T.C. SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI

KELAM BLM DALI

KURANDA MNAFIKLARIN ZELLKLER

YKSEK LSANS TEZ

Danman Prof. Dr. Sleyman TOPRAK

Hazrlayan Fatih YILDIRIM

KONYA - 2008

i

NDEKLER

KISALTMALAR ....................................................................................................iv NSZ ....................................................................................................................v GR .......................................................................................................................1 NFAK VE MNAFIK KAVRAMI.........................................................................1 SZLK VE TERM ANLAMI ..............................................................................1

A. SZLK ANLAMI.........................................................................................1 B. TERM ANLAMI ............................................................................................3

BRNC BLM NFAK KAVRAMI LE ANLAM YAKINLII OLAN KAVRAMLAR,

NFAKIN ORTAYA IKII VE NFAK ETLER I. NFAK KAVRAMI LE ANLAM YAKINLII OLAN KAVRAMLAR ..............7

A. KFR ...........................................................................................................7 B. FISK ................................................................................................................9 C. RK..............................................................................................................10 D. RYA .............................................................................................................11

II. NFAKIN ORTAYA IKII VE SEBEPLER ..................................................14 A. HCRETTEN NCE MEKKE VE MEDNEDE SYAS VE SOSYAL

DURUM.................................................................................................................. 14 B. NFAKIN ORTAYA IKII..........................................................................15 C. NFAKI ORTAYA IKARAN SEBEPLER ..................................................20

a- Karakter Bozukluu ....................................................................................20 b- Menfaat Dknl...................................................................................21 c- Korkaklk....................................................................................................21 d- Kabilecilik ve Kavmiyetilik ......................................................................22 e- Eitimsizlik.................................................................................................23 f- Siyasi ve Ekonomik Sebepler ......................................................................25

III. NFAK ETLER .........................................................................................27 A. TKD NFAK ...........................................................................................28

a- Asli Nifak ...................................................................................................28 b- Kukulu Nifak ............................................................................................29

B. AMEL NFAK..............................................................................................31

ii

KNC BLM KURANA GRE MNAFIKLARIN ZELLKLER

I. DNCE YAPISI BAKIMINDAN MNAFIKLARIN ZELLKLER ......34 A- MNAFIK VE PHE .............................................................................34

a. pheciliin Tanm ................................................................................34 b. Kuranda Mnafk ve phe likisi .......................................................35

B- MNAFIK VE TEREDDT .....................................................................39 C- MNAFIK VE KENDN SAVUNMA .....................................................42

a. Yanstma (Kt Ruh Halini Bakasna zafe Etme)..................................42 b. Rasyonalizasyon (Akla Uygun Hale Getirme) .........................................43

II. NAN BAKIMINDAN MNAFIKLARIN ZELLKLER ........................45 A- MNAFIK VE NKARINI GZLEME......................................................45 B- MNAFIK VE ALLAHA MAN .............................................................46 C- MNAFIK VE PEYGAMBERE MAN...................................................47 D- MNAFIK VE AHRETE MAN..............................................................50 E- MNAFIK VE KADERE MAN...............................................................51

III. KARAKTER BAKIMINDAN MNAFIKLARIN ZELLKLER ..............53 A- MNAFIK VE AHSYET.......................................................................53 B- MNAFIK VE NARSSZM (kendini ar beenme) ...............................55

a. Narsisizmin Tanm .................................................................................55 b. Kuranda Mnafk ve Narsisizm likisi .................................................55

C- MNAFIK VE KORKU............................................................................56 a. Korkunun Tanm ....................................................................................56 b. Kuranda Mnafk ve Korku likisi.......................................................57

IV. SOSYAL DAVRANILARINA VE SZLERNE YANSIMASI BAKIMINDAN MNAFIKLARIN ZELLKLER......................................61 A- NFAKIN MNAFIIN SZLERNE YANSIMASI ...............................61

a. Mnafk ve Yalan Konumak ..................................................................61 b. Mnafk ve Yemin ..................................................................................63 c. Mnafklarn ftira ve Speklasyonlar.....................................................64 d. Mnafklarn Dini Deerlerle Alay Etmeleri............................................68 e. Mnafklarn Mminlere Kar Gsterdii Kin ve Nefret.........................71

iii

B. MNAFIK VE MAL EDNME HIRSI ......................................................72 C. MNAFIK VE CHADDAN GER KALMA ............................................74

V. AMEL BAKIMINDAN MNAFIKLARIN ZELLKLER .........................77 A. NFAKIN AMEL BOYUTU....................................................................77

B. MNAFIK VE NAMAZ............................................................................78 C. MNAFIK VE NFAK ..............................................................................81

SONU..................................................................................................................85 BBLYOGRAFYA................................................................................................87

iv

KISALTMALAR

A...F.D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

a.g.e. : Ad geen eser

b. : bn (olu)

bkz. : Baknz

c. : Cilt

D..A. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

D..B.Y. :Diyanet leri Bakanlk Yaynlar

.A. : slam Ansiklopedisi

md. : Maddesi

nr. : Nereden

s. : Sayfa

sy. : Say

T.D.V.Y. :Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar

thk. : Tahkik eden

trc. : Tercme eden

ts. : Tarihsiz

vb. : ve benzeri

vd. : ve dierleri

vs. : vesaire

y.y. : Yayn yeri yok

v

NSZ

Kuran Kerim insanlar muhatap alm ve insanlk iin indirilmitir. Yce Allah onu, insanlarn madd-manev btn ihtiyalarna cevap verecek ekilde indirmitir. Bu sebeple Kuran Kerim, insan hakknda bize en doru bilgiyi verir.

Yce Allah Kuran Kerimde insanlar inan bakmndan ksma ayrm, Yce Allaha, Hz. Peygambere ve Onun haber verdii esaslara gnlden balanp

tasdik edenlere mmin, bu esaslar inkar edenlere kafir ismini vermitir. manla kfr arasnda bocalayan, bu ikisinden birine dahil olamayan, ilerinden inkara

kaydklar halde eitli sebeplerle mslman grnen bir nc grup daha vardr ki, bunlara da mnafk denmitir.

Kafir, slama ve mslmanlara dman olduunu aktan sylerken; mnafk, mminlerin arasnda mslman tavr sergileyip, gizli almalarla slamn gelimesini engellemeye almaktadr. Bu gayesine ulaabilmek iin de srekli

entrikalar evirmekte ,yalan ve iftira gibi her trl yola bavurmaktadr. Bunun iin mnafklar, sahip olduklar nitelikleri sebebiyle slama kafirlerden daha ok zarar

verebilmektedirler

Kuranda mstakil bir sureyle birlikte yzden fazla ayetin mnafklardan bahsetmesi, vahiy asndan nifakn niteliklerini bilmenin nemini gstermektedir. Bu sebeple mslmann imann zayflatan, slam toplumunun birliini bozan bir i kurduna benzeyen mnaf ve zelliklerini tanmak byk nem arz eder. Nasslarda

mnafklarn zellikleri geni bir biimde anlatlarak, mslmanlardan bu konuda uyank olmalar istenmitir. Bu noktada mnafklarn zelliklerini bilmek, mminler

iin hem kendilerini hem de dinlerini nifaktan koruma bakmndan nemli olduundan, Kurana gre mnafklarn zellikleri konulu bir tez hazrlamaya karar verdik.

lkemizde, Tefsir alannda Sadk KILIn Kurana Gre Nifak, Hadis alannda Abdullah YILDIZn Hz. Peygamber ve Gizli Dmanlar Mnafklar,

slam Tarihi alannda Ahmet SEZKLnin Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri ile Adnan DEMRCANn Hz. Peygamber Devrinde Mnafklar

Kelam alannda ise Hasan KURTun slam nancna Gre Nifak ve Mnafk ve

vi

mnafklar psikolojik adan inceleyen Hamdi CANn Kurana Gre Mnafklarn zellikleri isimli almalarnda nifak ve mnafklk konularna yer verilmitir. Biz bu almamzda nifakn ortaya k sebeplerini ve mnafklarn rhi yaplarn incelemeye altk. Konunun ok geni boyutlar olmas nedeniyle de

Kurana gre Mnafklarn zellikleri eklinde bir snrlandrma yaptk.

Bu almamzda mnafklarn zelliklerini tespit ederken Kuran Kerimi esas aldk. Ancak yeri geldike ilgili ayetlerle ayn dorultuda olan hadislere de temas ettik. Tekrarlardan kanmakla beraber Mnafklarn birden fazla zelliklerini anlatan ayet ve hadislerin yeri geldike tekrarlanmalar gerekli grlmtr.

almamzn giri blmnde, balca lgat kitaplarndan istifade edilerek nifakn szlk ve terim anlamlar verilmi daha sonra da bu anlamlar arasndaki iliki aklanmtr. Birinci blmde, nifak kavram ile anlam yaknl olan kfr, fsk,

irk ve riya gibi kavramlar aklanm, daha sonra bata slam Tarihi, Tefsir, Hadis kaynaklar ve Abdullah Yldzn Hz. Peygamber ve Gizli Dmanlar: Mnafklar ile Adnan Demircann Hz. Peygamber Devrinde Mnafklar adl eserlerinden istifade edilerek nifakn ortaya k sebepleri zerinde durulmu, son olarak da nifak

eitlerine yer verilmitir.

almamzn son ve asl blm olan ikinci blmde ise mnafklarn zellikleri, dnce yaps bakmndan, inan bakmndan, karakter bakmndan,

nifakn sosyal davranlarna ve szlerine yansmas bakmndan ve amel bakmndan olmak zere be ana balk altnda ilgili ayetler esas alnarak incelenmitir. Bu dorultuda ayetleri aklarken balca Tefsir ve slam Tarihi kaynaklarndan, karakter tahlili yaparken de Psikoloji biliminin verilerinden ve Hamdi cann Kurana Gre Mnafklarn zellikleri adl eserlerinden yararlanlmtr.

Bu konunun belirlenmesinden tamamlanmasna kadar geen srede her trl yardmn ve ilgisini esirgemeyen danman hocam Prof. Dr. Sleyman TOPRAK Beye, yine bu almam srasnda ilgi ve gayretlerini esirgemeyen Yrd. Do. Dr.

Durmu ZBEK Bey ve Prof. Dr. Dilaver GRER Beylere minnet ve kranlarm arz ederim.

Fatih YILDIRIM Konya 2008

1

GR

NFAK VE MNAFIK KAVRAMI

I. SZLK VE TERM ANLAMI A. SZLK ANLAMI Arapa - - harflerinden treyen nifak kelimesi asl itibariyle birinci ve

drdnc babtan olup mastarlar - - eklindedir.1 Mufale babndan mastar olarak bilinen nifak kelimesinin asl ve menei hakknda dil bilginlerinin eitli grleri vardr. Mnafk kelimesi de ayn fiilden tretilmi ismi faildir. Nifak kavramnn daha iyi anlalabilmesi iin nereden tredii hakkndaki grleri u ekilde sralayabiliriz:

a- bn Arab (543-1145) nifakn kstebek yuvas anlamndaki tabirinden trediini iddia eder ve unlar syler: Kstebek, tarla faresi veya arap tavan denilen hayvann yer altndaki yuvas iki deliklidir. Deliklerden biri yeryzne ak olup buna ksa denilir; dieri yeryzne kapaldr, buna da nfika denilir. Kstebek, ihtiya annda kapal olan delie bayla hafife vurup yeryzne kacak ekilde inceltmitir. Hayvan bu delii gizlemekte ve dierinden girip kmaktadr. Avc, ksa denilen giri deliine geldiinde hayvan, nfika denilen k deliinden kp kaar.2

Cevheri (400/1009), bn Sde (458/1066) gibi dil bilginleri de: Nifak, bir taraftan islama girip, bir baka taraftan kmaktr; bu anlamda nifak terimi, kstebek yuvas anlamndaki nfikl yerb tabirinden alnmtr demektedirler.3

b- Dil bilginlerinden Ebu Zeyd (215/830) ve bn Berri (584/1187) de kstebein tavryla mnafn eylemi arasnda iliki bulunduunu iddia ederler ve yle derler: Nifak kelimesinin asl k olan delik, dehliz, tnel, in vb. anlamlar olan en-nefku kelimesidir.4

1 bn Manzur, Muhammed b. Mkerrem, Lisanl-Arab, Beyrut, ts., X, 357; Zebd, Muhbuddin ebul-Feyz es-Seyyid, Tcl-rs, Beyrut, ts., VII, 79; sm Efendi, Ebul Kemal es-Seyyid, Kmus Tercmesi, stanbul, 1886, III, 1020,1021.

2 bn Manzur,a.g.e., X, 358; Zebd,a.g.e., VII, 79; sm Efendi,a.g.e., III, 1021.

3 bn Manzur,a.g.e., X, 359; Zebd,a.g.e., VII, 79; Ayn, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed, Umdetl Kr erhu Sahhil-Buhr, Kahire, 1972, I, 248.

4 bn Manzur,a.g.e., X, 359; Firzabdi, Muhammed b. Yakub, Kmusul-Muht, Msr, 1952, III, 296.

