Upload
ahmet-alis
View
315
Download
10
Embed Size (px)
Citation preview
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
1/208
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
2/208
ORTARETM
KRT DL VE EDEBYATI DERS KTABI
Mehmet Sait akarFehim IkMehmet MehmetoluEsra SadkoluRonayi nenSami Tan
Tarih Vakf
Birinci Basm:
stanbul, Ekim 2010 (750 adet)ISBN 978-975-8813-57-5
Proje Danma Kurulu:Bekir Ardr, Kenan ayr, Ferdan Ergut, Aye Gzen, Galma Jahi, NurcanKaya, Dilek Kurban, Nur Mardin, emsa zar, Hasan Tahsin zkaya, Mutluztrk, Mithat Sancar, Mine Tan, Grel Tzn, Mesut Yeen
Editr:Fadime Polat
Proje Koordinasyonu:Gamze Rezan Saren
Proje Logo TasarmTlay Demircan, Rauf Ksemen, Myra
Tasarm DanmanTlay Demircan, Myra
Kitap Tasarm ve Sayfa DzeniGlderen Renber Erba, Myra
Bask
Mega Basm
Tarih VakfZindankap Deirmen Sok. No:15 Eminn, stanbulTel: 0 212 522 02 02Faks: 0 212 513 54 [email protected]
Toplumsal ve Siyasal atmalarn Yaand Toplumlarda Uzlama Arac
Olarak Eitimin Rol Projesi, Tarih Vakf koordinatrlnde AvrupaBirlii Komisyonu ve stanbul sve Bakonsolosluunun mali destei ileyrtlmtr. Bu yaynda dile getirilen gr ve dnceler yazarlarnaaittir ve hibir ekilde Avrupa Birlii Komisyonu ve stanbul sveBakonsolosluunun grlerini yanstmamaktadr.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
3/208
ORTARETM
KRT DL VE EDEBYATI DERS KTABI
Mehmet Sait akarFehim IkMehmet MehmetoluEsra SadkoluRonayi nen
Sami Tan
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
4/208
Toplumsal ve Siyasal atmalarn Yaand Toplumlarda
Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol (Toplumsal Uzlama Arac
Olarak Eitimin Rol) Projesi
Tarih Vakf tarafndan, Avrupa Birlii Komisyonu ve stanbul
sve Bakonsolosluunun mali desteiyle 2009 ylnn ubat
aynda yrtlmeye balanan 18 aylk bir projedir. Sz konusu
proje almasyla toplumsal, kltrel ve siyasal alanda yaanan
atmalarn zmnde uzlama kltrnn yerlemesi ve
derinlemesi iin eitimin oynayabilecei roln Trkiyede
tartmaya almas ve bu erevede eitime yeni yaklamlarn
gelitirilmesi hedeflenmitir.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
5/208
NDEKLER
7 SUNU
10 I. BLM: KRT DL
12 A. DL-ANADL-KLTR12 1. Dil Nedir?14 2. Anadili18 3. Dil-Kltr likisi20 4. okkltrllk / okdillilik
22 B. DLLERN SINIFLANDIRILMASI VE KRTENN DNYADLLER ARASINDAK YER
22 1. Krt Dilinin Kkeni25 2. Krt Dilinin Yaps27 3. Krtenin Leheleri
32 nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
38 II. BLM: KRT EDEBYATI
38 A. SZL KRT EDEBYATI38 I. SZL KLTR38 1. Szl Kltr ve Edebiyat
43 2. Szl Krt Edebiyatnn Toplumsal levi44 3. Dengbjlik Kurumunun Krt Toplumundaki levi
47 II. SZL KRT EDEBYATI TRLER47 1. Gotinn Piyan (Ataszleri)48 2. Qewlerk (Maniler)50 3. rvanok (Masallar)53 4. Zgotinok (Tekerlemeler)55 5. Mamik (Bilmeceler)56 6. Biwj (Deyimler)58 7. Destanlar
60 a. Destana Mem Alan63 b. Siyabend Xec67 c. Kerr Kulik70 d. Destana Dimdim72 e. Evdal Zeynik76 f. Dewr Evd79 g. Filt Quto
83 nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
6/208
88 B. YAZILI KRT EDEBYATI
90 I. KLASK KRT EDEBYATI90 a. XI-XII. YZYILLARDA SLAMYET VE KRT KLTR90 1. slamiyet ncesi Krt Edebiyat ve Kltr98 2. slamiyet Etkisinde Oluan Krte Edebi Metinler
102 b. KLASK KRT EDEBYATININ LKLER102 1. El Dnewer103 2. bn Xelkan103 3. Baba Tahir Hemedan104 4. El Herr
104 c. KRT MEDRESELER104 1. slami Dnemde Medreselerde Krt Edebiyat107 2. Krt Medreselerinde Eitim, Yaam ve Edebi retim
110 d. KRTE EDEB METNLERDE LENEN KONULAR
111 1. Klasik Krt Edebiyatnda Tasavvuf115 2. Klasik Krt Edebiyatnda Coku ve Heyecan117 3. Klasik Krt Edebiyatnda Milli Unsurlar
121 e. XIV-XIX. YZYILLAR ARASINDA YAAYANKLASK KRT EDEBYATILARI
124 1. Melay Cizr (1570-1640)125 2. Feqiy Teyran (1590-1660)127 3. Melay Bat (1417-1491)129 4. Ehmed Xan (1651-1706)
133 nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
138 II. MODERN KRT EDEBYATI
140 a. XX. YZYILDA KRT EDEBYATI140 1. Modern Krt Edebiyatnn Douu142 2. Edebi Eser-Dnem likisi
146 b. GAZETE VE DERGLER146 1. 1930 ncesi Krt Dergi ve Gazeteleri151 2. 1930 Sonras Krt Dergi ve Gazeteleri157 3. Airet Mektepleri
159 c. ROMAN VE YK159 1. Romanda Ana fikir ve Konu162 2. ykdeAna fikir ve Konu
175 d. R175 1. iirde Tema ve Konu182 2. iirde ekil ve slup
195 e. TYATRO195 1. Mem Alan
198 nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
202 KAYNAKA
205 YAZARLARIN ZGEMLER
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
7/208
7
SUNU
Bu kitap Tarih Vakf tarafndan, ubat 2009- Temmuz 2010tarihleri arasnda gerekletirilen Toplumsal ve Siyasal
atmalarn Yaand Toplumlarda Uzlama Arac Olarak
Eitimin Rol (Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol)
Projesi kapsamnda hazrland. Proje Avrupa Birlii Komisyonu
ve stanbul sve Bakonsolosluunun mali desteiyle yrtld.
Projeyle toplumsal, kltrel ve siyasal alanda yaanan atmalarn
zmnde uzlama kltrnn yerlemesi ve toplum geneline
yaygnlatrlmasnda eitimin rolnn Trkiyede tartmaya
almas, eitimden bir ara olarak yararlanlmas ve bu erevede
eitime yeni yaklamlarn gelitirilmesi hedeflendi.
Tarih Vakfnn ilkini 20022004, ikincisini 20072009 yllar
arasnda Trkiye nsan Haklar Vakf ortaklnda yrtt Ders
Kitaplarnda nsan Haklar Projeleri, toplumsal gereklik ve
yaanmlklarla badamayan bir anlayn, eitimde halen egemen
olduuna iaret etmi; farkl etnik, dinsel ve kltrel kimlikleri
dlayan, farkllklar grmezden gelen, ulusal kimliin etnik vedinsel temelde tanmland monolitik bir toplum anlaynn
ders kitaplarndaki izdmlerini gstermiti. Yeni projeyle,
mevcut eitim sisteminin toplumsal gereklikleri yadsmayan,
toplumsal atmalar azaltan, karlkl sayg, anlay ve barl
deerleri temel alan yeni bir eitim anlay erevesinde nasl
dntrlebilecei sorusunun ilgili tm paydalarn katlaca
bir srete tartlmas hedeflendi. Bu kapsamda, on sekiz aylk
proje sresince birok alma gerekletirildi. Kamu kesiminden
ve sivil toplumdan ilgili kii ve kurumlarn davet edildii, iki aylkaralklarla dzenlenen toplam be Diyalog Toplants yapld.
Bu toplantlarda konunun tm ynleriyle tartmaya almas ve
yeni bir eitim modelinin oluturulmasn hedef alan, eitimin
uzlama arac olarak rolne ilikin yeni yaklamlarn gelitirilmesi
amaland. Proje kapsamnda, farkl blgelerden seilmi toplam
19 ilde 100den fazla kiiyle derinlemesine grmeler yapld.
Bu grmelerle, bireylerin ve farkl toplumsal, etnik/kltrel
gruplarn (Trkler ve Krtler) karlkl olarak birbirlerini naslalgladklarna, dier bir deyile nyarg ve yanl anlamalar
besleyen alg yaplar ile eitim hayatnda karlatklar sorunlar
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
8/208
8 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
saptanmaya alld. Eitim srecinin atma ortamna ne tr
etkilerde bulunduunu anlamaya/saptamaya ynelik saha almas
yrtlrken, proje kapsamnda oluturulan dier bir aratrma
ekibi ise, hassas konularn mfredatta ve snf ortamnda barl
bir ekilde nasl ele alnabileceini rnekleyen materyalleringelitirilmesi zerine alt. Ayrca Diyarbakr (29 Mays 2010) ve
Ankarada (24 Haziran 2010) olmak zere Hassas ve Tartmal
Konularn Eitim Srelerinde Ele Aln konulu retmenlere
ynelik iki atlye gerekletirildi. Yine proje kapsamnda 1920
Haziran 2010 tarihlerinde stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji
Blm ile ortaklaa dzenlenen, uluslararas sempozyumla proje
bulgular, Trkiye ve farkl lke deneyimleri paylald. Yine bu
proje kapsamnda ncelikle Milli Eitim Bakanlna sunulmakzere bir Tavsiyeler Raporu hazrland.
Gerek Ders Kitaplarnda nsan Haklar Projeleri gerek yeni proje
kapsamnda yrtlen almalar hassas ve tartmal konularn,
farkllklarn atmac olmayan barl bir dille nasl ele
alnabileceine dair retim yntem ve teknii ile alternatif ders
materyalleri konusunda somut nerilerin gelitirilmesi ihtiyacn
daha belirgin hale getirmitir. Bu ihtiya, proje ilerlerken acaba
Trkiyede orta retimde renim grmekte olan rencilereynelik dili Trke olan bir Krt Dili ve Edebiyat ders kitab
hazrlanamaz m? dncesini de ortaya kard.
Byle bir ders kitab hazrlanmasnn karar srecinde baz kayglar
duyuldu. Trkiyede ncesi olmayan ve bir ilk olarak kabul edilecek
bu almann toplumsal bara katkda bulunaca inanc ve
sorumluluu ilk olmaktan kaynaklanan bu kayglarn nne geti.
Bu konuda alabilecek kiilerden bir ekip kuruldu ve birok
toplant gerekletirildi. Bu toplantlara Krt dili ve edebiyatkonusunda almalar yapan kiiler davet edildi. Toplantlara
katlarak gr ve nerilerini paylaan ve taslak ders programn
oluturulmasna katk sunan M. erif Derince ve Abdullah Krana
bu vesileyle teekkrlerimizi sunmak isteriz. Kitabn hazrlanmas
srecinde Krt dili ve Krt edebiyat ile ilgili Krt edebiyatlar
ve dilbilimcileri tarafndan yaplan birok aratrmadan ve
kaynaktan yararlanld. Ancak bu almalarn hi birinin gerek ders
kitab formatnda olmamas gerek hedef kitlelerinin farkl oluu
bakmndan hazrlanmakta olan ders kitabnn ncl olabilecek
nitelikte deildi. Krt dilini retmeye, yaatmaya ve gelitirmeye
ynelik bu almalarn hedef kitlesi arlkl olarak Krtlerdir
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
9/208
9
ve elbette ki son derece deerlidir. Proje kapsamnda hazrlanan
Krt Dili ve Edebiyat kitab hem ders kitab hem de hedef kitlesi
bakmndan tm bu almalardan ayr dnlmelidir. ncelikli
hedef kitlesi, Krt kltr, dili ve edebiyat konusunda yanl, eksik
veya hibir bilgiye sahip olmayan Krt olan ve olmayan tm ortaretim rencileridir.
