MAELEZO YA METHALI ZA KISWAHILI

Adhabu ya kaburi, aijuaye

maiti

m.y.

mat.

taz.

Taabu na dhiki ya kaburini, aijuaye maiti.

Methali hii inatufahamisha kuwa aijuaye taabu na

dhiki ya jambo lolote ni yule aliyehusika nalo.

Kitanda usichokilalia hujui kunguni wake

Afadhali dooteni, kama ambari

kutanda

Dooteni:

Ambari

Kutanda

m.y

mat.

Dhaifu, kibaya

Kitu cha thamani kinachopatikana Pwani na

kinatumiwa kwa manukato au dawa

Kuenea, iliyo nyingi

Afadhali kibaya kidogo ulichonacho, kuliko kingi

kizuri usichonacho wala huna njia ya kukipata.

Methali hii hutumiwa kumnasihi mtu akinai na

atosheke na alichonacho, ingawa kidogo na duni.

Afya ni bora kuliko mali m.y

mat.

Afya ya kiwiliwili imeshinda aina yoyote ya mali

Inatumiwa methali hii, kwa mfano, kumnasihi

mtu ambaye kutwa kucha yumo mbioni tu

kutafuta mali bila ya kujali afya yake.

Ahadi ni deni m.y

mat.

Miadi ni kama deni, lazima utimize.

Methali hii hutumika kumuasa mtu kuwa akitoa

ahadi kufanya jambo sharti atomize. Siyo aseme

tu bali atende.

Ahangaikaye sana na jua ajua ajua

m.y

mat.

Anajua

Ahangaikaye sana na jua anajua alifanyalo,

hahangaiki bure.

Methali hii inatumiwa kwa mtu anayelihangaikia

sana na kulishughulikia. Mtu huyo hafanyi hivyo

bure, ila ana azma fulani ambayo anaijua

mwenyewe.

Aisifuye mvua imemnyea m.y

mat.

taz.

Anayetoa sifa ya mvua, mvua hiyo imemnyeshea.

Methali hii inatufundisha kuwa mtu anaposimulia

jambo kwa makini na usawa, ni kwamba jambo

hilo limempata.

Alisifuye jua limemwangazia.

Ajabu ya kondoo kucheka kioo m.y

mat.

taz.

Ajabu ya kondoo kumcheka yule amwonaye

ndani ya kioo na kumbe anajicheka mwenyewe.

Methali hii inatumiwa kwa mtu anayemcheka

mwenziwe na ilhali yeye na huyo anayemcheka

wamo katika hali moja. Akifanya hivyo huwa

kama anajicheka mwenyewe.

Ajabu ya ngamia kucheka nundu ya ng’ombe.

Nyani haoni kundule.

Ajabu ya ngamia kucheka

nundu ya ng’ombe

m.y

mat.

Ajabu ya ngamia, ambaye mwenye nundu kubwa

zaidi, kucheka nundu ya ng’ombe.

Inatumiwa methali hii kwa mtu anayeicheka ila au

upungufu wa mwenziwe na yeye anayo ila au

upungufu kama ule au zaidi ya ule.

taz. Ajabu ya kondoo kucheka kioo.

Nyani haoni kundule.

Ajali haina kinga Kinga

m.y

mat.

taz.

Kizuizi

Mungu akitaka ufikwe na ajali au jambo, hakuna

la kukukinga – utafikwa tu na jambo hilo.

Inatumika methali hii kwa kumpoza mtu

aliyefikwa na jambo baya au ajali.

Cha kuvunda hakina ubani

Cha kuvunjika hakina rubani.

Chombo cha kuzama hakina usukani.

Ajizi nyumba ya njaa Ajizi:

m.y

mat.

Usiri

Kutoweza kukata shauri kufanya jambo – mtu

kusema jambo hili au kazi hii nitaifanya kesho,

mara kesho kutwa – huku ndiko kunakosababisha

njaa.

Methali hii inatumiwa kwa mtu asiyeweza kukata

shauri mara moja akafanya jambo, hasa muhimu,

likesha.

Ajuaye misonoe ni alalaye naye Misonoe:

m.y

mat.

Misono yake, mikoromo yake

Ajuaye misono yake mgonjwa anapougua ni yule

anayelala naye ili kumwuguza.

Hutumika kwa maana ya kuwa ajuaye taabu ya

jambo ni yule anayehusika nalo.

Akiba si mbi, ingawa ya kumbi,

siku ya kivumbi hutia motoni

Mbi:

Kumbi:

Siku ya

kivumbi:

m.y

mat.

Mbovu, mbaya

La nazi

Siku ya taabu au balaa

Akiba si mbaya hata akiba hiyo ikiwa kitu duni,

kisicho thamani kama kumbi, kwani huenda hilo

ukalihitaji na likakufaa siku ya haja, pengeni kwa

kuashia moto.

Methali hii inakufahamisha kuwa akiba yoyote

iliyohifadhiwa ijapo si kitu cha thamani,

taz.

usiidharau kwani iko siku itakuja kukufaa.

Hakuna akiba mbovu

Akili ni mali m.y

mat.

Akili ni mali, maana bila ya akili huwezi kufanya

jambo likatengemaa au likaenda sawa; na ukiwa

nayo ndiyo chanzo cha kupatia mali n.k. na

kufanyia kila jambo.

Methali hii aghalabu hutumika kwa mtu

anayefanya jambo la kipumbavu. Watu husema:

Tazama upumbavu anaofanya fulani; ama kweli:

Akili ni mali.

Akili nyingi huondoa maarifa m.y

mat.

Kujitia akili nyingi au uwerevu mwingi wakati

mwingine huondoa busara na hekima ya mtu, na

baada ya mtu kufanya jambo likatengenea,

huliharibu.

Hutumiwa methali hii kwa mtu asiyesikia nasaha

na mashauri ya wenziwe katika kufanya jambo;

anahisi fikra zake tu ndio sawa. Mwishowe mtu

huyo anashtukia jambo lake limemharibikia.

Akipenda chongo huita kengeza m.y

mat.

Mtu anapopenda, basi huyo apendwaye hata

akiwa ana chongo, huambiwa si chongo hiyo, ni

kengenza tu.

Inatumiwa methali hii kwa mtu asiyeona ila

zozote za mwenziwe jinsi anavyompenda –

mabaya ya huyo mwenziwe yeye huyaona mazuri.

Akosaye la mama hata la mbwa

huamwa

Huamwa:

m.y

mat.

Hukamwa

Anayekosa titi la mamaye kunyonya, kwa sababu

ya dhiki huambiwa hata la mbwa aweza

kunyonya.

Methali hii huambiwa mtu kwa kumfahamisha

kuwa ikiwa kakikosa kizuri alichokuwa akikitaka,

basi atumiye hicho kibaya alichokipata, ama

vyote huenda akavikosa.

Akufaaye kwa dhiki ndiye

rafiki

Akufaaye kwa taabu ndiye

sahibu

Sahibu

m.y

mat.

Rafiki

Akufaaye wakati wa taabu na dhiki ndiye rafiki

hasa, si yule unayemwona wakati wa raha tu.

Methali hii inatunasihi tuchague marafiki zetu

vema – wale watufaao wakati wa dhiki ndio

marafiki hasa.

Akufukuzaye hakwambii toka m.y

mat.

Asiye na haja nawe tena si lazima akufukuze au

akwambie kwa maneno, bali kwa vitimbi au kwa

mabadiliko ya tabia.

Methali hii inakufahamisha kuwa ikiwa hutakiwi

pahala utaona kwa dalili na vitendo, si lazima

uambiwe kwa maneno.

Akumulikaye mchana usiku

atakuchoma

m.y

mat.

Anayethubutu kukukaribia na kijinga cha moto

mchana na kukumulika usoni, basi ikiwa usiku

hata kukuchoma anaweza.

Methali hii inatumika kumtahadharisha mtu na

mwenziwe ambaye kaweza kumfanyia uwovu

japo mdogo; mwishowe hata ovu kubwa anaweza

kumfanyia.

Aliye juu mngoje chini m.y

mat.

Taz.

Aliye juu ana siku yake atashukashini – mngoje tu

huko chini.

Methali hii aghalabu hutumiwa kwa mtu aliye na

madaraka ya juu lakini anayewadhulumu, au

kuwakandamiza, au kuwadharau wenziwe wa

chini. Iko siku atakuwa si chochote.

Mpanda ngazi hushuka.

Aliye kando haangukiwi na mti Kando:

m.y

mat.

Pembeni

Aliye na hadhari na kukaa pembeni mti

unapoanguka, basi mtu huyo haangukiwi na mti

huo.

Huambiwa mtu methali hii kumfahamisha kuwa

asipojitia katika balaa isiyomhusu basi taabu

haimfiki, atakuwa katika salama.

Aliyekueka kitini, ndiye

aliyeniweka chini

m.y

mat.

