dışarı çıkman yasak!

(2) Dışarı çıkmayacaksın!

(3) Dışarı çıkamazsın.

(4) Dışarı çıkma.

(5) Dışarı çıkmamalısın.

(6) Dışarı çıkmasan iyi olur.

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

Yasak Öneri

Dil Öğre minde Dilbilgisi 3

Türkçenin dilbilgisi öğretiminde, yukarıdaki tümcelerdeki gibi, tümcelerin

ilettiği duygusal ifadeyi ve farklı anlamları vurgulamak öğrenicinin iletişim orta-

mındaki farkındalığını artıracaktır.

Yine benzer şekilde, -Abil- biçimbiriminin ifade ettiği farklı anlamlara de-

ğinmek de öğrenicinin, zihnindeki tek biçim=tek anlam inancından vazgeçmesini,

dile daha geniş bir çerçeveden bakmasını sağlayacaktır.

(1) Baloda giymek için mor bir elbise alabilirsin. (Öneri)

(2) Matematik sorularını artık rahatça çözebiliyorum. (Yeterlilik)

(3) Pencereyi biraz açabilir misin? (Rica)

(4) Dikkat edin. Yolda taş düşebilir. (Olasılık)

(5) Dışarı çıkabilir miyim? (İzin isteme)

(6) Bugün erken çıkabilirsin. Yeterince çalıştın. (İzin verme)

Bu nedenle, dilbilgisi öğretiminde yalnızca yapının nasıl biçimlendiği ile ye-

tinmeyip tümce içinde ne türden işlevlere sahip olduğu ve anlamsal değişikliklere

yol açtığı konusunda da öğrenicileri bilinçlendirmek gerekir.

1.2.3. Kullanım

Dili kullanmak, dilsel yapıları belli bir iletişim bağlamında üretmeyi öngörür.

Yani, bir yapının hangi bağlamda uygun olacağını bilmek, birbirine benzeyen ya-

pılar arasından bağlama uygun olanını seçmek, öğrenicinin o dili kullanabildiğini

gösterir. Buradaki bağlam tanımı, toplumsal bağlamı ve dilsel bağlamı içerir. İleti-

şim anında yer alan katılımcıları, bunların birbirleriyle ilişkilerini ve konuyu göz

önünde bulunduran toplumsal bağlamı içerdiği gibi, belli bir söylemde kullanılan

yapının öncesinde ya da sonrasında yer alan dilsel birimlerden oluşan, ya da hangi

metin türünün ne türden bir dil yapısını gerektirdiğini belirleyen dilsel bağlamı da

içerir (Larsen-Freeman, 2001).

Şimdi bu iki bağlam türünü aşağıdaki örneklerle açıklayalım. Aşağıdaki

tümcelerden hangisinin kullanılacağı, toplumsal bağlam içinde, tümceyi “Kim,

kime, ne zaman ve ne amaçla söylüyor?” sorularına verilen yanıtlara göre değişir.

Katılımcılar arasında hiyerarşik bir ilişki varsa, söz gelimi, bunu bir okul müdü-

rü bir öğrenciye, sınıft aki davranışı nedeniyle izin vermeme amaçlı söylüyorsa,

(1). tümcenin kullanımı uygun olabilir. Eşit ilişki içindeki iki arkadaşın yer aldığı

bir konuşmada ise arkadaşlardan birinin diğerini soğuk havada üşütmemesi için

uyardığı bir bağlam (1). tümceye izin vermezken, (2). tümcenin kullanımı için

uygundur. Tümce ezgisi ve vurgusundaki değişikliklerle iki tümcenin birbirinin

yerine kullanılması da olasıdır.


(1) Bahçeye çıkmayacaksın!

(2) Bahçeye çıkmasan iyi olur.

Türkçede geçmişteki olaylardan söz ederken kullandığımız –DI eki anlatı

metinlerinde sıkça yer alır. Tanık olduğumuz ya da başımızdan geçen bir olayı

anlatırken –DI biçimbirimini kullandığımız gibi bir gazete haber metninde de

geçmişte yaşanmış bir olay aynı biçimbirimle sunulur. Ancak, izlediğimiz bir filmi

anlatırken kullandığımız biçimbirim –DI değil, aşağıdaki örnekteki gibi –(I)yor

biçimbirimidir. Anlatımın yer aldığı dilsel bağlam olan sözlü film anlatı türü dilsel

seçimi de etkilemektedir.