Krt dili ve edebiyatnn tm zelliklerini yanstmak, Krt dilini
retmek gibi bir iddia tamayan bu kitap, sz konusu dilin ve
edebiyatn belli bal zelliklerini tantmaya, anlatmaya, farkndalk
yaratmaya ynelik olarak hazrlanmtr. Bu balamda, ilk
olmasndan kaynaklanan birok eksikleri olabileceinin farknda
olarak bundan sonra yaplacak daha yetkin almalara nclk
etmesi ve toplumsal bara katkda bulunmas inanc ve umudunutayoruz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
10/208
10 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Uluslaras Fonetik Alfabesine (IPA) Gre Krte Alfabe
Tpn kurd IPA Mnak (kurd) Mnak (IPA)
a [] bav [bv]
b [b] ber [b]
c [d] cih [d h]
[t] ar [t]
[t] av [tav]
d [d] dar [da]
e [] berhem [bhm]
[] hz [hz]
f [f] find [f nd]
g [g] gul [gl]
h [h] havn [hav n]
i [ ] dil [d l]
[ ] nv [n v]
j [] jar [a]k [k] kurd [kd]
k [k] kur [k]
l [l] lv [lv]
m [m] mar [ma]
n [n] nav [nav]
o [o] nod [nod]
p [p] pir [p r]
p [p] pnc [pnd]
q [q] qad [qad]
r [] kirin [k n]r [r] kirn [k r n]
s [s] sv [sv]
[] r [ ]
t [t] tev [tv]
t [t] tar [ta ]
u [] du [d]
[u] bn [bun]
v [v] tav [tav]
w [w] wan [wan]
x [x] xan [xan ]x [] xar [a]
y [j] yek [jk]
z [z] zr [zr]
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
11/208
11
A. DL-ANADL-KLTR
1.DilNedir? 2.Anadili
3.Dil-Kltrlikisi
4.okkltrllk/okdillilik
B. DLLERN SINIFLANDIRILMASI VEKRTENN DNYA DLLER ARASINDAK YER
1.KrtDilininKkeni
2.KrtDilininYaps
3.KrteninLeheleri
nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
Krt DiliI. Blm
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
12/208
12 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
A. DL-ANADL-KLTR
1. DL NEDR?
HAZIRLIK 1. nsan dndaki canllar arasnda iletiimin nasl salandn
syleyiniz.
2. Tarih ncesi alarda, insanlarn yaadklar maaralarn
duvarlarna yaptklar resimlerin ne amala yapldn snfta
tartnz.
3. Eskimo dilinde kar ile ilgili ok sayda kelime bulunmaktadr.
Bunun nedenleri hakknda grlerinizi ifade eden bir metin
yaznz.
4. WittgensteininDilimin snrlar dnyamn snrlardr szn
arkadalarnzla tartnz.
NCELEME DL
Dilbilimciler, dil kavramn ok ynl ve gelimi bir sistem arac
olarak tanmlamtr. Dil, bir toplumu oluturan kiilerin dnce
ve duygularn, o toplumda ses ve anlam bakmndan geerli ortak
eler ve kurallardan yararlanarak bakalarna aktarmalarn salar.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
13/208
Krt Dili
13
En genel tanmlama ile dil (lisan): nsanlarn dndklerini ve
hissettiklerini bildirmek iin kelimelerle veya iaretlerle yaptklar
anlamadr. Bu adan bakldnda dil bir iletiim aracdr, ancak
dilin ilevi sadece iletiim deildir.
Bir baka adan bakldnda dil dnceyi tayan bir ara, birkaptr. Ayn ekilde dil kltrn de taycsdr.
Dilde, insan varlnn toplum iindeki binlerce yllk yaaynn
zaman szgecinden geerek billurlam anlam ve z bulunabilir.
Bu bakmdan, on binlerce kelime ve ekilden kurulmu olan dil,
yap ve ileyiinin ayrntlarna doru inildike; insan, toplum,
millet ve kltr varlna hkmeden ok ynl ve derin anlaml bir
sistem olarak karmza kar.
1. Dilde insan varlnn toplum iindeki binlerce yllk yaaynn
zaman szgecinden geerek, billurlam anlam ve z
bulunabilir cmlesi ile dilin hangi zellii anlatlmak istenmitir?
2. Edward Sapirin Dil, binlerce farkl kuan kolektif, anonim ve
gayriihtiyari abasnn rn olan sanatsal bir yaratdr sz ile
ilgili dncelerinizi arkadalarnzla tartnz.
3. Kendinize gre bir dil tanm yapnz.
NASNAME KMLK
Nasnameya min di dev min de Azmdaki dilim kimliim
Derya min a fikr tesewir Dnce ve hayal denizim
Hi min j hz distne Ondan g alr usum
Bilind kr p Ykseklik ve derinlii ile
Tee didin pln fikr Dncelerime ekil verir
Rojan Barnas, Milk Evn
1. Yukardaki iirde dilin hangi zelliklerine vurgu yaplmtr?
2. Azmdaki dilim kimliim szleriyle Rojan Barnas dilin hangi
zelliine dikkat ekmek istiyor?
ETKNLK 1 5 Snf iinde drt grup oluturunuz. Her grup dnya zerinde
konuulan farkl dillerin nasl domu olabileceine dair bir
teori olutursun. Bulunan bu teorileri snfta tartnz.
ETKNLK 2 5 Snf iinden gnll renci ayn konuyu arkadalarna szlolarak, yazl olarak, jest ve mimiklerle anlatsn. Hangi anlatmn
daha baarl ve anlalr olduunu tartnz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
14/208
14 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
2. ANADL
HAZIRLIK 1. Dil, insann evidir szyle ne anlatlmak istenmi olabilir, sy-leyiniz.
2. Dil: Temeli bilinmeyen tarihlerde atlm kendine zg
sessel, ekilsel, yapsal kurallar olan, insanlar arasnda
anlamay salayan gizli anlamalar sistemidir tanm cmlesi
zerine tartnz. Bu tanm Krt diline uyarlayarak tanm
somutlandrnz.
3. Ryalarnz anadilinizle grme nedenlerinizi belirtiniz.
4. Dil, baz dilbilimcilerce ses bayra olarak simgeletiriliyor, siz
bu konuda ne dnyorsunuz, syleyiniz.
NCELEME ANADL
Doan Aksan, anadilini yle tanmlar: Anadili, balangta
anneden ve yakn aile evresinden, daha sonra da ilikide
bulunulan evrelerden renilen, insann bilinaltna inen ve
bireylerin toplumla en gl balarn oluturan dildir. Adndan
da anlalaca gibi, bu dilin anneyle ilgisi, kmsenmeyecek
niteliktedir. Normal artlarda ocuk, herkesten nce, annesinin
ses dizgesini, annenin konutuu dilin ya da lehenin eitli
ses zelliklerini kazanr. Bununla birlikte kimi bilim insanlar,
anadili kavramnda annenin temel olarak alnmamas gerektii
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
15/208
Krt Dili
15
grndedir. Ancak bu bilim insanlarnn da anadili tanmlarnda
yakn evreye nem verdikleri grlr ki annenin bu evrenin odak
noktas olarak dnlmesi ok doaldr.
Konunun asl nemli yan, anadilinin; dilbilim, dil yetenei,
toplumsal sorunlar, insan-toplum ilikisi bakmlarndan taddeerdir.
Anadili, belli seslerden, belli ses eilimlerinden oluan, kendine
zg bir dizgedir. Kimi dillerde nl, kiminde nsz boldur.
Kklmzden balayarak kazandmz, kendi toplumumuza
zg dizge, baka dillerle karlatmzda birtakm glkler
dourur. Yabanc bir dili, kendi dilimizin kurallaryla renmeye
almak bizi zorlayabilir.
evremize, anadilimizin penceresinden bakar, evreni anadilimizin
anlama ve anlatma yolundan giderek adlandrrz. Bylece,
anadilimiz bize, ayr bir evrene bak, evreni anlat biimi verir.
ankaya niversitesi Dil Birimi
1. Anadilinizin sizin iin anlam ve nemini arkadalarnzla paylan.
2. Dilin toplumsal deerleri tayabilme yetenei ile ilgili neler
syleyebilirsiniz?
Nevin Gngr Rean, Ehmed Xannin Penceresinden
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
16/208
16 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
nsan evresine anadilinin penceresi ile bakar, dnyay ve evreni
anadilinin anlama ve anlatma imkanlar ile deerlendirir. Kendi
dilini renme srecini tamamlam bir ocuun anadili dnda
bir baka dil ile dnyay anlama ve anlatma abasnn douraca
sonular defterinize yaznz.
ETKNLK 1 17. yzylda yaam olan nl Krt airi ve dnr Ehmed Xan,
o dnemde revata olan blge dillerini bilmesine ramen, Krte
yazmay tercih edi sebebini u szlerle ifade ediyordu:
Saf emirand, Saf olan bir kenara brakp vexwar durd tortulu olan iti
Manend dur lsan kurd nci gibi olan Krt lisann
naye nzam ntzam Onu nizam ve intizama soktu
Kaye cefa ji bo y am Halk iin cefa ekti
Da xelq-i nebjitin ku Ekrad Bakalar Krtler iin
Bmerfet in, besl binyad Kkl ve asil deil, demesin diye.
Ehmed Xan, Mem Zn
5Yazarn anadili ile kurduu ilikiyi anadilin nemi asndan
tartnz.
ETKNLK 2 Rastan mewaan faris Her ne kadar Farsa eker
eker en gibi tatldr dense de
Kurd ce faris Benim iin yine de Krte
bel rnter en daha tatldr.
Pey ne dewran, dunyay bedk Aktr ki bu vefasz dnyadaMehzzen her kes be Herkes kendi anadiliyle
ziban w konuunca mutludur
Xaney Qubad
5 18.yzylda yaam olan Xaney Qubadnin yukardaki szlerini
anadilinin kiinin kendisini ifade etmesindeki nemi bakmndan
tartnz.
ANLAMA-
YORUMLAMA
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
17/208
Krt Dili
17
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise(Y) yaznz.
Dil, yalnzca bir iletiim aracdr. ( )
Dil, insann bilinaltn yanstan, onun kulland anadilidir. ( )
2. Aadaki cmlede bo braklan yere uygun kelimeyi yaznz.
Dil, en gelimi ............................................................................
...................... aracdr.
3. Dilin, bireyin kltrel kimliini meydana getirmesindeki nemini
anlattnz bir metin yaznz.
4. Ani gelien durumlar karsnda insanlarn, anadilini kullanarak
szl davranlar gelitirmesinin sebepleri neler olabilir, yaznz.
5. Aadakilerden hangisi bir dil teorisi deildir?
A. Akustik
B. Fizyolojik
C. Grevsel (ilevsel)
D. Biimsel (ekilsel)E. letimsel
6. Yeni bir dil oluturma grevi size verilmi olsayd, yarattnz
dilin zellikleri neler olurdu ve nasl bir dil olutururdunuz?
Yaznz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
18/208
18 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
3. DL-KLTR LKS
HAZIRLIK 1. Sizce kltr nedir? Snfta tartnz.2. Dil kltrn taycsdr cmlesini snfta tartnz.
3. Dil bir toplumun deneyim, bilgi ve inanlarnn sakland bir
arivdir. Fernando Lzaro Carretern szn bir paragraf ile
deerlendiriniz.
NCELEME DL BR GNETR
Bir halkn yaay biimi, kltrel, sanatsal ve ekonomik ilikileri,
o halkn diline yn veren en nemli etkenlerdir. Bir toplumun
kltrn yorumsuz olarak tahlil edebilmek ancak o toplumun
dilini bilmekle mmkn olur. Bir halk ortak paydada toplayan ve o
halka kimliini veren dilidir, kltrdr.
Her halk, dilinin sunduu olanaklardan yaralanarak, dilinikullanarak, gelitirerek tarih boyunca kendi benliini, varln
sergileyen bir kltr ortaya koyar. Hepimiz belli bir toplum
iine doar, doduumuz toplumun dilini renerek yetiiriz.
te renilen bu dile anadili denir. Yetitiimiz toplumun dilini
renirken hem o dilin dnme etkinliini, hem de kltrn elde
eder, dilimizin dnyaya bak, kltr ve kavramlaryla evremizi
alglar, bu alglar yoluyla dnme eylemimizi gerekletirir,
dilimizi yetkinletiririz. Gelien dilimiz de dnme becerimiziartrr. Toplumsal kltrn aktarmnda dil kltr aktarrken
kltr, dili beslemelidir. Ancak bu ekilde dilde ve kltrde
zenginleme salanabilir.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
19/208
Krt Dili
19
(...)
Yaar Kemal: Kltrn asl taycs, ona kimlik kazandran znesi
hep dil olmutur. Dolaysyla da bir dili yasaklamak, yaatmamak,
asimile etmek, ne derseniz deyin, bir kltr tahrip etmekle ayn
anlam tamaktadr. Halkn aclar, trkleri, manileri, hikayeleri,ninnileri, masallar... Ksacas onu halk yapan zellikleri dil
aracl ile yaamn srdrr. Dnya, birbirini besleyen bin
iekli bir kltr bahesi olmutur. Her kltr, gemi kltrlerin
gbreledii birikim topraklarnn bir kltr iei olmutur. Bilinli
ya da bilinsiz bu byk kltr bahesinden bir iei yok etmek,
insanlktan bir rengi, bir kokuyu, bir gzellii, bir yaratcl
almakla bir tutulmutur diyerek grn bizlerle paylayor.
Nezan Newzat elebi, Dil Bir Gnetir
ETKNLK 5 Parada Yaar Kemalden alntlanan paragraf, dil - kltr
ilikisine dair hangi vurguyu yapmaktadr? Aklaynz.
