Kurdistana Sor-KIZIL Kürdistan

7/23/2019 Kurdistana Sor-KIZIL Krdistan

1/31

Kurdistana Sor- KIZIL KRDSTAN

Http:// Kurdistan-post.com

GNEY KAFKASYA TARH BOYUNCA KRTLERN ETK ALANIOLMUTUR

Hejar amil'inLetif Memmed Bruki (Tarihi, Kurdolog, Rusya ve Uluslar arasgazeteciler federasyonu yesi) grsmesinden;

H..:fade ettiiniz grlerin tarihi dayanaklar nedir?

L.M.B.: En bata unu belirtmek gerekir ki, en az 2,5 bin ylboyunca Gney Kafkasya, Krt airetlerinin etnik ve askeri-siyasal etkinlik alan olmutur. Krtler burada Ermeni veTrklerden ok nceleri belirginlemi, etkinliklerini 19. yy.nsonlarna kadar korumulardr. Halkmz Kzl Krdistan ismiile bilinen araziler de dahil Gney Kafkasyada bin yllar boyuncayaam ve burada birok devlet oluumunun kurucularolmutur; Medya imparatorluunun bir blm buradabulunmu, Aran ahlar, Sasaniler, Mehraniler, irvan ahlar,


2/31

Desem El-Krdi, Revvadiler, eddadiler, Penahiler devletkurmutur ... 18. yy.n balarnda Krtlerin Gney Kafkasyadayaad topraklarn bir ksm Krdistan adlandrlmtr.

skoyal hekim, Rusyadaki ngiliz misyonunun sekreteri Bel,

kendi yol gnlklerinde Persiyaya gezisini yle kalemealmtr: (Aralk 1716da) Rusyallar tarafndan Muan bozkr,Farslar tarafndan Krdistan adlanan bo bir araziye girdik.imdi Arras adlanan Araks nehri, zerindeki kprden yarm milyukarda Kura nehrine karyor. Kura Krdistan eyaletiniblerek akp gidiyor. Krtler isimlerini bu nehirden almtr. Buhalk olduka kadimdir ve kanmca Ksenofonun Kardux olarakanlatt, Grek aknlarna kar diren gsterenlerin ta kendisidir.imdi de onlar pek cesur saylmaktadrlar.

Onlarn atlar gerek gzel grnleri, gerekse de gl oluu ilePersiyada ok vlmektedir. Burada meskun olan Krtler ylboyuca gebe yaam srdrmektedir (Seyyahlar Azerbaycanhakknda. Bak, 1961, say. 397)

KIZIL KRDSTAN MLL BR OTONOMYD

H..: oka tartlan Kzl Krdistan sorununa dnersek Krtbasnnda bu konuda blk prk bilgiler yer alsa da, kanmca,

gereken dzeyde detayl aratrmalar yrtlmemitir.

L.M.B.: Biraz nce notlarna bavurduumuz Bel tarafndan tarifedilen, Muan bozkrndan Aras ve Kura nehirlerinin kavutuu

yere kadar (bu yerin yaknlnda eddadi hkmdarlarnnyaptrd, Krt mimariliinin ve mimari dncesinin esiz eseriolanXudaferin kprs bulunmaktadr), oradan Kelbecere(Kzl Krdistann bir ili H.) kadar uzanan arazi, geen yy.n20-30lu yllarnda daha ok Kzl Krdistan ismi ile bilinenKrt milli blgesinin ierisinde yer almtr.


3/31

Xudaferin kprs

1923 ylnda Azerbaycan merkezi yrtme komitesinin karar ileKrdistan inzibati birim olarak belirlenmitir. 1932de A.Bukpan Azerbaycan Krtleri kitabnda bu birimin snrlarnyle tarif etmitir:

Eski Krdistan kazasnn Kuzey snrlarn Gence kazasna kadar

uzanan Murovda sradalarndan akan su belirlemekteydi.Krdistan, Kangur-Alangez (Doru ismi Gonur-Elegezdir H..)sradalarndan geen nehir boyunca Ermenistan SSC'nin Nor-Beyazit (imdi Kamo-red) kazasyla snrdat. Gney Dou'daise Ermenistan SSC'nin Dereleyez ve Zengezur illerine kadaruzanmaktayd.

Krdistan'n Gney Dou hudutlar, Hekeri nehri boyunca eskiCavanir kazasndan gemekte, Efendiler kynden balayarakHekeri'nin sol kolu olan Milxelev'e kavuana kadar devametmekteydi.

Ve nihayet, Krdistan, Gney Dou'da Dalk Karaba'la snrdaolup bu snrlar Milxelev suyu Hekeri'ye kart noktadanMurovda sradalarna kadar uzanmaktayd. (A.Bukpan.Azerbayanskiye Kurd Baku, 1932, s.10-11. Rusa; A.BukpanAzerbaycan Krtleri. stanbul, 2007, s. 19. Pr yaynlar.

Trke. evirmen: Hejar amil)

Krdistan kazasna Kubatl kazas, Cavanir ve ua kazalarnn


4/31


5/31

1893 verilerine gre Karabada 333 Azeri, 69 Krt ve 49 Ermeniky bulunmaktayd. (Azerbaycan gazetesi, Baku, 1,5 Ocak1992). 1926 yl nfus saymna gre Azerbaycann Krdistankazasnda 41.193 Krt yaamaktayd. uan Krtlerin 5,5 binmetre karelik arazisi tmden Ermenistan tarafndan igal

edilmi, Krtler Azerbaycann onlarca ilinde mlteci yaamsrdrmektedirler.

ERMENSTAN KRT ZERKLNE SICAK YAKLAMADI

H..: Kukusuz, Kzl Krdistann ortadan kaldrlmasndaMoskovann diktesi ile hareket eden Baku ynetiminin payfazlasyladr. Ne var ki, Ermeni ynetimlerinin Krt zerkliinekar hasmca yaklamlar gz ard ediliyor. Bir ok yazda,

aratrma-incelemede Ermeniler neredeyse Krtlerin hamisiolarak kaleme veriliyor

L.M.B.: Bu yaklam, yllar boyunca Moskovann tercihiyleErivanda Krt radyosunun faaliyet gstermesi, Krt gazetesininbaslmas, dier kltrel faaliyetlerin gereklemesi nedeniyleolumutur. Krtlerin zerklik elde etmesine Ermeniynetimlerinin scak yaklat bir efsanedir.

Aleksandr Mixaylovi Skibitskinin Karaba krizi: kmazdankurtulmak iin gemii bilmek gerekir makalesinde (Soyuzhaftal NO 7, 1991) Gney Kafkasya Krtlerine kar Ermenisiyasetinin rtl yanlarn su yzne karmtr. Yazar,dnemin Azerbaycan bakan Neriman Nerimanovun imzaladDeklarasyon uyarnca Dalk Karaba snrlar ierisindebulunan Zengezur kazasnn tmden Ermenistana verilmesininn grldn kaydediyor. A.M. Skibitski yazyor: Bugn

N.Nerimanovun Deklarasyonunu takip eden bu nemli kouludikkatten karmamalyz; deklarasyonda Zengezur kazasErmenistann ayrlmaz hissesi olarak belirtilmi, zellikleAzerbaycan hkmeti Dalk Karaban emeki kyllerinetmden kendi kaderini tayin hakk vermitir. Bu gn sz konusubelirleme yalnz Dalk Karaba zerk blgesine amiledilmektedir. Fakat o gnlerde Dalk Karaba topraklarnntamamndan bahsedilmekteydi ve yalnz Azerbaycan snrlarierisindeki Ermeni otonomisi deil, Ermenistana verilmesi

nerilen Zengezur kazasnda Krt otonomisinin oluturulmas ngrlmt. Bu kazadaki emeki kyllerin 117 binini oturak


6/31


7/31

H.) yaanan ayrmalar tersi bir gelime gsterebilir, ulusaldnce pekiebilir ve ciddi btnleme yaanabilirdi. Ne var ki,Ermenistann amac bunu engellemeye ynelikti ve bu politikabugn de srdrlmektedir.