(3) A: Filmi biraz anlatsana?

B: Benjamin Button diye bi adam var. Annesi onu doğururken ölüyor.

Babası da bunu canavar sanıyor. Çünkü bebek bi garip. Yaşlı suratı var.

Korkuyor adam. Huzurevine bırakıyor çocuğunu …

Etkileşim anında kişiler, dilsel ve toplumsal bağlam ile birlikte etkileşimde

bulundukları kişilerle ilgili önvarsayımlarını da göz önünde bulundurarak ifade-

lerini düzenlerler. Örneğin, aşağıdaki tümceler anlam açısından birbirlerine yakın

olsalar da tümcelerdeki bilgi yapısı farklıdır. Konuşucu tümcesini dinleyicinin bil-

diğini varsaydığı ya da onun için yeni olduğunu düşündüğü bilgiye göre düzenle-

mektedir. Türkçedeki temel sözcük dizilişi özne, nesne ve eylem şeklinde olmasına

karşın dizilişteki farklılıklar ve bunların ezgi ve vurgu gibi bürünsel özelliklerle

desteklenerek iletişim anında öne çıkarılması kişinin konuşmadaki odağını belir-

ler. Türkçede tümcedeki eylem öncesi konum olağan odak konumudur ve tümce

vurgusu alarak etkileşim durumunda “yeni bilgiyi sunar (Demircan, 2013:152,

Taylan, 2001). Aşağıdaki (1). tümcenin yer aldığı iletişim durumu, belli kişilerin

işbirliği içinde çalıştığı ön bilgisini varsayar ve hangi işlerin yapıldığını “yeni bilgi”

olarak sunar. (2). tümcenin yer aldığı durumda ise hangi işlerin yapıldığı ortak

bilgisinden hareketle işleri kimin yaptığı “yeni bilgi” olarak sunulur. (3). tümce

ise kekin yanmasını tümce başı konumda ön plana çıkararak, Figen’in kek yaptığı

ortak bilgisini ek olarak sunar. Farklı sözcük dizilişleri ve bunların kullanıldığı

bağlamlar üzerinde yapılan etkinlikler öğrenicilerin bu dizilişlerin işlevlerine yö-

nelik farkındalığını artırır.

(1) Figen keki yaptı, Aslı kurabiyeleri, ben de poğaçaları.

(2) Keki Figen yaptı, kurabiyeleri Aslı (yaptı), poğaçaları da ben (yaptım).

(3) Yaktı Figen keki.


Türkçede temel sözcük dizilişinin dışındaki kullanımların yer aldığı şarkı ve

şiir gibi metin türlerine derslerde yer verilmesi öğrenicilerin sözcük dizilişini söy-

lem içinde görmelerine yardımcı olur.

1. Bakakalırım giden geminin ardından;

Atamam kendimi denize, dünya güzel;

Serde erkeklik var, ağlayamam.

Orhan Veli Kanık

Bağlamdaki dikkat çekilmek istenen bilgi ya da en yeni bilgi olarak tanımla-

nan odak (İmer, Özsoy: 2011, Vardar: 2002) ve temel diziliş dışında yer alan belir-

tili dizilim konularına dilbilgisi öğretimi sırasında değinilmesi öğrenicinin söylem

edincinin gelişmesine katkıda bulunacaktır. Örneğin, Türkçede soru biçimbirimi

olan mI biriminin tümcede, soruyu soran kişinin amacına yönelik olarak yerleşti-

rilmesi ile yanıtın da değişeceğinin farkına varan öğrenici bu yapıyı daha doğru ve

etkin bir şekilde kullanabilir olacaktır.

(1) Hasan dün İstanbul’dan geldi mi?

- Evet, geldi.

- * Evet, Ankara’ya.

- ?? Evet, dün.

(2) Hasan dün İstanbul’dan mı geldi?

- Hayır, Ankara’dan.

- * Evet, Hasan geldi.