Aliyekuweka katika cheo hicho au kukupa utajiri

huo wewe ndiye aliyenifanya mimi maskini, naye

ni Mungu

Hutumiwa methali hii kumwambia mtu mwenye

kujivuna na kumkandamiza mwenziwe aliyekuwa

chini ambaye hana uwezo au madaraka kama

yeye.

Aliyekunyima kunde

amekupunguzia mashuzi

m.y

Aliyekunyima kitu ambacho kitakuletea hasara,

ijapo una haja nacho, hiyo itakuwa ni faida

mat.

taz.

kwako, maana atakupunguzia taabu na dhiki.

(Watu wengi wanaitikadi kuwa kunde

zinasababisha tumbo kuwa yabisi na kuleta

mashuzi)

Methali hii hutumiwa aghalabu kumpoza mtu

anayesikitika kwa kukikosa kitu fulani ambacho

akitarajia kukipata.

Aliyekunyima mbaazi kakupunguzia mashuzi.

Aliyekunyoa shungi kakupunguzia kuchana.

Aliyekunyima mbaazi

kakupunguzia mashuzi

m.y

mat.

taz.

Aliyekunyima mbaazi, ambazo mara nyingi

husababisha riyahi tumboni kwa yule aliyezila,

basi kakupunguzia balaa ya kujamba.

Methali hii huweza kutumiwa kumliwaza mtu

ambaye kanyimwa au kanyang’anywa kitu na

wenziwe.

Aliyekunyima kunde amekupunguzia mashuzi.

Aliyekunyoa shungi kakupunguzia kuchana.

Aliyekunyoa shungi

kakupunguzia kuchana

Shungi:

m.y

mat.

taz.

Furushi la nywele

Aliyekunyoashungi la nywele amekupunguzia

taabu ya kuzichana, maana sasa nywele hizo

zimekuwa kidogo zaidi.

Huwza kutumiwa methali hii kumliwaza mtu

ambaye amenyang’anywa kitu chake ambacho

kwa hakika hakihitajii sana.

Aliyekunyima kunde amekupunguzia mashuzi

Aliyekunyima mbaazi kakupunguzia mashuzi

Aliyekutweka ndiye

atakayekutua

Kutweka

m.y

mat.

kubebesha

Aliyekutweka mzigo huyo huyo ndiye

atakayekutua mzigo wako.

Methali hii hutumika kuambiwa mtu aliyejitakia

taabu

Aliyekwelekeza chanda aweza

na kukupiga kofi

Chanda

m.y

mat.

Kidole

Anayeweza kukunyooshea kidole akakutukana

basin a kukupiga pia aweza. (Kumnyoshea mtu

kidole wakati unaposema naye si jambo la

heshima)

Methali hii inatuasa kuwa tuwe na hadhari na mtu

anayetuvunjia heshima au anayetufanyia ubaya

kwa jambo dogo. Tusidharau tukasema hayo ni

madogo, kwani mara nyingine ataweza kufanya

makubwa zaidi

Aliyeshiba hamkumbuki

mwenye njaa

m.y

Tajiri mwenye nafasi hamkumbuki maskini

mwenye njaa au taabu yoyote.

mat.

Methali hii inamsihi mtu kuwa ajisaidie

mwenyewe asitumai msaada wa tajiri aliyekuwa

akimtumainia.

Aliyezowea kupokea kutoa ni

vita

m.y

mat.

Yule mwenye tabia ya kupokea yeye kila siku vya

watu,chake huwa hatoi, ila kwa taabu na mashaka.

Methali hii huweza kuambiwa mtu mgumu,

bahili, aliyezoea kupokea vya watu tu, lakini

chake hatoi.

Aliyezowea tumbaku tambuu

haiwezi

m.y

mat.

Mwenye uraibu wa kutumia tumbaku ukimpa

tambuu atumie itakuwa wamsumbua kwani si

uraibu aliouzowea.

Methali hii hutumiwa kwa mtu ambaye hawezi

kugeuza mazoea yake ya siku zote kwa kupata

jambo jingine jipya ambalo pengine ni zuri zaidi

kuliko hilo la zamani.

Amani haiji ila kwa ncha ya

upanga

m.y

mat.

taz.

Amani wakati mwingine haiji ila kwa kutumia

nguvu.

Methali hii inamnasihi mtu ambaye anaonewa na

mwenziwe au wenziwe, kuwa apinge maonevu

hayo – hapo ndio atapata suluhu na salama.

Dawa ya moto ni moto.

Naije baa iondoe baa.

Sumu ya neno ni neno.

Anayejitahidi hufaidi m.y

mat.

Anayejitahidi ndiye anayefaidi matunda ya

jitihada yake.

Methali hii inatufahamisha kuwa yeyote

anayefanya bidii na jambo lolote bila shaka

atafanikiwa, kwa kupata alilolikusudia.

Anayejitia lisilomuhusu hupata

lisilo mridhi

Lisilomridhi

m.y

mat.

Lisilompendeza

Anayeingingilia jambo lisilomhusu hupata jambo

asiloliridhi, yaani jambo la kumuudhi.

Hutumiwa methali hii kumnasihi mtu asijitie

katika mambo yasiyomhusu.

Angurumapo samba mcheza ni

nani?

m.y

mat.

Samba anapotoka uwanjani na kunguruma, nani

anayethubutu kuchezacheza mbele yake?

Methali hii hutumika kwa maana ya kuwa watu

mara nyingi hunung’unikanung’unika nyuma

kuhusu mkubwa au kiongozi wao lakini

anapojitokeza huyo kiongozi hakuna

anayethubutu kumkabili na kumnung’ung’ikia.

Apendapo hushona asipopenda

hurarua

Hurarua:

m.y

mat.

Huchanachana

Mtu akiwa ana mapenzi ya kupenda kitu, hata

kama kibaya hukisifu, na iwapo ni kizuri kwa

hakika, lakini yeye hakipendi, atakitaja kwa

vibaya.

Methali hii hutumiwa kwa mtu mwenye tabia ya

kusifu akipendacho sana na kukiponda kile

asichokipenda.

Apendwaye akajua haachi

kujishaua

Kujishaua:

m.y

mat.

Kuringa

Apendwaye na anajua kuwa anapendwa haachi

kuringa.

Mfano wa methali hii ni mtoto, ambaye anajua

kuwa anapendwa sana na wazazi wake. Mtoto

huyo huringa na kufanya atakavyo nyumbani

kwao.

Asazacho mwizi mganga atwae Asazacho:

m.y

mat.

Anachokisaza, anachokibakisha

Anachokibakisha mwizi baada ya kukuibia huwa

hufanyi akili ukakiweka kikakufaa mbeleni, lakini

wakipeleka kwa mganga akufanyie uganga wa

kumroga mwizi.

Methali hii inahimiza mtu ajuapo mali yake

sehemu fulani, imepotea kwa njia fulani, basi

afanye bidii ili ile sehemu iliyobaki, iwe salama

isije ikapotea kwa jambo jingine.

Asiyefawa na wake hufawa na

wa mwenziwe

m.y

mat.

Asiyesaidiwa na mtu wake mwenyewe, yaani

aliyemhusu, wakati mwingine husaidiwa na mtu

au jamaa ya mwenziwe.

Methali hii hutumiwa kwa mtu ambaye alitumai

kusaidiwa na jamaa yake katika shida, lakini

asisaidiwe, na akatokea mtu mbali ndiye

akamsaidia.

Asiyefunzwa na mamaye

hufunzwa na ulimwengu

m.y

mat.

Kijana asipopata mafunzo ya kutosha kutokana na

mzazi wake, hufunzwa na ulimwengu wakati

zinapompata taabu za dunia.

Methali hii hutumiwa kwa kijana ambaye kila

akifunzwa na wakubwa zake hafunziki.

Inapomfika balaa, kijana huyu, watu husema:

Asiyefunzwa na mamaye……

Asiyejua maana haambiwi

maana

m.y

mat.

Asiyejua maana, yaani faida ya jambo,

usijisumbue bure kumweleza, kwani hafuati.

Inatumiwa methali hii kwa maana kuwa wajipa

taabu bure kumweleza juha jambo la busara

ambalo wakati mwingine ni la faida kwake.

Asiyejua utu si mtu m.y

mat.

Asiyefahamu mwendo mzuri wa kibinadamu kwa

binadamu wenziwe, basi huyo si mtu.

Hutumiwa kwa kumsema mtu ambaye ingawa

amefanyiwa wema hata hamjali au kumtia

maanani huyo aliyemfanyia.

Asiyekubali kushindwa si

mshindani

Mat. Hutumiwa kwa mtu ambaye mkaidi, anajua

hakika ameshindwa, lakini anaona aibu kukubali

kuwa ameshindwa; mtu kama huyu hapati faidi ya

kujua mambo kwani hakuna atayechukua taabu ya

kujadiliana naye na kumfahamisha makosa yake

atakapoyafanya.

Asiyekujua hakuthamini m.y

mat.