5 Aadaki boluklara dil ve kltrn ortak zelliklerini yaznz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
Bir halk ortak paydada toplayan ve o halka kimliini
veren ....................................... ve
.................dr.
Hepimiz belli bir toplum iine doarz ve doduumuztoplumun dilini renerek yetiiriz. te renilen bu dile
.............................................................................. denir.
2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise
(Y) yaznz.
Kltr ve dil, kimliin en nemli belirleyicisidir.( )
Dil, toplumun moral ve kltrel deerlerini barndrr. ( )
3. Doan her ocuun kendi anadiliyle alad konusunda bir
kompozisyon yaznz.
4. Dilin, dil tesi ilevine kendi kltrnzde kullanlan
szcklerden rnekler yaznz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
20/208
20 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
4. OKKLTRLLK / OKDLLLK
HAZIRLIK 1. Ailenizde Trke dnda bir dil konuan var m, syleyiniz.2. Yaadnz ehirde, semtte sizin konutuunuz dilden farkl bir
dilde konuan komularnz olup olmadn aratrnz.
3. Trkiyede ka farkl dil konuulduunu biliyor musunuz?
4. Aram, Ebru, Ronahi, Putrika, Dzgn, Haydar, Mikail, Oropa. Bu
isimlerin hangi dil ve kltre ait olduunu reniniz. Ulatnz
sonular snfta tartnz.
5. Dilbilimciler yeryznde konuulan 6000 dilin yarsnn 50 yl
ierisinde yok olacan tahmin ediyorlar. Sizce bunun sebepleri
ne olabilir?
6. Yok olan her dilin insanln kltr miras iin telafisi mmkn
olmayan bir kayp olduu tespiti zerine tartnz.
NCELEME PIT BMURAD, PIT
(...)
Mestann gizlice, yava yava, aktrmadan yrtt ufak tefek
yiyeceklere, anam balangta uzun boylu bir tepki gstermedi.
Grmezlikten geldi. Kktr, daha barma kederdr dedi ve zaten
teki grmeyen gzn bu tr olaylar karsnda tamamen kapatt.Mestan onun bu iyi niyetinin pek farknda olmad. Giderek mard,
ii yzszle vurdu. Anamn sabr tat. nce tatl dille uyard:
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
21/208
Krt Dili
21
Mestan, rzl yapma!
Mestann hi tnmadn, laf dinlemeye hi niyetli olmadn
grnce ayn cmleyi bir de Kurmanca yineledi:
Mestan, diziy neke!
Mestan anlamamazla vurarak, tutturduu yolu inatla srdrerek
tam anlamyla sarlk numarasna yatt. Anam onun sar
olmadn gayet iyi bildiinden belki kulaklarn daha iyi aar,
belki bu kez sz dinler dncesiyle yine Mestann kulaklar
dibinde ve daha yksek sesle, Zazaca tekrarlad:
Mestan, dizdeniy meke!
Mestan, anamn tm abalarna, tm didinmelerine karlk, ii
daha da aztt, laf dinleyeceine vurdumduymazlkta diretti. Anam,sabrna biraz daha sabr katp son bir kez de, Mestan daha ok
kkken, bir krtikken kulana eilip rettii Ermeniceyle
sylemeyi denedi.
Mestan, koutyun mene!
Anam, dil konusundaki tm bilgisini, tm kltrn Mestann
nne serip dkt halde, onu, tuttuu bu yanl yoldan
vazgeiremeyeceini, harcad abalarn boa gittiini ac da olsa,
istemeyerek kabullendi. Hanm Baconun btn iyi niyetine karlkMestan, bir para peyniri, bir para sucuu, pastrmay tercih
etmekte saknca grmedi. Ksaca Mestan yoldan kmt. Baka
dillere kulak asmyor, kendi dilinin dorultusunda gidiyordu.
Anam, Mestandan tamamyla mit kesince, bu kez...
Mgirdi Margosyan, Syle Margos Nerelisen?
1. Sizce bu yknn zm blm nasl olmaldr? yky
tamamlaynz. Tamamladnz bu yknn ana fikri nedir,yaznz.
2. Yukardaki yk Diyarbakrda geer. Kahramann birka dil
bilmesi ehir ile ilgili hangi gerei dile getirir?
3. ok kltrl ve ok dilli bir lke hayatnn bireyin zihinsel ve
sosyal geliiminde nasl bir rol oynayabileceini tartnz.
4. Kimi kltrlerin yok saylmasnn veya bir baka kltr
tarafndan aa grlmesinin nne nasl geilebilir?
Dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
22/208
22 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
ETKNLK 1 5 Gnll olan kiiye, zerinde Nush ile uslanmayan etmeli
tekrir, tekrir ile uslanmayann hakk ktektir./Tatl dil, ylan
deliinden karr./Bir musibet, bin nasihatten yedir gibi
ataszleri yazan kartlar okutup bu szleri sessiz sinema
oynayarak arkadalarnza anlatnz. Bu szlerin doruluu /yanll zerinde tartnz.
ETKNLK 2 5Gnmzde yaamayan (l diller) dilleri aratrarak bu dillerin,
eskiden nerelerde konuulduunu dnya haritas zerinde
gsteriniz.
B. DLLERN SINIFLANDIRILMASIVE KRTENN DNYA DLLERARASINDAK YER
1. KRT DLNN KKEN
HAZIRLIK 1. Dil ailesi kavramnn size ne artrdn syleyiniz.
2. Sizce, dillerin snflandrlmas hangi kriterlere gre yaplmtr?
Niin?
3. Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alan rani Dillere rnek
verebilir misiniz?
4. Ayn corafyay paylaan insanlar, ayn dili konuurlar m?
Dncelerinizi syleyiniz.
NCELEME KRTENN DL ALESKrt dili, Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alr. Dnyadaki en byk
dil grubu olan bu dil ailesi, Avrupa ve Hint olmak zere iki kola
ayrlr. Krte de dier Asya dilleri gibi bu ailenin Hint kolu iinde,
rani alt kolunda yer alr.
rani diller iinde ise Krt dili Kuzeybat rani diller iinde yer
almaktadr. Krte eski ran dilleri iinde, Zerdtlk dininin kutsal
kitab Avestann yazld Mede ile ilikilendirilmektedir.
Krte, Farsa, Belucice, Petuca gibi dillerle akrabadr. Bu dillerbirok ynden birbirine benzer. Tpk Franszca, talyanca ve
spanyolca gibi Latin kkenli dillerde olduu gibi bu dillerde birok
ortak szck mevcuttur.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
23/208
Krt Dili
23
KRTE-MEDCE BENZERL
Prof. H.W Bailey, A. Shanidze dergisinde yaynlanan Yeni
Kefedilen Kafkasya Arnavutas ve Onun Bilim iin nemi
adl makalesinde bir duadan bahsetmektedir. Bu dua Yunanca,
Sryanice, Grcce, Farsa, Arapa, Trke ve Medce verilmektedir.Bunlardan Medce dilindeki dua bugn rahatlkla anlalabilecek
dzeyde Krtenin Kurmanci lehesi ile yazlmtr. 1430 ile 1446
yllar arasnda daha eski bir belgeden kopyaland sylenen bu
metin, Krte ile Medcenin ayn dil olduuna dair en ak kanttr.
Bu belgedeki duann;
Gnmz Trkiye Trkesi:
Gl ve ecelsiz Tanr, lm karmza ktnda bizden rahmetini
esirgeme.Eski Trkesi:
Ari tanri, ari gl
Ari ecelsiz, yisa ki xaa iqtin, rahmat qilyil biza
KKEN BAKIMINDAN DL ALELER
Hint-Avrupa
Dil Ailesi
Ural-Altay
Dil Ailesi
Bantu
Dil Ailesi
in-Tibet
Dil Ailesi
Hami-Sami
Dil Ailesi
AsyaDilleri
Hint-ranDilleri
HintDilleri
HinteUrduca
FarsaKrtePetucaBeluciceTacike
talyanca
spanyolcaRomenceYunanca
Arnavuta
RusaBulgarcaSrpa
HrvataekeLehe
ranDilleri
AlmancangilizceFranszca
ArapabraniceHabee
inceTibete
AfrikaDilleri
AltayDilleri
UralDilleri
TrkeMoolcaManuca
TunguzcaJaponcaKorece
MacarcaFince
Estonca
LatinDilleri
GermenDilleri
SlavDilleri
Avrupa Dilleri
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
24/208
24 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Medcesi:
Pakj xod, pakj zehm
Pakj vmerg, koy hat xa, e kirme. Rehmet ma
Gnmz Krtesi
Paqij xwed, paqij zexm,paqij bmirin, ku hat xa, rehmet bike li me.
ETKNLK 1 Krte ngilizce Franszca Farsa Trke
str star astre sitare yldz
n new nouveau nev yeni
nav name nom nam ad
bira brother frre brader erkek karde5 Siz de yukardaki tabloya bildiiniz szckleri yaznz.
ETKNLK 2 5 Corafi olarak birbirine uzak blgelerde konuulan bu dillerde
ortak szcklerin bulunmas neyi gsterir? Tartnz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise
(Y) yaznz.
Krte, Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alr. ( )
Krt dili, Gney Dou rani diller iinde yer almaktadr. ( )
Krte, Farsa ile akraba bir dildir. ( )
2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise
(Y) yaznz.
Ayn dili konuan milletlerin ayn corafyalar paylatgrlr. ( )
Krte, ngilizce, Farsa ve Franszcada baz szckler hem
anlam hem de syleyi asndan benzerlik gsterir.
3. Aadakilerden hangisi, dnya dilleri snflandrlrken kken
bakmndan gz nnde bulundurulan faktrlerden deildir?
A. Yaanlan corafya
B. Kltrel yaknlk
C. Tarihsel yaknlk
D. Dilde yapsal ortaklklar
E. Ayn inan deerlerini paylamak
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
25/208
Krt Dili
25
2. KRT DLNN YAPISI
HAZIRLIK 1. Dnya dilleri yap bakmndan hangi gruplara ayrlr, aratrnz.
2. Trke bu dil gruplarndan hangisinde yer alr?
3. Bkml dil grubuna giren dillerden rnekler aratrnz.
ETKNLK 5 Yukardaki emaya yap bakmndan farkl dillere rnekler
yaznz. Krtenin bu emada yerini belirtiniz.
NCELEME KRT DLNN YAPISIKrt dili hem eklemeli hem de bkml (ekimli) bir dildir.
Krtede szckler hem baa hem de sona ek alrlar. Bu yapyla
Trkeden farkldr. Trke sadece sondan eklemeli bir dildir.
Krtede nek, en zengin biimiyle fiillerde grlr. Bunu girtin
(tutmak, almak) fiili zerinde gsterebiliriz.
girtin (tutmak, almak)
ve-girtin (kaplamak, germek)
ra-girtin (dayanmak)
hil-girtin (tamak)
wer-girtin (almak, iktibas etmek)
da-girtin (doldurmak)
Krtede soneklere birok rnek verilebilir.guh (kulak) B guhar (kpe)
cot (ift) B cotyar (ifti)
reng (renk) B rengn (renkli)
YAPI BAKIMINDAN YERYZNDEK DLLER EMASI
TEK
HECEL
DLLER
EKLEMEL
DLLER
EKML
(BKML)
DLLER
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
26/208
26 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Bkm, dilbilimde szcklerin yapsnda meydana gelen deiim
olarak tanmlanr. Szcn stlendii ileve gre pozisyonunu,
saysn ve cinsiyetini gstermek iin szckte meydana gelen ses
deiimi ve eklenen ekler bkm gsterir. Krtede bu bkm
hem szckteki ses deiimi yoluyla, hem de bkm ekleri yoluylameydana gelir.
bajar (ehir), kan (eme)
Ez diim bajr. (ehre gidiyorum)
Ez ji kaniy tm. (emeden geliyorum)
Dilbilimde fiil ekimlerinde oluan deiimler de bir tr bkm
olarak grlr. Krtede fiil ekimi yaplrken zellikle gemi
zamanlar dnda baz fiillerde ok belirgin ses deiimleri olur.
aB
guhartin (deitirmek) ez diguhrim (deitiriyorum)
bijartin (semek) dibijrim (seiyorum)
Bj
kutin (ldrmek) dikujim (ldryorum)
biratin (kzartmak) dibirjim (kzartyorum)
sBz
bihstin (duymak) dibihzim (duyuyorum)
guhastin (aktarmak) diguhzim (aktaryorum)
ETKNLK 5 Tablodaki Trke blm siz tamamlaynz.
Krte Trke
Hint-Avrupa dil ailesinemensuptur.
Hem bkml hem de eklemeli bir
dildir. Hem batan, hem sondan
ek alr. Bazen szcn kk de
deiir.