-?? Evet, dün geldi. /Hayır gelmedi.

(3) Hasan dün mü İstanbul’dan geldi?

- Hayır, bugün geldi

- * Evet, Hasan geldi.

-?? Evet, İstanbul’dan.

(4) Hasan mı dün İstanbul’dan geldi?

- Hayır, Ali geldi.

- * Evet, dün.

-?? Evet, İstanbul’dan geldi.

Etkileşimin kolayca sürebilmesi için kullanılan şey, işte, ya, hani, efendim gibi

sözlü söylem belirticileri hem toplumsal hem de dilsel bağlamı göz önüne alır. Ör-

neğin, aşağıdaki karşılıklı konuşmada yer alan şey söylem belirticisini açıklamak


için hem toplumsal bağlam içinde oluşan anne-kız ilişkisindeki durum bağlamını

hem de dilsel bağlamı göz önünde bulundurmamız gerekir. İlk kullanımdaki şey

‘annesi kızabileceği için kız korkuyor ve yanıt vermek istemiyor, bu nedenle ya-

nıt vermek için düşünüyor’ şeklinde, ikinci kullanımında ise birinci kullanımdaki

anlamının yanı sıra kendisinden sonra gelen ada gönderimde bulunarak öngön-

derimsel olarak kullanılmaktadır. İkinci kullanımı belirleyenin de kızın içinde bu-

lunduğu duygusal durum olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

1. Anne : Nerde kaldın kızım? Saat 9 oldu.

Kız : Hımm, şey. Biz sinemaya gittik.

Anne : Kiminle?

Kız : Ya işte, şeyle! Zehra’yla.

Konuşma anında tonlama ve ezgi gibi bürünsel özelliklerin de etkili olduğu

efendim söylem belirticisinin işlevi de hem toplumsal hem de dilsel bağlama göre

değişebilir. Aşağıda (1). örnekte oğlunun verdiği yanıta soru ezgisiyle efendim diye

tepki veren baba kızdığını belirtirken oğlunu söylediğini tekrar gözden geçirmesi

konusunda uyarmaktadır. (2). örnekte ise oğlu annesinin seslenmesini duyduğu-

nu belirtmek için yanıt vermektedir.

1. Baba : Oğlum sınava az kaldı. Hiç çalışmıyorsun.

Oğlu : Ya, baba boş ver. Sınav mınav boş işler bunlar.

Baba : Efendim?!

Oğlu : Ya baba çalışmaktan bıktım da ondan söyledim.

2. Anne : Serkaaan, oğlum.

Oğlu : Efendim!


1.2.4. Biçim – Anlam – Kullanım Üçlüsü

Yukarıda örneklerle tartıştığımız, dilbilgisinin Biçim, Anlam ve Kullanım bo-

yutları arasındaki etkileşimi göstermede aşağıdaki türden bir görselleştirme yar-

dımcı olabilir.

BİÇİM / YAPIBiçim-sözdizimsel

ve sözlüksel

yapılanmalar

Sesbilgisel yapılar

ANLAMSözcüksel ve

dilbilgisel anlam

KULLANIMToplumsal bağlam

Dilsel bağlam

Metin türü

Şekil 1.Üç Boyutlu Dilbilgisi Şeması (Larsen-Freeman, 2001:252)

Şemaya göre bir dilbilgisi yapısının üç boyutu vardır: Biçim, Anlam ve Kul-

lanım. Biçim bölümü dilbilgisi yapısının nasıl biçimlendiğini, nasıl yazıldığını ve

sesletildiğini, dildeki diğer yapılarla nasıl bir ilişki içinde bulunduğunu, Anlam

bölümü yapının ne anlama geldiğini, Kullanım bölümü ise hangi bağlamda, kim-

ler tarafından hangi amaç(lar)la kullanıldığını gösterir. Bölümler arasındaki ok-

lar ise bölümlerin birbirleriyle sıkı bir ilişki ve etkileşim içinde olduklarını, bir

bölümdeki değişimin diğer bölümleri de etkileyeceğini vurgular. Şemanın pasta

diyagram şekli ise her üç bölümün de dilbilgisi yapısının öğretimi için aynı dere-

cede önemli olduğunu gösterir. Örneğin, amacımız Türkçedeki –mIş biçimbiri-

mini öğretmekse ve Biçim bölümünü temel alarak başlamak istiyorsak Anlam ve

Kullanımı aşağıdaki gibi düşünebiliriz.