Asiyekujua hakufahamu heshima yako, asili yako

na thamani yako kwa jumla.

Methali hii hutumiwa inapokuwa mtu

anayetukuzwa na watu wanaomjua, anafanyiwa

jambo la dharau na mtu, pengine duni, asiyemjua

utukufu wake. Haya huweza kumfika mtu, kwa

mfano anapokwenda ugenini.

Asiyekuweko na lake haliko m.y

mat.

Asiyekuweko watu waliopo humsahau na

hawamkumbuki kwa lolote.

Methali hii inatufahamisha kuwa ukitaka

ukumbukwe na ufanyiwe jambo fulani basi

hakikisha uwepo na kuonekana na watu hao

unaowatumainia kukufanyia hilo jambo, au

watakusahau.

Asiye na bahati habahatishi m.y

mat.

Aliye kwa desturi hana bahati habahatishi kufanya

jambo, akibahatisha jambo lake halitengenei,

huharibika.

Aghalabu hutumiwa kwa mtu ambaye anahisi

amefanya jambo jema lakini hakupata shukrani ila

ubaya tu kwa huyo aliyemfanyia.

Asiyeogopa ng’ombe ni

ng’ombe yeye

m.y

Asiyeogopa au kujihadhari na ng’ombe kuwa

labda anaweza kumdhuru, basin aye ni ng’ombe

mat.

pia. (Waswahili humwita mtu mjinga asiye na

nadhari “Ng’ombe”)

Methali hii hutumiwa kwa maana ya kuwa

asiyejihadhari na mjinga basi na yeye mjinga pia.

Asiyesikia la mkuu huvunjika

guu

guu:

m.y

mat.

Mguu

Asiyesikia shauri la mkubwa wake, aliyemzidi

kwa maarifa na umri, basi hufikwa na balaa.

Methali hii inatusihi tusikize shauri tunalopewa na

watu wazima,kama vile wazazi wetu, kwani

wametuzidi kwa maarifa.

Aumwaye na nyoka akiona

ung’ongo hushtuka

m.y

mat.

Mtu aliyewahi kuumwa na nyoka, siku nyingine

atakuwa na hadhari na uwoga, kwani akiona

ung’ongo au kuti huruka kwa hofu.

Methali hii inatufahamisha kuwa aliyepatikana na

taabu fulani mara ya kwanza, siku nyingine

huhofu asipatikanena taabu namna hiyo mara

nyingine.

Baada ya dhiki faraja Faraja:

m.y

mat.

taz.

Nafuu

Baada ya dhiki na taabu mara nyingi huja nafuu

na raha.

Methali hii hutumiwa kumpoza mtu aliyepatikana

na shida.

Mla cha uchungu na tamu hakosi.

Mstahimilivu hula mbivu.

Zito hufuatwa na pesi.

Bandu bandu humaliza gogo m.y

mat.

Gogo naliwe kubwa vipi lakini unapolichanja na

kubadnua kipande kimoja kimoja kidogo kidogo

mwisho gogo hilo humalizika.

Methali hii hutumiwa kumpa nasaha ambaye

anafanya usiri kuifanya kazi fulani kwa sababu

labda anaiona kubwa sana – yaani hata kazi ikiwa

kubwa vipi, ikifanywa kidogo kidogo mwisho

humalizika.

Barua ni nusu ya kuonana m.y

mat.

Mnapoandikiana barua kujuliana hali na mtu aliye

mbali huwa ni kama mlioonana nusu – yaani bora

kuliko kutoandikiana barua kabisa.

Unaweza kuitumia methali hii unapoagana na mtu

anayekwenda safari ya mbali, ili kumhimiza

akuandikie barua atapokuweko huko

taz.

anakokwenda.

Waraka ni nusu ya kuonana.

Baya, baya lako si jema la

mwenzako

m.y

mat.

taz.

Kibaya chako ni bora kuliko kizuri cha mwenzio.

Methali hii inamfahamisha mtu kuwa kizuri cha

mwenziwe hakiwezi kumfaa maana hakipati,bora

kibaya chake mwenyewe.

Bura yangu sibadilina reheani.

Bendera hufuata upepo m.y

mat.

taz.

Bendera hufuata kule upepo unakoelekea, iwapo

ni kaskazini ama kusini.

Methali hii hutumiwa kwa mtu ambaye hashiki

mahali pamoja, yeye anafuata aambiwalo tu; mara

huandama huku mara huku kama bendera

kwakufuata upepo unapoelekea.

Maji hufuata mkondo.

Bura yangu sibadili na rehani Bura:

m.y

mat.

taz.

Aina ya kitambaa hapo zamani, ambacho

kilikuwa si cha thamanisana.

Nguo yangu (bura), iliyo duni lakini inanifaa,

sibadilishi na nguo bora (rehani) ambayo hainifai

na kwa hivyo haina faida kwangu.

Methali hii inamfunza mtu kuwa bora chake

kibaya kimfaacho kuliko kizuri cha mwenziwe,

ambacho hakina faida kwake.

Baya, baya lako si jema la mwenzako.

Chaka la samba halali nguruwe Chaka:

m.y

mat.

Mwitu mkubwa

Sehemu ya mwitu anamokaa samba, nguruwe

halali, au hakai kwa kituo, mahali hapo.

Methali hii inatumiwa na mtu kwa maana ya

kuwa hawezi kupakaa mahali fulani kwa sababu

ya maonevu ya aliyemzidi nguvu.

Cha (La) kuvunda hakina

(halina) ubani

Kuvunda:

m.y

mat.

Kuoza

Kilichoozandio kimeoza, hakiachi kunuka, hata

ukifukiza ubani, harufu haiondoki.

Inatumika methali hii kwa maana ya kuwa jambo

likishaharibika na aibu kutapakaa ndio

Taz.

imetapakaa, hakuna liwezalo kufanyika kuizuia

isitapakae.

Ajali haina kinga.

Cha kuvunja hakina rubani.

Chombo cha kuzama hakina usukani.

Cha kuvunja hakina rubani Kuvunja;

Rubani:

m.y.

mat.

Taz.

Chombo kupanda mwamba na kuvunjika baharini

Mtu aongozaye chombo baharini (au angani)

Chombo kilichojaaliwa kuvunjika na pengine

kuzama basi kitavunjika tu, rubani hata afanye

nini hataweza kukisaidia kisivunjike.

Inatumiwa kwa maana ya kuwa jambo

likishajaaliwa kuharibika, hata likipata mtu wa

kuliongoza, litaharibika tu hakuna kinga.

Ajali haina kinga.

Cha kuvunga hakina ubani.

Chombo cha kuzama hakina usukani.

Cha mlevi huliwa na mgema Mgema:

m.y.

mat.

Anayepanda mnazi kugema tembo

Rasilimali ya mlevi hupotea ikaenda kwa mgema

ambayeni mwuza tembo. Cha mjinga huliwa na

mwerevu.

Watu husema methali hii kumweleza mtu ambaye

pato lake lote anamtumilia mtu mwingine bila ya

kupata faida yoyote kwake.

Chanda chema huvishwa pete Chanda:

m.y.

mat.

Taz.

Kidole

Kidole kizuri kilichoumbika huvishwa pete ili

kizidi kupendeza.

Watu husema hivyo wanapohisi mtu fulani ni

mwema; yafaa apewe tuzo kwa jambo zuri

analolifanya, ambalo linafurahisha watu au

linaleta faida na sifa.

Mcheza kwao hutuzwa.

Changu ni bora kuliko chetu m.y.

mat.

Maana yake ni kuwa kitu changu mimi peke

yangu, ambacho nina amri nacho na ninaweza

kukisarifu ninavyotaka, ni bora kuliko kitu chetu

sisi, cha watu wengi, ambacho siwezi kukifanya

nitakavyo mpaka tukubaliane sote.

Methali hii inakufahamisha kuwa kitu chako

mwenyewe ni bora kuliko kitu cha shirika.

Chema chajiuza kibaya

(kibovu) chajitembeza

m.y.

mat.

Kitu kizuri kinajiuza chenyewe bila ya

kutembezwa, lakini kibaya sharti kijitembeze, na

papo pengine kisinunuliwe.

Methali hii aghalabu hutumiwa kwa mtu

anayependa kujisifu. Watu wanapochoka na

majisifu yake husema methali hii.

Chema hakidumu m.y.

mat.

Kizuri hakidumu.

Methali hii hutumiwa, kwa mfano, kwa mtu

mwenye kufanya matendo mazuri na mwenye

msaada sana kwa watu. Mtu huyu aghalabu hakai

sana au hadumu, katika hali hiyo inayomwezesha

kufanya matendo mazuri. Watu waliomkalia kwa

ubaya humfisidi tu kwa uovu wao.

Chendacho kwa mganga

hakirudi

m.y.

mat.

Kinachokwenda kwa mganga, ikiwa ni pesa au

kitu kingine, basi tujue kuwa kitu hicho hakipati

mwenyewe tena.