2

Rgb el-sfehn (502/1108) de nifakn itikak ile ilgili olarak ayn gr ileri srer ve u ayeti delil getirir:5 Eer onlarn yz evirmesi ar geldiyse, haydi (yapabilirsen) yerin iine (inebilecein) bir delik ya da ge kabilecein bir merdiven ara ki onlara bir mucize getiresin.6 Ayette geen nefak kelimesinin delik veya yol

anlamnda kullanlmasn grne delil olarak gsterir. Sonu olarak bu grteki alimlere gre nifak kavram nefak kelimesinden tremitir.

c- Bir dier grte nifak kavramnn, Hz. Peygamberin Medineye hicretinden sonra vatandalk antlamas gerei Medine halk tarafndan Hz. Peygambere verilmek zere belirlenen nefak (vergi)y vermek istemeyenler iin kullanldn grdr. Serjeanta ait olan bu iddia, vergiyi vermekte dayatanlara Arapada mnfikn kelimesini kullanmak dil kurallarna uygun dmediinden

kabul edilmemitir.7

d- Baz aratrmaclar da mnafn kararsz olmak manasnda Habee nfeka kelimesinden alndn ileri srmlerdir. Kuranda daha ok bu manada kullanldn iddia etmektedirler.8 Bunun iin Kurandaki anlam benzerliinden baka herhangi bir delil gsterememilerdir.9

Mnafk kelimesinin Arapa asll olmadn iddia eden dier bir gr de Ethiopia (Habee)dan Arapaya getii grdr. Habeedeki karl dinde bidat anlamna gelen hertakatn kelimesidir. Bu konuda aratrma yapan ve bu

grte olan Abdulkadir Marib hertakatn kelimesini doru akideden ve cemaatten ayrlma anlamna geldiini ileri srer. Bunun yannda kelimenin Arapadaki anlamnn daha zengin ve dindeki kullanmyla daha irtibatl olduunu belirterek, Mnafk kelimesinin nfika szcnden treyebileceini de kabul etmektedir.10

bnl-Esir (606/1209), Zebd (1205/1905) gibi dil alimleri kelimenin istlahi anlamyla slamdan nce bilinmediini beyan etmektedirler.11 Ancak Tarefe b. el-Abde nisbet edilen bir iirde nifak, hile ve aldatma manasnda slam anlamna yakn

5 Isfahn, Hseyin b. Muhammed er-Rgb, el-Mfredt f Garbil-Kuran (thk: Muhammed Seyyid Keyln) Beyrut, ts., 502.

6 Enm, 6/35.

7 Mellh, Him Yahya Hseyin, el-Mnafikn fi Medinetr-Rasl, M.K.D.., V, Badat, 1973, 469; Yldz, Abdullah, Hz. Peygamber ve Gizli Dmanlar Mnafklar, z yaynclk, stanbul, 2000, s. 21.

8 F. Buhl, Mnafklar, A, stanbul, 1979, VIII, 800.

9 Alper, Hlya, Mnafk, DA, stanbul 1999, XXXII, 565-567.

10 Mellh,Him Yahya Hseyin,a.g.e., 470.

11 bn Manzur, a.g.e., X, 359.

3

bir anlamda kullanlmaktadr. Bu durum, yukardaki dil alimlerinin grn nakzetmeyip, nifak teriminin islam anlamda cahiliyyedeki kulanmnn azlna ve yaygn olmadna iaret eder.12

Nifak kavramnn tredii N-F-K fiilinin bitmek tkenmek,13 eyaya rabetin artmas,14 yarann kabuk balamas,15 lmek16 gibi kk anlamlar vardr. Bu manalarn

mnafn tavryla yakn ilikisi vardr. Terim anlamn aklarken bu anlam ilikisine deineceiz.

Nifak kelimesi szlkte, yalan, aldatma, hile, riya, iindekinin tersini sylemek veya syledii eyin zddn gizlemek,17 ikiyzllk, dedikoduculuk18 gibi anlamlara gelir. Nifak kelimesi ngilizce eserlerde de iki yzl anlamna gelen hypocrisy

kelimesiyle ifade edilir.19

Mnafk kelimesi de szlkte iki yzl, mtereddid, aldatc, kalbi hasta, z sz bir olmayan20 ve nifak hareketini yapan kimseler iin kullanlr.21

Netice olarak szlkte nifak terimi, ii dndaki eyin aksini gizleyen, ikiyzl; mnafk kelimesi de nifak eylemini yapan kimseye denir.

B. Terim Anlam

Terim manas itibariyle nifak, iman izhar edip kfr gizlemek22, gizledii

eyin aksini gstermek23, bir inan aldatmas ve dinsel riya24, iin da muhalefeti25 v.b. ekillerde ifade edilmektedir. Yukardaki aklamalara baktmz

12 Ebu de, de Halil, et-Tatavvurud-dell beyne luati-iri ve luatil-Kuran, rdn, 1985, s. 266.

13 bn Manzur, a.g.e., X, 357-358.

14 Firzbd, a.g.e., s. 1195.

15 Zebd, a.g.e., VII, 79; sm Efendi, a.g.e., III, 1020.

16 Zemaher, Crullah Mahmud b. mer, Essl-Bela (nr.Mezid Naim ve evki Muarri), Beyrut, 1998, S. 848.

17 Komisyon, el-Mncid fil lugatil-Arabiyyetil-Muasra, Drl-Merik, Beyrut 2000, s. 1438.

18 emseddin Smi, Kamus-i Trk, stanbul 1978, s. 1465.

19 Izutsu, Toshihiko, Kuranda Dini ve Ahlak Kavramlar (Trc. Selahaddin Ayaz), Pnar Yaynlar, stanbul 1991, s. 238.

20 emseddin Sami, a.g.e., s. 1409.

21 Ate, Sleyman, Kuran Ansiklopedisi, stanbul ts., XV, 333.

22 bnul-Esr, Mecdddin el-Mbarek b. Muhammed el-Cezer, en-Nihye f Garbil-Hads vel-eser, Beyrut, ts., V, S. 98; sm Efendi,a.g.e., III, 1021.

23 Nevevi, Ebu Zekeriya Yahya b. eref, Sahih-i Mslim bi erhi Nevev, Kahire 1973, II, 47.

24 Izutsu, a.g.e., s. 214.

25 Tehnev, Muhammed b. Ali, Kitbu Kef Istlahtil-Funn (I-II), stanbul, 1984, II, 1323.

4

zaman hepsinin ortak noktasnn olduu gibi grnmeme ve yalan syleme olduu grlmektedir.

Mnafk, Kuran- Kerimde, szde imanl olduunu syleyip Allaha, Raslne

ve mminlere kar dmanln gizleyen kimse26 olarak tanmlanmaktadr. Semantik adan Kurandaki inanla ilgili temel kavramlar inceleyen Mehmet Soysald nifak

kelimesiyle alakal aratrmasnda u sonuca varr: Asl itibariyle tarlalarda yaayan kstebein yuvalarndan biri olan Nfikadan alnm olan mnafk kelimesi, Kuran terminolojisinde yeni bir anlamda yani; kfrn gizleyen, iman izhar eden kii anlamnda kullanlmtr. Mnafk kelimesinin bu anlamyla cahiliyye devrinde kullanlm olduunu zannetmiyoruz. Aratrmalarmz bizi bu sonuca gtrmtr. te bylece Kuran- Kerim bu kelimeyi dier birok kelime gibi cahiliyye devrindeki

kullanld anlamdan farkl olarak, yeni bir anlam ykleyerek, kendi semantik sistemi iinde kullanmtr. Kurann Arap diline kazandrd yeni kavramlardan biri de ite

budur.27

Netice itibariyle nifak, baz sebepler yznden slama girip dtan Mslman gzkmek, iten ie inanszln ve inkarn gizlemektir. Ayrca bu terim slamla

birlikte cahiliyyedeki kullanndan farkl olarak yeni bir anlam kazanmtr.

Mnafk iin bu kelimenin kullanlmasnda, nifak kelimesinin szlk anlam ile mnafn psikolojik durumu arasnda bir mnasebet vardr. Nifak kavram islami terminolojideki anlamn kazanrken daha ziyade kelimenin szlk anlamlarndan kstebek veya baka bir hayvann yer altndaki faaliyeti, girii belli k gizli olan tnel, dehliz, in vb. anlamlara istinad ettirilmitir.28 Buna uygun olarak yukarda verilen szlk anlamlaryla terim anlam arasndaki ilikiyi yle sralayabiliriz:

a- Kelimenin szlk anlamnda geen hayvann girii ve k olmak zere iki ayr delii olduu gibi ayn kkten treyen mnafn da biri slama giri, dieri slamdan k eklinde iki ayr taraf vardr.

b- Szlkte, girii belli olan fakat k bilinmeyen yeraltndaki delik, tnel, in gibi anlamlara gelen en-nefku kelimesindeki anlam ile mnafn herkesin grd

26 Bakara, 2/8; Mide, 5/41.

27 Soysald, Mehmet, nanla lgili Temel Kavramlar, Nil Yaynlar, zmir 1997, s. 94-95.

28 Yldz, a.g.e., s. 24.

5

yerde imana girip, bilinmeyen bir yerde imandan kmas arasnda bir balant vardr. Mnafk da kstebek gibi eylemlerini gizli, kapal yerlerde gerekletirir.

c- Nifakn szlk anlamlarnda geen, kstebein gizli deliinin, ii ukur iken

d tarafnn dmdz olarak grnmesi ile mnafn dardan iyi bir Mslman

grnp de iinin dmanlk ve ihanetle dolu olmas arasnda bir tavr ilikisi vardr.

d- Nifak kelimesinin szlk anlamnda geen nfika kstebein veya kelerin

gizli k deliidir. Bir tehlike annda hemen koup bu delikten grnmeden kmasyla

mnafn korku ve endie hissettiinde gizlice dininden kmas arasnda tedirgin bir

yaam ilikisi vardr.29

e- Kelimenin aslnda geen kstebein ekinlere ve rnlere zarar verecek yerlere

yuva yapt gibi mnafklarn da mminlere ve nesillere zarar vermek amacyla Drar

Mescidi gibi uygun ortamlar kendine faaliyet yeri semeleri arasnda bir mekan ilikisi

vardr.

f- Nifakn szlk anlamlarnda geen kstebein davranyla mnafn

davran arasnda tam bir uyum vardr. Kstebek yerin altnda ilerler ama yerin stnde

iz brakr. Mnafk da gizli, grnmeyen yerlerde iler evirir fakat bu davranna ve

slubuna yansr. Nitekim Kurandaki Hz.Peygambere Sen onlar lahnden (ses tonlarndan, konuma sluplarndan) kesinlikle tanrsn30 ayeti bu gerei ifade etmektedir.

g- Mnafn, kstebein davranyla tam bir uyum halinde olduu dier bir

durum da kstebek gibi bakalarnn emeine gz dikmesidir. Ekiminde, dikiminde

emei olmad halde rn topran altndan gizlice eker. Yemek iin deil sadece

biriktirmek iin emekleri alar. Mnafk da sava, sefer gibi zorluk hallerinde

mazeretler ileri srer,31 ama i ganimet paylamaya geldi mi kendilerine de pay

verilmesini isterler.32 Grlyor ki mnafk da kstebek gibi bakalarnn emeine gz

dikmektedir.

29 Yldz, a.g.e., s. 25.

30 Muhammed, 47/29,30.

31 Tevbe, 9/49,81.

32 Fetih, 48/15.

6

h- Mnafn halini ifade eden nifak kelimesi n-f-k fiilinin dorudan l

yapsndan geldii halde mnafk, fiilin karlkllk ifade eden drtl mfale

babndan gelir. Bu da mnafn kendine, Allaha ve bakalarna kar ikili pozisyonda

olduunu gsterir.33

- Nifak kelimesinin lmek, yok olmak gibi kk anlamlar mnafn iinde

bulunduu duruma uygun dmektedir. nk mnafk grnte ne kadar diri ise de inan ve amel bakmndan l demektir.34

i- Nifakn kk anlamlarndan bir dieri olan yarann kabuk balamas

anlamyla nifak arasnda gizleme eylemi asndan bir iliki vardr. Kabuk nasl yaray gizliyorsa, mnafk da inkarn, dmanln ylece gizler.35

Nifak kavramnn szlk ve terim anlamlar arasnda iliki olduu gibi Kurandaki baz anlam yaknl olan kavramlarla da ilikisi vardr. Ayrca nifak doru

belirleyebilmek iin nasl bir sosyal ve siyasal zeminde ortaya ktn tespit etmek gerekir. Birinci blmde bu hususlar incelemeye alacaz.

33 nal, Ali, Kuranda Temel Kavramlar, Nil Yaynlar, zmir1999, 392.

34 Ebul-Haseb, brahim Ali, en-Nifakul-ctim, M.E., XXII, Kahire, 1950, 610.

35 Yldz, a.g.e., s. 26.

7

BRNC BLM NFAK KAVRAMI LE ANLAM YAKINLII OLAN KAVRAMLAR,

NFAKIN ORTAYA IKII VE NFAK ETLER

I. NFAK KAVRAMI LE ANLAM YAKINLII OLAN KAVRAMLAR

A. Kfr

Kfr kelimesi K-F-R fiil kknden mastar olup, szlkte bir eyi rtmek, gizlemek anlamna gelir. Bu sebeple, tohumu topraa ekip onu rten iftiye, klc rtt iin knna, karanl ile her eyi rtt iin geceye kfir denilmitir.1

Kfr kelimesinin temel anlam somut eylerin rtlmesidir.2 Ancak zamanla nimet ve delil gibi soyut eylerin rtlmesi anlamnda kullanlr olmutur.3 Nimet ve menfaat gibi eylerin rtlmesi de kfr kavramna nankrlk anlamn kazandrmtr. Izutsu nankrlk anlamndaki kfr, ele geen menfaatleri rtmek yani bilmezlikten gelmek ve bu suretle nankr olmak4 eklinde aklar. Kuranda: ..Andolsun krederseniz elbette size daha fazla veririm ve eer nankrlk ederseniz azabm pek etindir5 ayetinde kfr kelimesi nankrlk anlamnda kullanlmtr.

Kfr kelimesinin zamanla anlam genilemesi yoluyla kazand anlamlardan birisi de inkardr. Kfr, Kuranda yukarda belirttiimiz gibi hem krn karl olan nankrlk manasnda,6 hem de imann karl olan inkar manasnda7 kullanlmaktadr. Mehmet Soysald kfr kelimesinin inkar manasn aklarken unlar syler: mann kart olarak kullanlan kfr zamanla aslen anlam ekirdeinde bulunan nankrlk (kymet bilmeme) esinden iyice syrlarak, gittike daha ok inanszlk anlam tamaya balam ve nihayet, en yaygn ekli ile ortada minnetle ilgili hibir eyin bulunmad durumlarda inanmamak, inkar etmek anlamnda kullanlan bir kelime haline gelmitir.8

1 bn Manzur, a.g.e., III, 273; Zebd,a.g.e., III, 525.