BİÇİM -mIş

(-mış, -miş, -muş, -müş)

Eylem + -mIş + kişi eki

Adcıl yüklem +(y)mIş

+ kişi eki

ANLAMDolaylı yoldan/ başka

kaynaktan edinilmiş

bilgiyi sunma

KULLANIM-mIş ve -DI

-mIş: masala anlatma,

duyduğunu anlatma

-DI: gördüğünü anlatma

Şekil 2. Türkçede –mIş eki

Türkçede –mIş biçimbirimi eklendiği eylemle ünlü uyumu gösteren ve kişi

ekinden önce gelen bir ektir. Kullanıldığı tümcede eyleme ya da adcıl yükleme

eklenen –mIş biçimbirimi konuşucunun dolaylı yoldan edindiği bilgiyi sunması

anlamına gelir. –mIş biçimbiriminin kullanıldığı bağlamı, doğrudan sahip olunan

bilgiyi sunan –DI biçimbiriminin kullanıldığı bağlamla karşılaştırdığımızda ekin

işlevi daha netleşir.

(i) Ahmet eşine yeni bir kolye almış

(ii) Ahmet eşine yeni bir kolye aldı.

Derslerde –mIş ekinin işlevini –DI eki ile karşılaştırarak sunmak öğrenicinin

ekin işlevini kavramasını kolaylaştıracaktır. Uygun metin türü içinde öğretime üç

boyutlu bakmak belli bir yapıyı öğretmek için seçtiğimiz metin türüne ilişkin far-

kındalığı da geliştirecektir. Örneğin, -DI yapısı için “Dün neler yaptın?” başlığı ile

bir anlatı metni ya da basitleştirilmiş bir gazete haberi gerekirken –mIş için bir

masal ya da başkasından duyduğu bilginin aktarıldığı bir diyalog uygun olacaktır.

-mIş ekinin bir de “sonradan fark etme” işlevini ele alırsak Şekil 3’teki biçim-

de Biçim-Anlam-Kullanım şemasına yerleştirebiliriz.


BİÇİM -(y)mIş

ad + (y)mIş + kişi eki

ANLAMSonradan fark etme

KULLANIM-mIş ve

-(y)mIş: sonradan fark etme

: halihazırda bildiği durumu

ifade etme

Şekil 3. Türkçede sonradan fark edilen durumu anlatma

Yukarıdaki Biçim-Anlam-kullanım üçlüsünü aşağıdaki tümcelerle örneklen-

direbiliriz:

(i) Çay sıcakmış.

(ii) Çay sıcak.

Buna göre, “Çay sıcak.” Tümcesiyle konuşucu, duruma ilişkin sadece betim-

leme yapmaktadır. Ancak “Çay sıcakmış.” Tümcesiyle konuşucu, duruma ilişkin

duygusunu da ifade etmekte ve bu durumun beklenmedik olduğunu belirtmektedir.

Şimdi, şemanın Anlam bölümünden başlayalım ve Türkçede sürekliliği, yani

şimdiki zamanda devam eden olayları nasıl anlattığımıza bakalım. Türkçede şu an

olan ya da geçmişte başlayıp halen devam eden olayları eylemin sonuna –(I)yor1

biçimbirimini ekleyerek anlatırız.

1 Burada –(I)yor ekinin gelecek zaman, rutin, alışkanlık, anlatı vb. işlevlerinden söz edilme-

miştir.


BİÇİM -(I)yor

eylem + (I)yor + kişi eki

ANLAMSüreklilik anlatma

KULLANIMGünlük iletişimde,

anda süregelen

olayları anlatma

Şekil 4. Türkçede süreklilik anlatma

Yukarıdaki şemada, Anlam bölümünü koruyarak, Kullanım bölümüne ekle-

yeceğimiz farklı bir metin türü, Biçim bölümünde de bir değişikliğe yol açacaktır.