Methali hii huambiwa mtu aliyetoa amana yake

kumpa mtu ambaye anajulikana jambazi – yaani

hiyo hairudi kwa mwenyewe tena.

Chombo cha kuzama hakina

usukani

m.y.

mat.

Taz.

Chombo kama jahazi au meli kikishajaaliwa

kuzama kitazama tu, hakina nahodha wala

baharia.

Kama: cha kuvunda hakina ubani.

Ajali haina kinga.

Cha kuvunda hakina ubani.

Cha kuvunja hakina rubani.

Chombo kilichopikiwa samaki

hakiachi kunuka vumba

Vumba:

m.y.

mat.

Taz.

Harufu ya samaki

Sufuria au chungu kilichozoea kupikiwa samaki

kila siku hata ukikisafisha vipi kitanuka vumba.

Methali hii hutumiwa kwa mtu, ambaye alikuwa

tajiri, lakini sasa amefilisika; mtu huyo aghalabu

huwa anayo mali imesalia, japo kidogo.

Jungu kuu halikosi ukoko.

Chururu si ndo-ndo-ndo Chururu:

Ndo-ndo-ndo

m.y.

mat.

Mlio wamaji yanapomiminika kwa wingi

Mlio wa matone ya maji yanapodondoka, hasa

kwenye ndoo au debe, tone baada ya tone.

Ni heri mtu apate maji haba kwa matumizi ya kila

siku kuliko maji mengi ya mara moja au ya siku

moja.

Methali hii hutumika kwa maana ya kuwa bora

mtu kupata kidogo kidogo kila siku kuliko wingi

wa mara moja na kukosa. Kwa mfano afadhali

mtu apate kitu cha matumizi japo ni kidogo cha

kila siku kuliko kupata kingi cha mara moja

kikiisha iwe basi.

Dalili ya mvua ni mawingu m.y.

mat.

Dalili, yaani alama ya kuonesha kuwa itanyesha

mvua ni kuyaona mawingu ya mvua angani. Dalili

ya kupata ulilokusudia, kwanza ni kuiona ishara

ya kukuonesha kuwa hicho kitu kipo tayari

kukufika.

Hutumiwa kwa maana ya kuwa jambo likitaka

kuwa, huwepo ishara (dalili) kwanza inayoonesha

kuwa jambo hilo litatokea. Watu husema methali

hii wanapoiona dalili kama hiyo.

Dau la mnyonge haliendi joshi Dau;

Joshi:

m.y.

mat

taz

Aina ya chombo cha majini

Chombo cha baharini kwenda kwa kasi/kina

kirefu

Chombo cha mtu mnyonge hakiendi kina kirefu

kwa sababu hakijakamilika au kinavuja, au tanga

bovu.

Methali hii hutumika mtu anapoona jambo lake

halinyoki au haliendi ipasavyo kwa sababu ya

kukosa pesa au kwa kuwa hali yake ni duni.

Jahazi la mkata haliendi joshi.

Dawa ya moto ni moto m.y.

Dawa ya mtu akutendeaye uovu na wewe

umtende uovu namna hiyo hiyo.

mat

taz

Huambiwa mtu ili kumnasihi kuwa asikubali

kuonewa pasipo sababu.

Amani haiji ila kwa ncha ya upanga

Naije baa iondoe baa

Sumu ya neno ni neno

Debe tupu haliachi kutika Kutika

m.y.

mat

Kutikisika na kufanya kelele

Debe tupu haliachi kutikisika na kupiga kelele

hasa linapopigwa na upepo.

Hutumiwa methali hii kwa mfano, kusemwa mtu

mwenye maneno mengi tu lakini hafanyi jambo

lolote la maana. Pia husemwa mtu anayependa

kujionesha tajiri, mfano kwa kuzilizaliza pesa

mfukoni.

Donda ndugu laisha dawa Donda

ndugu:

m.y.

mat

Donda la siku nyingi, lisilopona

Donda la siku nyingi hata ukilifanyia dawa namna

gani huwa halisikii dawa, na kupoa huwa ni kwa

bahati sana.

Methali hii hutumiwa kwa mtu aliye na tabia

mbaya na amezama kabisa katika tabia yake hiyo.

Mtu huyo huwa ametolewa tamaa tena kuwa kuna

dawa ya kumwachisha tabia yake mbovu.

Dua la kuku haimpati mwewe Mwewe:

m.y.

mat

Aina ya ndege kama tai, anayependa kula watoto

wa kuku.

Dua la kuku la kumwapiza mwewe, kwa sababu

amemlia wanawe halimfiki au halimdhuru huyo

mwewe, yeye anaendelea vile vile na tabia yake

ya kukamata kuku.

Methali hii huweza kutumiwa kwa mfano

mwanafunzi anayemlaani mwalimu aliyempa

adhabu kali kwa kosa alilolifanya. Wanafunzi

wenziwe huweza kumwambiya, “Bure unalaani

na kumwapiza mwalimu na kumwombea dua

baya. Dua la kuku……”

Dunia mti mkavu ukiulemea

utakubwaga

Utakubwaga:

m.y.

Utakutupa chini

Dunia ni kama mti mkavu, ambao ukiwa huna

hadhari na ukauegemea sana basi mti huo

utakatika na wewe utaanguka chini.

mat Methali hii hutumiwa kumnasihi mtu atahadhari

asiitegemee sana dunia. Asione sasa anajiweza

akaponda rasilimaliyake, akawa jeuri n.k. dunia

ghafla inaweza kumgeukia na kumtupa, akawa

hana mbele hana nyuma, hohe hahe.

Eleza haja upate haja m.y.

mat

Eleza waziwazi haja yako upate kutimiziwa hiyo

haja.

Methali hii huambiwa mtu ambaye anaomba

jambo fulani kwa mwenziwe lakini hamfunulii

waziwazi haja yake, anazungukazunguka. Huyo

mwenziwe huweza kumwambia: Eleza haja……

Embe dodo sawasawa na

kisukari

Dodo:

Kisukari:

Mat

Aina ya embe ambayo huzaa kwa wingi

Aina ya embe ambazo ni ghali zaidi kuliko dodo

Methali hii hutumiwa kumnasihi mtu, kwa mfano,

kuwa bora achukue kitu hiki ambacho ni rahisi

kukipata, tena ni kizuri kama hicho akitakacho

yeye lakini ni taabu au adimu kukipata.

Enga kabla ya kujenga Enga

m.y.

mat

Angalia

Angalia mbele kwanza kabla ya kujenga. Inabidi

kufikiri kwanza na kupanga kabla hujaanza

kujenga nyumba.

Methali hii inatumiwa kwa maana ya kuwa

inatubidi tufikiri mbele matokeo ya jambo kabla

ya kulianza hilo jambo.

Fadhila za punda, mashuzi Fadhila:

m.y.

mat

Shukrani

Ukimfanyia punda wema shukrani zake hukulipa

mashuzi.

Hutumiwa methali hii kumsema mtu aliyefanyiwa

wema akalipa uovu.

Fahali wawili hawakai zizi moja Fadhila:

Zizi:

m.y.

Ng’ombe dume

Boma la ng’ombe

Mafahali wawili hawakubali kukaa katika zizi

moja, watagombana tu, kwa sababu kila mmoja

atataka awe yeye ndiye mfalme wa zizi.

mat Inatumika methali hii inapokuwa jambo au kazi

fulani inatarajiwa kufanywa na watu wawili

wenye madaraka sawasawa. Watu hao wawili

lazima watateta.

Fimbo ya mbali haiui nyoka m.y.

mat

Fimbo inayokufaa unapotaka kumwua nyoka ni

ile uliyonayo karibu, iliyopo mbali haikufai kitu.

Methali hii inatufahamisha kuwa kinachofaa

wakati wa haja ya ghafla ni kile kilicho karibu

nas, si kilicho mbali tusichokipata. Kwa mfano

ukitokewa na haja ya ghafla ukataka kumkopa

mtu pesa. Akakwambia, “Hapa sina ziko

nyumbani; nikakuchukulie?” Waweza

kumwambia, “Haja yangu ni hivi sasa; fimbo ya

mbali haiui nyoka.”

Fuata nyuki, ule asali m.y.

mat

Ukiitaka asali, huna budi kufuata nyuki mpaka

kwenye mzinga ukaitafute.

Methali hii inamnasihi mtu kuwa aandamane na

mtu au watu wenye manufaa, ikiwa mali, elimu,

busara n.k. ili naye anufaike kwa manufaa haya;

ijapo atapata taabu.

Fumbo mfumbie mjinga

mwerevu huling’amua

m.y.

mat

Kumdanganya mdanganye mjinga, mwerevu mara

hutambua.

Mtu huitumia methali hii kumweleza mwenzake

kuwa ingawa hamfunulii kweli akamwambia

kinaga ubaga, yeye kishatambua anavyokusudia.