Szcklerde cinsiyet ayrm vardr.
ki fiil kk bulunur.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
27/208
Krt Dili
27
LME VE DEERLENDRME
1. Aada verilen boluklar uygun ekilde doldurunuz. Ses dzeni, ekil, yap, sz dizimi, kelime hazinesi
ynnden aralarnda iliki bulunan dillere .
denir.
Krte Hint-Avrupa dil ailesinin ................................
alt kolu iinde yer alr.
2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise
(Y) yaznz.
Krte ve Farsa akraba dillerdir. ( ) ngilizce Ural-Altay dil ailesinde yer alr. ( )
Krtede iki fiil kk bulunur. ( )
3. KRTENN LEHELER
HAZIRLIK 1. evrenizdeki insanlarla ayn dili konutuunuz halde, baz ka-
vramlar ya da nesnelerin adlandrlmas veya telaffuzunda fikirayrlklarna dtnz olur mu? Bunun nedenleri zerine neler
syleyebilirsiniz?
KRTENN KONUULDUU YERLERN HARTASI
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
28/208
28 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
2. Konuurken baz sesleri karmakta zorlanr msnz? Bu
sesler nelerdir, yaznz. Bunun nedenleri zerine neler
syleyebilirsiniz?
3. Lehe, ive, az szcklerinin anlamn szlkten bulunuz.
4. Lehe, ive, az kavramlar arasndaki fark aratrnz.
NCELEME UVA HALK DESTANINDAN
UVA LEHES TRKYE TRKES
Pler Iln Aksak Timurun Bileri (nasl)
Uksak Timer Plere Iln zncen ald hakknda
(Vattisem Kalan) (htiyarlk hikayesi)
Uksak Timer zarpala Aksak Timur ordu ile
Pler Patne zitne cuh Biler nne geldii vakit
Zar puzlahne purna te Ordu beylerinin hepsini
Puztarce, tet per zere Toplad bir yere:
Menle melpe Plere Nasl hile yapmal
Illesine pelterme Bileri almak iin?
Uksak Timere zavan cuh Aksak Timura bu vakit
Kalere, tet, per puzlah: Syledi bir bey:
Pler huli ipit capla! Biler ehri pek mehur
Taztan tazta saralna, Nerelerden nerelere uzanr
Tem tenes valsempe ok derin hendeklerle Jeri-tavra zavarna. Etraf evrilmitir.
Prof. Dr. Tuncer Glensoy, Trke El Kitab
Kurmanc
Gund me li cihek xwe e.
Kirdk
Dewa ma caydo we der a.
SoranDyekey me le wnk xo e.
Goran:
Dega me neyagey wee ne.
Trkesi:
Kymz gzel bir yerdedir.
1. Yukarda verilen Krtenin farkl leheleriyle yazlm cmleyi
incelerek farkllklarn tespit edip yaznz.
2. Baka dillerdeki lehe farkllklarn gsteren metin rnekleri
bulunuz.
3. Her dilin fakl lehelerinin olma nedenleri sizce nelerdir, yaznz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
29/208
Krt Dili
29
KRTENN BALICA LEHELER
1. Kurmanci lehesi: Trkiye snrlar iindeki Krtlerin byk bir
blm ile Suriye, Lbnan ve Sovyetler Birliindeki Krtlerin
tm, Irak ve ran Krtlerinin ise bir blm tarafndan bu
lehe konuulur. Kurmanci lehesi yeryzndeki Krtlerin
ounluunca konuulan bir lehedir.
2. Sorani lehesi: (Merkezi Krdistanda konuulan Kurmanci
lehesi): Bu leheye zaman zaman Gney Krtesi (Krmanc
Xwar) de denir. Bu lehe Irak ve randaki Krtlerin
ounluunca konuulur.
3. Krdki, Zazaki veya Dmli (Dmlki) adlaryla bilinen lehe:
Bu lehe Trkiye snrlar iinde kalan Krtlerin bir blmnce
konuulur. En ok konuulduu yerler, Dersim, Bingl, Elaz,
Diyarbakr, Erzincan, Siverek ve Vartodur. Bu lehenin en ok
konuulan iki ivesi, Dersim ivesi ile Bingl-Diyarbakr-Siverek
ivesidir.
4. Gorani lehesi: Hewrami lehesi olarak da adlandrlan bu lehe
Krdki (Zazaki, Dmlki) lehesine yakn bir lehe olup Irak ve
ran Krdistannda az sayda Krt tarafndan konuulur.
5. Irak Krdistannda konuulan dier Krt leheleri grubu: Bu
grubun Kermanahi, Lekki, Lrri, Sencabi, Kelhuri gibi deiik
adlarla anlan kollar vardr ki bunlar ran ve Irak snrlar iinde
bulunan Krtlerin bir blmnce konuulur.
KRTENN BALICA LEHELER
KURMANC
GORAN
SORANKRDKKRTENN
LEHELER
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
30/208
30 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
ETKNLK 1 5 Anadiliniz ile sonradan rendiiniz dilin alfabelerini bir arada
gsteren bir tablo oluturunuz ve bu tabloya zor telaffuz ettiiniz
seslerden oluan szckler yazarak doru telaffuz edinceye
kadar tekrarlaynz.
ETKNLK 2 5 Snfta iki grup oluturarak lehe, az ve ivelerin dilizenginletirdii/fakirletirdii ynndeki farkl grleri
tartnz.
Kagarl Mahmutun Dnya Haritas
KRTE KONUULAN BLGELERKrte, bugn Trkiye, ran, Irak, Suriye, Sovyetler Birlii, Lbnan
gibi deiik devletlerin snrlar iinde yaamakta olan Krtlerce
konuulur. Kagarl Mahmut 1074te yapt haritada farkl
devletlerin snrlar iinde kalan bu corafyay Arapa Erdul-
Ekrad (Krtlerin Memleketi) olarak adlandrmtr. Bu corafya
iin Seluklular ve Osmanllar dneminde Krdistan adnn
kullanldn biliyoruz.
Tarihi ve dilbilimci emseddin Sami (1850-1904) tarafndan kalemealnan ve Osmanl dneminden gnmze kalan nemli belgelerden
biri olan Kamus-l Alam adl ansiklopedik eserin Krdistan
maddesinde bu blgenin snrlar u ekilde tanmlanmtr: Urmiye
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
31/208
Krt Dili
31
ve Van gllerinin sahillerinden Dicleye kadar uzayp kuzeybatya
doru Dicle mecrasnn snrlarn takip ederek Frat meydana
getiren Karasu mecrasna, oradan kuzeye doru Aras havzasn,
Frat ve Dicle havzasndan ayran snra kadar ular. Bunun dnda,
randa Krdistan adyla bilinen eyaletle Azerbaycan eyaletininyars da Krdistandr. Bu cihetle Krdistan, kuzeydouda
Azerbaycan, douda Irak- Acem, gneyde Loristan ve Irak- Arap,
gneybatda Cezire, kuzeybat tarafnda ise Anadolu ile komudur.
ETKNLK 1 5 Trkiyede Krtenin yaygn olarak konuulduu illeri aratrnz.
ETKNLK 2 5 Dnya haritas zerinde Krte konuulan blgeleri iaretleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aada verilen boluklar uygun ekilde doldurunuz.
Trkiye Krtlerince .. ve ..
leheleri konuulur.
Lehe, dildeki ..ve
farkllklarndan oluur.
Az, dildeki..farkllndan
oluurken ive,.farkndan
oluur.
2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise
(Y) yaznz.
Tarihsel srete dilde oluan en byk yapsal ve ekilsel
farkllk iveyi oluturur. ( )
Tarihsel srete dilde oluan syleyi farkllklar leheyi
oluturur. ( )
3. Lehe farkllklar bir dili zenginletirir mi? Yaznz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
32/208
32 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
NTE SONU LME VEDEERLENDRME SORULARI
1. Aadaki yarglardan hangisi dilin zelliklerinden biri deildir?
A. Dil, bir toplumu oluturan kiilerin dnce ve duygularn
aktarmakta kullandklar aratr.
B. Dil, kltrn bir taycsdr.
C. Dil, deimez bir sistemdir.
D. Dil, ses ve anlam bakmndan bir toplumda geerli ortak eler
ve kurallardan faydalanr.
E. Btn dillerde az farkllklar mevcuttur.
2. I- Sosyal hayata yn verir.
II- Kltrn yeni nesillere aktarlmasnda dilin nemi byktr.
III- Kresellemeyi salar.
IV- Toplumlar arasndaki farkll derinletirir.
Yukardaki bilgilerden hangi ikisi kltrn zelliklerindendir?
A. I-II B. I-III C. II-III D. II-IV E. I-IV
3. Krte aadaki dillerden hangisi ile akraba bir dil deildir? A. Farsa B. Belucice C. Petuca D. ince E. Afganca
4. Aadakilerden hangi ikisi Trkiye Krtlerince kullanlan
Krtenin lehelerindendir?
I. Kurmanci
II. Goran
III. Dimilk
IV. Soran
A. I-II B. I-III C. II-III D. II-IV E. II-III
5. Aadakilerden hangisi bir gsterge (simge) deildir?
A. Bayrak B. Zeytin dal C. Kmr D. Blbl E. Gl
6. Krtenin alfabesinde ka harf bulunur?
A. 32 B. 31 C. 30 D. 33 E. 34
7. Aadakilerden hangisi Krtenin dil zelliklerinden deildir?
A. Hem ekimli hem bkml bir dildir.
B. Hem batan hem de sondan eklemeli bir dildir.C. Szcklerde erillik/diilik zellii vardr.
D. Cmleler kurall yapya sahiptir.
E. Fiilleri ahslara gre ekimlenebilir.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
33/208
Krt Dili
33
8. Krtenin en ok konuulan lehesi aadakilerden
hangisidir?
A. Kurmanci B. Goran C. Dimilk D. Soran E.Zazaki
9. Birlik iinde yaamak, sevinte tasada birlik olmak, baarmak iin
birlemek, birlikte yaamann amalarndandr. Birlik ve beraberlik
iinde yaamak ise toplumlarn vazgeemeyecei istek ve zlemdir.
Bu istek ve zlemin gereklemesi dil birlii ile mmkndr.
Yukardaki paragraftan hareketle aadakilerden hangisine
ulalamaz?
A. Birlik ve dayanma iinde yaamalyz.
B. Birlikte yayorsak sevinci, tasay paylaabilmeliyiz.
C. Bireyin zgrl birlikte yaamaya baldr.
D. Birlik iinde yaamann vazgeilmez koulu dil birliidir.
E. stek ve zlemlerimizi dil birliimizle anlatrz.
10. Dil bilincini yitiren bir ulus, dnce retme yeteneini de
yitirir. Byk kentlerin ana caddelerinde biraz evreye baknarak
yaplan bir yry, kar karya bulunduumuz durumun
vahametini grmek iin yeterlidir.
Yukardaki paragrafta aadakilerden hangisine
deinilmemitir?A. Dnce yetenei dil bilincine baldr.
B. Dil ile dnme arasnda doru bir balant vardr.
C. Kentlerin caddeleri dilin gelecei ile ilgili kayg veriyor.
D. Kentin mimari zellii trafik sorununu daha karmak yapyor.
E. retemeyiimiz, dili iyi kullanamaymzdandr.
11. Dil, halkla kurulan bir kurumdur. Onu geri halk yapar; ama
yaylma sahas geni olan vastalarn da halk zerinde byk
etkileri vardr. Bakalarnn okuyaca bir yazy yazarkeno yaznn bize ne tr bir sorumluluk yklediini hibir vakit
hatrdan karmamalyz. (Orhan Veli)
Orhan Veliden alntlanan yukardaki aklamaya gre dil
anlayyla badamayan dnce aadakilerden hangisidir?
A. Halkn iletiiminde en etkili ara dildir.
B. Yazlarmz yazarken okuyucuya kar olan sorumluluklarmz
unutmamalyz.
C. Halk, dnce ve duygular ileten aralar kendisi retir.D. Bakalarnn okuyaca yaznn dili yazarn sorumluluundadr.
E. Dili kullanma ekli yazarlarn tercihine baldr.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
34/208
34 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
12. Dil kusurlu olursa, kelimeler dnceyi iyi anlatamaz; dnce
iyi anlatlamazsa yaplmas gereken eyler doru yaplamaz.
devler gerei gibi yaplmazsa, tre, kltr bozulur. Tre ve
kltr bozulursa, adalet yanl yola sapar. Adalet yoldan karsa
aknlk iine den halk ne yapacan, iin nereye varacanbilemez. te bunun iindir ki hibir ey dil kadar nemli
deildir.(Konfys)
Yukardaki paragrafa gre aadakilerden hangisi, dilin
demokratik ve sosyal yaammz zerindeki etkilerinden biri
olamaz?