2 Ekin, Yunus, Kurana Gre nanszlk,Ik Yaynlar, stanbul, 2001, 32.

3 Ebu de, a.g.e., s. 271.

4 Izutsu, a.g.e., s. 166.

5 brahim, 14/7.

6 brahim, 14/7; Nahl 16/112; sra 17/66; r 42/48.

7 Bakara, 2/28; l-i mran, 3/70; sr, 17/89; Enbiya, 21/30.

8 Soysald, a.g.e., s. 43.

8

Kfr, terim olarak ise Eari ve Mtrid Kelam bilginlerinin ounluuna gre iman edilmesinin zorunlu olduu kesinlikle bilinen dini esaslarn tamamn ya da bir ksmn kalben tasdik etmemektir.9

Kuranda imann zdd manasndaki kfr (inanszlk) aka ortaya koyan kafirlerle, inkarn gizleyerek itikadi mrilik yapan mnafklarn ayn kategoride

deerlendirilmekte olduunu grmekteyiz.10 Tevbe suresinde geen Ey Peygamber, kafirler ve mnafklarla cihad et ve onlara kar sert ve caydrc davran. Onlarn barnma yerleri cehennemdir, ne kt bir dn yeridir oras!11 ayeti ile Nisa suresindeki phe yok ki Allah, mnafklar da kafirleri de cehennemde bir araya getirecektir12 ayetleri bunun ak delilidir. Bu ayetlerde kafirlere ve mnafklara verilen ortak ceza, nifak ve kfr ilikisini gstermektedir. nk ahiretteki bu ortak ceza, her ikisinin de su ve derece bakmndan eit olduunu gstermektedir.13

Kfr-nifak ilikisini inceleyen Abdullah Yldz u tesbiti yapar: Kiinin kfrn ve errini gizlemesinin ve rtmesinin karl olan nifakla, Allahn hakkn

rtmek ve gizlemek anlamnda olan kfr kavram, olumsuz adan birbiriyle irtibatl grnmektedir.14

Bakara suresinin banda mminlerden drt ayet, kafirlerden iki ayet ve mnafklardan on ayetle sz edilmektedir.15 Mfessir Hamdi Yazr bu ayetlerin tefsirini yaparken kafirler ve mnafklar arasnda kafirleri balangta kalbi mhrl

olanlar ve balangta kalbi mhrl olmayanlar eklinde ayrdktan sonra yle bir ayrm yapar: Allah onlarn kalplerini ve kulaklarn mhrlemitir, gzlerine de perde indirmitir.16 Ayetinde geen kafirleri kefere-i inat yani inat kafirler, kfr ile iman arasnda dolar gibi grnp kafirlerin en zararl cinsi olan mnafklar da

kefere-i reyb yani pheci kafirler diye tarif eder.17

Buna gre kafir ile mnafk arasnda szlk anlam ve urayacaklar ceza bakmndan yaknlk bulunmaktadr. Ancak kafirin dili, amacn syledii ve hali ortada

9 Teftzn, Sadedin Mesud b. mer, erhul-Maksd, Beyrut 1989, V, 224.

10 can, Hamdi, Kuranda Mnafklarn zellikleri, Ik Yaynlar, zmir, 2003, s. 26.

11 Tevbe, 9/73.

12 Nis, 4/140.

13 Izutsu, a.g.e., s. 238-239.

14 Yldz, a.g.e., s. 175.

15 Bakara, 2/2-20.

16 Bakara, 2/7.

17 Yazr, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, I-IX, stanbul, ts. I, 218.

9

olduu halde mnafn dili kalbinin, d iinin tersi olup amacn gizlemektedir. Bundan dolay mnafk kafirden daha tehlikeli bir dmandr.18

Mnafn inkar mminler tarafndan bilinemedii iin dnyevi hkmler

bakmndan Mslman muamelesi yaplr.Ancak kafire ayn uygulama yaplmamaktadr.

B. Fsk

Fsk kelimesi Arapa F-S-K fiil kknden mastar olup, szlkte

kabuundan kmak, deliinden kmak manalarna gelmektedir.19 Fsk kelimesi kmak anlamna da gelir; ancak bu k, menfi ve holanlmayan bir k ifade

eder.20

Dini terim olarak ise, Allahn emrini brakp, Allaha isyan ederek doru yoldan ayrlmak manasna gelmektedir.21 Fsk az-ok, byk-kk btn gnahlarla vaki

olmakla beraber daha ok, byk ve ok gnah iin kullanlr. Kafire fask denilmesi ise onun, akln zorunlu kld, ftratn gerektirdii hkm terk etmesinden dolaydr.22 Bu

durumda fsk kavramnn kfr ve gnah ilemek anlamnda kullanld grlmektedir.

Fask, itikd ve amel olmak zere ikiye ayrlr. Birincisi, fsk- kafir: Allaha ve peygamberine inanmayan, hidayetten kp dallete giren23 kimsedir. Yce Allahn blis iin syledii: Rabbinin buyruu dna kt24 ayeti ve Andolsun, sana apak

ayetler indirdik, onlar yoldan kmlardan bakas inkar etmez25 vb. ayetlerde26 fskn Kuranda imann kart kfr ile ayn anlamda kullanldn grmekteyiz.

kincisi ise, kfr ile irk olmakszn Allaha itaatten kan, kk veya byk gnah

18 Yldz, a.g.e., s. 175,176.

19 Isfahn, a.g.e. ,s. 380.

20 Asker, Eb Hilal, Kitabul-Furk, Trablus, Lbnan, 1994, s. 253.

21 bn Manzur, a.g.e., II, 1095.

22 Isfahn, a.g.e., s. 380.

23 Kl, Sadk, Kuranda Nifak Kavram, Furkan Yaynlar, stanbul, 1982, s. 26.

24 Kehf, 18/50.

25 Bakara, 2/89.

26 Secde, 32/18; Yunus, 10/33; Secde, 32/20.

10

ileyen kimseye denir.27 Kuran- Kerimde kfre girmeksizin yalan sylemek ve gnah ilemek anlamnda da kullanlmtr.28

Fskla nifak arasndaki mnasebete gelince, itikd faskla mnafk arasnda

Kuranda bazen birebir iliki kurulur. Tevbe suresinde Mnafklar fasklarn ta kendileridir29 ifadesi bunu gstermektedir. Ayrca fask yalan sylemek ve amelsizlik

noktasnda da mnafkla birbirine benzemektedir.30

C. irk

Arapa -R-K fiilinin mastar olan irkin szlk anlam: Maddi veya manevi bir eyin iki kii veya daha ok kiiye ait olmas demektir.31 Terim anlam ise; Yce

Allahn uluhiyetinde, sfat ve fiillerinde, ei ve orta bulunduunu kabul etmektir.32

Rb el-Isfahn irki iki ksma ayrmtr:

a- Byk irk: Allahn orta olduunu iddia etmektir ki bu en byk inkar

ve kfrdr.33 Bu tr irk konusunda Yce Allah: Allah kendisine ortak koulmasn balamaz, bundan baka her eyi dilediine balar. Allaha ortak koan da uzak bir sapkla dmtr.34 buyurmaktadr.

b- Kk irk: Baz amelleri Allahtan bakasn kastederek yapmak olup, nifak belirtisi riya bu kategoride deerlendirilmektedir. Kuranda bu tr irk, Onlarn ou

Allaha ortak komadan inanmazlar35 ayetiyle ifade edilmektedir.

irk ile kfr birbirine yakn terimler olmakla birlikte aralarnda fark vardr. Kfr, iman ve slam esaslarnn hepsini veya bir ksmn inkar iken, irk tevhid akidesine aykr olarak Allahn tanrlnda, isim, sfat ve fiillerinde ei, dengi ve orta olduunu kabul etmektir. Bu inanta Allaha ortak koulan ey ilah mertebesine

karlr, bazen gerek ilah unutulup ortak kabul edilen ilah ne kar. Yani irkte,

27 Isfahn, a.g.e., s. 380; Kl, a.g.e., s. 26.

28 Nur 24/4.

29 Tevbe 9/67.

30 Yldz, a.g.e., s. 179.

31 Isfahn, a.g.e., s. 250.

32 bn Manzur, a.g.e., X, 449.

33 Isfahn, a.g.e., s. 452.

34 Nisa 4/116.

35 Yusuf 12/106.

11

aslndan uzak olmakla birlikte balangta bir ilah inanc varken, kfrde ilah kabul etmeme vardr.36

irk-nifak ilikisine gelince, mnafk inan dnyasnda ve yapt amelde, iten

ie Cenab- Hakkn emir ve rzasnn dnda baka eylere inanp baka gayeler gzettiinden, mrikle ok tanrclk asndan ayn inanc paylam olmaktadr.

Tbinin byklerinden Hasan Basrinin (110/728) Baksana u kendi heva ve heveslerini tanr edinen kimseye!37 ayetini zevk ve safann put haline getirilmesi olarak yorumlayp ve bunlar mnafklar olarak gstermesi38 de bu ilikiye dikkat ekmektedir.39

Netice olarak irk ile nifak, riya ortak noktasnda birlemektedirler. Bu sebeple

kk irk olarak nitelenen riyay incelemek yerinde olacaktr.

D. Riya

Kurana gre nifakn temelinde bulunan ve ona anlamda olan kelimelerden bir dieri de riyadr. Trkede ikiyzllk olarak kabul edilen riya ikiye ayrlmaktadr.

Birincisi itikadi riyadr. Bu tr riyaya nifak denilmektedir. Bu riya imanda bir ikiyzllk olup, iman dairesinin dndadr.40 Buraya kadar ilemi olduumuz nifak

ayn zamanda itikadi riyadr.

kincisi ise ameli riyadr. Szlkte gsteri anlamnda olup,41 bir kimsenin, muttasf olduu bir vasfn ve huy edindii bir fiilin aksini bakasna gstermesidir.42

Terim olarak riya, insann yapt amellerde Allah rzasnn dnda bir ey kastetmesidir.43 Yani Allaha yapt ibadet ile kullarn beenisini amalamaktadr.

Kii, ibadetler vastasyla kendini gstermekte ve bununla da insanlarn gnlnde bir yer tutmay istemektedir.44

36 Kurt, Hasan, slam nancna Gre Nifak ve Mnafk, (Baslmam Doktora Tezi), Konya 2003, s. 46.

37 Furkan, 25/43.

38 Suyt, Abdurrahman b. Ebi Bekr, ed-Drrl-mensr f tefsril-mesr, Beyrut, 1983, VI, s. 261.

39 can, a.g.e., s. 29.

40 Yazr, a.g.e., VII,4997

41 Isfahn, a.g.e., 209; sm Efendi, a.g.e., IV, 968.

42 sm Efendi, a.g.e., IV, 968.

43 Aydnl, Abdullah, Dou Devrinde Tasavvuf ve Hadis, stanbul 1986, s. 138.

44 Gazzl, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmid-Din (trc. Ahmed Serdarolu), stanbul, 1974, III, s. 290.

12

Riya ile nifak iteki duygular gizlemesi asndan, birbirine benzemektedir. Rz(606/1209), riya ile nifakn arasn yle ayrmaktadr: Riya, ii kt olmakla birlikte birisinin, kendisini gzel gstermek amacyla yapt davrantr. Nifak ise birisinin iinde kfr saklayp, iman izhar etmesidir.45 Yani riya ite kfr olmakszn bir kimsenin kendisini itaatkar gstermesidir. kiyzllk dinde ve inanta olursa mnafklk, amelde olursa riyakarlktr.

nanta olan riyann kafirlik olarak mtalaa edilmesine karlk, ibadetlerde olan riya, irk-i asar (kk irk) olarak kabul edilmektedir.46 nk Kuran, Allaha yaplan ibadette hibir eyi ortak komamay emretmektedir: Artk her kim, Rabbine kavumay umuyorsa, iyi i yapsn ve rabbine ibadette hibir eyi ortak komasn.47 Bu konuda Mahmud b. Lebid, Rasulullahn yle buyurduunu rivayet eder: Sizin hakknzda en ok korktuum ey kk irktir. Orada bulunanlar, Ey Allahn Rasul! Kk irk nedir? diye sorduklarnda, Hz. Peygamber, O, riyadr diye cevap verir.48 Grlyor ki riyann nifakla alakas olduu gibi irkle de yakndan ilikili bir kavramdr.

Riya baz hadislerde irk-i haf (gizli irk) olarak tantlmaktadr. Bir gn Hz. Peygambere sahabilerden biri gelir ve: Ey Allahn Rasl! Kyamet gnnde kurtulu nasl olacak? diye sorar. Raslllah da ona: Allah aldatmaya kalkma! cevabn verir. Adam, Biz Allah nasl aldatrz? (byle ey olur mu?) diye sorunca Hz. Peygamber: Allahtan bakasn kastederek Allahn emrettii eyle amel etmendir; riyadan kann, nk riya, Aziz ve Celil olan Allaha kar irktir. Riykr kimse kyamet gn Ey kfir, ey edepsiz, ey bedbaht, ey aldatc! diye arlr ve ona: Amelin boa gitti, cretin yok oldu, bugn Allah yannda bir nasibin yoktur. Ey aldatc! Git, ecrini kendisi iin amel ettiin kimseden iste! denileceini syler ve Yce Allahn: Kim Rabbine kavumay arzu ediyorsa iyi i yapsn ve Rabbine yapt ibadette hi kimseyi ortak etmesin49, ki yzller, gy Allah aldatmaya alrlar50 ayetlerini okur.51

45 Rz, Muhammed b. mer b. Hseyin Fahreddin, et-Tefsrul-Kebr: Meftihul-ayb, Beyrut ts., IV,

385 46

Gazzl, a.g.e., III, 293. 47

Kehf, 18/110. 48

bn Hanbel, Ahmed b. Muhammed, el-Msned, ar Yaynlar, stanbul, 1982, c. V, s. 428. 49

Kehf, 18/110 50

Nisa, 4/142 51

bn Hacer, el-Askaln, ehbuddin Ahmed b. Ali, el-Metlibl-liye, Kuveyt 1973, III, 184.