Gae huwa chombo wakatiwe Wakatiwe:

m.y.

mat

Kwa wakati wake

Gae ingawa kwa desturi halithaminiwi na

hutupwa, hutumiwa kuwa chombo cha kutilia

maji n.k. – wkati chombo kizima kinahitajiwa na

hakipatikani.

Methali hii inamnasihi mtu asidharau kitu kibovu,

au hafifu; kuna wakati huweza akakihitajia.

Ganda la mua la jana chungu

kaona kivuno

m.y.

mat

taz

Ganda la mua lililotupwa jana, yaani limeshaanza

kukauka, basi mdudu chungu kupata ganda hilo

anaona kama amevuna mazao.

Methali hii hutumiwa kwa mtu aliyepata kitu

kidogo tu, lakini kwa sababu hakuzoea kupata,

hicho kidogo anakiona kikubwa sana.

Maskini akipata, matako hulia mbwata.

Gota (gonga) gogo usikize mlio m.y.

mat

Lipige hilo gogo usikilize kuwa litalia mlio wa

aina gani?

Kwa ada za Kiswahili, atakaye kuoa hupeleka

posa, yaani ujumbe rasmi kwa wazee wa huyo

msichana amtakaye. Lakini kabla ya ujumbe

rasmi haujaenda huyo mtu, “hugonga gogo”

kwanza – yaani huulizauliza chini chini kama

hiyo posa yake itakubaliwa au la. Huu ni mfano

mmoja wa matumizi ya methali hii. Inatuhimiza

tufanye uchunguzi kwanza kabla ya kuanza

kufanya jambo muhimu.

Haba na haba hujaza kibaba Haba

m.y.

mat

taz

Punje ya nafaka, kidogo

Punje moja moja ukizikusanya mwishowe huwa

nyingi za kuweza kujaza kibaba kizima.

Methali hii inatufunza tusidharau kitu kidogo.

Kwa mfano, pesa kidogo kidogo tukizikusanya

mwishowe pesa hizo huwa nyingi.

Tone na tone huwa mchirizi.

Hakuna akiba mbovu m.y.

mat

taz

Hakuna kitu kibovu kisichofaa kabisa kabisa.

Hutokea haja mtu akakihitaji.

Methali hii inatuhimiza tuweke akiba ya vitu, pesa

n.k. ijapokuwa vitu tunavyovihisi sasa havina

thamani.

Akiba si mbi ingawa ya kumbi

Hakuna jambo lisilokuwa na

mwisho

Mat Methali hii hutumiwa kwa mfano kumpoza mtu

ambaye yumo katika mateso na dhiki; yaani ni

kama kumwambia kuwa dhiki yake itamalizika tu,

haitaendelea maisha.

Hakuna mchele ukosao ndume Ndume:

m.y.

mat

(za mchele) punje ambazo zingali zina maganda

Mchele kabisa haukosi kuwa na ndume ijapo

kidogo.

Mchele kabisa haukosi ndume, yaani zile punje

ambazo zingali na maganda yake kama mpunga

ambao haujatwangwa, zinazopatikana katika

mchele. Na pia hapana mahali katika taifa

pakosapo kiongozi (mkubwa).

Hakuna mume wa waume m.y.

mat

Hakuna mume ashindaye waume wote.

Mtu akijifanya ana nguvu sana kushinda watu

ajue anajidanganya, kwani kuna mwengine

anamshinda, na amshindaye yeye, kuna

mwengine amshindaye pia, n.k.

Methali hii hutumika kwa mtu ajionaye hakuna

anayemshinda kwa ujasiri au ushujaa au nguvu

n.k.

Hamadi ni ilo kibindoni

(Hamadi kibindoni)

Hamadi:

Kibindoni:

m.y.

mat

Tamko la mtu anaposhtuka

Mkunjo wa nguo inayofungwa kiunoni, kama

kikoi au shuka

Ukishtuliwa (na adui au mnyama mbaya) na

kushtuka, yataka silaha iweko kibindoni, haiku

mbali.

Methali nii inamfahamisha mtu kuwa wakati wa

haja au dhiki kinachomfaa ni kile alichonacho

mkononi, yaani karibu naye. Pia methali hii

inamhimiza mtu aweke akiba, kwani ndiyo

itakayomfaa akitokewa na haja ya ghafla.

Hapana masika yasiyo na mbu Masika:

m.y.

mat

Majira ya mvua nyingi

Masika kabisa hayakosi mbu (kwa sababu ya

mvua na tope nyingi zinazokuwepo)

Methali hii inatufahamisha kuwa kila wakati huja

na taabu na shida zake, kama vile wakati wa

masika unavyokuja na mbu.

Hapana msiba usiokuwa na

mwenziwe

Msiba:

m.y.

mat

Jambo la huzuni, maafa

Hakuna msiba unaokuja peke yake, basi

ukamalizika. Mara nyingi husababisha misiba

mingine ambayo hufuata.

Hutumiwa methali hii inapokuwa mtu anafikwa

na msiba baada ya msiba.

Haraka haraka haina Baraka Mat

Taz

Methali hii inakufahamisha kuwa unapotaka

kufanya jambo ulifanye kwa makini na utulivu;

ukifanya pupa halinyoki.

Mwenda pole hajikwai

Mwenye pupa hadiriki kula tamu

Samba mwenda pole ndiye mla nyama

Taratibu ndiyo mwendo.

Hasira hasara Hasira:

m.y.

mat

Hamaki, ghadhabu, chuki

Hasira huweza kumletea mtu hasara

Methali hii hutumiwa kumnasihi mtu aliyeshikwa

na hasira kuwa apoe, ama hiyo hasira yake

inaweza kumsababishia akafanya jambo ambalo

litamletea majuto na hasara baadaye.

Hasira za mkizi tijara ya mvuvi Mkizi:

Tijara;

m.y.

mat

Aina ya samaki

Faida, manufaa

Chuki na ghadhabu anazozifanya mkizi zinampa

manufaa mvuvi. (mkizi hurukaruka kwa hasira, na

mara nyingi, katika kuruka kwake, hujiingiza

mwenyewe ndani ya chombo cha mvuvi).

Methali hii hutumiwa kumtahadharisha mtu kuwa

hasira zake kumfanyia aliyemshinda kwa nguvu

hazina maana, kwani kwanza atamshinda kisha

aondoke na sifa.

Hayawi hayawi huwa m.y.

mat

Hayatakuwa hayatakuwa, mwisho wake

yanakuwa.

Hutumiwa methali hii kwa maana ya kuwa mtu

akipuuza jambo na akasema haliwi au halitokei,

huja pengine likatokea ghafla, akabakia majuto tu.

Heri kujikwaa dole kuliko

kujikwaa ulimi

Kujikwaa

ulimi:

m.y.

Kuteleza ulimi

Heri mtu kujikwaa kidole aumiye kidogo, kuliko

kujikwaa ulimi, yaani kusema jambo baya.

mat Hutumiwa methali hii kumtahadharisha mtu

yasimtoke maneno ovyo ambayo yanaweza

kumtia matatani.

Heri nitakula na nini kuliko

nitakulani

m.y.

mat

Afadhali nitakula na nini (yaani kuwa na chakula

bila ya kitoweo cha kutoelea) kuliko nitakula nini

(kuliko kukosa chakula kabisa ukawa unajiuliza:

nitakula nini?)

Hutumiwa kumnasihi mtu kuwa bora kidogo

alichopata kuliko kukosa kabisa kabisa.

Heri nusu shari kuliko shari

kamili

m.y.

mat

Afadhali kupata taabu ndogo kuliko taabu kubwa,

iwapo ni lazima upate taabu hiyo.

Hutumiwa kumnasihi mtu kuwa bora alikabili

jambo fulani dogo linalomchukiza kuliko

kukumbana na balaa kubwa zaidi baadaye.

Heshima kitu cha bure m.y.

mat

Heshima ni kitu kinachopatikana bila kununuliwa

Mfano huu hutumiwa kumnasihi mtu awe na

heshima na adabu.

Hiari yashinda utumwa m.y.

Mat

Mtu akiachiwa alifanye jambo kwa hiari yake

mwenyewe basi huweza kulifanya vizuri zaidi

kuliko akilazimishwa

Methali hii inatufahamisha kuwa binadamu

akilazimishwa kwa nguvu kufanya jambo,

halifanyi vizuri kama akiachwa afanye kwa hiyari

yake.

Hucheka kovu asiyefikwa na

jeraha

m.y.

mat

Mtu hucheka kovu la jeraha kwa mwenziwe kwa

sababu yeye hajapata kufikwa hata na kidonda.

Methali hii hutumiwa kumwelezea mtu ambaye

anamcheka na kutomjali mwenziwe aliyefikwa na

maafa kwa sababu yeye hakupata kufikwa na

mashaka kama hayo.

Ihsani iandame imani Ihsani:

m.y

mat

Wema

Fadhila ifuate huruma, ziwe zinaandamana

pamoja.