Kullanım bölümüne özellikle yazılı söylemde, örneğin dilekçe yazarken ya da bi-

limsel bilgi sunarken, gerek duyduğumuz ‘resmi ifade’yi eklersek, Biçim bölümüne

de yeni bir biçimbirim eklemek durumunda kalırız. Türkçede dilekçelerde sürekli-

lik anlatımı için seçmemiz gereken biçimbirim –mAktA ekidir.

BİÇİM1. -(I)yor

eylem + (I)yor + kişi eki

2. -mAktA

eylem + mAktA + kişi eki

ANLAMSüreklilik anlatma

KULLANIM1. Günlük iletişimde süregelen

olayları anlatma

2. Yazılı söylemde, süregelen

olayları resmi ifade ile anlatma

Şekil 5. Türkçede sürekliliği farklı söylemlerde anlatma


Belli durumlarda, öğretilmesi hedefl enen dilbilgisi biriminin doğası gereği,

bu üç boyuttan birine daha yoğun olarak odaklanmak gerekecektir. Örneğin, ünlü

uyumunu öğretirken yapıya odaklanmak gerekirken, Türkçede sözlü dilde sıklıkla

kullanılan ‘hani’, ‘şey’, ‘işte’ gibi söylem belirleyicilerini öğretirken, bu belirleyici-

lerin işlevleri bağlamdan bağımsız düşünülemeyeceği için, Kullanım bölümünden

başlamak yararlı olacaktır.

1.3. Dilbilgisi Öğrenimi

Yabancı dil öğretiminde dilbilgisinin öğretilip öğretilmemesi her zaman tar-

tışma konusu olmuştur. İkinci bir dili, özellikle, dilin konuşulduğu ülkede öğre-

nen öğrenicilerin dilbilgisi yapılarını, doğal dil ortamı içinde, öğrendiklerini fark

etmeden, ‘örtük’ bir şekilde edindiklerini varsayan yaklaşımlar dilbilgisinin sınıft a

öğretilmesinin edinim sürecini sekteye uğratacağını savunmaktadırlar (Krashen

ve Terrell, 1983). Bunun tersine, erek dilin konuşulduğu ülkede olsun ya da olma-

sın her öğrenme ortamında dilbilgisinin ‘açık’ bir şekilde öğrenilmesi gerektiğini,

yani sınıft a dilbilgisi üzerinde çalışmalar yapılması gerektiğini, bu yapılmadığında

öğrenicinin kendiliğinden yanlış öğrendiği yapıların fosilleşmeye uğrayabileceği-

ni vurgulayan yaklaşımlar da vardır (Ur, 1996; Th ornbury, 1999).

İletişimsel Yaklaşımın ‘dilbilgisel doğruluk’un yanında ‘akıcılık’a ve ‘bağlama

uygun’ tümceler üretmeye önem vermesiyle gözden düşen dilbilgisi öğretimi son

yıllarda tekrar önem kazanmıştır. Artık, doğru tümceler kurabilmenin, konuşurken

ve yazarken anlaşılmayı kolaylaştırdığı gibi öğrenilen dilin toplumunda da daha ko-

lay kabul edilmeyi sağladığı vurgulanmaktadır. Bu nedenle konu, dilbilgisinin öğre-

tilip öğretilmemesi değil hangi dilbilgisi konularının, ne kadar ve nasıl öğretileceği

sorularının yanıtını bulmaktır. Bu sorulara yanıt verirken verirken ise öğrenme sü-

recinin nasıl gerçekleştiğini göz önünde bulundurmamız gerekmektedir.

1.3.1. Öğrenme Süreci

Öğrenme tek boyutlu bir süreç değildir. Öğrenme sırasında öğrenicinin zih-

ninin nasıl işlediğini anlayabilmek kadar onun yabancı bir dille karşılaştığında

nasıl tepki verdiği, o dili kullanırken nasıl hissedebileceği ve sınıft a arkadaşlarıyla

işbirliği içinde nasıl çalışabileceğini de göz önünde bulundurmak gerekir.