13

Grlyor ki Hz. Peygamber, gizli irk de denilen riyal amelden Mslmanlarn kanmalarn istemektedir. nk riya ihlasn zdddr. Kuranda bu durum yle ifade edilir: u namaz klanlarn vay haline ki, onlar namazlarndan gaflet ederler, (kldklar namazn deerini bilmez, ona nem vermezler). Onlar gsteri (iin ibadet) yaparlar.52

Ayrca nifak kavramnn, dinsel riya veya inan aldatmacas olarak53 tanmlanm olmas riyann, nifakn temelini oluturduunu ve bu iki kavram arasndaki birliktelii ortaya koyar.54 Bu bakmdan nifak ve riya birbirine yakn anlaml kelimelerdir.55 Bu durumda her mnafk riykrdr, fakat her riykrn mnafk olmas gerekmez. Ancak hkm ve deerlendirme bakmndan iman ve ibadet ayr ayr eylerdir.

Netice olarak, itikadi alandaki mrilik nifak; mmin olduu halde amel ve ilikilerinde gsterite bulunmak kk irk olarak nitelendirilmi ve riya slamda sevilmeyen bir husus olarak grlmtr.

52 Mn, 107/4-6

53 zutsu, a.g.e., s. 214; Kl, a.g.e., s. 27.

54 Yldz, a.g.e., s. 95.

55 Yazr, a.g.e., VII, 4997.

14

II. NFAKIN ORTAYA IKII VE SEBEPLER A. Hicretten nce Mekke ve Medinede Siyasi ve Sosyal Durum slam tarihinin Mekke dnemi, slamn ok zor artlar altnda yaand ve

Mslmanlarn her trl ikenceye maruz kaldklar bir dnemdir.56 Mekke dneminde Mslman olmak, pek ok dnya nimetlerinden ve mrik toplumdaki saygnlklarndan fergat etmeyi gerektiriyordu.

Mslmanlarn inandklar iin her trl ikenceye maruz kald, kar salamann aksine ok byk fedkarlklarn yapld, dolaysyla nifak iin artlar ve tiplerin msait olmad Mekke dnemine kar, Medine dnemi, nifak hareketinin domas ve gelimesi bakmndan daha elverili grnmektedir.57

Hz. Peygamber, hicret ettiinde Medine ehri, etnik adan Yahudiler ve Araplardan meydana geliyordu. Yahudiler, Ben Kaynuka, Ben Kureyza ve Ben Nadir kollarndan, Araplar ise Evs ve Hazrec kabilelerinden oluuyordu.58 Bu iki Arap kabile arasnda uzun zamandan beri kan davas ve savalar vard. Kabile yapsna sahip Medinede her kabile hukuki birlik oluturuyor, bizzat kendi bakanlar dnda hibir siyasi otorite tanmyordu.59

Dini yapsna baktmz zaman Medinede, Mrik Araplar, Yahudiler ve ok az sayda Hristiyanlar vard .60 Araplarn byk ounluu mrikti. Hz.peygamberin

Medineye hicret edip devlet reisliini elde etmesinden sonra slam etkin bir g haline gelmiti.

te bu dnemde Mslmanlarn nceden bilmedikleri, inanlar itibariyle farkl bir zmre ortaya kt. Bu insanlar gerekten inanmyorlar, fakat toplumdaki nfuzlarn korumak, menfaatler elde etmek ya da Mslmanlarn gcnden ekinmek gibi

gerekelerle Mslman grnyorlard. Yeni teekkl eden bu grup mnafklard.61 Grlyor ki mnafklarn ortaya kmasnda temel sebep Hz. Muhammedin

Medinede kazand siyas nfz ve kurduu siyas otoritedir.

56 Kksal, M. Asm, slam Tarihi, Hz. Muhammed ve slamiyet, stanbul 1999, I, 346-382.

57 Yldz, a.g.e., s. 37.

58 Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi (trc. Salih Tu),rfan Yaynlar, stanbul 1980, I, 200.

59 aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliyye a, Ankara 1982, s. 97.

60 Hamidullah, a.g.e., I, 200-201.

61 Demircan, Adnan, Hz. Peygamber Devrinde Mnafklar, Esra Yaynevi, stanbul 1996, s. 28.

15

B. Nifakn Ortaya k Hz. Peygambere Medinede ilk muhalefet edenler, siyasi sebeplerden dolay

slamiyeti zhiren kabul eden ve bunda eitli menfaatler bekleyen kiilerdi.62

slamiyetin Medineye girmesinden 5-6 yl nce ortaya kan, daha sonra da mnafklarn organize edilmesinde etkili olacak bir ahsn n plana ktn grmekteyiz. Huza kabilesinden babaannesi Selle nispetle hret bulan Abdullah b. beyy b. Sell, Cahiliyye devrinin sonlarna doru Hazreclilerin lideriydi.63

Evs ve Hazrec arasnda vuku bulan savalardan Yevm-i Hadk diye

adlandrlan savata Hazrec kabilesinin banda Abdullah b. Ubeyy b. Sell vard. Bu savatan sonra bn Ubeyy tarafsz kalm64, bu sayede hem Evslilerin hem de

Hazreclilerin sevgisini kazanmt. Hicretten nce dahili kavgalardan yorgun ve bitkin den Medineliler aralarnda anlaarak bn Ubeyyi Medineye kral yapmaya karar vermilerdi. Kaynaklar, bn Ubeyy iin boncuklardan dizili krallk tacnn sipari verildiinden bahseder.65

Hz. Peygamber Medineye gelince, Muhacir ve Ensardan olan btn

Mslmanlar Onun etrafnda toplanmlard.66 Bu durum reislie hazrlanan bn

Ubeyyin siyasi nfzunu kaybetmesine yol at. Kavminin kendinden uzaklap

slama girdiini gren bn Ubeyy, kin ve nifakn gizleyerek, istemedii halde

mslmanl kabul etmi grnd.67 Abdullah b. Ubeyy Bedir harbinde Mslmanlarn

mriklerin liderlerini ldrdn grnce, Bu, zafer ve galibiyetin Mslmanlara

getiini gsteren bir olaydr diyerek adamlaryla birlikte Ruslllaha biat etti.68

slamiyetin ortaya kyla Medinede siyasi mevkiini kaybeden Abdullah b. Ubeyy b.

Selln ve taraftarlarnn siyasi sahada tekilatlanmaya ve kan frsatlar

deerlendirmeye altklar grlr.69

62 Oki, M. Tayyib, Baz Hadis Meseleleri zerine Tetkikler, A...F.D. Dergisi, XXVII, stanbul 1959.

63 bn Sad, Muhammed, et-Tabaktl-Kbr, I-VII, Beyrut ts. III, 540

64 bnl Esr, Ali b. Muhammed, el-Kmil fit-trih (trc. Beir Eryarsoy), stanbul 1985, I, 679-680.

65 bn Him, Ebu Muhammed Abdulmelik, es-Siretn-Nebeviyye (trc. Hasan Ege), I-IV, stanbul 1985, II, 588.

66 bn Him, a.g.e., II, 620.

67 bn Him, a.g.e., II, 620.

68 Buhr, Muhammed b. smil, Sahihl-Buhr (I-VIII), ar Yaynlar, stanbul 1981, Tefsir, 3/15,

c.V, s. 173. 69

Sezikli, Ahmet, Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri, T.D.V.Y., Ankara 1997, s. 24.

16

Medinede nifak hareketini balatanlardan bir dieri de Ebu mir Abdi Amr b. Sayfi b. Numand. Ebu mir, Evs kabilesine mensub , sz dinlenen70 ve Hristiyanla meyledip onlarla oturup kalkan biriydi. Hamidullah Ebu mirin karakterinden bahsederken unlar syler: O her halkarda entelektel merak sahibiydi.

Gerekten o putperest bir ailede dnyaya gelmesine ramen ehli kitapla sohbete

girimek iin onlarla buluuyor ve kendini Hristiyan keileri tarafndan cezbedilmi

gryordu. Bunun iin onlarla grmek maksadyla Suriye ve Filistine birok

seyahatlerde bulundu.71

slamdan nce bu kiiye Ebu mir er-Rhib deniyordu. Kendisinin peygamber olacan zannediyor ve bu yzden de Peygamberimize kar ar bir

kskanlk besliyordu. Hz. Peygamber ona rahip demeyiniz ancak fask deyiniz

buyurmutur.72

Hz. Peygamber Medineye geldikten sonra Ebu mir onunla tartm, sonra Mekkeye gitmitir. Mekkenin Mslmanlar tarafndan fethedilmesi zerine Taife

kam, Taiflilerin Mslman olmas zerine de ama gitmi ve orada lmtr.73

Ebu mir Medineyi terk ederken buradaki mnafklara, takva zerine kurulan mescidin74 karsna ayr bir mescit yapmalar ve burada ibadete devam etmeleri iaretini verir.75 Medinedeki mnafklarn bu faaliyete girimeleri Ebu mirin nifak organize etmesindeki etkisini gsteriyor. Ahmet Seziklinin de belirttii gibi bn Ubeyy Hz. Peygambere kar muhalefet iin Medinenin iini seerken, Ebu mir Medinenin dn tercih etmitir.76

lk nifak hareketinin Medinede mi yoksa Mekkede mi balad konusunda farkl grler ileri srlmtr. slam bilginlerinin ouna gre nifak hareketi Hz. Peygamberin Medineye hicretinden sonra balamtr.77

lk nifak hareketi, Hz. Peygamberin hicreti esnasnda konaklad Kba mevkiinde meydana gelmitir. Amr b. Avf oullarnn mnafklar Hz. Peygamberin

70 bn Him, a.g.e., II, 620.

71 Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Byk Dmanlarnn Psikolojisi (trc. smail Yakt), AFD, Erzurum 1986, sy. VI, s. 214.

72 bn Him, a.g.e., II, 620.

73 bn Him, a.g.e., II, 217.

74 Tevbe, 9/108-109.

75 Belzur, Ahmed b. Yahya b. Cbir, Futhul Buldn, Beyrut 1978, s. 17.

76 Sezikli, a.g.e., s. 34.

77 Kurtub, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li-ahkmil-Kuran, Kahire 1966, XIX, 82.

17

kaldklar evi talamlar, bunun zerine Hz. Peygamber bu nasl komuluk? diyerek oradan ayrlmtr.78 Bir dier olay da yledir: bn beyy yannda bir topluluk olduu halde evinde oturuyordu. Hz. Peygamberin kendilerine doru geldiini grnce Ona: git, seni davet edenlere git demiti. bn Ubeyy bylece Medinede ilk fiili muhalefeti balatm oluyordu.79 Bundan ksa bir sre sonra Ebu mir Medineyi terk etmeden nce Hz. Peygamberin yanna gelir ve getirdii dinin adn sorar. Raslllah brahimin dini olan Hanefiyyeyi getirdiini syler. Ebu mir de kendisinin bu din zere olduunu syleyince Hz. Peygamber, hayr, sen onun zere deilsin buyurur. Bunun zerine Ebu mir, Ey Muhammed, sen Hanefiyyede olmayan eyleri dahil ettin diyerek itiraz eder. Allah Rasl, Hayr, ben bu dini saf ve temiz olarak getirdim cevabn verince; Ebu mir, Allah yalancy yapayalnz ve kovulmu bir halde ldrsn diye beddua eder. Hz. Peygamber de, Kim yalan sylerse Allah yle yapsn buyurur.80

Ebu mirin istei dorultusunda mnafklardan bir grup, Kba mescidinin yaknna Mescidi Drar ina ettiler.81 Bu mescidin zarar vermek, inkar etmek, mminlerin arasn amak, ve daha nce Allaha ve Peygamberine kar savaan

beklemek zere kurulduunu Kuran bize haber veriyor.82 Ayrca bu mescid Ebu mirin yanndan gelen elilerin ve mnafklarn karargah olmutu.83 Medinede, Ebu mir, bn Ubeyy ve Yahudilerin oluturduu gizli nifak merkezinden sz edilir.84

Nifakn Medinede baladn kabul edenler yukarda sraladmz rivayetlerin yan sra u sebebi ileri srerler: Mekkede iinden gelerek inanan insan, tehlikelere gs gererek inanyor ve kimse korkusundan inanm grnmyordu. Mslmanlar orada zayf, slam dmanlar glyd. Fakat Medinede Mslmanlar ounlukta

olduundan, Evs ve Hazrec kabilelerinden inanmayanlar, kabileleri iinde tutunamyor, slama girmi grnyorlard. te bu sebepten dolay nifak hareketi balam oldu.85

slamdan nce stlah anlamyla nifak olay grlmemekle beraber, Mekkede nazil olan veya Mekke halkndan bahseden baz ayetlerde, Kalplerinde hastalk

78 Sezikli, a.g.e., s. 30-31.

79 Sezikli, a.g.e., s. 32.

80 bn Him, a.g.e.,II, 621.

81 bn Kesr, smail b. mer, el-Bidye ven- nihye, I-XIV, Beyrut 1980.

82 Tevbe, 9/108

83 bn Kesr, el-Bidye, V, 22.