KRDSTAN KAZASININ ORTADAN KALDIRILMASININSORUMLULARI; STALN REJM, AZER MLLYET EVRELER,ERMEN LOBS VE TRKYE DEVLETDR

H..: Gerekten de Kzl Krdistan kazasnn kuruluaamasndaki gelimelerin incelenmesi, bir ok nanslar gzlernne seriyor. Kazann kurulu nedenlerinin ve bunun iinneden Azerbaycann tercih edildiinin birden ok nedeni vardr.

1929da Krdistan kazasnn ortadan kaldrlmas da eitlinedenlerle izah ediliyor

L.M.B.: 1920-1930 yllarnda Azerbaycan ynetiminin bandaS.M.Kirov, L.Mirzoyan, N. Kikalo, V.Polonski vb. vard.Moskovada ise yneticilik yapan A.Nazaretyandan,A.Mikoyandan gnmze kadar Ermeni lobisi Gney Kafkasyahalklarnn kaderinin belirlemesinde belirleyici yol oynamtr.Azerbaycanda Mslman Krdistannn ortadan

kaldrlmasnn ve Ermeni Dalk Karaba otonomisiningelitirilmesinin esas bir nedeni Moskovadaki Ermeni lobisiningc sayesinde olmutur. Dier bir belirleyici neden de udur;Stalin rejimi Azerbaycann milliyeti evreleri ile birliktehareket etmi ve Trkiyenin tahriklerinden de etkilenerek Krtotonomisine son vermitir. Son Ermeni-Azeri atmasnnfaturas da Krtlere km; halkmz yzyllar boyunca yaadtopraklarndan srlmtr.

(1). Zengezur kazas, 1923te oluturulan Kzl Krdistan arazilerinin arlkl blmnkapsamaktayd. Bu kaza 1868de kurulan Yelizavetpol eyaleti ierisine alnm, 1921dearlkl kesimi Azerbaycana, dier bir ksm ise Ermenistana dahil edilmitir. Zengi

bir Krd airetinin ismi, zur Krte talk, cngll yer, ngrak, ngrdak demektir.Zengezur toponimi, zurda, yani talk, arazide yaayan Zengiler anlamn tamaktadr.

(2). Yelizavetpol guberniyas (eyalet, valilik) 1868 ylnda oluturulmu, bu dnemdeKafkasyada Krtlerin yaad temel blgeler, Kzl Krdistan topraklar dahil, bu inzibat

arazi blm ierisine alnmtr. 1921 ylnda valilik 8 kazaya ayrlm, bunlardan 6sAzerbaycan SSC dahilinde kalmtr. Esasta Krtlerin yaad Zengezur kazasnn birksm Ermenistana tabi edilmitir. (Daniel Mler 1920-1991 yllarnda Sovyet


8/31

Azerbaycannda Krtler Cantral Asian Survey, 2000, s., 41-77)

Kurdistana Sor- KIZIL KRDSTAN

Yazar Hejar amil 'in Sovyet Krdlerinin ksa tarihi adl kitabndan;

KAFKASYA KRDSTAN KRDSTANIN BR KOLUDUR

Krd halk ve Krdistan'n dier halklar Krdistan topraklarzerinde tarihten beri damarlar biiminde meskun olmutur.Mezopotamya ve Gl (Van, Urmiye ve Sevan glleri) aras

topraklardaki Krd, Ermeni, Asuri, Azeri halklarnn ii ie,yan yana ve birbirine paralel damarlar biiminde yaadtarihi incelemeler sonucunda kolaylkla ortaya kmaktadr.

Tarihi gerekler, Kuzey Krdistan'in Serhat blgesindenNahivan eyaleti ve imdiki Ermenistan CumhuriyetininSisyan, Vedi blgeleri zerinden Kzl Krdistan'a ve oradanGence'ye kadar bir Krd damarnn; Xoydan KzlKrdistana kadar dier bir Krd damarnn uzandngstermektedir. Somut olarak birinci Krd damar; Idr veMako illerinden, Ar dann eteklerinden balayarak, Arasnehrini keserek Gney Batdan Kuzey Dogu'ya doru Erivanve Nahvan ehirleri arasndan Vedi, erur-Dereleyez veSisyan blgesinin bir ksmn iine alarak Karaba hanl veSevan dl arasnda daha da incelerek Kuzeye, eddadi Krddevletinin bakenti Gence ehrine kadar uzanmaktadr.kinci Krd damar, Xoydan Kuzey Douya doru giderek

Hekeri nehrinin Aras nehrine kart yrelerden Kuzeyekayarak, Zengilan zerinden Kzl Krdistanabalanmaktadr. Szsel haritasn izdiimiz corafiKrdistan'n bu dalk blgesi, tarihten beri gebehayvanclkla uraan Krdlerin meskeni olmutur.

18. - 19. yy.lar ve zellikle 20. yzyln banda KrdlerNahvan, erur-Dereleyez, Sisyan, Karaba, Gence ve hattatarihi Kzl Krdistan topraklarnda adalar biiminde var

olmaya balamlardr. Bahsini ettiimiz Krd damarzerinde var olan "Krd adalar" arasnda Ermeni ve Azeri


9/31

nfusu, gler ve Krdlerin Azeri olarak asimile edilmesisonucunda artmtr.

Krd damarnn kopmasnn en nemli nedeniasimilasyondur. Blgedeki yzlerce Azeri kynn bir

zamanlar Krde konutuu 18-20 yy. arasnda buradaaratrma yrten yabanc aratrmaclarn eserlerine konuolmutur. Ermeni igaline kadar blgede "mete" (hala),"xal" (day), "xalti" (teyze), "de" (anne) gibi saf Krdkelimeleri kullanan onlarca "Azeri ky" bulunmaktayd.Asimilasyon, son drt-be yzyl boyunca durmadangnmze kadar devam etmitir.

Krdler imdiki Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarnda en azM.. 2000 yllarndan beri yaamaktadrlar. Arkeolojikkazlar ve Antik Yunan tarihilerin eserlerinde ortaya kanveriler, Uti, Guti, Kuti, Kurti ('dallar' anlamndadr) Krdkavimlerinin M. . 2000 yllarda Aras nehrinin Gney veKuzey yakalarnda, baka bir deimle Kzl Krdistan' daiine alan Aras ve Kur nehirleri arasndaki geni verimliarazilerde meskun olduklarn kantlamaktadr.

Sovyet tarih otoritelerinin arlkl blm Utilerin (Kuti,Kurti) Krdlerin atalar olduu konusunda ortak grtamaktadr. E.Garantovski, Heradotun bahsettii UtilerinKur nehrinin Gneyine, Aras nehrinin Gneyinden Batyadoru yayldn ileri srmektedir. Bu araziler, bizim Krddamarlar biiminde tanmladmz arazilerlertmektedir.

Kzl Krdistan'n Kelbecer ilindeki "Keti" da silsilesi,

muhtemelen Kutilerden kalma bir isimdir.Krdlerin imdiki Azerbaycan Cumhuriyetindeki varlslam sonras Arap belgelerinde de bolca belgelenmitir.Arap kaynaklar, Kurd komtan Deysem brahim el Kurdi'nin9. yy.'da merkezi Berdeehri olmakla Deysemi Krd devletikurduuna tanklk etmektedir.

Bugn de Berde ismiyle bilinen, bu kent Kur nehrininkysnda Kzl Krdistan'n Dou ve Kuzey Dousundabulunmaktadr. Berde merkezli Deysemi devletine aitsikkeler bugn Avrupa ve Kafkasya mzelerinde


10/31

korunmaktadr.