Methali hii inatunasihi kuwa tukifanyiwa wema,

basi tomwonee huruma na imani huyo mwema

wako; nawe ujaribu kumlipa kwa wema vile vile.

Ikiwa hujui kufa tazama kaburi m.y

Iwapo kufa hukujui uangalie kaburi lilivyo.

mat Methali hii hutumiwa kumwambia mtu ambaye

hajapatikana na taabu fulani kuwa amtazame mtu

mwenye dhiki kama hiyo; yuko haligani? Hapo

ndipo atakapojua dhiki hiyo ilivyo.

Iliyopita si ndwele ganga ijayo Ndwele:

Ganga:

m.y

mat

Ugonjwa

Tibu, agua

Ugonjwa uliopita si maradhi tena, jaribu kuyatibu

maradhi yajayo, kwani hayo ndiyo muhimu.

Methali hii hutumiwa, kunasihi kuwa balaa

iliyopita ndiyo imekwisha pita. Kitu muhimu ni

kufikiri njia za kuikabili balaa ijayo.

Imara ya chombo ni nanga m.y

mat

Chombo, kama jahazi au meli, kinahitaji nanga

ndiyo kiwe imara.

Methali hii hutumiwa aghalabu kumwambia mtu

kuwa akitaka kufanya jambo ambalo linahitaji

pesa, ni lazima awe nazo za kutosha, ama jambo

lake halitafanikiwa.

Inuka twende ni watu

waaganao

m.y

mat

Yule anayemwambia mwenziwe ainuke waende

mahali huwa wameshaagana kimbele.

Hutumiwa wakati watu wawili wanapotaka

kufanya jambo fulani ni lazima kwanza

washirikiane na wakubaliane. Methali hii

inatahadharisha kuwa tuwaonapo watu, tuseme

wawili au zaidi, wanataka kufanya jambo fulani,

basi watu hao wamekwisha agana kwanza, yaani

wamekwisha kubaliana kabla na kushirikiana.

Ituuzayo tia iyo isokuwako si

dawa

Ituuzayo:

Iyo:

m.y

mat

Inayochuruzika

Hiyo

Tumia dawa hiyo mbaya uliyonayo iliyo mbali

haifai.

Methali hii inamnasihi mtu chake kibaya

asikidharau kwani huja siku kikamfaa kikashinda

kizuri cha mbali.

Ivute ngozi ingali mbichi Ingali

Bado

m.y

mat

Wahi kuivuta ngozi haraka kabla bado

haijakauka.

Methali hii hutumika kuelezwa mtu kuwa afanye

haraka kulitengeneza jambo kabla

halijaharibika.kwa mfano, mtoto awahiwe kwa

malezi mema angali bado mdogo.

Uwahi udongo ungali maji.

Jahazi la mkata haliendi joshi Mkata

Joshi

m.y

mat

taz

Maskini

Jahazi kwenda kwa kasi

Jahazi la maskini haliendi sawasawa kama

linavyotakiwa.

Methali hii hutumia mtu anapoona jambo lake

haliendi sawa kwa sababu ya ukosefu wa pesa au

kwa sababu hali yake ni duni.

Dau la mnyonge haliendi joshi.

Jazaa ya ihsani ni ihsani Jazaa

Ihsani

m.y

mat

Malipo, fadhila, zawadi

Wema, hisani

Malipo ya wema ni wema

Methali hii inamnasihi mtu kuwa anapofanyiwa

wema wa aina yoyote, naye alipe wema.

Jifya moja halisimamishi

chungu

Jifya

m.y

mat

taz

Moja kati yam awe matatu ya kuwekea chungu

juu.

Jiwe moja haliwezi kusimamisha chungu kikaa

sawasawa.

Methali hii aghalabu hutumia mtu anapotaka

kufahamisha kuwa kazi fulani inahitaji watu

wengi kuifanya, haiwezekani kufanywa na mtu

mmoja.

Kidole kimoja hakivunji chawa.

Kijiti kimoja hakisimamishi jengo.

Jino la pembe si dawa ya pengo m.y

mat

Jino la kutengeneza kwa mfupa au pembe

haliwezi kuwa kama jino la kuumbwa nalo ijapo

litaziba pengo.

Methali hii inatufahamisha kuwa kitu chochote

ambacho umekizowea na unakipenda, kikikutoka

kikapotea, hata ukipata badili yake hakiwezi

kufidia cha kwanza.

Jisaidie Mungu akusaidie m.y

Sharti mwenyewe ujisaidie ndipo Mungu naye

akusaidie.

mat Methali hii hutumika kumtia mtu hima ili afanye

jitihada wakati afanyapo jambo, asikae tu,

akatumai Mungu atamsaidia.

Jitihada haiondoi kudura Kudra

m.y

mat

Nguvu au uwezo wa Mungu

Bidii haiondoi uwezo wa Mungu

Methali hii huweza kutumika, kwa mfano mtu

kumwambia adui yake kwamba hata akifanya

bidii namna gani ili yeye apatikane na shida

iwapo Mungu hataki, haiwi. Pia methali hii

hutumiwa kumliwaza mtu ambaye ingawa

amejitahidi kulifanya jambo, hakufanikiwa; na ni

kama kumwambia, “Kweli umejitahidi uwezavyo,

lakini Mungu ndiye mwenye uwezo wa kufanya

atakalo liwe, na mara hii hakutaka; basi usife

moyo.

Jogoo la shamba haliwiki mjini M.y

Mat

Jogoo linalotoka shamba likiletwa mjini huogopa

kuwika.

Methali hii inakufahamisha kuwa hata ikiwa

kwenu unasema na kufanya utakalo kwa marefu

na mapana, huwezi kufanya hivyo ugenini; yafaa

ufanye kila jambo kwa hadhari.

Jungu kuu halikosi ukoko Jungu

m.y

mat

taz

Chungu kikubwa

Chungu kilicho kikubwa hakikosi ukoko ijapo

kidogo

Methali hii inatujulisha kwamba mtu aliyekuwa

tajiri hata akiharibikiwa na kufilisika, hakosi

akiba yoyote japo ndogo.

Chombo kilichopikiwa samaki hakiachi kunuka

vumba.

Kaa mkuu ng’ombe wa maji

akiinua gando mwelemeze

nanda

m.y

mat

Kaa mkubwa ni kama ng’ombe wa majini, akiinua

mguu mwelemeze kigongo cha panda

Methali hii hutumiwa kutukanya kuwa

tusimdharau mtu mwenye uwezo katika mazingira

yake mwenyewe, kwani ingawa pengine

anaonekana mdogo lakini katika mazingira yake

huwa na nguvu na akitaka huweza kuleta madhara

makubwa.

Kamba hukatikia pabovu m.y

mat

Kamba hukatikia mahali penye ishara ya ubovu

Mtu hutumia methali hii aghalabu jambo

linapoharibika na lawama akatupiwa yeye aliye

mnyonge, asiye na bahati, ingawa pengine yeye si

mkosa.

Kazi mbi si mchezo mwema Mbi

m.y

mat

Mbaya

Kazi mbaya ni bora kuliko mchezo mzuri,

usiokuletea faida.

Methali hii hutumiwa kwa maana ya kuwa kazi

ijapo ni mbaya na duni lakini inayokupatia pesa ni

bora kuliko kukaa bure na kuzurura bila faida.

Aghalabu huambiwa methali hii mtu asiyependa

kufanya kazi, anapenda kuzurura tu, na anasa na

mchezo huu na huu.

Kelele za mwenye nyumba

hazimuudhi mpangaji

m.y

mat

Maneno ya kila siku ya mwenye nyumba huwa

mpangaji ameyazoea na wala hayamuudhi.

Hutumiwa methali hii kwa maana ya kuwa mtu

akiwa ana haja fulani kwako, yaani ni muhitaji,

kila utakalomwambia yeye huridhia, ilia pate haja

yake.

Kenda ni karibu na kumi Kenda

m.y

mat

Tisa

Tisa iko karibu na kumi

Hutumiwa, kwa mfano, kumhimiza mtu afanye

bidii zaidi maana kazi aliyoifanya iko karibu

kumalizika, hasa inapokuwa mtu mwenyewe

anaonesha kuchoka na ameanza kupunguza bidii

yake.

Kibaya chako si kizuri cha

mwenzako

m.y

mat

Chako ambacho hukipendi, ni bora kuliko kizuri

cha mwenzako.

Methali hii hutumiwa kwa maana ya kuwa chako

ambacho hukipendi na unakiona duni, kina

manufaa zaidi kwako kuliko cha mwenzako

kizuri, ambacho una tamaa ya kukipata. Aghalabu

methali hii hutumiwa kwa mtu anayetamani vya

watu, ilhali anavyo vyake kama hivyo lakini

havithamini, anaviona duni.

Kichwa cha kuku hakistahimili

kilemba

m.y

mat

Kichwa cha kuku, kwa udogo wake, hakiwezi

kuvumilia uzito wa kilemba.