84 Sezikli, a.g.e., s. 38-39.

85 Ate, a.g.e., XV, 344.

18

bulunanlardan86 ikiyzllerden87 ve ciz drlmlerden88 bahsedilmesi bize Mekke dneminde nifakn olup olmadn dndrmektedir.89

Mnafklardan bahseden ve onlar niteleyen Ankebut suresinin on ve on birinci

ayetlerinin Mekke dneminin sonu ve Medine dneminin banda nazil olmas90 nifakn balangcn gstermesi bakmndan nemlidir.91 Sz konusu ayetlerde Yce Allah

yle buyuruyor: nsanlarn kimi vardr ki, Allaha inandk der, fakat Allah urunda kendisine eziyet edilince, insanlarn fitnesini Allahn azab gibi sayar. Ama Rabbinden sana bir yardm gelse And olsun biz de sizinle beraberdik derler. Allah herkesin gslerinde olan (dnceleri) daha iyi bilmez mi? Allah elbette inananlar da bilir, ikiyzlleri de.92

Medinede nazil olan Enfal93 suresinin Mnafklar ve kalplerinde hastalk bulunanlar (sizin iin): Bunlar dinleri aldatm (baksana baa kamayacaklar bir kuvvetle savamaya kalkyorlar) diyorlard. Oysa kim Allaha dayanrsa phesiz Allah, dim glip, hkm ve hikmet sahibidir.94 ayeti hakknda Seyyid Kutub u yorumu yapar: Ayetteki mnafklar ve kalplerinde hastalk olanlarn, Mekkede slama ynelip, henz inanlar salamlamadan ve kalpleri tatmin olmadan, ilerinde tereddd olduu

halde savaa kan kimselerdir. Bu kiilerin Mekkeden gelen mrik ordusunun arasnda bulunup, Mslmanlarn az, mriklerin ok olduunu grnce, ayette getii

zere Bunlar dinleri aldatm lafn syleyen ve mriklerin Mslmanlar kukusuz hezimete uratacan sanan kimseler olduunu syler.95 Buna gre Mekkede de

mnafklarn var olduu anlalmaktadr. Ancak burada kastedilenlerin Medinede olup, imanlar tam kklememi, yreklerinde zaman zaman phe duyan Mslmanlar olduu yorumu da yaplmaktadr.96

Bir dier gr de Mekkede nazil olan ayetlerdeki mnafkn ve nifak kelimesinin, Medine dneminde kullanld anlamdan daha az bir iddetle kullanld

86 Enfl, 8/49; Mddessir, 74/31.

87 Enfl, 8/49; Ankebut, 29/11.

88 Nis, 4/97.

89 Yldz, a.g.e., s. 34.

90 Yazr, a.g.e., V, 3761.

91 Yldz, a.g.e., s. 34.

92 Ankebut, 29/10-11.

93 Yazr, a.g.e., IV, 2364.

94 Enfl, 8/49.

95 Kutub, Seyyid, fi Zillil-Kuran, Kahire 1987, III, 1532.

96 Ate, Sleyman, Yce Kurann ada Tefsiri, I-XI, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul 1988, III, 522.

19

eklindedir. nk kavramn buradaki anlam, sadece baskya dayanamayan, zayf iradeli ve abuk etki altnda kalan, iman gc yetersiz olan kimseleri ihtiva etmektedir. Halbuki bu kavram Medine dneminde slama kar planl bir ekilde cephe alan Abdullah b. beyy ve grubuna hitap etmektedir.97

Ayetler hakknda yaplan bir dier deerlendirme de yledir: Hicretten evvel

Mekkede indirilmi olan veya Mekke halkndan bahseden ayetlere gre de Mekke ahalisi, mminler, mrikler ve mtereddid olanlardan olumaktadr.98 lgili ayetlerde geen Kalbinde hastalk bulunanlar99 ve ciz drlm olanlar100 zayf imanl olan mteredditleri olutururken, sz konusu ayetlerde geen mnafklar101 ise ileride Medinede ortaya kacak olan mnafklarla ilgili bir gaip haber ve bir mucize olarak deerlendirilmektedir.102

Nifakn Medinede balad kabul edilirken, Mekk ya da Mekke ahalisinden

bahseden ayetlerde mnafklarn zelliklerine yer verilmesi eliki gibi grnmektedir. Mfessir Tabtab nifakn Medinede balad grne katlmamaktadr.103 Ona gre nifak sadece korku, korunma ya da kar salama amacyla yaplmaz. leriye ynelik bir beklenti, rklk ya da alkanlk gibi sebeplerle de nifak olabilir.104

Mekkede Hz. Peygambere tabi olan Mslmanlarn arasnda nifakn olmadn gsteren kesin bir delilin olmadn syler.105

almamzn ileriki blmlerinde grlecei zere, Hz. Peygamber zamannda yaayan mnafklarn hepsini ayn kabul etmek doru deildir. Bunlardan bazlar hi inanmad halde inanm grnen kimseler iken, bazlar zaman zaman inanr; ancak salam bir inanca sahip olmadklarndan eitli vesilelerle vazgeerlerdi. Bunu gz nnde bulundurarak, Medinedeki nifakn halis mnafk tipi, Mekkedeki nifakn da phe ve tereddd nifak olduunu syleyebiliriz. Dier bir husus da nifak olayn sadece organizeli olarak deil, ferdi olarak da dnmek gerekir.106 Bu adan

97 Fazlurrahman, Ana Konularyla Kuran (trc. Alparslan Akgen), Fecr Yaynlar, Ankara 1999, s.307

98 Kurtub, a.g.e., XX, 82; Zemaher, Carullah Muhammed b.mer, el-Kef an hakikit-tenzil ve uynil-akvl f vuchit-tevl (I-IV), Beyrut ts., IV, 160.

99 Enfl, 8/49; Mddessir, 74/31.

100 Nis, 4/97

101 Ankebut, 29/10-11.

102 Zemaher, a.g.e., IV, 160; Kurtub, a.g.e., XX, 82.

103 Tabtab, Muhammed Hseyin, el-Mzn f tefsril-Kuran, Beyrut 1973, XX, 90.

104 Tabtab, a.g.e, XX, 90.

105 Tabtab, a.g.e., XIX, 288.

106 Kurt, a.g.e., s. 65.

20

bakldnda ferdi nifak hareketi Mekkede, organize nifak hareketi Medinede balam olur. Bu durumda Mekki ayetlerde mnafklardan bahsedilmesinin sebebi akla kavumu olur.

Ksaca ilk nifak olay ferdi olarak, iman zayfl olanlar tarafndan Mekkede, organize olarak da Raslllahn Medineye hicretiyle, kendi kavimleri arasnda liderliklerini devam ettirmek isteyen Abdullah b. beyy ve Ebu mir gibi kiiler tarafndan Medinede ortaya kmtr.

Olaylar, doularna uygun ortamlarda meydana geldii gibi nifak de kendi zeminine uygun ortamda ortaya kmtr. Nifakn ortaya k ve art sebeplerini maddeler halinde yle belirtmek mmkndr:

C. Nifak Ortaya karan sebepler a- Karakter Bozukluu

Kuran- Kerimin zerinde durduu hususlardan birisi mnafklarn salam karakterli insanlar olmadklar eklindedir. man, ferdin i huzurunu, emniyetini salar ve ona gven verir. Dolaysyla mmin bir kii tutarl, salam karakterli ve i ihtilaf olmayan kiidir. Mnafk ise iman etmediinden i huzura ulaamam, ahsiyet asndan bir tutarllk gsterememi bir kimsedir. Byle bir kimsenin d ile ii, inancyla icraat, diliyle kalbi birbirinden farkldr. Nitekim baz alimlere gre nifak iin da muhalefeti107 eklinde tarif edilmitir. Mnafklarn ilerindeki bu tutarszlklar, onlarn amellerine yansmakta bu sebeple de net bir tavr ortaya koyamamaktadrlar108

Kuran- Kerim mnafklarn karakterini yle sergiler: Onlar ki inandlar, sonra inkar ettiler; daha sonra yine inandlar, yine inkar ettiler, sonra inkarlar artt; ite Allah onlar ne balayacak, ne de doru yola iletecektir.109, Arada yalpalayp dururlar. Ne bunlara balanrlar ne de onlara (ne mminlere balanrlar ne de mriklere)110.Yukardaki ayetlerde mnafklarn sabit bir toplum olmadnn karakteri izilmektedir. Bu insanlar inanrlar ama iman, ilerine yerlemediinden ilerine den bir phe ile hemen inkar ederler. Ama kfrde de rahat edemez, yine

107 Ayn, a.g.e., I, 72.

108 Yldz, a.g.e., s. 42.

109 Nis, 4/37.

110 Nis, 4/43

21

iman ederler, yine saparlar. Hz.peygamber, onlarn bu karakter bozukluunu, Mnafn durumu, iki koyun srs arasnda gidip gelen akn koyun gibidir; bir o srye gider, bir bu srye, hangisine tb olacan bilemez.111 hadisiyle ortaya koymaktadr.

b- Menfaat Dknl

Nifakn sebebi olarak zikredilen hususlardan birisi de mnafklarn karlarn

korumak istemeleridir. nk mnafklar, karlarna kk bir zararn bile dokunmasn istemezler. Mnafk kimse ancak kar kadar mslmandr.112

Mnafklar, savalarda; Mslmanlarla paylaacaklar bir ganimet veya mal113, yakn bir dnya menfaati varsa ve kolay bir yolculuk olursa114 Raslllaha tabi olurlar ve ganimetten pay almaya alrlar. leride bahsedilecei zere mnafklarn Beni

Mustalik Gazvesine115, Hayberin fethine116 gnll olarak katlmay istemeleri ve ganimet datm esnasnda bir takm mnafklarn Raslllah kk drc tavrlar

sergilemeleri117, onlarn bu belirgin niteliklerini ortaya koymaktadr. Eer Mslmanlara bir zarar gelmise, o zaman kafirlerden yana geerek kendilerine zarar gelmesini nlerler.118

Kuran- Kerimde belirtildii zere zayf imanl kimselerin bel ve skntya uramalar, menfaat duygularn harekete geirip onlarn nifaka dmelerine sebep

olmaktadr.119

c- Korkaklk

Mnafklarn inanszlklar sebebiyle varacaklar bir kap, dayanacaklar bir kuvvet yoktur. Kalplerindeki imann yerini inkar, gvenin yerini gvensizlik, cesaretin yerini korku ve endie almtr. Bu korku onlarn aka ortaya kmalarna engel

111 Mslim, Mslim b. Haccac, Sahih-i Mslim, ar Yaynlar, stanbul 1981, Mnfikn,17, c.

III, s. 2146 112

Yldz, a.g.e., s. 45. 113

Nis, 4/72-73; Fetih, 48/15. 114

Tevbe, 9/42. 115

bn Sad, a.g.e., II, 63. 116

Nesef, Ebul-berekt Abdullah b. Ahmet, Medrikt-tenzil ve hakikt-tevl, stanbul 1979, VI, 12. 117

Mslim, Zekat, 148, c.1, s.744; bn Hanbel, c.II, s.184, 189. 118

Tevbe, 9/42. 119

Ankebut, 29/10; Yazr, a.g.e., V, 3761.

22

olmakta ve onlar kapal, kuytu ve izbe yerlerden holandrmaktadr.120 Onlarn bu karakteri Kuranda u ayetlerde ifade edilmektedir: Sizden olduklarna Allaha yemin ediyorlar. Oysa onlar, sizden deiller, fakat, onlar korkak bir topluluktur. Eer (sizden korunmak iin) snacak bir yer, yahut (barnacak) maaralar, ya da sokulacak bir delik bulsalard hemen oraya doru koarlard.121

Mnafklarn iinde bulunduu huzursuz i halleri, onlar yersiz bir duyarlla sevketmektedir. Bunun iindir ki her iittikleri kuvvetli sesi kendi aleyhlerinde sanr ve korkarlar.122 Mfessir Hamdi Yazr onlarn bu halini yle aklar: Mnafklar, serte bir ksrkten phelenen, hemen hemen ph denilse korkan kimselerdir. nk ileri kurtlu ve hain kimselerdir. Hainler ise hyanetin ucu yreklerine sapl olduundan, el-hin hifn misalinde olduu gibi, her zaman srlar ifa olunmak endiesiyle korku ve kuku iinde, her eyden nem kapar (phelenir), her sesten rkerler.123

Dier bir ayette mnafklarn korkak halleri u ekilde anlatlr: Onlarn kalplerinde sizin korkunuz, Allahnkinden fazladr (Allahtan ok sizden korkarlar). Byledir, nk onlar anlamaz bir topluluktur. Onlar toplu olarak sizinle savaamazlar, ancak mstahkem kaleler iinde yahut duvarlarn ardndan (savarlar).124 Yukardaki ayette de grld zere onlarn Mslman grnmelerinin en nemli sebeplerinden birisi korkak bir ruh yapsna sahip olmalardr.

d- Kabilecilik ve Kavmiyetilik

slamn doduu srada Araplarda kabilecilik anlay ok glyd. Kabile fertleri arasnda kr krne bir ballk ve dayanma vard ki buna asabiyet (rklk) denirdi. Cahiliyye toplumunda asabiyet sz konusu olduunda her kii kendi kavmini yardma arr, bu ar zerine orada hazr bulunan kiiler, kavimlerinden kendilerini aran kimseye zalim de olsa, mazlum da olsa icabet ederdi. Byle bir icabet, kiiler ve kabileler iin en nemli itibar vesilelerinden biriydi. Ayn zamanda kabileler aras bu dayanma, kabilenin her bir ferdi iin nemli grevlerden saylrd. Kiiler, haklarn kabileleri araclyla alrlard. Sava durumunda ve kiiler kavimlerini tahrik etmek istediklerinde asabiyete davet ederlerdi.125

120 Yldz, a.g.e., s. 47.

121 Tevbe, 9/56-57.

122 Mnafikn, 63/4.

123 Yazr, a.g.e., VII, 5001-5002.

124 Har, 59/13-14.

125 Nevev, Eb Zekeriyya, Yahya b. eref, Sahih-i Mslim b. erh-i Nevev, Kahire 1973, XVII, 137.

23

Hz. Peygamberin Medineye gelmesiyle Evs ve Hazrecin ileri gelenleri

Raslllahn destekileri olmular, savunma ve yardmlama hususunda Onunla anlama yapmlard.126 Otorite ve iktidarlar engellenen inanmayan insanlar, Hz. Peygambere ve Medinedeki Mslmanlara kar dmanlklarn aka ortaya

koyamyorlard. nk Hz. Peygamberin yannda yer alan kimseler akrabalaryd. O kimseler, akrabalk balarnn etkisiyle Hz. Peygambere kar duramyorlard. Bu

durumda onlar iin, slama girmi ve onun ilkelerini yerine getiriyor gibi grnmekten, planlarn ve tuzaklarn sinsice ortaya koymaktan baka are yoktu.