Kuzey Azerbaycan'da kurulmu eddadi Krd Devleti tarihtedaha fazla iz brakmtr. eddadi Krd devleti (951-1164)Revvadi Krd airetine mensup Muhemmed ben eddad

tarafndan kurulmutur. Yeri gelmiken, slam dnyasnHal seferlerinden koruyan anl Krd kral SelaheddinEyyubi'nin de Revvadi airetinden kt bilinmektedir.Selaheddin'in babasnn Kafkasya'nn Dvin blgesindenolmas, Revvadi kkenli eddadi ve Eyyubiler arasndaairetsel akraba balarna k tutmaktadr. Selaheddin'inata yurdu olan Dabil-Dvin'in eddadi devletinin temelmerkezlerinden birisi olduu da bu balar konusunda ilgiekici baka bir ayrntdr. Gence ehrinde yaam bykran airi Nizami Gencevi'nin annesinin de Revvadislalesinden olduu konusunda bulgular mevcuttur.

eddadi Krd devletinin 1164 ylnda Selcuklu Trkhanedanl tarafndan kertilmesi ve bakent Gence'ninyaklp yklmas ortaan nemli bir kltr merkezini deyerle bir etmitir.

eddadilerin knden sonra Azerbaycan'da Trk boylarnfuz kazanm ve sayca artma eilimi gstermitir. Busreten itibaren Azerbaycan Krdlerinin asimilasyonubalam, Krd airetlerinin bir ksm Kzl Krdistan'evreleyen dalk blgelere snarak kendi varlklarnkorumay baarmtr.

1587 ylnda ran ah ah Abas dneminde DouKrdistan'dan 24 byk Krd airetinin ran devletinin

Kuzey snrlarn pekitirmek amacyla Kafkasya'yagertilmesi, Kzl Krdistanda ve ona snr blgelerdeKrdlerin nfusunu daha da arttrmtr.

Bu gten sonra uzun sre Karaba yresinde bu Krdlerinyaad blge 24ler adlandrlmtr.

Gler, Azerbaycan Krdlerinin birka kuaktan olumasnberaberinde getirmitir. 1587 ylndan nceki gleri izlemeimkanna sahip deiliz. Bu nedenle 16.yzyla kadar imdikiKuzey Azerbaycan topraklarnda yaayan Krdleri bir btn


11/31

olarak Azerbaycann ilk kuak Krdleri biimindetanmlamay doru bulduk. Bu kuak, yzde yzasimilasyona maruz kalarak, etnik kk balarndankopmutur.

kinci kuak 1587de g ettirilen Krdlerdir. Saylar onbinleri bulan ve airet kimliklerini kaybetmi bu kuak, etnikkimliklerine de yabanclamtr.

nc kuak, 16 yy.dan sonra zellikle 19. yy. boyunca ve20. yy.n balarnda Krdistandan bu topraklara yerleenkesimleridir. 19. yy.da youn savalar, ekonomik-sosyalaltst olular, hem ran-Kafkasya, Trkiye-Kafkasya veKafkasya ii Krd hareketliliini beraberinde getirmitir.

19. yy.a kadar ana dilinde konuan Kafkasya Krdlerininarlkl blm yukarda bahsettiimiz Krd damarlarzerinde yaayan Krdlerden olumutur. Sz konusudamarlarn gemi erur-Derlez illerinden geen Bat yannnbir ksm imdiki Ermenistan Cumhuriyeti arazisine dahildir.Ancak Krdlerin tarihten beri meskun olduu bu araziuzantsnn esas ise imdiki Azerbaycan Cumhuriyetine

aittir.

KAFKASYANIN RUS BUYRUUNA GEMES

1801de Grcistann gnll olarak Rusya'yla birlemesi,Rus-ran ilikilerini gerginletirdi. 1804de Rusyaya karbalatt sava Rusyann zaferi ile sonuland. Sava sonagetiren Glistan bar antlamasyla (1813) Kuzey

Azerbaycan ve Dastan Rusya tabiliine geti. Bu arada1805 ylnda Krekay antlamasyla Kzl Krdistann esasksmn iine alan Karaba hanl Rusyaya balanmt.

Rus ar 1.Nikolayn (1796-1855) gneye dorugenilemeyi esas alan d politikas sonucunda balayan 2.Rus-ran sava (1826-1828) Trkmencay antlamasylabitti. Antlamayla Dou Ermenistan, Ruslara tabi oldu.Rusya, Trkiyeyle yrtt 1828-1829 savan da zaferlebitirdi ve Adrianopol atlamasyla Apara, Poti, Axalsik veAxalkaliyi kendine balayarak Kafkasyay fiilen fethetmi


12/31

oldu.

1930lu yllarda Rusya mparatorluuna kar isyan balataneyh amiln son savalar 1859da alt edildi. 1864deKafkasyann Rusyaya balanmas resmen sonulandrld.

Kafkasyada 60 yl boyunca sren bu alkantl sre,Krdlerin gleri ile zengin olmutur. Krdlerin ileri-gerigleri ran-Rusya savalar dneminden balayarak,Osmanl-Rusya savalar srecinde de devam etmitir.

Rus ve Trkler arasndaki Krm sava dneminde, ayrca1885 ylnda bir ok airet Guzey Krdistandan Kafkasyayagemitir.

19. yy. dan nce Krdlerin Kafkasyadaki says hakkndaherhangi bir fikir ileri srmek mmkn deildir; bu konudahibir veri bulunmamaktadr. 19. yy. sonu, 20. yy. balarndabu etnik birimin blgede kmsenmeyecek bir saydaolduu dnemin istatistik sonularna yansmtr. Aadasralayacamz verileri, gerein tamam olarak kabuletmemek gerektiini, bu verileri hazrlayanlarn kendilerinin

belirlemelerinden karmak olasdr. 19. ve 20. yy.kavanda blgede incelemeler yrtenlerin bir ou,Krdlerin yaad blgelere ulamann zorluundan,Krdlerin baka etnik kesimlere ait edilmesinden veasimilasyondan dolay bu halkn saysnn daha fazlaolabilecei hususunda not dmlerdir.

Fakat istatistik belgelere yansyan rakamlar bile Krdlerinblgedeki arln alglamak iin yeterli olabiliyor.

1897 yl nfus saymnda Kafkasyadaki Krde konuanKrdlerin says 99.832 kii olarak hesaplanmtr.

19. yy.da Krdlerin arlkta olduu Azerbaycan arazilerindeyzden fazla Krd devlet kynn bulunduu kaydaalnmtr. Devlet ky saylmayan Krd kylerinin ise varolan kylerin 17-20 faizi kadar olduu belirtilmitir.1917de baslan Kafkasya takviminde ise 1 Ocak 1916 tarihiitibaryla Kafkasya Krdlerinin says 132. 257 (bunlardan97.047si Mslman Krd, 35.210u Yezdi Krd) kiigsterilmitir.


13/31


14/31

arasnda kullanlan adlar resmi isimlendirmelerden dahauzun mrl olmutur. Bylesi bir durumun KafkasyaKrdistan' iin de geerli olduu bir gerektir.

Kafkasya'da Krd'lerin kompakt (i ie) yaad

topraklardan tarihi belgelerde "Krdlerin yaad blgeler","Krd blgesi" ve Krdistan olarak bahsedilmitir.Yazlbelgelerde "Krdistan" biiminde adlandrlmaya 19. yy.ortalarndan sonra yazlm kitaplarda, halk iirlerinderastlamaktayz. Resmi belgelerde ise bu blge yalnz 20. yy.balarndan "Krdistan" adlandrlmtr. Ne var ki, bu dalkblgenin tamamnn baka bir isimle tanmlandna hibirtarihi belgede rastlanmamaktadr.

Kafkasya'da 20 yy.n balarnda nasl ki, Azerilerin veErmenilerin younlukta yaad blgeler Azerbaycan veErmenistan olarak adlandrlmsa, tarihi Krd blgeleri deKrdistan biiminde tanmlanmtr.

20. yy. banda Krdlerin blgede yadsnamaz milli birgereklik olduu, Azerbaycan Msavat Cumhuriyetinin 1920ylnda Krd atc taburu, Krd svari alay oluturma

kararndan da aka grlmektedir. Yalnz ilk atc taburun1280 kiiden oluturulmas karar alnmt.