A. Dil kusurlu olunca anlatm bozuk olur.
B. Adaletin yanl yola sapmas trelerin bozulmasna baldr.
C. Dil ve kltr bozulunca adalet bozulur.D. Dilin kusurlu oluu halkn aknla dmesine neden olur.
E. Kltrel bozulmann en nemli nedeni dilin bozulmasdr.
13. Aadakilerden hangisi iletiimin elerinden biri deildir?
A. Mesaj
B. leti
C. Kaynak
D. Kanal
E. Balam
14. Aadaki yarglardan hangisi yanltr?
A. letiimin arac dildir.
B. Kltrn taycs dildir.
C. Tarihte alfabesi olan toplumlar gnmze kadar gelmeyi
baarmlardr.
D. Btn uluslarn, nce szl sonra yazl edebiyat gelimitir.
E. Dil ile kltr birbirini besleyen iki nemli ulusal deerdir.
15. Aadakilerden hangisi dilin sosyolojik yn ile ilgili
deildir?
A. Deer yarglar szcn anlam zelliini etkiler.
B. Dildeki her szck sosyolojik bir deerdir.
C. Dil, toplumun sosyokltrel llerini gsterir.
D. Dilde toplumun sosyoekonomik yaps grnr.
E. Dilin yapsal zellii dil mant ile ilgili deildir.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
35/208
Krt Dili
35
Z DEERLENDRME EMASI
BU BLMDEN NCE NELER BLYORDUM?
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
BU BLMDE NELER RENDM?
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
BU BLMDE RENDKLERM BENDE U DEMLER YARATTI:
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
BU BLMDERENEMEDKLERMNASILKAVRAYABLRM?
BU BLMDE NELERRENDM?
BU BLMDEN NCE
NELER BLYORDUM?
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
36/208
36 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
37/208
37
A. Szl Krt Edebiyat
I. SZL KLTR
1.SzlKltrveEdebiyat
2.SzlKrtEdebiyatnnToplumsallevi3.DengbjlikKurumununKrtToplumundakilevi
II. SZL KRT EDEBYATI TRLER
1.GotinnPiyan(Ataszleri)
2.Qewlerk(Maniler)
3.rvanok(Masallar)
4.Zgotinok(Tekerlemeler)
5.Mamik(Bilmeceler)
6.Biwj(Deyimler)7.Destanlar
a.DestanaMemAlan
b.SiyabendXec
c.KerrKulik
d.DestanaDimdim
e.EvdalZeynikf.DewrEvd
g.FiltQutonite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
Krt EdebiyatII. Blm
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
38/208
38 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
A. SZL KRT EDEBYATI
I. SZL KLTR
1. Szl Kltr ve Edebiyat
HAZIRLIK 1. Szl kltr, szl edebiyat ve halk edebiyat kavramlarn
aratrnz.
2. Dil, kltr ve edebiyat arasndaki iliki hakknda bir paragrafyaz yaznz.
3. Yaznn olmad dnemlerde sizce edebiyat var myd?
4. En eski edebi rnlerden saylan destanlar sizce dilden dile nasl
aktarlyordu?
5. Baz toplumlarda szl edebiyat gelenei daha gldr. Sizce bu
durumun nedenleri neler olabilir?
6. Edebiyat olmayan bir halk var mdr? Niin?
7. Dilini okuyup yazmayan topluluklarda sizce atasz, ninni,bilmece, tekerleme, halk arklar gibi szl edebiyat rnleri
var mdr? Niin?
NCELEME SZL KLTR-SZL EDEBYAT
Bir toplumun yerleik hayata gemesi, o toplumda yazl
kltrn serpilmesine zemin hazrlar. Gebe topluluklarda,
szl kltr egemendir. Krsal alanlarda, rgn eitimin yazy
yaygnlatrmad blgelerde, szl kltrn egemenlii, kentleme
ile birlikte nemini yitirerek yerini yazl kltre brakr. Szl
kltrleri, yaadklar corafyann izlerini tayan Krtler, Krt dili
ile eitimin nndeki siyasal kstlamalar nedeniyle yazl kltre
Arapa, Farsa ve Trke ile gei yapmak durumunda kalmlardr.
nsanlar arasndaki ilikilere farkl alardan bakan dil ile kltrn
kesitikleri en verimli kavak, szl kltr rnlerinin ortaya kt
alanlardr. Bu szl edebiyat, genellikle halk edebiyat adn alr
ve iinde eitli anlat trlerini barndrr.
nsann dnya zerindeki varl on binlerce yl ncesine dayanr.
Buna karlk tespit edilen ilk yaz rnekleri M.. bin yla
kadar gider. Bu erevede, insanlk tarihinin binlerce yllk bilgi,
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
39/208
Szl Krt Edebiyat
39
deneyim ve tecrbesinin szl gelenek vastasyla kuaktan
kuaa aktarldn syleyebiliriz. Tarih boyunca konuulan on
binlerce dilden yz kadar edebiyat retebilecek derecede yazya
balanabilmi, byk bir ksm ise hi yazlamamtr. Walter
Ong, bugn konuulan bin kadar dilden yalnzca yetmi sekiz
tanesinin edebiyat retebildii ve yzlerce dilin kendisini ifade
edebilecek bir alfabe ile karlamad iddiasndadr. (Walter Ong,
Szl ve Yazl Kltr, Metis Yay.)
erefname Kitabndan, eref Xan
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
40/208
40 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
nsanlarn gnlk hayatlarndaki en sradan olaylardan en
olaanst olaylara kadar, hafzalara kayt dlen her trl
sosyal, siyasi, ekonomik ve insani hadiseler szl kltr ortamnda
yaanmaktadr.
Her kltr ve uygarlk, ortaya kt balam ierisinde szlanlatma dayanan birok inan, rf ve deti meydana getirir.
Her milletin szl edebiyat zengin malzemeler ierir ve bunlarn
balangc, insanln toplumsal hafzasnn henz ekillenmedii
tarih ncesi alara dayanr. Szl edebiyat, yaznn bulunmasndan
nce var olan, kulaktan kulaa aktarlmas ve aklda kalmas
bakmndan iirsellii gerektiren bir edebiyattr. Szl edebiyatla
aktarlan bilgiler bir belgeye dayanmadndan, trlerin ierii
anlatcdan anlatcya deiiklikler gsterir. Ksacas szl edebiyat,derlenip yazya geirilinceye dein varln ezbere borludur.
Szl Krt edebiyatnn zelliklerini yle belirleyebiliriz:
- Doalamadr.
- Szldr (Metinsizdir.)
- Yazar yoktur (Anonimdir.)
- Azdan aza aktarlr (Toplumsal bellee dayaldr.)
- Deiebilir, eitlenebilir, srekli ak halindedir.
- ki eyleyeni vardr: crac ve dinleyici. crac ve dinleyici arasndacanl iletiim vardr.
- Dinleyicinin duygusal olarak olayla ve kahramanla zdelemesi
(mimesis) esastr, hazz yaratan budur.
- Eletirme, yeniden okuma vs. gibi amalarla anlatnn bana geri
dnmek mmkn deildir.
- Sese dayaldr.
- Beden dili devreye girer.
- Kiileri daha az iine kapal, d dnyaya ve topluma ak klar.- Kalpldr.
- Tekrar ve ritim esastr.
- Somut duruma baldr. Anlatlan destanlar gerek olay ve
durumlardan kaynan alr.
- zmleme, irdeleme yoktur.
Krt edebiyatnn, arlkl olarak szl edebiyat geleneine
yaslanmasnn nemli bir nedeni sosyolojik ve tarihi realitelerdir.
Dalk corafya, gebe yaam ve feodal ilikiler Krt edebiyatnn
szl alanda daha yaygn bir biimde serpilmesine zemin
hazrlamtr. te yandan Krt dilinin grd basklar, Krtenin
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
41/208
Szl Krt Edebiyat
41
eitim dili olarak kullanlmay gibi harici etkenler yazl
edebiyatn geliimini olumsuz etkilemitir.
Szl Krt edebiyat; hikye, masal, atasz, bilmece, an, efsane
ve destan gibi birok tr iinde barndrr. Szl Krt edebiyatnn
temel kaynaklar; ak, sava, gnlk hayat, airetler arasndakiilikiler, g, kahramanlk, doal yaam betimlemeleri ve
Mezopotamya mitolojisinin zenginlikleridir. Bu balamda anlatlarn
kahramanlar; devlerle savaan yiit ve yakkl genler, kurnazlar,
irkin ve korkaklar, klar, gzel kzlar, yabani hayvanlar, av
merakls iyi (ya da kt) yrekli mirler (beyler), dostluklar ve
ihanetlerdir.
ETKNLK 1 5 Bildiiniz Krte atasz, bilmece, tekerleme ve manileri kkkartlara yazarak snftaki rencilere kapal zarflar ierisinde
ektirip okuyup anlamalarn ve anlamlar zerinde fikir
bildirmelerini salaynz.
ETKNLK 2 5 Snftaki arkadalarnzn her birine kiisel zelliklerini
belirtecek maniler ya da bilmeceler yaznz.
SZL KRT EDEBYATI LE LGL BLMSEL ALIMA VEDERLEMELER
Szl Krt edebiyat eserleri, dil aratrmalar iin XIX. ve XX.
yzyln balarnda toplanmtr. Fransz seyyah Amde Jaubert XIX.
yzylda gittii Krdistan iin Krt toplumu ozan ve mizahlara
byk bir nem veriyor demitir. ki yzyla yakn bir sre sonra
Krdolog, Christine Allison, Gney Krdistana gider ve ayn
izlenimi edinir. Bu da gsteriyor ki modern ada da Krtlerin en
nemli iletiim arac szl edebiyattr; ama u da bir gerektir ki
gelien yazl basn, TV ve radyolar bu etkiyi gittike azaltmaktadr.
5 Peter Lerch, savata esir den Krtlerden szl edebiyat
eserlerini toplamtr (1853-1856).
5 Albert Socin ve Eugen Prym Botan ve Tor (Mardin-Midyat)
blgelerindeki Szl Krt edebiyatnn eserlerini toplamtr
(1887-1890).
5 Hugo Makas Mardinli bir tccarn azndan szl edebiyat
eserlerini kaleme alp yaymlamtr (1892).
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
42/208
42 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
5 Le Coq da bata Mukriyan blgesi olmak zere, Krdistann
birok blgesinde Krtlere ait szl edebiyat eserlerini bir araya
getirmitir (1903).
5 te yandan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliindeki Krdoloji
blmnden Ordixan ve Cell Cellin bu konuda yapmolduklar birok alma vardr.
5 Zeynelabidin Zinarn kayda deer almalarnn yan sra son
dnemde erefxan Cizr, Seyday Goran gibi isimlerin szl Krt
edebiyat eserlerini ortaya karma abalar olmutur. Philip G.
Kreyenbroek ve Christine Allison gibi Krdologlar da szl Krt
edebiyatna ilikin nemli almalara imza atmlardr.
LME VE DEERLENDRME
1. Aada noktalarla bo braklm yerlere anlamca uygun
kelimeler yaznz.
Yaznn bulunmasyla birlikte .
edebiyat balar.
Szl edebiyatn balangc, henz toplumsal hafzannekillenmedii .
alara dayanr.
Szl edebiyat, .. bulunmasndan nce
var olan, kulaktan kulaa aktarlmas ve aklda kalmas
bakmndan ..gerektiren bir edebiyattr.
2. Aadaki cmlelerin sonuna bilgiler doruysa (D), yanlsa (Y)
iareti koyunuz.
nsanlk tarihinde baz halklarn szl edebiyatlar yoktur. ( )
Szl edebiyat, yaznn bulunmasndan sonra balamtr. ( )
Szl edebiyat trnden olan destanlar yzyllar boyu
dilden dile aktarlm, sonra bir derleyici tarafndan kayda
geirilmitir. ( )
lyada destan anonim Yunan destan olup, Homeros
tarafndan yazlarak kayda geirilmitir. ( )
Gebe toplumlarda szl, yerleik toplumlarda ise yazl
edebiyat gelimitir. ( ) Bugn dnyada konuulan yaklak bin dilden ok az bir
alfabeye sahip olup, yazl kltr retmektedir. ( )
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
43/208
Szl Krt Edebiyat
43
Szl Krt edebiyatnn temel kaynaklar; ak, sava, gnlk
hayat, airetler arasndaki ilikiler, g, kahramanlk,
doal yaam betimlemeleri ve Mezopotamya mitolojisinin
zenginlikleridir. ( )
3. Szl edebiyatn gemii ne zamana dayanr?
4. Szl edebiyat kavramn kendi cmlelerinizle tanmlaynz.
5. Szl edebiyat rnlerinin her aktarcnn dilinde birtakm
deiimlere uramasnn sebebini aklaynz.
6. Szl Krt edebiyatnn kaynaklar nelerdir?
7. Szl Krt edebiyat anlatlarnda kahramanlar kimlerdir?
8. Aadakilerden hangisi szl kltrnzelliklerinden deildir?
A. Yazl kltrden nce domutur.
B. Anonimdir.
C. iviyazs ile yazlmtr.
D. Dinleyici ve anlatc (icrac) olmak zere iki eyleyeni vardr.
E. Anlatmda tekrarlar ve ritim belirgindir.
2. Szl Krt Edebiyatnn Toplumsal levi
HAZIRLIK 1. Szl edebiyat trlerinin toplum zerinde ne gibi etkileri olabilir?