Cahiliyye dnemi kabilecilik anlay yznden, baz insanlarn akrabalar olan Abdullah b. Ubeyy gibi kimselerin yannda yer aldklarn sylemek de mmkndr.127

Kabilecilik duygusunun insanlar nifaka sevkedebilmesinin en tipik rnei Kuzmandr. Bir takm rivayetlerde anlatld zere Kuzman, Uhud gn Mslmanlarn safnda yer alr, pervaszca savaarak yedi-sekiz dman ldrr. Dier

mcahidler, Kuzmann bu durumuna imrendiklerini sylediklerinde Hz. Peygamber, O, cehennemliktir buyurur. Neticede Kuzman, sava srasnda ald iddetli bir yara

ile yataa der, ashaptan bazlar onu cengverlii sebebiyle tebrik edip cennetle mjdelerken o, siz beni niye mjdeliyorsunuz? Allaha yemin olsun ki ben, Allah iin deil, ancak kavmimin erefi iin savatm, eer bu arzum olmasayd savamazdm. der. Daha sonra acs artnca okuyla kendisini ldrr.128 Mnafk Kuzmann bu eyleminde de grld zere kabilecilik duygusu onu nifaka sevkedebilmekte ve onu grndnden daha farkl olmasna sebep olmaktadr.

e- Eitimsizlik

Nifakn nemli sebeplerinden birisi de baz insanlarn Hz. Peygamberin eitiminden yeterince gememi olmalardr. Bilgi, imann temelini oluturduu ve onu artrd gibi129 bilginin zdd olan cehalet de inanszln ve gizli inkar olan nifakn artmasna sebep olmaktadr.

126 bn Him,a.g.e., s.143-147.

127 Demircan, a.g.e., s. 37.

128 bn Him, a.g.e., III, 51; bn Kesr, el-Bidye, III, 328.

129 Enfl, 8/2; Ftr, 35/28.

24

Kuranda mnafklar sefih olarak nitelenmitir.130 Allaha inanan ve Onun

elisine bal samimi Mslmanlara sefih diyen mnafklara, Allah tarafndan sefih denilmesi131, onlarn dinleri hakknda cahil, grlerinde zayf olmalar ve imann hakikatini anlamayp, yaptklarnn farknda olmamalarndandr.132

Kuranda mnafklarn kalplerinin mhrlenmesi, onlarn inandktan sonra

inkar etmelerine balanarak yle buyrulmutur: Bu davranlarnn sebebi udur: nandlar, sonra inkar ettiler, bu yzden kalplerinin zeri mhrlendi, artk onlar anlamazlar.133 Bu ayette Allah, mnafklarn iman esaslarn tekzib neticesinde hakikat anlamaktan mahrum kaldklarn ortaya koymaktadr.

Nifakn en gl merkezi Medine olmakla birlikte Kuranda bedeviler arasnda

da mnafklar olduu, hatta onlarn nifak bakmndan daha da iddetli olduklar bildirilmektedir. Bedevileri eletiren bir ayette Yce Allah: Bedevi Araplar, kfr ve

ikiyzllke daha yaman ve Allahn elisine indirdii eylerin snrlarn tanmamaya daha msaittirler.134 Bir baka ayette de: evrenizdeki bedevi Araplardan ve Medine halkndan ikiyzlle iyice alm mnafklar vardr. Sen onlar bilemezsin, onlar biz biliriz. Onlara iki kere azab edeceiz, sonra da onlar byk azaba itileceklerdir.135

buyrulur.

Bedevilerin kar salamak amacyla Mslman grndkleri, inanlarnda samimi olmadklar da Kuranda belirtilmitir.136 Demircann belirttiine gre, Hz.

Peygambere hayatnn son yllarnda gelip Mslman olduklarn syleyen bedeviler, onun vefatndan hemen sonra slama kar harekete gemiler; bir ksm zekat vermekten kanm; bir ksm da kendi kabilelerinde ortaya kan yalanc peygamberlere tabi olup onlar desteklemilerdir.137

Ayrca Dervezeye gre, bedevilerin nifak ancak bir takm ilikilerde, zellikle de cihat ve zekat mallarnn toplanmas srasnda ortaya kar. Medineli mnafklarn ise Hz. Peygamberle, Mslmanlarla, yaknlaryla, i ie ve srtme halinde olduklarn

130 Bakara, 2/13, 142.

131 Bakara, 2/13, 142.

132 bnl Esr, en-Nihye, 376; Yazr, a.g.e., I, 234.

133 Mnfikn 63/3.

134 Tevbe, 9/97.

135 Tevbe, 9/101.

136 Hucrt, 49/14.

137 Demircan, a.g.e., s. 36.

25

syler. Yani bedevilerin nifaknn, Medineli mnafklarn stlendii tehlikeli ve rahatsz edici hareketlerle kyaslandnda basit kaldn ifade eder. Tevbe suresindeki Bedevi Araplar, kfr ve ikiyzllke daha yaman138 ayetinde ifade edilmek istenen ey, bedevi mnafklarla dier mnafklar arasndaki farkll, bedevlik ve krsal

kesimin karakterine ilikin olarak deerlendirilmesi gerektiine dikkat ekmektir.139

f- Siyasi ve Ekonomik Sebepler

Nifak ortaya karan sebeplerden birisi de Hz. Peygamberin, Medineye gelmek suretiyle mnafklardan baz kimselerin siyasi menfaatlerine zarar vermi

olmasdr. Yukarda nifakn ortaya knda da bahsedildii zere, Abdullah b. Ubeyy kendisini Medinenin liderliine hazrlarken Hz. Peygamber hicret etmesi onun liderlik planlarn altst etmitir. Bu yzden Abdullah b. Ubeyy, daima Raslllah kskanm, ona kar evresiyle birlikte eitli komplolara girimitir.

Hz. Peygamberin zamannda mnafklarn ortaya kmasndaki asl sebep, Hz.

Peygamberin Medinede kazand siyasi nfuz ve hakimiyettir. Hz. Peygambere ilk muhalefet edenler, her geen gn Mslmanlarn glendiini grdke, siyasi

sebeplerden dolay islamiyeti grnte kabul eden ve bunda eitli menfaat bekleyen kimselerdir.140 Buna rnek olarak, slam ordusunun ilk sava olan Bedir Gazvesinin Mslmanlarn kesin zaferiyle sonulanmas karsnda mnafklarn reisi bn Ubeyy, Bu (durum), zafer ve galibiyetin Mslmanlara yneldiini aka gsteren bir hdisedir.141 diyerek istemeyerek de olsa slama girmi142, onunla beraber, kendi adamlar ve ehli kitaptan birok kimsenin de slama girmi olduu gsterilebilir.143

Ksaca, baz mnafklar siyasi otoritelerini kaybettikleri iin nifaka balamken

daha sonralar gl ve hkim olan taraftan grnme kayglaryla nifaklarn devam ettirmilerdir.

zerinde durulmas gereken dier bir sebep de mnafklarn ekonomik karlardr. Mnafklar ganimetlere ve mala kar ok dkndrler. Onlarn ekonomik

138 Tevbe, 9/97.

139 Derveze, Muhammet zzet, Kurana Gre Hz. Muhammedin Hayat (trc. Mehmet Yolcu), stanbul 1995, III, 91.

140 Sezikli, a.g.e., s. 24.

141 Buhr, Tefsir, 3, c.V, s.173; bn Kesr,smil b. mer, Tefsrl-Kuranil-azm, Beyrut 1969, I, 48.

142 bn Him,a.g.e., II, 228.

143 Buhr, Tefsir, 3, c.V, s.173; bn Kesr, Tefsrl-Kuranil-azm, I, 48.

26

alandaki nifaklar bazen hak etmedikleri bir eye sahip olmak, bazen de cimrilik ve hayra engel olmak eklinde ortaya kar.

Mnafklar, Ben Mustalik Gazvesine144, Hayberin fethine145, ve Huneyn

Savana146 ganimet elde etmek arzusuyla katlmlardr. Sava neticesinde bir pay aldklarnda Bu iyi bir dindir derler; eer ganimet almazlarsa dini ayplarlar ve onu

terk ederler.147 ayet ganimet elde edebilecekleri bir savatan menedilirlerse, kskanldklarn ne srerler. Nitekim Hz.Peygamber, Hayberin fethine yalnz cihad gayesinde olanlar ve Hudeybiye Barna katlanlarn itirakini isteyince, mnafklar: Bizim sizinle beraber ganimet almamz ekemiyorsunuz148 diyerek Mslmanlar sulamlardr.

Mnafklarn mala kar dknlklerini ve Hz. Peygambere kar saygszlklarn Zl Huvaysra olay ak bir ekilde ortaya koymaktadr: Huneyn

gnndeki ganimet datm srasnda Ben Temimden Zl Huvaysra denilen bir adam Hz. Peygamberin bana dikilerek Ey Allahn Rasl, adaletli ol! der. Bunun zerine Hz. Peygamber: Ben adil olmazsam, daha kim adil olur? diyerek cevap verir.149 Bu olay mnafklarn rezilliklerini ortaya koyan Tevbe sresinde yle ifade

edilir: Onlardan kimi de sadakalar (n bltrlmesi hususun)da sana dil uzatr. Eer sadakalardan kendilerine pay verilirse holanrlar, onlardan kendilerine pay verilmezse

hemen kzarlar.150

Gerek mnafn mal hrsn niteleyen ayetler gerekse yukardaki rivayetler mnafn nifaka dmesinde kanaatsizliin ve mal hrsnn etkili olduunu gsteriyor.

Sonu olarak, nifakn sebebinin sadece g ve kuvvet unsuru deil ayn zamanda kavimleri iindeki itibarlarn korumak, karclk,kabilecilik taassubuyla Mslman

grnmek, siyasi ve ekonomik beklentiler gibi hususlar da vardr.

144 bn Sad, a.g.e., II, 63.

145 Nesef, a.g.e., IV, 12; Kurtub, a.g.e., XVI, 271.

146 Vkid, Muhammed b. mer, Kitbl-Maz, (thk: Marsden Jones), Beyrut 1985, III, 895.

147 bn Him, a.g.e., IV, 132-133; bn Sad, a.g.e., IV, 273.

148 Fetih, 48/15; bn Kesr, Tefsrl-Kuranil-azm, IV, 190.

149 Buhr, Tefsir, 9,10, c.V, s.205; Mslim, Zekat, 148, c.I, s.744; bn Him, a.g.e., IV, 136.

150 Tevbe, 9/58.

27

III. NFAK ETLER Kuranda mnafklar niteleyen ayetlere baktmz zaman, baz ayetlerde

mnafklar ve kalbinde hastalk olanlar eklinde iki nitelikli olarak151, baz

ayetlerde ise sadece kalbinde hastalk olanlar152 eklinde gemektedir. Hatta mnafklardan bir ksmnn affndan bahsedilmi olmas153, itikadi nifakn iki trl

olduunu gstermektedir. Bunlardan ilki tmyle kalbindeki inkar ve Raslllaha dman olmak eklindeki nifak; dieri de, irade zayfl, kalpteki tereddt, phe vb. hastalklar eklindeki nifaktr.154

Hadislere bakldnda, yalan sylemek, sznde durmamak, emanete ihanet etmek155 gibi mnafklarn yapt baz kt ameller zerinde durulmaktadr. Yani

hadislerde nifak kelimesi, Allah, dinini ve elilerini tasdik ettii halde baz dini vecibelerde geveklik gsteren mminler iin de kullanlmaktadr.156

Nifakn Kuranda ve Hadislerde ortaya kan bu eitlerini birbirinden ayrmak iin nifak deiik blmlere ayrlarak incelenmitir.157

te ortaya kan bu nifak eitlerini Hasan el-Basri, Tirmz, Sahih-i Buhr

arihi Ayn vb. alimler itikd ve amel nifak olarak ikiye ayrmlardr.158 nanmad halde inanm grnme, inkar gizleme ve balanmayan nifaka, nifkt-tekzib (itikd nifak); inand halde amel bakmndan eksik ve ihmalkar davranma ve aff umulan nifaka da, nifkl-amel (amel nifak) veya hata nifak demilerdir.159 Gnmzde nifak konusunda yaplan almalarda baz aratrmaclar da nifak, itikd ve amel olarak ikiye ayrmlardr.160

Gnmz aratrmaclarndan bazlar da nifakn trl olduunu benimserler.

Sadk Kln Kurana Gre Nifak adl eserine yazd takrizde Suat Yldrm nifak e ayrr. Birincisi iinden inkara kayd halde maksatl olarak mmin grnen

151 Enfl, 8/49; Ahzab, 33/12,60.

152 Bakara, 2/10; Mide, 5/52; Tevbe, 9/125; Hacc, 22/53; Nur, 24/50; Ahzab, 33/32.

153 Tevbe, 9/66.

154 Ate, Kuran- Kerim Tefsiri, III, 1161; Derveze, a.g.e., III, 78.

155 Buhr, man, 24, c.I, s.14; Mslim, man, 25, c.I, s.78

156 Kl, a.g.e., s. 32.

157 Kurt, a.g.e., s. 49.

158 Tirmz, Ebu Abdillah Muhammed b. sa, Snen (I-V), ar Yaynlar, stanbul 1982, man, 14, c.V,

s.20 159

Tirmz, man, 14, c.V, s.20; Ayn, a.g.e., I, 249. 160

Kl, a.g.e., 32; Sezikli, a.g.e., 10-17.