Sovyet hkmetinin kurulu arifesinde Krdler Kafkasya'danemli bir nfus younluuna sahip olmutur. Krdler,Kafkasya Krdistan'nn dndaki illerde de yaamaktayd.Azerbaycan'n 1926 yl resmi nfus saym sonularna greKrdler, Azerbaycan genelinde 41.193, AzerbaycanKrdistan'nda 37.182 kii olup burada genel nfusun 72.2

% oluturmaktayd. Azerbaycan Planlama Komitesi'ninhesaplamalarna gre Kelbecer ilinde ahalinin 99.5 % , Lainilinde ise 99.2 % Krdlerden ibaretti. Her iki ilde AzeriTrelerinin says toplam 180 kii olmutur.

Sovyet hkmetinin kurulmasyla bu tarihi gerekler ksmende olsa dikkate alnm, karmak milli sorunlarnzmnn bir paras olarak Krdlerin younlukta yaadKafkasya Krdistan'nda Krdistan otonomisi (zerklik)oluturma kararna varlmtr.


15/31

Daha ok Kzl Krdistan ismiyle anlan Kafkasya Krdistan'deiik bak alar ile yaplan tartmalara nedenolmaktadr. Bu noktada en doru yntem, belgelerintanklna ba vurmaktr.

Kzl Krdistan'n kurulu arifesinde, 20'li yllarn bandaMoskova, Baku, Erivan koridorlarnda yrtlentartmalarn tamamn renme imkanna sahip deiliz.Fakat elde olan belgeler ve deerlendirme yazlar genelmanzaray canlandrmaya olanak salamaktadr.

En bata unu eminlikle sylemek mmkndr ki,Kafkasya'da Kzl Krdistan otonomisinin oluturulmasmeselesi; tarihi zorunluluktan, blgede milli bazdakidengelerin dayatmasndan kaynaklanmtr. SSCB'ninkurulduu yllarda Moskova'nn Sovyetler Birlii'ndeki "herhalka ve milli aznla bir devlet ve otonomi" anlay olmasada mparatorluk

Rusya'sndan miras kalan karmak milli sorunlarn zmiin milli ve idari birimler yaratlmas bir are olarakgrlmtr. Dier taraftan halklar iin zgrlk vaat eden,

sosyalist ideoloji ve bunun halklar tarafndan benimsenerektalep edilmesi de gen Sovyet devletini halklarn ulusaltaleplerini karlamak iin formller aramaya zorlamaktayd.1920 yllarnda Gney Kafkasya'daki Dalk Karaba vebununla i ie ele alnan Krdistan sorunu, bylesi karmakzmler serisi ortamnda halledilmeye allmaktayd.

Kzl Krdistan'n oluturulmas, hi kukusuz blgesel tarihive siyasi gerekler dikkate alnarak Moskova tarafndan

dnlmt. Moskova'nn meseleye birka adanyaklamas mmknd:

1. Halklara zgrlk vaat eden sosyalist anlayla;

Krdlerin arlkta olduu bir blgede (1926 yl nfussaym sonularna gre Krdler, Kzl Krdistan'da ahalinin72.2'sini oluturmaktayd) otonomi kurulmas, bu aznlnkltrel geliimine tarihi bir frsat sunabilirdi.

2. Pragmatik idari adan;


16/31

Azerbaycan SSC ve Ermenistan SSC arasndaki tartmalDalk Karaba sorunu yakc bir biimde gndemdedurmakta, Ermeni ve Azeriler arasnda ciddi tartmalaraneden olmaktayd. Dahas her iki halk ok yakn bir gemite

birbirine silah kaldrm, binlerce insann kan aktlmt.Azeriler, 17-18. yy.larnda Karaba hanlna dahil olan,Kafkasya'nn Rusya'ya balanmasndan sonramparatorluun guberniya dzenlenmesine tabi tutulmu,Msavat Cumhuriyeti dneminde sava alanna dnmDalk Karaba'n Azerbaycan snrlar ierisinde kalmasn;Ermeniler ise bu topraklarn Ermeni younluu nedeniyleErmenistan'a dahil olmasn arzulamaktayd.

Moskova, Dalk Karaba'n zel bir statyle AzerbaycanSSC'de kalmasn, Dalk Karaba'la Ermenistan arasndakiKrd blgelerinde Krdistan Otonomisi oluturarak biranlamda Krdleri iki rakip g arasnda emniyet subab gibitutarak bu sorunu bylece zmeyi yelemiti.

3. Uluslararas siyasi dengeler asndan;

1. Dnya savandan sonra Orta Dounun, zellikle BykBritanyann ban ektii blok tarafndan yenidendzenlenmesi, Krdlerin yaad tarihi arazilerin birksmnda Krdistan devleti oluturma yaklamn gndemegetirmiti. 1920 ylndaki Sevr anlamasyla Krdlere devletngrlmesi, Sovyetlerin Krdler zerinden yeni bir politikaoluturma eilimlerini gndemletirdi. KafkasyadakiSovyet Krdistan, Sovyetlere genellikle sempati ile bakanOrtadou Krdistanllarn etkileme gcne sahipti.

Kafkasyann corafi Krdistan (ran ve TrkiyeKrdistanlar) snrnda yerlemesi dikkate alnarak;SSCB'deki proletaryann zaferini btn dnyaya yaymaperspektifine sahip olan Moskova'nn; Kafkasya'da bir"Sovyet Krdistan" oluturarak Ortadou iin bir etkimerkezi hazrlamak anlayyla hareket etmesi rasyonel-politik bir dnceydi. Kzl Krdistan kurulurken, bunun dahesaba katld muhakkaktr. Ancak sonraki gelimelergsterdi ki, bu hesaplar ham ve olgunlamam kald gibiSovyet Rusya, 70 yl boyunca kendi arzu ve karlarna denk


17/31

den genel ve ilek bir Krd politikas oluturamad. Krdsorununun Krdlerin bulunduu lkelerle ilikilerde saltyardmc bir faktr biiminde ele alnmas, Ruslarda Krdsorununu momente gre geici "kullanma ve geri ekilme"siyasal mantn gelitirdi ve byk bir dnya devleti olarak

Krdler konusunda politikasz kalmasna yol at. "Kullanmave geri ekilme" ham dsturunun en bariz rnei 1945ylnda Ruslarn destei ile Gney Azerbaycan ve DouKrdistan'da (ran) oluturulan Azerbaycan ve KrdistanCumhuriyetleri dneminde yaanmtr.

Kzl Krdistan oluturulurken, Moskova iin yukarda madde biiminde belirttiim olgulardan hangisinin dahanem tekil ettii ayr bir tartma konusudur. Btn siyasalsreler, birbiriyle balantl temel ve yardmc faktrlerinbtnselliinden ibarettir. Ancak meseleye uzun vadeli veksa vadeli hesaplar asndan yaklaldnda Ruslarn KzlKrdistan oluturulurken ve iptal edilirken meseleye ksavadeli hesaplarla yaklatn, daha ok ikinci maddede ifadeedilen mantk ekseninde hareket ettiini varsaymamzgerekli klmaktadr.

Dier taraftan, Kafkasya Krdistan' oluturulurken ve iptaledilirken Moskova dndaki blgesel ve uluslararasaktrlerin rolleri de dikkate alnmak durumundadr. okgenel ifadelerle syleyecek olursak, Krdistan'nolumasna; Azerbaycan batan tereddtl onay vermi,Ermenistan mecbur kalm, Krdlerin kendisi pasifyaklam, Trkiye hasmane politika izlemitir.

Kzl Krdistan'n kurulmas ve iptal edilmesi srecinin

anlatm, sz konusu taraflarn yaklamlarn ve rollerinidaha ak biimde ortaya koyacaktr.

1920 yllarna ait belgeler, Dalk Karaba ve Krdistansorunlarnn i ie ele alnarak zlmek istendiine ktutmaktadr.

1923 ylnn banda bu konuyla Azerbaycan MerkeziYrtme Komitesi (MYK) iller dzenlemesi komisyonu ve deAzerbaycan Komnist (Bolevikler) Partisi MerkezKomitesi'nin Dalk Karaba ve Krdistan idari biiminin


18/31

belirlenmesi zere zel komisyonu alma yrtmtr.