1.3.1.1. Öğrenmeye ‘Bilişsel’ Yaklaşım

1.3.1.1.1. Girdi ve Alındı

Öğrenme sürecini başlatan girdidir. Ders kitabı, ders malzemeleri, öğretme-

nin derste kullandığı dil, bunların tümü öğreniciye sunulan girdilerdir. Bu aşama-


da, öğrenicinin belli bir dil biçimine odaklanması için girdide değişiklikler yapılır.

Örneğin, öğreniciye sunulan dildeki belli yapılar daha görünür hale getirilerek

girdi zenginleştirilebilir ya da girdi seli sağlanabilir (Sharwood-Smith, 1993). Yani,

girdi belli bir yapı ya da yapılarla sınırlandırılıp bu yapılar sıklıkla tekrar edilerek

öğrenicinin yalnızca bu yapılara odaklanması ve sözdizimsel olarak bu yapıları

üretmeye hazırlanması sağlanabilir. Örneğin, öğretilen konu –mIş eki ise bu ek

öğrenicinin okuduğu ya da dinlediği bir metinde sıklıkla yer alır. Bunun yanı sıra,

öğretmen öğreniciye dil yapısının işlevi ve biçimiyle ilgili açıklamalarda buluna-

bilir. Ya da, öğretmen doğrudan açıklamada bulunmaz ama öğrenicinin yapının

nasıl işlediğini anlaması için bilinçlendirme çalışmaları düzenler (Rutherford,

1987). Bu farklı odaklanma yöntemlerine kitabın ikinci bölümünde tekrar değinip

örnekler sunacağız.

Öğrenicinin biçime odaklanabilmesi için yapılan tüm bu çalışmalar tek başla-

rına öğrenmeyi sağlamaz. Ancak, öğrenmenin bir sonraki basamağı için öğrenici-

yi hazırlamış olur. Öğrenicinin bir yapıyı öğrenebilmesi için bir metni okuduğu ya

da karşısındakini dinlediği zaman söz konusu yapı geçtiğinde bunun nasıl kulla-

nıldığına dikkat etmesi gerekir. Diğer bir deyişle, ancak zihin işin içine girdiğinde

öğrenme için ilk adım atılmaya başlar. Dikkati yapıya yönlendirebilmek için gir-

dinin öğrenici için anlamlı olması gerekir. Girdi, öğrenicinin dil düzeyine uygun-

sa, ilgi alanına hitap ediyorsa ve öğrenicinin dili kullanacağı ‘gerçek’ bağlamlarla

ilişkilendirilmişse anlamlıdır. Öğrenici, kendisine yakın olmayan bir konu içinde

sunulan ve kendisine zor gelen dili anlayamayacağı için bir süre sonra ilgisini yi-

tirip zihnini öğrenmeye kapatabilir. Ayrıca, öğrenicinin okuduğu ya da dinlediği

metinde yapı ne kadar sıklıkla yer alıyorsa dikkati verme o kadar kolaylaşır. Son

olarak, dikkatini verebilmesi için öğrenicinin iletişime ihtiyaç duyması gerekir.

Öğrenici dili iletişim kurmak için anlamaya ya da kullanmaya çalışmadığı sürece

yapıya dikkat etmez.

Dile dikkat edildiğinde girdinin en azından belli bir bölümü alındıya dönüş-

müş, yani öğrenici tarafından fark edilmiş olur (Schmidt, 1990). Öğrenme süre-

cinde kimi yapıların, dilde sıklıkla kullanılsa da öğrenicinin dikkatini çekmediği,

yani alındıya dönüşmediği durumlar olabilir. Örneğin, bireysel farklılıklar gözlen-

se de, durum ekleri Türkçe öğrenen yabancılar için zor öğrenilen ya da fosilleşerek

öğrenilen yapılardır. Fosilleşme, yapının hatalı biçiminin kalıcı olarak yerleşme-

si ve iletişimde bu biçiminin kullanılmasıdır. Öğrenici iletişim sırasında anlama

odaklandığı için karşısındakini dinlerken farklı durum eki kullanımlarına dikkat

etmeyebilir. Aynı şekilde, kendisini ifade ederken durum ekini yanlış kullansa bile

söylediği anlaşıldığı için kendisini bunlar için kafa yormak zorunda hissetmeye-

bilir.