28

mnafk, bylesi aslnda kafirdir. kincisi Kurann tabiriyle kalbinde hastalk, yani phe olanlardr. Bunlar iman ile inkar arasnda bocalamaktadrlar. ncs ise amelde ve ahlakta gevek olup baz amelleri ikinci grup mnafklara benzeyen kimselerdir. Kuran ve hadislerde tasnif yaplmakszn trl nifaktan bahsedildiini

syler.161 Aratrmac Abdullah Yldz da nifak halis, tereddtl ve ibhn-nifak olmak zere blmde inceler.162

Bunun yannda nifak, alan ve oluu asndan,163 fert ve toplum ilikisi bakmndan164 farkl blmlere ayran aratrmaclar da vardr.

Aratrmamzda nifak itikd ve amel olarak iki blme ayrmakla beraber, Kuran ve Hadislerde mnafklara ynelik farkl dozajdaki nitelemeler, nifakn mahiyetinde bulunan kalpteki kesinlik ve tereddte istinaden itikad nifak, asli nifak ve kukulu nifak olarak ikiye ayracaz.

A. tikd Nifak

a- Asl Nifak

Birtakm alimlerin itikd nifak veya byk nifak dedikleri bu tr nifak, sahibini dinden karan onu cehennemlik klan sabit ve kukusuz nifaktr. Byle bir kii, kfrne

inan noktasnda yalan ve riya da eklemi bulunan bir kafirden ibarettir.165 Allah Bakara suresinin on yedinci ve on sekizinci ayetlerinde bu eit nifak ve niteliklerini belirtmitir.166

Konuyla ilgili olarak Sleyman Ate bu ayetlerin yorumu hakknda unlar syler:

Mnafklar, hidayeti verip dalleti satn alan kimselerdir. Bu ticaretleri

kendilerine hi kazan salamam kendilerini tam ziyana sokmutur. Bunlarn davran, tpk karanlklar iinde kalp da aydnlanmak iin ate yakan adamn

durumuna benzemektedir. O adam ki, ate yakar yakmaz Allah onun grme duyusunu

161 Kl, a.g.e., s. 6.

162 Yldz, a.g.e., s. 78-90.

163 Meydn, Abdurrahman Hasan Habennek, Zhiretn-nifak ve habisil-mnafikn fit-tarih, Dmak 1993, I, 52-104.

164 can, a.g.e., s. 42-52.

165 Meydn, a.g.e., I, 57.

166 bn Kesr, Tefsir, I, 53.

29

alm, ate evreyi aydnlatt halde yine eskisi gibi karanlklar iinde kalmtr. te Allah Elisinin getirdiklerine yrekten inanmayan mnafklar da byledir. Bunlar, cehalet karanlklar ierisinde bocalayp duruyor, bir kurtarc, bir peygamber ve bir nur bekliyorlard. O peygamber kendilerine hidayeti ve karanlklardan kurtaracak ilahi nuru

getirdi. Bunlar ona nce azck inandlar, irkin karanlklarndan biraz kurtuldular, helal haram, iyilii ktl tanmaya baladlar. Fakat birden kalplerine phe dnce yine

iman nurlar snd karanlklar iine dp kaldlar. Kskanlklar yznden basiretleri baland. Onlar, nefislerinin esiri olup Allahn nuruna gzlerini kapadlar ve karanlklar ierisinde kaldlar. Onlar, manen krdrler, hakk gremezler; sardrlar, hakk iitemezler; dilsizdirler, hakk sylemezler.167

Bu eit nifakn kfr ile pek ok ortak yn olduu iin Yce Allah, bu nifak

sahiplerini inkar ak olan kfir ile ayn safta tutmutur. Aadaki ayet bu hususa iaret etmektedir: phesiz Allah, btn ikiyzlleri ve kafirleri cehennemde

toplayacaktr.168

Grld gibi bu tr nifak, kendine mmin grnts veren fakat kalbi bunun zdd olan, inanmadan inandn syleyen kimselerin nifakdr.

b- Kukulu Nifak

Bu tip mnafklar, lisanen-kalben mslman olduktan sonra eitli imtihanlarla

karlanca kalplerinde bir ek ve phe ortaya kar. Neticede de gizliden gizliye

dinden karlar. Kuranda Kalbinde hastalk bulunanlar169 eklinde nitelenenler bu

mnafklardr.

Bu tr nifak sahipleri, karlarn hangi tarafta grrlerse o tarafa ynelme

karakterindedirler. Bazen hakk tanrlar ve ona balanrlar, bazen de haktan ve

hidayetten kp kfre dnerler.

Kuranda kukulu nifak sahiplerinin imanla ilikileri yle anlatlmaktadr:

nsanlardan kimi de Allaha bir kenarndan ibadet eder (kulluk onun gnlne tam oturmamtr). Eer kendisine bir hayr gelirse, onunla huzura kavuur (sevinli ve

167 Ate, Kuran- Kerim Tefsiri, I, 106; bn Kesir, Tefsir, I, 53, 54.

168 Nisa, 4/140.

169 Maide, 5/52; Enfal, 8/49; Tevbe, 9/125.

30

mutlu olur). Ve eer bana bir ktlk gelirse yzst dner (dini ktleyerek ondan vazgeer). O, dnyay da ahireti de kaybetmitir. te apak ziyan budur.170 Bu eit nifak sahipleri bir baka ayette yle bir benzetmeyle anlatlr: Ya da (onlar), gkten boanan, iinde karanlklar, gk grlemesi imekler bulunan bir yamura tutulmu

gibidirler. Yldrm seslerinden lm korkusuyla parmaklarn kulaklarna tkarlar; oysa

Allah, inkarclar tamamen kuatmtr.171 Ayette onlarn kuku, kfr ve iki yzl

halleri, frtnal yaan yamura172; onlarn kalplerini rahatsz eden korku, frtnal ve

yamurlu gecedeki gk grltsne173 bazen iman edip imanlarn gstermeleri de

yamurlu ve karanlk gecede akan imee benzetilmitir.174

bn Abbastan rivayet edildiine gre, Yamurlu ve zifiri karanlk bir gecede

mnafklara n parlamas, onlarn kalplerinde zaman zaman beliren iman na;

aydnlkta yrmeleri ise, slamdan faydalanp riylar sayesinde rahat etmeleri ve

karlar lsnde kalplerinin yatm olmasna; karanlk gecede klar gidince

aklp kalmalar da, slama bir zafiyet isabet ettiinde hemen gerisin geri kfre

dnmelerine benzetilmitir.175 Bu misal bize, bu tr nifak sahibi mnafklarn

kalplerinde zaman zaman iman nn belirdiini gsterir. Buna karlk iinde hi

iman belirmeyenler de olur. Onlar tmyle inansz ve ilerinden kafir olan mnafklar

olup halis mnafklar snfna girmektedir. Ama ilerinde zaman zaman iman

beliren mnafklar, yreklerinde kuku, tereddd vb. hastalk bulunan kimselerdir.176

Bu tip mnafklarn kuku iinde olmalarna, imana girip ktklarna u ayet de

iaret etmektedir: Onlar ki, iman ettikten sonra inkar ettiler, sonra tekrar iman edip

sonra inkar ettiler. Sonra da inkarlarn artrdlar te onlar Allah ne affeder, ne de

doru yola karr.177

Fahreddin Raziye gre bu ayetten kastedilen, iman ve kfrn ka kere olduunu

anlatmak deildir. Aksine kastedilen onlarn mtereddit olulardr. Yani Onlar

170 Hacc, 22/11.

171 Bakara, 2/19.

172 bn Kesr, Tefsir, I, 54.

173 bn Kesr, Tefsir, I, 54.

174 Ate, Kuran- Kerim Tefsiri, I, 107.

175 bn Kesr, Tefsir, I, 55.

176 Ate, Kuran- Kerim Tefsiri, I, 107.

177 Nisa, 4/137.

31

mminlerle kafirler arasnda bocalayp dururlar: Ne onlara balanrlar, ne de bunlara.

Her kimi de Allah artrsa sen ona hibir yol bulamazsn.178 ayetinde bu ruh hali

anlatlmaktadr.179

Hz. Peygamber, kalpteki phe ve tereddtten kaynaklanan bu tr nifak

sahiplerini bazen birbirine zt iki grup arasnda gidip gelen ve hangisine tabi olacan

bilemeyen akn koyuna180, bazen de nehre atlayan, hem mmin hem kafir her ikisinin

de sesine kulak verip, nehirden kamayarak boulan akn kimseye181 benzetmektedir.

B. Amel Nifak

Amel nifak, inan noktasnda iman esaslarna bal olduu halde, tutum ve davranlar ynyle itikd nifaka ksm bir benzeyi iinde olan mminin halini ifade iin kullanlmaktadr.182

Amel nifak iinde olan kii kalben tasdik ve ikrar ile doludur. Dinin vecibelerini

terk etmesi veya yasaklad eyleri ilemesi, sadece geveklik, tembellik ve bilgisizlik yzndendir.183

Hz. Peygamber baz hadislerinde amel nifakn zelliklerinden bahsetmitir. Bu hadislerden biri yledir: Mnafn alameti tr: Konutuu zaman yalan syler, vaat ettiinde sznde durmaz, kendisine bir ey emanet edilince emanete hyanet eder.184

Baz hadislerde bu zellie, husumet ettii zaman haktan ayrlr185 ifadesi eklenerek mnafn alameti drde karlmtr.

Mnafklarn baz niteliklerini ortaya koyan ve amel nifaka delil olarak ileri

srlen bu hadislerden maksat, baz kt amel sahibi, ibadetlerinde ihmal ve eksik olan

kimselerin mnafk olduklarn belirtmekten ziyade, kalbinde iman olan kimseleri

mnafklara benzemekten sakndrmaktr.186 nk bu hadislerdeki nitelikler iman olan

178 Nisa, 4/143.

179 Rzi, a.g.e., XI, 79.

180 Mslim, Mnafikun, 17, c.III, s.2146; bn Hanbel, c.II, s.32, 143.

181 Taber,a.g.e., V, 216.

182 Sezikli, a.g.e., s. 14.

183 Kl, a.g.e., s. 35-36.

184 Buhr, man, 24, c.I, s.14; Mslim, man, 106, c.I, s.78; Tirmz, man, 14, c.V, s.20.

185 Buhr, man, 24, c.I, s.14; Mslim, man, 106, c.I, s.78; Tirmz, man, 14, c.V, s.20.

186 Nevev, a.g.e., II, 47.

32

mminde de olabilir. Baz selef ve alimlerde de bu zelliklerin bir ksm ya da tamam

bulunmaktayd.187 Hz. Peygamber bu kimseler hakknda mnafk oldu denmesini

yasaklamtr.188 Byle kimseler iin mnafa benzedi ifadesini kullanmak daha

uygun olacaktr.189

Amel nifakn, ilk dnem slam alimleri tarafndan da tartldn grmekteyiz.

Hasan Basri, mnafklk alametlerine dair mehur hadise190 dayanarak, byk gnah

ileyen kimse iin mnafk demitir. Ata, Hasan Basrinin bu grnden haberdar

olduu zaman kendisine yle bir haber gndermitir: Hz. Yusufun kardeleri onu

kuyuya atmak suretiyle emanete hyanet ettiler. Yusufu kurt yedi demekle yalan

sylemi oldular. Biz onu mutlaka koruyacaz vadinden de caydlar; onlar btn

bunlarla mnafk m oldular? Hasan Basri bu haberi alnca, Ata doru sylyor.

demi ve daha nce benimsedii grten dnmtr.191

O halde amel nifak sahibi bir kimse, stlh anlamdaki gerek nifak sahibi ve

cehennemin en alt derecesiyle cezalandrlan halis mnafk deil, halis mnafa

benzeyen kimse durumundadr. Byle bir kimsenin nifak genel olmayp sadece yalan

syledii, vadinden cayd ve emanetine ihanet ettii zamanla ilgilidir.192

Ancak u hususun gzden karlmamas gerekir. Asl sebebi dinde phe ve

tereddd olan nifak balangta olduu gibi sonradan da olabilmektedir. Kuranda

Hayr! Gerek yle deil! Asl onlardr ki yapmaya altklar kt iler, gitgide

kalplerini paslandrd da, onun iin ahireti inkar ederler.193 ayetinde buyrulduu gibi

insann yapmaya alt kt iler, onu kfre srkleyebilir. Bu sebeple, amel nifaka

kar tavr alnmaz ise, zamanla itikd nifaka dnebilecei sylenebilir. Esasen Hz.

Peygamberin nifak ve mnafklarla ilgili hadislerinin amac, Kurann bahsettii

nifakla, Hz. Peygamberin bahsettii nifak arasnda farkllk olduunu dndrmekten

187 Nevev, a.g.e., II, 46.

188 Buhr, Salt, 46, c.I, s.109; Mslim, Salt, 36, c.I, s.340.

189 Yldz, a.g.e., s. 89.

190 Mslim, man, 107-108, c.I, s.78

191 Sbn, Nureddin Ahmed b. Mahmud b. Ebu Bekir, el-Bidye fi usld-din (Mturd Akidi, trc. Bekir Topalolu), D..B.Y., Ankara 1982, s. 161 (2. dipnot)

192 Nevev, a.g.e., II, 46-47; Ayn, a.g.e., s. 254-255.

193 Mutaffifin, 83/14.

33

ziyade, mmetini Kurann bahsettii ve bir inan sahtekarl olan nifaktan korumak

olduu194 sylenebilir.