Dndklerinizi snf arkadalarnzla paylanz.
2. Toplumsal yaamn, o toplumda retilen edebiyata etkisi var
mdr?
3. Szl edebiyat icra eden, bir metne bal kalmadan doalama
anlatan biriyle karlatnz m?
4. Okuma yazmas olmayan, gzleri grmeyen k Veyselin, hibir
yazl eitim almakszn, kkl bir kltr birikimi yanstan
iirlerini nasl yazdn dndnz m?
5. Szl edebiyat icra eden gezgin kiilere Trk ve Krt halk
edebiyatlarnda hangi isimlerin verildiini syleyiniz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
44/208
44 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
NCELEME SZL KRT EDEBYATI VE TOPLUM
Szl edebiyatn hem kayna hem de muhatab toplumdur.
Yzyllarn birikimi ile oluan insanlk kltrnn doal bir ekilde
ortaya kan iletiim ve paylam alan olduu iin szl edebiyat
bir yandan toplumdan beslenirken, te yandan toplumu besler.Szl Krt edebiyat rnlerinde hayat tecrbeleri aktarlr, ortak
aclar ve sevinler dile getirilir. Genlere verilen nasihatlerden
beddualara, harman yerinde ya da tandr banda alanlarn
syledikleri ezgilerden, uzun k gecelerinde dinlenen anlatlara,
sohbet iin yaplm ky odalar ve divanhanelerde dillendirilen
yaanm olaylara kadar hayatn her alanndaki durumlar iinde
barndrr. Bu anlatmlar ieriklerine gre atasz, ninni, mani,
bilmece, masal gibi isimlendirmelerle trlere ayrlrlar.Szl edebiyat rnlerinin aktarlmas yoluyla, alarn imbiinden
geen bilgi, deneyim ve tecrbelerin szl gelenek vastasyla
kuaktan kuaa aktarldn syleyebiliriz. nsanlarn gnlk
hayatlarndaki en sradan olaylardan en olaanst olaylara kadar
hafzalarda kalan her trl sosyal, siyasi, ekonomik ve insani
durumlar, szl edebiyat rnlerinde ete kemie brnrler.
Bu trlerin aktarmcs, icra edicisi olan gezgin anlatclar, Krt
toplumunu oluturan airetlerin durumu hakknda bilgiler vererekbir blgenin dier blgeler hakknda bilgi edinmesini salarlar.
te yandan bir blgedeki szl edebiyat rnn yaygnlatrarak
blgesel olmaktan kurtarr, o anlatnn milli bir aamaya
ykselmesine n ayak olurlar. Deiik yrelerde kullanlan ive ve
azlarn birbirine yaknlamas, airetler aras savalarn anlatld
szl tarih aktarm, geleneklerin yaatlmas gibi birok alanda
szl Krt edebiyat toplumsal bir ileve sahiptir.
3. DENGBJLK KURUMUNUNKRT TOPLUMUNDAK LEV
HAZIRLIK 1. Ailenizde ya da evrenizde ok gzel masal, fkra anlatan kiiler
var m, bu zelliklerini kimden alm olabilirler?
2. Tek kiilik bir tiyatro oyunu izlediniz mi? Geni bir oyuncu
kadrosuyla oynanan tiyatro oyunundan ne fark /farklar var,
syleyiniz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
45/208
Szl Krt Edebiyat
45
Arif Sevin, Derw
NCELEME DENGBJLER (ANLATICILAR):
Yazyla yeterince tanmam olan toplumlarn merkezlerden uzak
kesimlerinde ortak kltrel miras ve birikimler, olaylar karsndaalnan tavrlar, szl kltr ortam ierisinde retilirdi. Geleneksel
Krt toplumunun ortak hafzas ve vicdan dengbjlerdi. Szl
kltrn icracs olan dengbjler, milletin hafzasn aktaran bellek
konumundaydlar ve toplumsal hayatta gerekli olan bilgiyi datan
ve aktaran konumunda olup, sosyal ve siyasi ihtiyaca gre tiplere
ayrlarak kltrn, yaylm ve srekliliini salama noktasnda
ilevler stlenmilerdi.
Dengbj kelimesi, Krtede deng (ses) ile bj (sz) kelimelerindenolumu bir kelimedir. Bu kelime, szn bir ahenkle (ses deeri ile)
icra edilmesini salayan kii anlamnda kullanlmtr.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
46/208
46 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Szl Krt kltr varln, byk lde dengbjlerin dilinde
bugne tamtr. Dengbjler destanlarn, halk hikyelerinin,
ilahilerin, mesnevilerin icraclardr. Bugn giderek yok olan bu
gelenekte dengbjler, genellikle kyden kye dolaarak, hayatlarn
syledikleri destanlar, kilamlar, ilahiler, mesneviler sayesindekazanan insanlard. Bazlar erbane (def), bilr (kaval) gibi
alglarla syleseler de, dengbjlerin ou herhangi bir alg aleti
kullanmadan, grtlak gcne dayanarak sanatlarn icra ederlerdi.
Dengbjler, ayn zamanda szl tarihin aktarmcsdrlar. Krt
airetleri arasnda kan bir kavga, rnein bir yiidin bir kan
davasnda yapt kahramanlklar dengbjlerin dilinde yreden
yreye anlatlarak mehur olurdu. Dengbjlerin bir bakma medya
ilevi de stlendikleri sylenebilir.Krt dengbjlik geleneinde her yrenin kendine zg motifleri
vardr. Krtlerde szl edebiyat, dengbjliin gc ve sanatsal yn
ile ayakta kalmtr. Kahramanlklarn anlatld ve er denilen
stranlardan1 avcla, baharn gzelliinin anlatld kilam2lardan
gz mevsimindeki buruk duygulara, dn ve elencelerdeki
mutluluktan, baarlarn, zaferlerin heyecanna kadar, hastalktan
kaynakl aclardan, elemlerden, iki yzllk, hakszlk ve ihanetlere
kadar birok konu, deiik ekillerde sanatsal olarak szl Krtedebiyatnda yerini almtr.
Baz yrelerde dengbjlere mitirb, mitrib, mirtib, k, begzade
ya dagewende denir; ama z itibariyle yaptklar i, stlendikleri
misyon deimez.
Mehmet Uzun, Dengbjlerim
ETKNLK 1 5 Dedekorkut/ Homeros /Meddahlar /Standuplar hangi ynleriyle
birbirine benzemekte hangi ynleriyle birbirinden ayrlmaktadr.Aratrarak bir izelge oluturup tahtaya yaznz.
ETKNLK 2 5 Olaanst bulduunuz bir film sahnesini be dakikalk bir
serbest konuma yaparak anlatnz.
1 Stran: ark. Genellikle bir alg eliinde icra edilir. Anonim olan halk arklar varsa da
ounlukla stran szleri sanatlara aittir. Stran metinlerinde ak temas youndur.
2 Kilam: Dengbjlerin genellikle bir alg aleti olmakszn icra ettikleri, stran trne gredaha uzun olan anlat ierikli mziklerdir. Kilamlar geleneksel yaam yanstan, grece
daha eski, ierik bakmndan daha zengin konulu epik mzik metinleridir. Anonim olan
kilam metinlerinde akn yansra savalarda gsterilen kahramanlklar, treler, rf ve
adetler uzunca yer tutabilir.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
47/208
Szl Krt Edebiyat
47
II. SZL KRT EDEBYATI TRLER
1. GOTNN PYAN (ATASZLER)
HAZIRLIK 1. Atasz kavramnn szlkteki karln snfta okuyunuz.
2. Ataszlerini gnlk konumalarda ya da bir yazda kullanmann
nemini arkadalarnzla tartnz. Ulatnz sonular
maddeler halinde tahtaya yaznz.
3. Birok konuda in ya da Kzlderili ataszlerinden rnekler
verilir. Bu anlamda, uzak kltrleri tanmakta ataszlerinin ilevikonusunda neler dnyorsunuz? Aklaynz.
NCELEME GOTNN PYAN (ATASZLER)
Bi xebera xwe, meriv ji qul derdixe mar re.
(nsan, gzel szle karaylan deliinden karr.)
Dest bi ten, deng j nay.
(Tek elden ses kmaz. )
Svn , para hir.
(yi elma, aynn payna der.)Aqil sivik, bar giran e.
(Akl hafif olann yk ar olur.)
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
48/208
48 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Etar, helawa xwe naxwe.
(eri kendi helvasn yemez.)
Dar zorbetiy z dik.
(Zorbalk sopas tez krlr.)
Gulan e, ingna dasan e.
(Mays, oraklarn akrtsdr.)
Heft kilam hir ne, hem li ser hirm ne.
(Aynn yedi arks var, hepsi armut stne.)
Gund brez, kon bpez, meriv ku bibje ez ez, hem j ne
tu tit in!
(Basz ky, koyunsuz yayla adr, her zaman ben, ben diyen
adam; de bir ie yaramaz.)
Jin mran er kiriye, b aqilan bawer kiriye.
(Kar-koca kavgasna aklszlar inanrm.)
A. Bal, Gotinn Piyan n Kurd
ETKNLK 1 5 Deiik halklarn kimi ataszleri anlamca ortaktr. Krte
ataszlerinin bazlaryla anlamca ayn Trke ataszleri bularak
tahtaya yaznz.
ETKNLK 2 5 Ataszlerinin toplumsal ilevlerini tartarak sonucu maddeler
halinde defterinize yaznz.
2. QEWLERK (MANLER)
HAZIRLIK 1. Sizce mani ile mana kelimeleri arasnda bir anlam ilikisi var
mdr, varsa nedenini aklaynz?
2. Maniler, szl edebiyatn icras en kolay trlerindendir. Kafiyeli
kelimeler bularak siz de kolayca mani syleyebilirsiniz. Mani
sylemenin kolay olmasn nasl aklarsnz?
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
49/208
Szl Krt Edebiyat
49
NCELEME QEWLERK (MAN)
QEWLERK MAN
I
Berxvano berxan bne Ey oban kuzularn getir
Tu ciy xwe birne Gzel yerden otlat onlar
Dayka te qurbana te Anan sana kurban olsun
To bide ser nan te Ekmeine kaymak srsn
II
Virde diim Leter e Burdan gitsem Leterdir Ji wir de tm Leter e Ordan gelsem Leterdir
i gundek bter e Bir ky ki beterden beterdir
Ks xistine defter e Tosbaay koyduklar defterdir
III
Hva gund me hva sawa Ay, kymzde hayal gibi
Hv xeyd ye nae ava Ksknm gibi gitmiyor suya
D bav min i xort dtin Anam-babam nice bir gen bulmular
Hildan ji xwe re kirne zava Ki alp damat yapmlar kendilerine
IV
Dvmeqesk cnara me Krlang komumuzdur
W her gav b mala me Gelir hep evimize
Em i bikin i nekin Ne yapalm yapalm
J re hln kin Ona yuva yapalm
W bikeve bax me O dadansn baheye
W bixwe erez me Dadansn erezlere
nahle para me Bir ey kalmasn bize
Ji Zargotina Kurd, Stockholm Krt Kltr Vakf
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
50/208
50 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
1. Yukardaki manilerin dize saylarn yaznz.
2. Yukardaki Krte manilerin kafiye emasn metin zerinde
gsteriniz.
3. Yukardaki Krte manilerin her birinin hece lsn gsteriniz.
4. Her drt manide ilenen konuyu bularak defterinize yaznz.
ETKNLK 1 5 Snf ierisinde gnll kiiler seerek belirlediiniz bir konuda
mani syleme yarmas dzenleyiniz.
ETKNLK 2 5 En ok tkettiiniz be rn iin maniler yazarak en ok
beenilenleri snf panosuna asnz.
3. RVANOK (MASALLAR)
HAZIRLIK 1. Masal gibi, Masal diyar, Bana masal anlatma gibi ska
duyulan sz gruplarnda masal kelimesi, olumlu ya da olumsuz
hangi anlamlarda kullanlr?
2. Her halkn kendine ait masal kahramanlar vardr. Trk veKrt halk edebiyatlarnda nlenmi masal kahramanlar biliyor
musunuz? Birka rnek bulup, snfta szl olarak ifade ediniz.
3. Masal tr sz konusu olduunda, dnya edebiyatnda hangi
yazarlar akla gelir, syleyiniz.
NCELEME KA EM BAVJN BER AQLAN
Heb tuneb, rehmet li gora d bavn min we b, li gundek s
bira hebn. Ji mal din ten du ker wan hebn. Bi van keran ji
iy zing dibirin bajr difirotin jiyana xwe p dom dikirin.
Rojek ji rojan, ev herdu ker wan hatin dizn. ol iya git geriyan
nedtin. Ber xwe dan maln gundiyan, dsa nedtin. Her s bira li
ser kevirek rnitin ji hev re gotin:
Ka em bavn ber aqila?