Komisyonun 7 Temmuz 1923 tarihli toplantsnda Krdlerasndan tarihi bir karar alnmtr. Kararda net ifadelerle"zerk Krdistan kurulmas" kararna varlmtr. Kararn

orijinal biimi yledir:

"Otonom Karaba'n ve Krdistan'n snrlarnn belirlenmesikomisyonu toplantsnn tutana.7 Temmuz 1923 yl.

Dinlendi:1. Karaba'n aran (dzlk) blmnn yrtmeorganlarnn yaplandrlmas hakknda.2. Krdistan hakknda.

Karara alnd:2. zerk Krdistan oluturmak, merkezini ve snrlarnzerk Dalk Karaba'n snrlarnn tespit edilmesiylebirlikte belirlemekKomisyon bakan A. G. Karaev

Yukardaki yetkili komisyon kararndan ak biimdegrld gibi Eli Haydar Garayevin bakanlnda oluankomisyonda Kafkasya Krdistanna zerklik tannmasngrlmtr. Ne var ki, daha st organlar kararnonaylanmasnda ayak srmtr.

Nihayet, 9 gn sonra, 16 Temmuz 1923te AzerbaycanKomnist (Bolevikler) Partisi Merkez Komitesi, komitesekreteri S.Kirovun imzasyla yaynlanan aadaki karara

ulamtr:

Azerbaycan Komnist (Bolevikler) Partisi Konseyitoplantsnn tutana.16 Temmuz 1923 yl(...) Karara alnd:d) Krdlerin yerleik olduu topraklarda Krdistan kazasoluturmak (...)Azerbaycan KP MK sekreteri S.Kirov


19/31

KIZIL KRDSTANIN KURULUU VE K NEDENLER

19 Temmuz 1923 tarihinde Azerbaycan Komnist partisininmerkez organ olan Baku iisi (Rusa) gazetesi Krdistankazas oluturulmasn u biimde sayfalarna tamt:

Azerbaycan MYK karar uyarnca, Dalk Karaban tesisedilmesiyle ilgili aran (dzlk) Karaba iki kazayaayrlacaktr. Birisinin merkezi Adam, dierinin merkeziCebrayl olacaktr. Krdistan da zgn bir kaza biimindeoluturulacaktr.

21 Temmuz 1923 tarihinde Azerbaycan MYK ve AzerbaycanHalk Komiserleri Sovyetinin ortak toplantsnda AzerbaycanK(b)Pn Krdlerin yerleik olduu topraklarda Krdistankazas oluturmak kararn harfiyen tekrarlamak suretiyleonaylamtr

Temmuz sonunda Azerbaycan MYK tarafndan Krdistannmerkezi Piricahan (Lain) olarak belirlenmitir.

Krdistan kazasnn kurulmasyla birlikte Krdler arasnda

eitimsizliin, soysal geriliklerin ortadan kaldrlmas, Krddili ve kltrnn gelitirilmesi asndan nemli admlaratlmaya balanyor ana dilinde okullar almaya balanyor.1923te Lann Minkend sakini olan retmen MseyibAxundovun hazrlad Latince Krd alfabe kitab esasndaKrd okullarnda eitim balyor. Sz konusu alfabe kitab veyine M. Axundovun Nisan rnleri isimli ocuklar iin iirkitab incelendiinde Krd okul sisteminin oluturulmasasndan nemli bir balang yapld aka

grlmektedir.

Dalk Karabada yerleen ua ehrinde de Krde yksekretmen okulu (teknikum) alyor. Milli eitim kadrolarhazrlanmas sreci hz kazanyor. Krd Tiyatrosuoluturulur. Sovyet Krdistan isminde gazete Lankendinde yaynlanmaya balyor. Krde yayn yapan radyoistasyonu kurulur

Ne var ki, yalnz Azerbaycan Krdleri asndan deil, Krdhalknn geneli iin nemli nitelik arz eden bu gelimeler alt


20/31

yl sonra durduruluyor. 1929 ylnda Kelbecer, Lan, Gubadlve Zengilan illerinden oluan Krdistan kazas bir siyasi-blgesel birim olarak iptal edilerek, Cebrayil ilinin bir hisseside eklenerek yerinde Kafkasya Krdistannn tmden iptaledilmesinin zemini olarak dnlen Krdistan dairesi

oluturulur. 1931de Kafkasya Krdistan, Azerbaycangenelinde dairelerin ortadan kaldrlmas ve ildzenlemesine geilmesi srecine tabi tutularak iptal edilir.Bylece Krdistan kelimesi de resmiyette ortadan kaldrlmolur.

30lu yllarn balarnda Azerbaycan Krdlerininkimliklerinde milliyeti blmnde yer alan Krd kelimeside zel bir kararla ortadan kaldrlarak yerine Azerbaycanlyazlyor. Yeri gelmiken, Krdlerin bylesi resmiyetteortadan kaldrlmas uygulamas Azerbaycanda tmden,Trkmenistanda genellikle, Grcistanda ksmengerekletirilmitir. Ermenistanda ise Yezidi Krtlerin dinikimlikleri milli-etnik kimlikleri biiminde yanstlm,milliyeti gsteren blme Yezidi yazlarak Krd halkarasnda uzun sreye yaylan paralama siyasetigdlmtr.

Kzl Krdistann ortadan kaldrlmasyla birlikte ana dilindeokullar, radyo, tiyatro, retmenler okulu kapatlm, birszle Krdlk adna her ey yasaklanm, Azerbaycanl adaltnda bu lkede uzun yllardan beri devam edenasimilasyon srecine hz verilmitir. Tpk TrkiyeCumhuriyetinde olduu gibi Krd inkar devlet politikasbiiminde uygulanmaya balamtr.

KIZIL KRDSTANIN K NEDENLER

Ne Kzl Krdistann kuruluu, kertilmesi ne de 6 ylierisinde orada yaanan gelimeler hakknda AzerbaycanDevlet arivinde yeterli materyallere rastlamak mmkndeildir. Bu, sz konusu dneme ait belgelerin arivlerdenkaldrld konusundaki yaygn gr dorulamaktadr.30l yllardan gnmze kadar Azerbaycan tarihiniinceleyenler Kzl Krdistan hakknda suskunluklarnkorumakla kalmayp, Krd kelimesini bile kullanmaktansrarla kanmaktadrlar.


21/31

Kzl Krdistann yok edilmesinin hem i, hem de dkonjonktrle balantl nedenleri vardr.

Krt halknn ayrlmaz bir paras olan Sovyet Krdleri,

Krdistandaki siyasal gelimelerden srekli direk ve indirekbiimde etkilenmitir. Deerlendirilen sre, Krdsorununun gen Trkiye Cumhuriyetinde keskin izgilerlegndemde olduu bir sretir. Kemalist Trk ynetimininKrdlere ksmi zgrlk tanyan Sevr antlamasndan(1920) kurtulmak iin yrtt youn politik abalarnnemli bir boyutu; Krdlerin haklarn tandklarkonusundaki demeleri, Krd etkinleri ile yaptklar temaslaroldu. Sonraki gelimelerin gsterdii gibi TrkiyeCumhuriyetinin Krd ve Trk halklarndan olutuukonusundaki M.K.Atatrkn deerlendirmeleri taktik birhamle olup sreci kurtarmak iin yaplan politik klard.Sevri gmen Lozan Antlamasndan (1923) sonra Krdlerednk son 80 yl boyunca srecek bask ve inkarpolitikasnn zemini atld. 1925te balayan ve kanlabastrlan eyh Sait isyannn akabinde Kemalistler,Krdlerin ve Krd sorununun da olmadn yksek sesle dile

getirmeye baladlar. Btn bunlar direk ve dolayl biimdeAzerbaycan Krdlerinin kaderini de derinden etkilemi oldu.