Amel nifakn btn alametleri itikd nifakta bulunmakla beraber itikd nifakn btn zellikleri amel nifakta grlmemektedir. Yani amel nifak, itikd nifaktan daha geneldir.195

Netice olarak denilebilir ki, amel nifak, mmin olduu halde tutum ve davranlar asndan itikd mnafa ksm bir benzeyitir.

194 Yldz, a.g.e., s. 90.

195 Kl, a.g.e., s. 33.

34

KNC BLM KURANA GRE MNAFIKLARIN ZELLKLER

Bu blmde itikd nifakn zelliklerini Kurandaki ilgili ayetlerle ve bu ayetlerin dorultusundaki hadislerle incelemeye alacaz. tikd nifakn zelliklerine gelince, bunu be ana balk altnda toplamak mmkndr.

I. Dnce Yaps Bakmndan Mnafklarn zellikleri A- Mnafk ve phe

phenin mnafn zihn yapsndaki durumunu doru bir ekilde analiz edebilmek iin, felsefe ve din psikolojisi asndan phe kavram zerinde durmamz gerekmektedir.

a. pheciliin Tanm

Felsef adan, inancn olumsuzlanmasn, bir nermenin lehinde ya da aleyhinde olumlu bir sonuca ulamam olma durumunu ifade eder.1 Felsefede genel olarak

Metodolojik ve Septik olmak zere iki trl pheden bahsedilir.2 Metodolojik phe kesin bilgiyi buluncaya kadar tm bilgileri gzden geirme anlamnda bir yntem olarak phecilii kullanma tarzdr.3 Buradaki phe sadece hakikati bulmak, yakn bilgiye ulamak iin bir vastadr, gaye deildir.4 Yani phe dncenin arac olarak kullanlmaktadr. Kuranda kullanld da grlen5 metodik phede, geree ulalnca phe terk edilir.6 slam dnyasnda Gazzl, Bat aleminde de Descartes bu

erevedeki pheciliin nde gelen temsilcileridir.7 Ksaca, metodolojik phede yalnzca doruya varmak iin phe edilir.

1 Cevizci, Ahmet, Paradima Felsefe Szl, stanbul 1999, s. 532.

2 Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Aka yaynlar, Ankara 1997, s. 265.

3 Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi: Kavramlar ve Akmlar, stanbul 1979, VI, 205.

4 Bolay, a.g.e., s. 266.

5 Yavuz, Yusuf evki, Kuran- Kerimde Tefekkr ve Tartma Metodu, lim ve Kltr Yaynlar, Bursa

1983, s. 79-84. 6 Yavuz, a.g.e., s. 83.

7 Yavuz, a.g.e., s. 83.

35

Septik phe anlay ise, hibir bilginin yakn olamayacan, aksine daima pheli olduunu bu yzden asla kesin bilgiye ulalamayacan ve hibir aratrmann olumlu ya da olumsuz bir neticeye balanamayacan ileri srer.8 Septik phe, duyusal tecrbelerden, din itikatlara kadar insann btn inanlarna ynelik bir

tavrdr.9 Daim pheden kendisini kurtaramayan kesintisiz phe halini ifade eder. Bylesine bir tutum kiiyi ya mitsizlie ya da umursamazla gtrr ve odaklanm

bir ahsiyetin geliimini engelleyebilir. nk, iman olmakszn kiilik mmkn deildir.10 zetle septik phe, her eyden phe etmek ve en ak hakikatleri kabul etmeye yanamamaktr.11

Trkede, kuku anlamna gelen phe,12 Arapada yaknin zdd olarak kullanlr13 ve bir eyin varl ile yokluu arasnda tereddt etmek demektir.14

Tariflerden de anlalaca zere mnafk ve phe arasnda ciddi bir ba vardr.

imdi Kuran- Kerimde phe ve mnafk arasndaki ilikiyi incelemek yerinde olacaktr.

b. Kuranda Mnafk ve phe likisi

Kuran, en fazla phenin mnafklarda meydana geldiini belirtir. Kuran-

Kerimde mnafk ve phe arasndaki mnasebet u ayetlerde anlatlr:

Allaha ve ahiret gnne inananlar; mallaryla, canlaryla cihad etmekten geri kalmalar iin senden izin istemezler. Allah, korunanlar bilir. Senden ancak Allaha ve

ahiret gnne iman etmeyenler, kalpleri pheye denler izin ister. Onlar pheleri iinde bocalayp dururlar.15

Bu ayet cihada kmamak iin izin isteyen mnafklarn ilerinde tadklar pheyi aklamaktadr. phe iinde bocalayan nifak ehlinin, artlar gleince,

ilerindeki nifakn da yansmaya balad grlmektedir.

8 Bolay, a.g.e., s. 266.

9 Tillich, Paul, mann Dinamikleri (trc. Fahrullah Terkan, Salih zer), Ankara 2000, s. 29.

10 Bolay, a.g.e., s. 266.

11 Tillich, a.g.e., s. 29.

12 Eren, Hasan v.d., Trke Szlk, A.K.D.T.Y.K., Ankara 1988, II, 1392.

13 sm Efendi, a.g.e., III, 1091.

14 sfahn, a.g.e., s. 461.

15 Tevbe 9/44-45.

36

Hamdi Yazra gre, esasnda onlar ne Allaha inanmlardr, ne de ahirete. Onlarn kalplerini phe sarmtr, phecilik ruhlarna ilemitir. Artk bunlar, saplandklar phe bataklnda bocalayp dururlar. Ne yapsalar o pheden kurtulamazlar. Btn varlklaryla phe iinde yaarlar, o pheden bu pheye, o

kukudan bu kukuya yalpa yapar, yuvarlanr dururlar. Hatta phelerinde bile sreklilik ve sebat gstermezler. mandan kfre, kfrden imana mekik dokur dururlar.

Bir kar sz konusu olduunda mmin olurlar, imana meyil gsterirler, bir glk bir meakkat sz konusu olduu zaman kfre doru kayarlar. Bylece bazen imana doru giderler, cihada kmak isterler, sonra dner evde kalmak iin uydurma mazeretler ne srer, izin almak isterler.16

Kuran- Kerimde mnafklar iin kullanlan ve sk sk tekrar edilen,

kalplerinde hastalk bulunanlar17 ve kalplerinde hastalk vardr18 ayetlerindeki maraz kelimesini mfessirlerin ou dinde phe etmek ve nifak eklinde

yorumlamlardr.19

Baz ayetlerde maraz kelimesi mnafklarn ehvete dknlklerini anlatmak iin de kullanlmaktadr. Kuranda Hz. Peygamberin hanmlarna hitaben: Eer

(Allahn buyruuna kar gelmekten) korunuyorsanz, sz yumuak (kvrak) bir eda ile sylemeyin ki, kalbinde hastalk bulunan kimse tamah etmesin20 buyrulmutur. Bu

ayetteki maraz kelimesini baz alimler de zina, fcur ve ehvet tutkusu olarak yorumlamlardr.21

Hamdi Yazr, Bakara suresinin banda geen mnafklarla alakal Onlarn kalplerinde hastalk vardr22 ayetini izah ederken u dikkat ekici izahlarda bulunmaktadr: Burada maraz kelimesindeki tenvin korkutmak iindir. Demek

korkun bir hastalk var. Btn ahlakszln balangc olan byk bir hastalk var. drak ve iradenin afeti olan, bilhassa selef mfessirlerinin akladklar zere inanszlk

hastal, ek, phe, kuku hastal, zetle phe ve nifak hastaldr. Bunlar btn kt niyetleri badr.Buna yakalanan kimse,hak tanmaz,Allahtan phe eder, Allahn

16 Yazr, a.g.e., IV, 354.

17 Mide 5/52; Enfl 8/49; Tevbe 9/125; Hacc 22/53; Ahzab 33/12, 32, 60; Mddessir 74/31.

18 Bakara 2/10; Nur 24/50.

19 Kurt, a.g.e., s. 68.

20 Ahzab 33/32.

21 Taber, Muhammed b. Cerir, Cmiul-beyn an tevili yil-Kuran, XV, Beyrut 1984 , XII, 3.

22 Bakara, 2/10.

37

emrinden phe eder. Allahn Onda phe yoktur buyurduu kitabndan phe eder. Allahn peygamberinden phe eder. Allahn halis mmin kullarndan ve onlarn dorudan fiil ve hareketlerinden phe eder. Her eyden phe eder, hatta kendinden bile phe eder. Bilginin kymeti kalmamtr. Fakat benlik uurundan da hi kmaz.

Onun gzne hak ve hakikat kendinden ibaret grnr. Bakar ki kendisi ek ve phe ile doludur, kendine benzeterek hkmeder, herkesi ve her eyi pheli grr. O

mnafklarn kalplerinde ite bu hastalk vardr. Her hastalk, huy ve tabiat olmadka tedavisi mmkndr. Bunlar ise bu hastal tedavi etmek iin gelmi olan hak dine sarlmazlar da ondan kukulanrlar.23

Mnafklarn phesi, kalplerini yle bir sarmtr ki, Kuran kalpleri paralanmadka o pheden kurtulamayacaklarn ifade eder. Onlarn kalpleri

paralanmadka kurduklar bina kalplerinde bir phe olarak srp gidecektir. Allah bilendir, hkm ve hikmet sahibidir.24 Bu ayet, mnafklarn Drar Mescidi

hdisesindeki kalb durumlarn ortaya koyar. Mnafklarn phe ve nifak kayna olan kalpleri paralanncaya kadar phe ve kukular devam edecei, kalpleri kendilerinde bulunduu srece phe ve nifak hastalndan kurtulma imkanlarnn olmad anlatlmaktadr. Ayrca bu mescid, yklsa da yklmasa da her iki durumda da dini bir

ek ve kukuya sebep olacaktr. Zira yklmad takdirde kendileri iin bir toplanma yeri olacak ki, bu da onlarn kfr ve nifaklarn birbirlerine yayp, phe ve nifaklarn

artrmaktan baka bir ie yaramayacaktr. Ykld takdirde ise nifaklar ortaya km ve anlalm olma endiesiyle telalar artacaktr. Bundan sonra nasl bir muameleye tabi tutulacaklarn kestiremedikleri iin yrekleri korku ve kuku iinde titreyip duracaklardr.25

Mnafklarn azaba uramalarna sebep olan phe ile ilgili olarak Hadd

suresinde yle buyrulur: O gn mnafk erkekler ile mnafk kadnlar iman edenlere derler ki; (Ne olur) Bize bakn sizin nurunuzdan birazck alp yararlanalm. Onlara: Arkanza (dnyaya) dnn de bir nur arayp bulmaya aln denilir. Derken aralarnda kaps olan bir sur ekilmitir; onun i yannda rahmet d yannda o ynden azab vardr. (Mnafklar) onlara seslenirler: Biz sizlerle birlikte deil miydik? Derler ki: Evet

23 Yazr, a.g.e., I, 206-207.

24 Tevbe 9/110

25Yazr, a.g.e., IV, 407.

38

ancak siz kendinizi fitneye drdnz, mminlere (felaket) gzettiniz, (Allaha ve slama kar) kukulara kapldnz. Sizleri kuruntular yanltp aldatt. Sonunda Allahn emri (olan lm) geliverdi ve o aldatc da sizi Allah ile (Allahn adn kullanarak hatta masumca sizden grnerek) aldatm oldu.26

Mnafklar dnyada mmin grnseler ve mminlerle ayn haklara sahip olsalar

da ahirette ayrlacaklardr. Mnafklarn, ahirette rahmet kapsnn dna braklmalar, iman esaslarnda ek ve phe iinde olmalarndan dolaydr. nk phe ettiniz, ikillendiniz ifadesi onlarn iman etmediklerini gsterir.

Yukarda geen ayetleri ve yorumlar zetleyecek olursak, nnafn kalbi devaml bir phe ierisindedir. Ayetler bu hususa vurgu yapmakta ve bu phe,

hakikate ulamak iin bir vasta olan metodik pheden daha ok ruh bir tavr ifade eden septik pheye benzemektedir.

Esasen her iman eyleminde zmn olarak phe vardr.27 Ashabdan bazlar, Hz. Peygambere gelerek ilerinde, sylemeyi bile gnah saydklar eyler hissettiklerini28

ifade ederler. Peygamberimiz de onlara, bu hassasiyetin imann bizzat kendisi olduunu29 syler. Burada ashabn taklid imandan tahkik imana ykselmek iin

pheden yararlandklar30 grlmektedir. Baz sahabenin ve Gazzlnin yaad phe, geree ulamak iin kullanlan sistemli bir phe olan metodik pheye benzemektedir. Mnafn iine dt phe ise bir hakikate ulamak adna deil,

hakikatten kamak iin her eyden phelenerek, umursamazlk tavr ieren septik pheye benzemektedir.

Fakat burada u hususu belirtmek gerekmektedir ki phe, kuvvetli bir iman, salam bir irade ve samimiyete sahip olmayan bir kiiyi kfr ya da nifaka

gtrebilmektedir. Bunun iin iman, bata taklide dayansa bile, tefekkr, ibadet ve ilim gibi yollarla tahkke ulatrlmaldr. Nitekim Hz. Peygamberin, insanlarn sorular Allah kim yaratt noktasna varnca Allaha snn ve sz bitirin31 eklindeki

26 Hadid, 57/13-14.

27 Tillich, a.g.e., s. 30.

28 Mslim, man, 60, c. 1, s. 64

29 Mslim, man, 60, c. 1, s. 64

30 Yavuz, a.g.e., s. 83.

31 Mslim, man, 134-136, c. 1, s. 88-89; Ebu Davud, Edeb, 109, c. 5, s. 306

39

ifadeleri, cehaletten kaynaklanan phenin hangi noktalara varabileceini gstermektedir.

Mnafklarn kalplerinde bulunan kuku onlar kararsz, tereddtl bir hale

getirmektedir. imdi bu durumu inceleyelim.

B- Mnafk ve Tereddt

Mnafklarn phe iinde yaamalar, kendilerini iman ile