Y mezin got:
Heger ez bim, ku kern me biriye yek kinik e.
Y ort got: Ger kinik e, ji Xirbebelik e.
Y bik got:
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
51/208
Szl Krt Edebiyat
51
Ger kinik e Xirbebelik e, sed ji sed ew Elik e.
Rabn ber xwe dan gund Xirbebelik. n ser mala Elik. J re
gotin:
Z kann kern me?
Elik got: Kern we ne li cem min in.
Wan got:
Me avt ber aqilan, ker li cem te derket.
Elik got:
Ger hn bi aqil xwe bawer in, i di bin lihfa min de ye?
Y mezin got:
Ger ez ez bim, tit di bin lihfa te de ye titek girover e.
Y ort got: Ger girover e, ez bibm orte sor e.
Y bik j got:
Ger girover e, orte sor e sed ji sed hunar e
Elik zer n b, dest w di ber de ket got: Ker we va ne di
xur de ne.
HAD AKLIN MHENGNE VURALIM3
Bir varm, bir yokmu, Allahn kulu okmu, evvel zaman iindebir kyde karde varm. Bu kardein, dnya mal adna
sadece iki tanecik eei varm. Dadan kestikleri odunu bu
eeklerle kente gtrp satarlar, geimlerini bu yoldan salarlarm.
Gnlerden bir gn bu iki eek alnm. Da bayr brakmam
aramlar; ama nafile! Kydekilerin evlerine bile bakmlar; ama
bulamamlar. karde bir taa oturup birbirleriyle sylemiler:
Hadi akln mihengine vuralm, demiler.
lerinden yaa en by demi ki: Bana kalrsa eeklerimizi gtren ksa boylu biri.
Ortanca olanlar demi ki:
Eer ksa boyluysa bence Xirbebelik kyndendir.
En kkleri demi ki:
Eer ksa boyluysa ve Xirbebeliktense kesin Eliktir.
Bylece kalkp Xirbebelik kyne varmlar, Elikin evine dadanp
ona sormular:
Syle bakalm nerede eeklerimiz?
3 Ka Em Bavjin Ber Aqilan metninin Trke evirisidir.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
52/208
52 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Elik onlara demi ki:
Eekleriniz bende deil.
Bunun zerine karde demi ki:
Biz akln mihengine vurduk da, eeklerin sende olduu sonucuna
vardk.Elik demi:
Madem aklnza gveniyorsunuz, bilin bakalm yorganmn altnda
ne var?
kardein en by,
Bence toparlak bir eydir, demi.
Ortanca eklemi:
i de krmzdr.
En kkleri de demi ki: Eer toparlaksa ve ii krmzysa yzde yz nardr.
Elik renkten renge girmi, iki eli aresizce iki yana dm ve pes
edip demi ki:
Eekleriniz bu ahrdadr.
1. Masaldaki olaand unsurlar bulunuz.
2. Masalda komik bulduunuz ynler var m, aklaynz.
3. Masaldaki olaylar, olu srasna gre anlatnz.
4. Masalda anlatlan olaylar zincirinde en temel sorun nedir?
Bu sorun, masaln sonunda nasl zlmektedir? kardein
bulduu zm yolu, sizce masaln balnda ne srld gibi
akllca mdr, neden?
ETKNLK 1 5 Kendi yrenizde anlatlan bir masaln farkl yorumlar olup
olmadn arkadalarnzla tartarak bir deerlendirme yapnz.
ETKNLK 2 5 Dnya edebiyatndan izgi filme ya da sinemaya aktarlan biroknl masal vardr. Bunlardan bildiklerinizi syleyerek maddeler
halinde tahtaya yaznz.
ETKNLK 3 5 Tahtaya ismini sadece sizin bildiiniz bir masal artracak
motifler izerek ve szckler yazarak snftakilerin bu masal
bilmelerini ve tamamn anlatmalarn isteyiniz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
53/208
53
4. ZGOTNOK (TEKERLEMELER)
HAZIRLIK 1. emsi Paa Pasaj tamlamasn bir rpda syleyiniz.Zorlandnz deil mi? Aslnda tek tek okuduunuzda rahata
telaffuz ettiiniz bu kelimeyi bir arada okurken yaadnz
zorluun sebebini aklaynz.
2. Tekerlemelerde ayn nszlerin ya da benzer nszlerin srekli
tekrar edilmesinin sebebi ne olabilir?
3. Tekerlemelerdeki kelimelerin kartrlmas ya da yanl
sylenmesi durumunda neden glnr? Komik olan unsurlar
nelerdir?
NCELEME ZGOTNOK (TEKERLEMELER)
Kurm qurm qul kir.(Aa kurdu kk deldi.)
Heft tet mist nsk.
(Yedi leen, bir avu mercimek.)
Rv li r zivir, r li rv zivir.
(Tilki yola, yol tilkiye dnd.)
Pik mik di kol de.
Min pik xwar mik ma t de.(Bir para et ve fare bir delikte.
Ben eti yedim, fare kald yerinde.)
Szl Krt Edebiyat
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
54/208
54 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Min tiliya xwe da qijik, got qij. Qijik ber xwe da min, min
got qij.
(Parmam kargaya uzattm, gak dedi. Bana yneldiinde ben de
ona gak dedim.)
Beran bor di mal de, min beran xwar, beraz ma di mal de.
(Ko evde bryor. Ben kou yedim, domuz kald evde.)
ik kik di mal de. ik firiya, min ik xwar. Kik
firiya, min ik xwar.
(Civciv ve kpek bir evdedir. Civciv utu, ben civcivi yedim. Kpek
utu, ben civcivi yedim.)
Ji Zargotina Kurd, Stockholm Krt Kltr Vakf
1. Yukardaki tekerlemelerin her birinde tekrar edilen sesleri
simgeleyen harflerin altn iziniz. nsz seslerin tekrarnda
yaanan zorlua karlk, benzer nl seslerin tekrarnda kan
ahengi fark ettiniz mi?
2. Yukardaki tekerlemelerin hangilerini daha kolay ezberlersiniz,
neden?
3. Pik mik di kol de / Min pik xwar mik ma t
de tekerlemesinde ahenk unsuru olarak ka hecelik lkullanlmtr, bulunuz.
4. Tekerlemeler arasnda anlam bakmndan benzerlik var m?
5. Kimi tekerlemeler halk hikyelerinin (rok) balarnda sylenir.
Bunlara Krt halk edebiyatnda qinikad verilir. Dengbjlerin
karlkl attklar tekerlemeler ise bend diye adlandrlmtr.
Dnya edebiyatnda baka dillerde tekerlemeler bularak yaznz.
ETKNLK 1 5 Snftaki arkadalarnzla tekerleme syleme yarmasdzenleyiniz.
ETKNLK 2 5 Bildiiniz ve sylemesi en zor olan tekerlemeleri tahtaya yazarak
arkadalarnzn sylemesini salaynz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
55/208
Szl Krt Edebiyat
55
5. MAMK (BLMECELER)
HAZIRLIK 1. Bildiiniz bilmecelerden bir tanesini snfta arkadalarnzlapaylanz.
2. Baz bilmecelerin zm uzun zaman alr. Deneme-yanlma
yntemi gerektiren, hatta matematik bilgisi gerektiren bilmeceler
vardr. Bunlardan bildiiniz rnekler varsa tahtaya yazarak snf
arkadalarnza sorunuz.
NCELEME MAMK (BLMECE)
1-Qesra sp, b pencere b der, Beyaz saray; penceresiz, kapsz,
T de rnit ye bkeke zer. inde oturmu sar bir gelin kz.
2-
aik li ser sera ye, Banda sark durur,
Bang dide ne mela ye. Hoca deildir, ezan okur.
3-
Ap min t ji det, Amcamdr ovadan gelen,
Barek str li pit. Srtnda bir yk diken.
4-
avzero, simblbelo; Ela gz, dik by var;
Li ser dwar hembero. Dikildii yerse, karki duvar.
Ji Zargotina Kurd, Stockholm Krt Kltr Vakf
Cevaplar:
(1. Hk-Yumurta, 2. Dk-Horoz, 3. Jj-Kirpi, 4. Kund-Bayku)
1. Dizeler arasndaki ahengin nasl salandn syleyiniz.
2. Szl edebiyat rnleri arlkl olarak manzum, ll ve
kafiyeli olarak sylenir. Bunun sebebini dndnz m?
3. Yukardaki bilmecelerin hece lsn karnz.
4. Yukardaki bilmecelerin kafiye emasn gsteriniz.
5. Bilmecelerin ezberlenmesi kolaydr. Bu kolayln sebebi,
bilmece metinlerinde ahenk unsurlarnn youn bir biimde
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
56/208
56 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
kullanlmasdr. Yukardaki bilmecelerde ahenk unsurlarndan
olan aliterasyonlar ve asonanslar4 gsteriniz.
ETKNLK 1 5 inde en ilgin bilmecelerin olduu kk bir bilmece kitap
oluturun. Bu kitapklar okul ktphanesine hediye edin.
ETKNLK 2 5 Okul apnda en iyi bilmece sorma yarmas dzenleyin.
6. BWJ (DEYMLER)
HAZIRLIK 1. Deyim kelimesinin anlamn szlkten reniniz.
2. Deyimsel ifade ne demektir, aratrnz.
3. Deyimlerde kullanlan kelimeler, gerek anlamlar dnda yeni
anlamlar kazanrlar. Di bilemek deyiminde gerek anlam var
mdr, bu deyim hangi anlamdadr, aklaynz.
NCELEME BWEJ (DEYMLER)
Biwj (Deyimler)
Devjberdan
(Azn birinden ekmek-Vazgemek)
4 Aliterasyon: Bir manzum metinde ahenk yaratmak amacyla ayn ya da benzer nsz
harflerin tekrar edilmesidir.
Asonans: Bir manzum metinde ahenk yaratmak amacyla ayn ya da benzer nl
harflerin tekrar edilmesidir.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
57/208
Szl Krt Edebiyat
57
Kus j digel xezal ket bez!
(Kaplumbaa da ceylanla yara girdi!)
Ji xelk re pispor e; ji xwe re kor e!
(Bakalarna uzman, kendi kendine kr!)
Xwed Kazo kor kiriye, p li agir sor kiriye.
(Allah Kzm kr etmi, onunla cehennemi alevlendirmi. (Bir
insann dt perian durumu anlatmak iin kullanlr.)
Wek bent p ve zeliqn
(Birine sakz gibi yapmak)
Bkek an ji Hezro, t da ga pezo, dsa sivika mal ezo!
(Balk paras olarak bykba ve kkba hayvanlar verip
Hazrodan bir gelin getirdim, gene de ev ileri bana kald! )
Him ji dr, him ji mizgeft bn.
(Hem camiden hem kiliseden mahrum olmak)
Ne sar l t, ne germ l t!
(Ne soua dayanyor, ne de scaa!)
Pita xwe p gir dan.
(Birine bel balamak)
Hir hat, va rez; diz hat, va pez.(Ay gelse, ite ba der; hrsz gelse, ite koyun der.)
Ez dibjim ewr tune, tu dibj w baran b.
(Ben diyorum bulut yok, sen diyorsun yamur geliyor.)
Mustafa Borak, Ferhenga Biwjan
1. Yukardaki deyimlerle, daha nce ilediiniz, ataszlerini
karlatrnz. Aralarndaki farklar syleyiniz.
2. Yukardaki deyimlerden hangisi/hangileri arkasnda bir hikyeyibarndrmaktadr, gerekesiyle birlikte syleyiniz.
3. Yukardaki deyimlerden manzum ve mensur olanlarn
gruplandrnz.
4. Bu deyimlere karlk, Trkeden ya da bildiiniz baka dillerden
benzer rnekler bulunuz.
ETKNLK 1 5 Merak ettiiniz baz deyimlerin ortaya k yklerini bularak
bu bilgileri snftaki arkadalarnzla paylan.ETKNLK 2 5 Deyimlerin ve ataszlerinin bir baka dile evrilememe neden-
lerini arkadalarnzla tartnz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
58/208
58 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
7. DESTANLAR
HAZIRLIK 1. Destan ile ilgili neler biliyorsunuz?2. imdiye kadar, bir destandan uyarlanm olan sinema filmi
izlediniz mi?
3. Krolu Destannda geen olaylarn olaanst ynlerini biliyor
musunuz?
NCELEME DESTANLARIN KRT TOPLUMUNDAK YER VE NEM
Destanlar, milli renkler tayan anonim anlatlardr. Bir milletin
hayatnda kulaktan kulaa aktarlarak yer tutmu, kahramanlk ieren
uzun halk hikyeleridir. Destanlarda kimi zaman bir kiinin, kimizaman birbirine bal birka arkadan, kimi zamansa bir ordunun
kahramanlklar dinleyicilere aktarlr.