Girdinin alındıya dönüştürülebilmesi için öğrenici için ‘anlamlı’, ‘anlaşılabilir’

ve ‘ilginç’ olması gereklidir. Yani, girdi öyle düzenlenmelidir ki öğrenici biçimden

önce anlama odaklanabilmelidir. Bunun üç yararı vardır: (i) öğrenicinin zihninde

biçimin ifade ettiği anlam netleşir, (ii) malzeme bağlam içinde sunulduğu için öğ-

renicinin dilin işleyişine ‘dikkat etmesi’ kolaylaşır, (iii) biçime odaklanma zengin

bir iletişimsel ortamda gerçekleşir (Sharwood-Smith 1986: 242, 251).

1.3.1.1.2. (Yeniden) Yapılandırma ve Üretme

Öğrenicinin yabancı dile ilişkin uzun-erimli bellekte sakladığı bilgiler zaman

içinde birikerek öğrenicinin aradilini oluşturur. Aradil, her öğrenicide farklılıklar

gösteren ve öğrenicinin dili öğrenmeye başladığı andan itibaren dile ilişkin bilgi-

leri topladığı bir havuz olarak görülebilir. Bu havuz her yeni gelen bilgiyle sürekli

yapılandırılır. Öğrenicinin biçime tam olarak dikkatini vermesi, gördüğü ya da

duyduğu bir yapıyı kendi aradilinde var olanla karşılaştırıp aradilindeki yapının

doğruluğunu test etmesi ile mümkün olur. Bu karşılaştırmalar ve testler sayesinde

aradilini yeniden yapılandırmış olur.

Öğrenicinin yazılı ya da sözlü olarak ürettiği dil çıktı olarak adlandırılır. Öğ-

renici yazılı ve sözlü iletişimde bulunurken öğrendiği dile ilişkin yeni varsayımlar

oluşturmaya ve bu varsayımlar doğrultusunda yeni tümceler oluşturarak varsa-

yımlarını test etmeye çalışır. Öğrenici ürettiği tümceleri kullandığında iletişimde

bulunduğu kişi tarafından anlaşılıyorsa varsayımı doğrulanmış olur. İletişimde bir

sorun oluştuğunda ise varsayımını yeniden gözden geçirmek durumunda kalır.

Bu nedenle, iletişimde bulunulan kişiden gelen onay ya da ret öğrenici için bir tür

geribildirim işlevi görür. Geribildirimleri değerlendirebilmesi öğrenicinin üretti-

ği tümcelere dikkat etmesini sağlayabilir. Diğer bir deyişle, kendi ürettiği çıktıya

odaklandığında öğrenici (i) öğrendiği dilde neleri ifade edip neleri ifade etmek-

te zorlandığını fark eder, (ii) dile ilişkin oluşturduğu varsayımları test ederek dili

daha iyi konuşan kişiden doğru yapıyı öğrenme fırsatını elde eder ve kendisini dü-

zeltir, (iii) dilin nasıl işlediğine yönelik üst-dilsel farkındalık geliştirerek öğrendiği

dili içselleştirir (Swain, 1995). Bu üç işlem sayesinde öğrenici aradilini yeniden

yapılandırır.

Farklı bağlamlarda dili sürekli kullanma fırsatları öğrenicinin ürettiği dilin

farkında olmasını kolaylaştırır. Öğrenici, sınırlı sayıda sözcük ve dilbilgisi yapı-

larıyla son derece akıcı konuşabilir. Örneğin, yalnızca günlük yaşamını sürdüre-

bilmek, yani bir yerden bir yere gidebilmek için ya da alışveriş yaparken Türkçeyi

akıcı bir şekilde kullanan ama bu bağlamların dışına çıkıldığında iletişim kurmak-

ta zorlanan çok yabancı vardır. Bu nedenle, öğrenici, sınıf ortamında, farklı dil

seçeneklerini kullanmayı deneme konusunda cesaretlendirilmelidir.


Documents

Kuramdan Uygulamaya Yabancılara Türkçe Dilbilgisi Öğretimibaşladığı görevine yabancılara Türkçe dersleri vererek devam etmektedir. EMİNE OFLAZ KÖLECİ Dokuz Eylül Üniversitesi