Methali hii hutumiwa kwa mtu ambaye hastahili

kupata ukubwa kwa kukosa akili, kwa sababu

alipokwisha kupata madaraka, akaanza kuchafua

mambo. (Kilemba, kwa Waswahili ni nguo

inayompa heshima na ukubwa aliyekivaa).

Kidole kimoja hakivunji chawa m.y

mat

taz

Kidole kimoja hakiwezi kumvunja chawa na

kumwua (Chawa, kwa desturi huvunjwa kwa

kubanwa baina ya kucha mbili za vidole gumba)

Methali hii hutumiwa kwa maana ya kuwa pesa

kidogo haziwezi kufanya jambo la gharama

kubwa na pia kazi yenye kuhitaji watu wengi mtu

mmoja haiwezi.

Jifya moja halisimamishi chungu

Kijiti kimoja hakisimamishi jingo.

Kigumba kwa nguruwe kwa

mwanadamu kiuchungu

Kigumba

m.y

mat

Chuma cha mkuki au mshale

Mshale kumpiga nguruwe ni sawa lakini kwa

mwanadamu si sawa.

Methali hii hutumiwa kumtoa mtu makosa na ni

kama kumwambia, “Siku uliponikosea mimi

nilivumilia, lakini sasa mimi nimekukosea wewe,

unahamaki na huwezi kustahimili.”

Kijiti kimoja hakisimamishi

jengo

m.y

mat

taz

Kijiti kimoja hakiwezi kujenga nyumba

ikasimama

Methali hii hutumiwa kwa maana ya kuwa kazi au

jambo linalohitaji watu wengi haliwezi

kukamilika kwa kufanywa na mtu mmoja.

Jifya moja halisimamishi chungu.

Kidole kimoja hakivunji chawa.

Kikulacho ki nguoni mwako m.y

mat

Kikulacho (kwa mfano, kunguni au chawa) kipo

ndani ya nguo yako uliyoivaa.

Hutumiwa methali hii kwa maana ya kuwa

anayekuandama kwa ubaya aghalabu ni yule

anayekujua vizuri kwa sababu hayuko mbali

nawe.

Kila kufuli ina ufunguo wake Mat

Taz

Methali hii hutumika aghalabu kwa maana ya

kuwa kila mtu ana mtu wake anayemweza

kusema naye hata akasikia rai.

Kila mtu kwa mtuwe.

Kila shetani na mbuyu wake.

Kila likuepukalo mja, lina heri

nawe

Mja

Mat

Mwanadamu

Hutumiwa methali hii kumliwaza mtu ambaye

alikuwa na haj asana na kitu akakikosa. Ni kama

kumwambia: Usione vibaya ukasikitika, pengine

kitu hicho ni shari kwako; Mungu atakupa chenye

heri nawe.

Kila mtu kwa mtuwe m.y

mat

taz

Kila binadamu ana mtu wake

Methali hii inatufahamisha kwamba duniani kila

mtu ana mtu amwezaye kumwambia jambo

akasikiliza. Basi ikiwa una haja kubwa kwa mtu

mtafute anayemweza mtu huyo, amkabili na

kumweleza haja yako.

Kila kufuli ina ufunguo wake.

Kila shetani na mbuyu wake.

Kila ndege huruka kwa ubawa

wake

m.y

mat

Kila ndege huruka angani kwa kutumia ubawa

wake, si kwa kutumia ubawa wa ndege mwingine.

Methali hii aghalabu hutumiwa katika kumnasihi

mtu, na ni kama kumwambia, “Kila mtu ana

bahati yake, usitegemee bahati ya mwenzio;

usione fulani anafanya jambo hili wala haingii

matatani tena linamnyokea, ukafikiri na wewe

ukifanya utaongokewa vile vile.”

Kila shetani na mbuyu wake m.y

mat

taz

Kila shetani ana mbuyu wake ambao ndio makao

yake (Itikadi ya kienyeji ni kuwa mashetani

hupenda kukaa kwenye mibuyu)

Methali hii aghalabu hutumika kwa maana ya

kuwa kila binadamu ana binadamu mwenziwe

wanaosikilizana, ambaye akisema naye hawezi

kumvunja wakati wowote.

Kila kufuli na ufunguo wake.

Kila mtu na mtuwe.

Kiliacho pa, kijutie Paa

m.y

mat

Mlio wa, mfano, sahani ya kigaye inapoanguka

juu ya sakafu na kupasuka.

Kinacholiwa pa! inafaa ukisikitikie.

Inatumika methali hii kwa maana ya kuwa

kinachoingia athari ya kuvunjika au kuharibika,

hata kama si chako, inafaa ukisikitikie.

Kimumunye (mumunye)

huharibikia ukubwani

m.y

mat

Kimumunye huharibika wakati kinapopevuka.

(Mumunye hupikwa linapokuwa change.

Likipevuka hutupwa)

Mfano wa matumizi ya methali hii ni mtu ambaye

tangu kuinukia kwake hajafanya kosa fulani lakini

katika utu uzima wake ameharibika na kuanza

kufanya kosa hilo.

Kinga na kinga ndipo moto

uwakapo

Kinga

m.y

mat

Kipande cha ukuni kilicho na moto

Kikuni cha moto na kikuni cha moto ndipo

hufanya moto uwake.

Watu wanaposhirikiana kwa nia moja kulifanya

jambo fulani hunyoka, na lao walilokusudia

likawa. Methali hii inahimiza watu wawe wamoja

na washirikiane.

Kinolewacho hupata m.y

mat

Kinachonolewa, ikiwa kisu, panga, n.k hupata

makali.

Methali hii hutumiwa kwa maana ya kuwa, kwa

mfano, mtu anapoambiwa neno lilo kwa lilo ijapo

hataki, ni lazima mwisho wake atasikia na afuate.

Pia, mtu akiwa anafanya jambo hilo kwa hilo,

mwishowe ataweza tu kulifanya, hata ikiwa

mwanzo likimshinda.

Kipendacho moyo ni dawa m.y

mat

Kinachopenda roho yako ni kama dawa.

Methali hii hutumiwa kwa mtu ambaye anakitaka

sana kitu ingawa pengine ni kibaya. Watu

husema; mpeni maana kipendacho moyo ni dawa.

Labda kwa kukipata hicho kitu moyo wake utatua.

Kipya kinyemi ingawa kidonda Kinyemi Kitu cha kupendeza, chenye kufurahisha.

m.y

mat

Kipya chapendeza ijapokuwa ni kibaya, kama

kidonda.

Methali hii hutumiwa kwa mtu aliyepata kitu

kipya ambacho si kizuri hivyo, lakini akakienzi

zaidi kuliko kizuri alichokuwa nacho tangu

zamani. Pia, watu hutumia methali hii

wanapomwona mtu anapenda kuvaa nguo hiyo

hiyo mara nyingi kwa sababu ni mpya.

Kiraka cha jamvi ni kanda Kanda

m.y

mat

Fuko lililosukwa kwa minyaa

Kiraka kinachofaa kuziba mpasuko wa jamvi,

hukatwa katika kanda. (Jamvi na kanda yote

hufanywa kwa minyaa).

Mwenye fedha ashindane na mwenye fedha; na

maskini kwa maskini. Kila mmoja kwa kadiri

yake.

Methali hii inatufahamisha ya kuwa amfaye

maskini wakati wa dhiki ni maskini mwenziwe.

Kwa hivyo maskini akiwa na haja hupata msaada

kwa maskini mwenziwe, mtu wa hali moja na

yeye.

Kitanda usichokilalia hujui

kunguni wake

m.y

mat

taz

Kitanda ambacho hujalala juu yake huwezi kujua

kama kina kunguni wengi au kidogo, wakali au si

wakali n.k. Yule anayekilalia kitanda hicho ndiye

ajuaye hasa adhabu ya kunguni wake.

Methali hii inatufahamisha kuwa shida

inayompata mwenzio huwezi kujua taabu yake

maana haikukufika wewe.

Adhabu ya kaburi aijuaye maiti.

Kitema kuni temato Tema

m.y

mat

Chanja kuni

Ukichanja kuni, chanja kwa vizuri.

Methali hii inamnasihi mtu akiazimia kulifanya

jambo lolote alifanye sawasawa na kwa vizuri.

Kitokacho matumboni ki

uchungu

m.y

mat

Kinachotoka katika matumbo kina uchungu (kwa

mfano, mwana).

Methali hii hutumika kwa maana ya kuwa

chochote mtu anachokipatia taabu ni lazima

akionee uchungu na akilinde sana, kama mtu

anavyomwonea uchungu mwana aliyemzaa

mwenyewe.

Kivuli cha fimbo hakimfichi

mtu jua

m.y

mat

Kivuli cha fimbo, kwa sababu ya udogo wake,

hakimzibi mtu jua.