Burada iki faktr belirleyici rol oynad. Sz konusu dnemdeemperyalizme kar mcadele veren Trkiye ve Rusyaarasnda 1923 de yaplan ibirlii antlamasyla birlikte heriki devlet arasnda scak ilikiler gelimiti. stanbulunsavunmasna asker gnderen, Ar danda Krd isyanclarhelikopterleriyle bombalayan Ruslar, sosyalizme scak

yaklaan Trkiye zerinden Ortadouya kap aacandanve dou snrlarnda ideolojik karde olan bir devletbulunacandan umutlanmlard. zellikle eyh Saitisyanndan sonra Ruslar, dost Trkiyede yasa d ilanedilmi bir halkn arazi esaslarna dayal milli-kltrelhaklarn tanmakla Kemalistlerin tepkisini ekmeyi anlamlbulmamt. Trk-Rus dostluu, Trkiyeyi gck edenKrdistan ismiyle bir blgenin bulunmasn da gereksizklmt. Dier taraftan bylesi bir blgenin; Trkiyeyeetnik akrabalk balaryla bal olan Azerbaycandabulunmas hi yakk dmyordu. Tm bunlarn Moskova


22/31

tarafndan dikkate alnmas, Azerbaycan ynetimineKafkasya Krdistann ortadan kaldrmak ve Trktecrbesinitakip etmek suretiyle Krdlere dnk inkarpolitikasn balatma izni kard.

SSCBnin Krdleri gzden karmas ve Azerbaycann inkarpolitikas; 70 yl ierisinde Azerbaycan Krdlerininasimilasyonunun tamamlanmas, buradaki Krdlerin etnikkimliklerine yabanclamas ile sonulanmtr. Azeriyazarlarn ve siyasetilerinin gnll asimilasyon vehalklarn kaynayp karmas olarak kaleme vermeyealld bu sre, bir ok yabanc ve Krd aratrmaclarcabeyaz katliam olarak tanmlanmaktadr.

Hejar Shamil- Haziran 2005 Http://Kurdistan-post.com

"Bize kltr merkezi deil lke lazm"

Kzl Krdistan'n yklmasnn ardndan Krtler bir sre dahamcadelelerini srdrrler. Kzl Krdistan'n yklndan 8yl sonra 1937'de Ermenistan'n bakenti Erivan'da 'RayaTeze' gazetesi karlr.

II. Dnya Sava'nn ayak seslerinin kendisini iyiden iyiyehissettirdii yllardr. Dnemin Sovyet ynetimi Trkiye veran snrlarnda bulunan aznlk halklarnn kendisine ihanetedecei dncesine saplanmtr. Komnist Parti GenelSekreteri ve Sovyet Lideri Stalin'in talimat zerine hareketegeen ileri Bakan Lavrenty Berya, bu halklarn hepsinisnrlardan 200 km i blgelere srerek acl bir srgnetabii tutar. Kafkasya'dan Orta Asya'ya srlen Krtler,burada da mcadelelerini srdrr. Krtlerin ancak Stalin'in

lmnden sonra tekrar Kafkasya'ya dnerler. Bu kez 1937ylnda yayna balayan 'Reya Teze' gazetesinin yan sra1957'de Erivan'da Krte yayn yapan bir radyoyla birlikte
http://kurdistan-post.com/http://kurdistan-post.com/http://kurdistan-post.com/http://kurdistan-post.com/


23/31

mr 2 yl sren Krte eitim veren Dil Enstitsnkurarlar.

Tanklar anlatyor

Ermenistan'a dnen Krtler kurumlama almalarna giriirken OrtaAsya'da kalan Krtler ise Kzl Krdistan' yeniden diriltmek iin byk biraba iine girerler. Bunun ncln yapan ve halen Bak'de yaayanMehmet Babayev 1961'de Timur Ali, Hseyine Nebo, Mehmet Emin Aziz,Hseyin Sadkov, erkez Beko'dan kurduklar 9 kiilik bir heyetleMoskova'y ziyaret ederler. Dnemin Komnist Parti Genel Sekreteri veSovyetler Birlii Devlet Bakan Kruev'in sekreteriyle grerek taleplerinianlatrlar.

Komiteyi karlayan Kruev'in danmanlarndan Vader ve umonsky,bakanlar hazr olmadndan kendileri ile gremeyeceini syler. Bununzerine Krt heyeti hazrladklar dilekeyi Kruev'in sekreterine verirler veisteklerini bir kez de szl olarak anlatrlar. Heyetin iinde yer alan Prof. Dr.Hseyin Sadkov Moskova'da temaslarn yle anlatyor: 'Biz sekretereyaadmz srgn, sahip olduumuz dil, kltr, tarih ve kimlikle bir halkolduumuzu syledik. Ancak birok zorlukla kar karya kaldmz, 1923ylnda bizim admza Kzl Krdistan diye bir yer kurulduunu ve halkmznyaad paralanmla daha fazla yol vermemek iin, kendimizi koruyup,kltrmz gelitirmek iin, tekrardan Kzl Krdistan'mz dirilterek

halkmz urad asimilasyondan kurtarmak istediimizi syledik. Sadkov,bu grmeden sonra Moskova'nn hibir talebine cevap verilmediinisylyor.

Gittiimiz gibi geri dndk'

Ayn komite iersinde yer alan Mehmet Emin Aziz ise, gittik ve gittiimiz gibigeri dndk diyerek Moskova ziyaretini zetliyor. Halen Kazakistan'n Almatikentinde yaayan Emin Aziz gzyalar arasnda o gnleri yle anlatyor:

'Biz onlara isteklerimizi aktardk. Bizi gzelce dinlediler. Ama sonuta unusylediler; 'biz size kltrel otonomi verelim. Yani Krgzistan'da 1,Kazakistan'da 3, Azerbaycan ve Trkmenistan'da birer tane olmak zere size6 tane kltrel otonomi merkezlerini ama hakk verelim'. Bunun zerine szhakk alan Babayev, 'Kltr Merkezlerini biz de biliyoruz. Bunlarn varlndanda haberimiz var. Bize bunlar deil zerinde halkmzla birlikteyaayacamz toprak lazm. Bize kltr merkezi deil lke lazm' der.Babayev'in bu anlatmlarn dinleyen Kuruev'in sekreter kararl olduumuzugrnce, konutuklarmz ve istemlerimizi Devlet Bakan Kruev'eaktaracan, isteklerimizin ok ciddi olduu, zerinde dnlmesi gerektii,

istenen topraklarn Azerbaycan topraklarnda kald, bu topraklar iinAzerbaycan'a bask yapamayacaklarn, sorunu zmeleri iin AzerbaycanKomnist Partisi ile Meclisine ileteceklerini syleyerek grmeyi bitirdi.'


24/31

Aziz biraz ironik ve birazda duyduu aclardan yznde zoraki beliren birglmseme ile evet bize o gnlerde yani 42 yl nce dneceklerinisyleyenlerin hala dndklerini gryoruz diyerek Moskova'nn vereceikarar ne kendisinin ne de ocuklarnn grmediini ve bundan sonra da

grmeyeceini sylyor.1961'de Moskova'dan bir cevap gelir. Cevap bekledikleri gibi, yani ilkgrmede heyete aktarlanlar olduu gibi tekrar ediliyor. Bunun zerine KzlKrdistan savamn verenler ilerin pekte kolay olmayacan grrler vebunun zerine bir sre sessiz kalrlar. Biraz zgrlkler yanls gibi grnenKruev'in almlar yapma istemlerinden cesaret alarak harekete geen vehibir sonu elde etmeden evlerine dnen Krtler, olas yeni frsatlarn ortayakmasn beklerler. Bu sre zarnda ilikilerini srdrrler.

Kruev'den sonra Brejnev, Andropov'un devlet bakanl srasnda dahenz koullarn olutuunu grmeyen komite beklemeye devam eder. Buuzun bekleyi ta ki Gorbaov iktidara gelen kadar srer. Gorbaov ynetimegeldii gibi reform ynnde att admlar ile birlikte Azerbaycan ileErmenistan arasnda Dalk Karaba sorunundan dolay balayan sava,Kzl Krdistan' ina komitesinin yeniden harekete gemesine neden olur.

Dalk Karaba savana kadar temel stratejileri bekleyip uygun zamankollamak olan komite, bu sre ierinde Krtler ierisinde rgtlenme

almalar yrtrler.Grubun liderliini yapan Babayev, 1988-89 ylnda Azerbaycan ile Ermenistanarasnda Dalk Karaba sorunundan tr kan savata bir kez dahasahneye kar. Babayev, Krtlerin Kzl Krdistan'a kavumasnn tek yolununsava olduunu syleyerek, Azerbaycan'a kar silahl mcadelenin verilmesigerektiini syler.