Krt destanlarnn bir ksm, tarih esaslara dayanr. Szgelimi,
Dimdim Destannn bakahraman altn kollu Emr Xann (Xano),
ilgili destana ad veren Dimdim kalesini yaptrmas, Krt halkn
toparlayarak ran Safevi ah I. Abbasa kar savamas gibi bir dizi
olay, ranl tarihi skender Beg Turkmann ah I. Abbas dnemine
k tutan Tarih-i Alamaray-i Abbas adl tarih kitabnda anlatlmtr.Bylesi destanlarda kahramanlar, tarihte yeri olan kiilerdir; ama
anlat metinleri, azdan aza yayldka tarihsel birer metin
olmaktan karak destan saylrlar. Burada Krt halk edebiyatnda
destanlarn kahramanlk ierikli masal eklinde olanlarnn, yani
tarih olmayanlarnn, daha yaygn olduunu eklemek gerekir.
Genellikle k gecelerinde, divanhane denilen geni ky odalarnda
anlatlan destanlarda ou kez olaylar ve kiiler olaanstlklerle
donatlmtr. Kahramanln kutsand, feodal ilikilerin belirleyiciolduu toplumlarda destanlar byk ilgi grrler. Sevgili, aile, airet
ve millet sz konusu olduunda hakszlklara kar duyarl olma
konusunda dinleyicileri yreklendirirler.
Destanlarda gerek yaam artlarna uymayan birok yn vardr. Bir
kk olay halk arasnda anlatla anlatla yaygnlk kazanr. Daha sonra
bir derleyicinin toparlamasyla yazya geirilmi olur. Bu bakmdan
destanlar iin kahramanlk ieren anonim halk ykleri diyebiliriz.
Manzum biimde yazlan destanlarn yan sra mensur biimdeyazlan destanlar da vardr. Kimi destanlarda ise biimsel olarak hem
manzum, hem de mensur zellikler grlr. Destanlar halk hikyesi
icraclar olan dengbjler aktarrlar.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
59/208
Szl Krt Edebiyat
59
Siyabend Xec, Dimdim, Zemblfiro, Kerr Kulik, Ristem
Zal, Binefa Narn, St Ferx gibi Krt destanlar anlatldklar
blgeden blgeye, anlatclar olan dengbjden dengbje farkllklar
gsterirler.
DESTANA DIMDIM DIMDIM DESTANI
(...) (...)
-Bnin top Berzan -Getirin Barzan topunu
Der top wek qezxan Az kazana benzer
Tk hijandin bircn Xan Hann burlarn salladlar
-Bnin top Enzal -Getirin Enzal topunu
Der top wek mencal Az kazan azna benzer
Tk hijandin bircn kel Kalenin burlarn salladlar (onunla)Lekeran top hazir kirin Askerler toplar (tekrar) hazrladlar
Sed topan nik yek rast kirin Yz topu dizdiler yan yana
Kela Dimdim xirab kirin Dmdm Kalesini yktlar
(...) (...)
Ordixan Cell, Krt Kahramanlk Destan Dimdim
1. Yukarda balca Krt destanlarndan biri olan Dmdm
Destanndan bir kesit verilmitir. Metinde destan zellii tayanifadeleri tespit ediniz.
2. Destann, orijinal metin blmnn kafiye emasn karnz.
3. Uzun anlatlarn manzum metinlerinde genellikle ksa dizeler
tercih edilir. Bunun sebebi ne olabilir, yorumlaynz.
ETKNLK 1 5 Troya ve Cesur Yrek filmlerini izleyiniz. ki filmde geen
kahramanlk elerini, savalara konu olan olaylar ve anlatlan
kiilerin zelliklerini tespit ediniz.
ETKNLK 2 5 Dnya destanlarn aratrnz. Destanlarn oluum aamalar
olan kk olay, yaylma ve derleme aamalarn tespit ediniz.
ETKNLK 3 5 Gnmzde destan trnde eserler yazlabilir mi? Neden?
ETKNLK 4 5 Bildiiniz btn dnya destanlar ile Krt destanlarndaki ortak
motifleri bir arada bulunduran bir izelge oluturunuz. Bu ben-
zerlikler niin vardr, tartarak tezler ortaya karnz.
ETKNLK 5 5 Gnmzde kullanlan dillere destan, destan yazmak gibi
deyimsel ifadelerin anlamlarn aklaynz.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
60/208
60 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Destan Tr Metin rnekleri
NCELEME MEM ALAN DESTANI HAKKINDASzl Krt edebiyatnn en eski rnei olan Mem Alan Destan,
Krt halk arasnda yzyllardan beri dengbjler tarafndan
sylenegelen, kuaktan kuaa aktarlan nl bir destandr. Mem
Alanla imdiye kadar pek ok aratrmac ilgilenmi, onun eitli
derlemeleri yaymlanmtr. Krdolog Roger Lescot tarafndan,
zenle yaplan derlemelerinden biri, Celadet Bedirhann yardmyla
Franszcaya evrilmi ve Krtesiyle birlikte 1942 ylnda Beyrutta
yaymlanmtr.
Bir sevda yks olan Mem Alan destan, mitolojik zellikler
gsterir ve tm Dou edebiyatlarnn ak ierikli anlatlarnda
olduu gibi ackl bir ekilde sonuca balanr. Mem Alan destan
yaratld Krt toplumu hakknda, dier Mezopotamya toplumlar
hakknda aratrmaclara zengin birok folklor malzemesi
sunar. Destan, Krt halknn eski yaayn sergiler ve gemiin
anlalmas konusunda da tarihe k tutar.
Maripliler (Mixribiyan) kentinin padiah olan Mem Alan ile Cizreprensesi Zn Zdann trajik bir sonla biten aklarn anlatan eser
manzum olup, Krt halk edebiyatnda dengbjler tarafndan icra
edilen en uzun metinlerden biridir.
a. DESTANA MEM ALAN
()
Zn got: Lolo, Memo, dil min bi kul bi jan e.
Madem ku tu guh nad gotinn merivaneJi ber da, xelk kman xistine der me jinane,
Dibjin: Jin parsiya km in rreiya d bavane.
Were dest xwe bavje dest min min ek ke ser pita Boz
Rewane,
Ber xwe bide welat xwe, bajar Mixribiyane,
Bila heywan me her duyan bibe, bigihne xwediyane.
Em xilas bin bifilitin ji or gotinane.
Nema li ser me dimne tirsa mrane.
Ne j me w birje xwna tu kesane.
Gava em bigehin bajar we Mixribiyane,
W li nava xelk welat we bibe or gotin dengiyane,
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
61/208
Szl Krt Edebiyat
61
Xeber bigerin di dev mezin pikane,
W bjin: Dibne, hatiye Mem Alane,
Bi xwe re aniye diyariyeke layiq padiane
Keek aniye ji welat Cizra Botane
Dibn nav v ke Zna Zdane.W were Bengn, biray te y canecane.
Li dora min kom bike temam qz bkn bajar Mixribiyane.
Gik bjin: Wa zewaca van bide! ji me re bikin pir duane.
W bn: Ku qeder b, bila wa be, bk zava proz bin ji
xwediyane!
Mem got: Zalim, li kirina bajar we y ewit li van zikakan
ewcane.
Li van ka nevaln di dor de, li van ol iyan meslewane!Ku meriv b heval jinan, her gav west were ber dest avan e.
Min ji te titek pik xwest, te ji nihu de ber min da dawiya ,
nizanim ku min bicerbn bi derewane.
Min ji te re digot: Hele, kue hzar cark hilde ji ser eniya gewr
her du avane,
Were tasek av bi dest bin de, belk p vemire ar di kezeba min
hinavane
Gava Xwed kire qeder, em herin, tuy bib bk ez zavane.
Stig Wikander, Weanxana Orfeus, Antolojiya Tekstn Kurd
MEM ALAN DESTANI5
()
Zn dedi: Yaral gnlm szlayp durmakta ah ah ey Mem,
Erkeklerin szne kulak vermiyorsun sen ki madem.
Bilir misin teden beri biz kadnlara,
Eksik bir kaburga kemii gibi bakmtr dnya lem,
Nitekim derler kadn yzkarasdr ana babasnn
Hadi ver elini elime ve kar beni,
Al beni atn olan Boz Rewann terkisine,
Gidelim senin lken olan Maribiler kentine,
Ulaalm gvenebileceimiz o yerlere,
Dedikodulardan kurtulalm, brakarak arkamzda,
Bylece hem birilerinden zarar grme korkumuz,
Hem de bizim zarar verme ihtimalimiz bakalarna,
Sz konusu bile olmaz varrsak senin diyarna,
5 Destana Mem Alann Trke evirisidir.
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
62/208
62 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
Varrsak senin diyarna ne ho bir dalgalanma olur!
Bir sz dolaacak byk-kk herkeste dilden dile,
Diyecekler o zaman: Mem Alan gelmi grdnz m?
Tam da padiahlara layk bir armaanla dnm,
Cizra Botan lkesinden bir kz getirmi ki,Zn Zdanm ad, yle diyorlar.
Canndan ok sevdiin kardein Bengn gelecek,
Ve Maripliler kentinin btn kzlar-gelinleri saracak etrafm,
Hepsi dua edecekler evliliimizin tamamlanmas iin,
Diyecekler; kader alrsa byle gzel almal ite,
Gelin de, damat da kutlu olsun sahiplerine!
Mem dedi: Zalim, yanasca ehriniz Cizrenin yaps;
Sokaklar, dik bayrlar, sada-solda karlalan dereleri,Ovalar, dalar bir tuhaf!
Ki bir kadnla karlkl sevgili olunca burada,
Kii yorgun der her zaman el altnda, gzaltnda,
Ben sana kk bir dileimi aktardm,
Sense imdiden olacaklarn en sonundan dem vuruyorsun,
Yoksa yalanlarla beni mi deniyorsun, bilmem ki
Benim dediim uydu: Yanna bir nedime al, k sokaa,
araf giy, beyaz alnn ve her iki gzel gzn grnmesin,
Tannmadan gel bir tas su ver bana,
Kim bilir, belki iimdeki yangnlarn yetiir imdadna,
Allah yazmsa zaten olacak olan odur, dediin gibi, o saat,
Birlikte gideriz, sen gelin olursun, bense damat
1. Mem Alann ve Zn Zdann toplumsal konumlarn syleyiniz.
2. Destanda, kadnlarn ezilmiliine ilikin ksmlar bulunuz.
Gelenekte kadna biilen rol Znin dilinden nasl aktarlmtr?
3. Destann orijinal metnindeki tm dizelerin sonunda, nemlibir ahenk unsuru olarak ayn kafiye kullanlmtr. Bu durumun
dinleyiciler ve destan icra eden dengbjler zerinde ne gibi
olumlu etkileri olmutur, tartnz.
NCELEME SIYABEND XEC DESTANI HAKKINDA
1991 ylnda sinemaya da ekilmi olan Siyabend Xec, Sphan
Da ile zdelemi bir destandr. Kimi yrelerde Siyabend iin
Sh Ehmed Siliv ismi kullanlr. Xec isminin ise Hatice isminin
Krtede ksaltlm biimi olduu ileri srlmtr.
Destann bakahraman Siyabend, Silva kynn muhtarnn
yeenidir. Babas ve annesi kendisi henz iki yanda iken len
8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi
63/208
Szl Krt Edebiyat
63
Siyabend, amcasnn yannda byr; ama on yana geldiinde
kyn ocuklarn kmeslerden tavuk ve yumurta almaya zorlayarak
kylleri tedirgin eder. Muhtar olan amcas onu evinden kovunca
kyn kndaki plkte kendisine derme atma bir baraka
yapan Siyabend, bir gn bir aaca yldrm arptn grr. Yarlanaaca yaklatnda yldrmn halen aata saplanm bir biimde
durduunu grr ve onu skp demircilere gtrr, kendisine iki
silah yaptrr. Daha sonra Xec adl gzeller gzeli kz grr grmez
k olur. Tm ak efsanelerinde olduu gibi Siyabend ve Xecnin de
kavumalarna engel olan birileri vardr. Onu ailesinden karr. Bu
srada Xecnin yedi kardei ile savar. Sevgilisi ile geldii Sphan
danda, yaralad bir ko onu uuruma atar. Sevgilisinin uuruma
dtn gren Xec de kendisini ayn yerden aaya atar.
Kimi Krt folklor aratrmaclar, Mem Zn mesnevisinden sonra
ikinci olarak bu destann nlendiini sylerler. Siyabend Xec
destan, ayrntlar bakmndan ok zengin bir destandr. Bu destanda
en farkl olan ise ana kahramann kusursuz bir insan olmamas,
onun da ktlk yapmasdr. Siyabend yapt ktlkler kadar iyilik
de yapp gnahlarla sevaplar baa ba getirmeye alr. rnein,
bir kadnn maln alar; fakat sonra gider ocuklarn besler.
b. SIYABEND XEC()
Xec dibje:
Siyabend, bila ez bibim qurbana te,
Ji bil muhbeta te, tu titek di dil min de tunne,
Bes, ez ji te re bibjim, min diwazdeh heb pezkov ro bi avn
xwe dtine,
Yek bizin b, yanzdeh heb