Bunun zerine Kafkasya ve Orta Asya'daki Krtler arasnda hararetli birtartma balar. Komiteden baz yeler Babayev'in bu grne karkarken, baz yeler ise sessiz kalr. Halktan ve aydnlar arasnda ksmen deolsa destek gren Babayev, sava srasnda Ermenilerin kendi topraklarndayaayan Krtlere ynelmesi zerine ileri srd gr yeniden dnmeyebalar. Babeyev'in ileri srd "silahlanp savaalm" grne kar kankomitenin dier yeleri arasnda da farkl dnceler ortaya kar. Bazyeler, 'Tekrar Moskova'y ziyaret edelim' grn ileri srerken, bazlar iseAzerbaycan'da savamak yerine Krdistan'da PKK tarafndan balatlansavaa katlma nerisi yaparlar.

Almati derelerinde oportnizm tartmas


25/31

Babayev tarafndan gerekletirilen toplantlar zaman zaman serttartmalarda sahne olur. Tartmalarn ana konusu: 'Kzl Krdistan sava ilemi yoksa bar ile mi kurulacak? Ancak bu kez yrtlen savatartmalarnn, Azerbaycan ile Kzl Krdistan iin savama yerine lkeye

gidilerek PKK saflarnda savalmasnn gerektii eklinde geliiyor. Bu atelitartmalar balatanlarn banda ise 90 yandaki kinci Dnya Savagazilerinden Azelxan Mustafayev geliyor.

Mustafayev, Kuzey Krdistan'da 80'li yllarda balayp hala sren bir savanolduunu, buna ramen kendilerinin Almati'nin derelerinde toplanptartmalarnn oportnizmden baka bir ey olmadn syler. Almati'deyaayan Mustafayev, 'bize nclk yapan Babayev'e 'lkemizde sava var.lkemizde yanmaya balayan ve her geen gn biraz daha grleenzgrlk savana gidip katlmamz gereken yerde buralarda bunlar

tartmamzn hi bir anlam yoktur' dedim. Fakat gel gr ki, Babayev'in 89ylnda Azerilerle Ermeniler arasnda dalk Karaba sorunundan dolaybalayan savatan faydalanmak amacyla gidip savaarak hakkmz alalmdayatmasna kar kanlar, Babayev'in benim sylemlerime katlmasn birkez daha engelleyerek bakalar iin oka gsterdiimiz abalar lkemiziin gstermemizden bizi bir kez daha al koydu' diyor.

Krtler arasnda bu tartmalar srerken, Azerileri kendi topraklarndan skenErmeniler bu kez Ermenistan'n sadece Ermenilerin yaad bir lke haline

getirmek iin Krtlere ynelirler. Ermenilerin Krtlere basklarn nedeniHasan Hac Sleyman ise, Ermeniler 1915'teki Ermeni katliamnn intikamnbizden almak istediler diyor.

Hac Sleyman, Babayev'in 'savaalm' grn savunanlardan. ErmenilerinKrtlere ynelimleri, halklar arasnda dmanlk gelitirmek isteyenlerinabalar sonucu meydana geldii dncesinde. Bu srete Krtlere aitevlerin yakldn, sokak ortasnda cinayetler ilendiini belirten HacSleyman, 'yapacamz tek ey kalmt o da Ermenistan'dan ayrlmakt.lseydik de ldrlseydik de vazgemeyeceimiz bir eyde vard, o da KzlKrdistan davas. Biz bunlar yaptk ve o gn g ederek Ermenistan'danktk, o gnden beri geldiimiz Almati'deyiz diyor.

Komnist Parti Bakan krklyor

Dalk Karaba sorunundan tr Ermeniler ile Azeriler arasnda alevlenensavan, Ermenistan'da yaayan Krtleri nasl etkilediklerini renmek iin

grlerine bavurduumuz Dil Bilimci Prof. Dr. Kinyas Mirzoyev, 'ErmenilerTrkiye'nin gerekletirdii Ermeni katliamnn intikamn bizden almayabaladlar diyerek szlerine balyor. Mirzoyev, tm Ermenileri hedef


26/31

gstermenin doru olmadn belirterek, tarih boyunca iyi ilikiler iersindeolan iki halk arasnda korkun dmanlklarn gelimemesi iin KrtlerinErmenistan' terk ettiini syledi.

Mirzoyev, her eye ramen bu olaylara neden olanlar hakknda ise unlar

dile getirdi: 'Ermenilerin orada Krtlere ynelimi yrtlen ciddi bir paralamapolitikann sonucuydu. Krtler nce zd ve Mslman olarak ayrtrld.Krtlere kar oynanan oyun zd Krtlerinin kimliklerine Krt deil dezddir diye yazlmasyla devam edildi. Mslman Krtlerin, Trk olduu veTrklerin yanda olduu eklindeki propagandalarla srd. Bupropagandalarla zd Krtleri bu ynelime ara haline de getirildi. rneinzd eyhlerinden Hasan, Kele ve Kerem yaptklar aklamalarla Krtlereynelimi merulatrdlar. Ama zd Krtlerin aydnlar buna hem karktlar hem de halkmzn o atein iinden karlmasnda byk roloynadlar. Karleni aani, Prof. Dr. akro Mho, Halt etoyev, erkeze Re,

Celile Celil, Amerike Serdar, Prof. Dr. eref Eiri, Prof. Dr. Saidi bo gibiaydn, yazar ve bilim adam yaptklar radyo ve TV konumalarnda Krtlerinzd, Mslman diye bir ayrma tabii tutulmasnn yanl olduu dikkatekerek, bu yaklamlar Krtlerin katliamn merulatrma anlamnageleceini sylediler. Verdikleri bu abalar sonucu halkmz o atein iindenkardlar. Orada bende birka kere bu ynelimleri durdurmak iintelevizyonlarda konumalar yaptm. nk Krtlerin evleri yaklyor,ldrlyor hatta evlerinin iinde bile yaklanlar oluyordu. Yani buradaMslmanlk Azeri ve Trk olmakla bir tutulmutu. Aslnda yaplmak istenen

mezhep atmasyd. Tek bir aremiz kalmt oradan kmak ve bizde onuyaptk. Bu kez ad konmam bir srgnd balayan, nk halkmz bununlabir paralanml daha yaad. Rusya'ya, zbekistan'a, Ukrayna'ya gidenlerile gelip Kazakistan ve Krgzistan lkelerine yerleenlerde oldu. Bu nedenyapld? Bana gre oradaki potansiyelimizden, var olan kurumlarmza sahipkmamzdan ve Kzl Krdistan' yeniden diriltme abalarndan duyulankorkulard. Sorumlular ise Ermeni Biliminsan Komnist Parti SekreteriGalust Galuyan, yine bilimler akademisi retim grevlisi Babik Asetyan gibitannm insanlard. Bunlar orada milliyetilii pompalayarak Ermenistan'nsadece Ermenilerden oluan bir lke olmasn salamak istediler.Ancak bizSovyet Krtleri tarihten silinmemizi oluturduumuz kurumlar araclylabaardk.'

Babayev gizli toplantlarla ie balad

Ermenilerin Krtlere ynelmesi Krtlerin Ermenistan' terk etmeleriylesonulannca komitenin almalar, daha nce yeniden 'Moskova'ya giderekDevlet Bakanl ile grme araylarnda olunmal' grnden yana

olanlarn istemi dorultusunda geliiyor.

Gorbaov zgrlklerden yana admlar atm olsa da Babayev ie gizli


27/31

toplantlarla balyor. 1989 ylnda yaad Azerbaycan'daki Krtler arasndatoplantlara balayarak srasyla Trkmenistan, Grcistan, Ermenistan,Krgzistan, zbekistan ve Kazakistan Krtleri arasnda gizli toplantlaryaparak ie balayan Babayev, vermek zorunda olduklar mcadeleyianlatyor.

Kazakistan'n Almati kentinde gerekletirilen toplantya katlanlardan Do.Dr. Hanm Sadkova, Babayev'in bu toplantlar Sovyetlerde yaayan Krtlerirgtlemek ve kendi sorunlarna sahip kmak amacyla yaptn sylyor:'Bu toplantlarn yaplmas Gorbaav'lu Sovyetlerde ksmen de olsa balayanzgrlk ortamndan biz Krtler de yararlanmak istedik. Sovyetler Birlii'ndeGorbaov'un att alm admlar en okta ezilen biz Krtlere yarad. nkbu durum Babayev'in toplantlar ile zerimize serpilmi l toprandansilkinmemize neden oldu.

Toplantlar serisinin ierii hakknda da bilgi veren Sadkova, toplantlardayaplan tartmalarda tannan bu zgrlk ortamndan Krtlerin naslyararlanabilecei, haklarn nasl elde edebilecei, bunun iin hangiyntemlerle hareket etmeleri gerektii ve son tahlilde Kzl Krdistan'yeniden nasl diriltebileceklerini ele aldklarn sylyor.

Krtlerin, haklar iin Orta Asya denkleminde gerekletirilen toplantlardabaz kararlara gittiini belirten Do. Dr. Hanm Sadkova, en nemli kararnise 1961 ylnda Moskova'ya giden heyetin hayatta kalan yeleri geniletilmi

bir heyetle tekrar Moskova'ya giderek Devlet Bakan Mihail Gorboov'aSovyet Krtlerinin durumunu aktarma karar olduunu syledi.

Krtlere reti yaklamn srmesi zerine Krt temsilcilere yeniden Moskovayolu grnr. Kzl Krdistan' na Komitesi, Moskova'ya giderek bir kezdaha sorunun zmnn devlet ynetiminden istenmesi kararlatrldktansonra tartmalar bu kez gidi tarihi ve biimi zerinde srdrlr. Almat'da1989'da kurulan Almat Krt Kltr Merkezi'nde yaplan son toplant daSovyetlerin Alman faizmini yenilgiye uratt 9 Mays Bayram kutlamalarda dikkate alnarak mays aynda Krtlerin yaad Kafkasya ile Orta Asyalkelerinden en az beer kiilik bir heyetle Moskova'ya gidilmesi kararabalanr. Komite byle bir kararla toplantlar bitirirken, kendi aralarndayaptklar toplantda ise 'bu kez zm yolu bulunmadan Moskova'dandnlmeyecek' kararlyla Krtlerin yaadklar lkelerdeki Krt ilerigelenlerine haber verilerek Moskova'ya gidecek heyetlerin hazrlanmasistenir. Almat Krt Kltr Merkezi'nde yaplan son toplantya katlanRamazan Seyidov o gnlerde gerekletirilen toplantlar, yaplan tartmalarve Moskova'ya gidilmesi durumunda neler yaplacan yle anlatyor:'Toplantlar bazen ok sert geti. Biz genler lke gerekliini

bilmediimizden dolay 'Kzl Krdistan'n yeniden diriltilmesi iin mcadeleedelim' grn savunurken zellikle lkeden g tarihlerini hala hatrlayanyallarmz ise 'gerek lkemiz Krdistan iin mcadele vermeliyiz' grn


28/31

savunduklar iin tartmalar sertleiyordu. Ancak her eye ramen sonuolarak Moskova'ya gidi kararlatrld. Moskova'ya gidi onaylanrkenkomitenin ortak karar olarak ortaya kan ok nemli bir husus da u oldu:Bu kez Moskova'dan bo dnlmeyecek, mitingle balanacak ve zmbulununcaya dek eylemsellie devam edilecekti.'

Yeniden yollara dme vakti

Mays ay bandan itibaren Krtler, cumhuriyetlerden yollara dklerekMoskova'ya akarlar. O gnlerde Kazakistan'dan gelen temsilciler arasndabulunan Glek Seyidova, 'Moskova Krtlerin istilasna uram gibiydi' diyor.Aydnndan kylsne, obanndan akademisyenine, sanatsndan iisinekadar her kesimden Moskova'ya binlerce Krt gelir. Moskova'daki Rusya oteliKrtlerden geilmiyordu. Her yeri Krtler doldurmutu. O gnlerde Krgzistantemsilcileri arasnda bulunan Barzani Yusubov ise, 'gelmesi gereken Krtlerin

hepsi 5 Mays'ta Moskova'ya gelmiti. Ancak ben bu kadar insann geleceinitahmin etmiyordum' diyor. Yusubov, daha nce devletle grmelerdebulunmas iin Mehmet Babayev, Ali Abdurrahman Hatun Seyidova, Prof. Dr.Kinyas Mirzoyev, Vekil Mustafayev, Hseyine Nebo, xane Aslan ile RustemBroyi'den oluan komitenin devletle grmeler iin giriimlerde bulunmayabaladn, ancak devletin bunu kabul etmemesinden dolay yapmaykararlatrdklar eylemlere balama kararn aldklarn syledi.

Moskova'da ilk Krt mitingi

Komitenin grme giriimleri sonusuz kalnca Moskova'ya akan Krtleryaptklar mitingle gvde gsterisi yaparlar. 7 Mays gn yaklak 2 binkiinin katld smailovsky parknda gerekletirilen mitingin ardndan devletyetkilileriyle grmelere balanr. Grmeler sonusuz kaldkaMoskova'ya zm iin gelen Krtler yine eylemlerine devam ederler. Bu kezeylemler Moskova'nn en merkezi yerlerinden biri olan Pukin Meydan'ndasessiz oturma eklinde srdrlr. Oturma eyleminin beinci gnnde Krteylemciler Sovyet polisinin mdahalesiyle kar karya kalr. O gnlerdeKrgzistan temsilcisi olarak Moskova'ya gelen Glek Abdulla, polissaldrlarn yle anlatyor: 'Buralarda kendimizi yabanc hissediyorduk. Kaldki yleydik. Ama madem 1926 ylnda byle kabul etmemisek ve bizim dezerinde yaabileceimiz bir yer ayrlmsa o zaman biz admza ayrlan buyerin kavgasn vermeliydik. Ancak bu bize ok grld ve daha ben yokken ohak elimizden alnmt. Biz en demokratik bir biimde o hakkmz istemeyegelmitik, bize herhangi bir cevap verilmeyince hakkmza ilikin devlet biradm atana kadar oturma eylemimizi devam ettiriyorduk. Hi kimseyi rahatszetmeden binlerce insan orada yle oturuyorduk. Ancak Sovyet polisi bunubize ok grd ve vahice saldrd. Herhangi bir iddet eyleminde de

bulunmuyorduk. Fakat onlar bize kar ok zalimce davrandlar.'

Rus kadnlar sahiplendi


29/31


30/31

1992'de dram

1992 ylnda Azerbaycan ile Ermenistan arasnda balayan savata Krtler veKrt illerinin hedef haline geldiini, bu yzden saldrlardan korunmak iinLain'e bal kylerinden 92 Mays aynda g ettiklerini belirten Adil Lachin,unlar sylyor: 'Acmasz bir sava balamt. ki lke arasnda balayansava bizim topraklarmz zerinde sryordu. Bu yzden yaadmz yerlersaldrlarn merkezi oldu. Yoksul, silahsz ve savunmasz halk bu saldrlara

dayanamayp tek are olarak oradan g etmekte grd. O zaman benimailem de Lain'e bal bir kyde yayordu. G eden Krtler ynleriniAcabedi de denilen Ceyrandz Ovas'na evirmiti. 100 bin civarnda Krtoraya g ederken baz aileler de Bak'ye g ettiler. Bu insanlar Td,Karanlk Dere ve Mhdken sra dalarndan geen yollar kullanarak getmilerdi.' 1993 yl balarna kadar Lain, Kelbecar, Zengelan ve Kubatlyabal 800'ye yakn kyn g etmek zorunda kaldn ifade eden Adil,boalmam Krd ky kalmadn belirtti.

Seyit Evran

zgr Gndem http://www.gundem-online.com


31/31

Documents

Kurdistana Sor-KIZIL Kürdistan