Methali hii hutumiwa mtu anapokuwa anahisi

kuwa anachokipata ni kidogo sana, hakitoshi

kabisa kwa mahitaji yake; kwa mfano, anapotaka

kukopa shilingi elfu kwa mahitaji yake,lakini

akapata mia tu.

Kivumacho hakidumu Kivumacho

m.y

mat

Kinachotajwa

Kinachotajwa sana huwa hakina maisha marefu.

Hutumiwa methali hii kumsema mtu ambaye

anatajwa sana hasa kwa ubaya. Huwa hana

mwisho mwema, aghalabu madhara humfika.

Kufa kwa wengi ni arusi m.y

mat

Kufa kwa watu wengi ni furaha.

Mashaka yanayowapata watu wengi mwanadamu

huona kidogo ni afadhali kuliko kumfika yeye

peke yake. Na hii ni tabia tu ya mwanadamu

ilivyo. Basi ikiwa maafa fulani yamewafika watu

wote, watu husema: kufa kwa wengi……

Kuinamako ndiko kuinukako m.y

mat

Upande unaoinama ndio upande utakaoinuka.

Hutumika methali hii katika kumliwaza aliye

chini kuwa asife moyo maadamu yu hai;

apendapo Mola iko siku yake naye atakuwa juu

afurahike.

Kuishi kwingi ni kuona mengi m.y

mat

Mtu akiishi sana huona mambo mengi.

Methali hii hutumiwa aghalabu na watu wazima

wanapoona mambo ya kushangaza au ya

kustaajabisha, ambayo pengine hawakupata

kuyaona kabla. Hapo ndio husema: Kuishi kwingi

ni kuona mengi.

Kukopa arusi kulipa matanga Matanga

m.y

mat

Siku za msiba na kumlilia mtu aliyefariki.

Kukopa ni furaha kama arusi lakini kulipa ni

msiba kama matanga.

Unaweza kuitumia methali hii, kwa mfano

kumwambia mtu aliyekujia kwa furaha na

bashasha kutaka umkopeshe, lakini sasa anafanya

udhia, hataki kukulipa.

Kuku havunji yai lake m.y

mat

Kuku ni taabu kulivunja yai lake.

Methali hii hutumiwa kwa maana ya kuwa mtu

hamdhuru mtu wake hata kama hampendi. Kila

mmoja hukionea uchungu kitu chake hata kama ni

kibaya.

Kuku mgeni hakosi kamba

mguuni

m.y

mat

Kuku ambaye ni mgeni hakosi alama katika mguu

wake. (Kuku akiwa mgeni aghalabu hufungwa

kamba mpaka apazowee pale pahala ndipo

huachiliwa. Alama ya kamba hiyo huwepo bado

mguuni kwa muda)

Methali hii inatufahamisha kuwa mgeni anapofika

nchi au mji wa watu, aghalabu hujulikana tu, kwa

sura, tabia au hata mwendo wake.

Kulenga si kufuma Kulenga

Kufuma

m.y

mat

Kutunga shabaha

Kupiga, mfano kwa mkuki

Kutunga shabaha (kwa madhumuni, kwa mfano,

ya kumpiga mnyama kwa mkuki au mshale) si

kupiga.

Hutumika methali hii kwa maana ya kuwa

kuazimia tu kufanya jambo si sawasawa na

kulifanya hasa hilo jambo na kuliweza.

Huambiwa mtu anayejisifu tu: “Nitafanya hivi,

nitafanya hivi”; naye hafanyi lolote.

Kumwashia taa kipofu

wamaliza mafuta yako

Mat Hutumika methali hii kwa maana ya kwamba

kumweleza mjinga jambo la maana wapoteza

wakati wako bure kwani unayosema

hatatamwingia akilini – ni sawa na kumwashia taa

kipofu, ilhali haoni.

Kunguru mwoga hukimbiza

ubawa wake

m.y

mat

taz

Kunguru mwenye uwoga hukimbiza bawa, asije

akadhurika.

Methali hii inamnasihi kila mtu ambaye hapendi

kujitia katika balaa isiyomhusu, ajitenge mbali ili

matata yakitokea awe salama

Mie nyumba ya udongo, sihimili kishindo

Kuni juu ya uchaga zacheka

zilizo motoni

Uchaga

m.y

mat

Pahala pa kuwekea kuni

Kuni zilizo juu ya uchaga ati zacheka kuni

ambazo ziko motoni (na ilhali mwishowe nazo

zitaishia humo humo motoni)

Hutumika methali hii kwa kuwastaajabia watu

wengine kuwa kuwacheka wenzio ambao wako

katika shida, na hali wao kumbe mashaka yale

yale yawangojea.

Kupanda mchongoma kushuka

ndiyo ngoma

Mchongoma

m.y

mat

Namna ya mti wenye miiba

Kupanda juu ya mchongoma ni rahisi lakini

kushuka ndio udhia.

Methali hii hutumika kwa mfano

kumtahadharisha mtu asijisemee maneno ovyo,

kwa sababu mara nyingine huweza kutoa neno

ambalo linaweza kuzusha balaa kubwa.

Hutumika pia, kumtahadharisha mtu asichokoze

na kujitia katika balaa, kwani akisha kujiingiza

pengine itakuwa taabu sana kutoka.

Kupata si uwerevu na kukosa si

ujinga

m.y

mat

Kupata utajiri si werevu na kuwa maskini si

upumbavu.

Hutumika methali hii kwa maana ya kuwa kupata

na kukosa vyote vyatokana na Mungu, si kwa

uhodari wala si kwa ujinga wake mwanadamu.

Lake mwanadamu ni kufanya bidii tu amtegemee

Mungu.

Kupewa usikubali waja taka

usipwe

m.y

mat

Kupewa ukakataa, utakuja wakati utake unyimwe.

Methali hii hutumika kumkanya mtu anayepewa

kitu akakikataa. Utakuja wakati akihitajie akose,

iwe ni kujuta.

Kupotea njia ndiyo kujua njia m.y

mat

Ukipotea njia mara mbili tatu mwishowe ndio

utaijua.

Methali hii hutumika kumnasihi mtu aendelee na

kulifanya jambo, asione kuwa amekosea mara

mbili tatu, akavunjika moyo; akiendelea

mwishowe atafanikiwa.

Kuregarega si kufa, kufa ni

kuoza utumbo

Kuregarega

m.y

mat

Kulegea, kutokuwa imara; k.m. kwa sababu ya

ugonjwa

Kuugua na kulegea kwa maradhi sio kufa; kufa

hasa ni mtu afikapo kuoza tumbo (yaani sehemu

nyingine za mwili, kama mikono, miguu na

kadhalika, huweza kuoza lakini mtu bado yu hai)

Mtu mgonjwa au dhaifu akiitumia hii methali ni

kama kusema: “Msinione hivi nimeregea mkaona

nimekwisha, siwezi kitu. Bado ni hai, sikufa; na

maadamu ni hai ninaweza kufanya la kufanya.

Kutaataa siyo dawa ya kufa Kutaataa

m.y

mat

Kuhangaika au kutapatapa huku na kule, kama

mgonjwa.

Kutaataa (kama vile mgonjwa anapokata roho)

hakuzuwii mauti yasije.

Mgonjwa akishajaaliwa kufa, hata akihangaika na

kutapatapa vipi ili ajiepushe na mauti, yatamfika

tu. Methali hii inapotumika ni kama kusema:

“Jambo hili limekwisha haribika wala hakuna njia

ya kulitengeneza. Kuhangaika kujaribu

kulitengeneza ni kujisumbua tu.”

Kutoa ni moyo usambe ni

utajiri

Usambe

m.y

mat

Usiseme

Kutoa yataka uwe na moyo wa kutoa, usiseme

yataka utajiri

Methali hii inatufahamisha kuwa asiye tajiri

huweza kutoa chache kusaidia jambo au mtu,

ilhali tajiri mwenye nacho, asitoe chochote,

akaona ubahili kutoa.

Kuuliza si ujinga m.y

mat

Kuuliza ili kutaka kujua jambo, si upumbavu.

Methali hii inatusihi tuulize ikiwa jambo hatulijui,

hapo ndipo tutaponufaika. Tusipouliza tukajua,

tutabaki na ujinga wetu.

Kuva m’va na mvuvi Kuva

M’va

m.y

mat

Kuvua

Vua

Kuvua samaki vua na mvuvi

Methali hii hutumiwa kumnasihi mtu kuwa

anapotaka kweli kujua jambo ajifunze kwa mtu

mjuzi wa jambo lile.

Kuzima koleo si mwisho wa

uhunzi

m.y

mat

Usimwone mhunzi amezima koleo zake ukadhani

hafanyi tena kazi ya uhunzi; yaani, usimwone mtu

kaacha ule mwenendo wake wa desturi, ukadhani

ndio kaacha kabisa kabisa.

Methali hii inakutahadharisha kuwa usione mtu

mbaya anakuonesha vitendo vyema ukafikiri

unyama wake amekwisha uwacha; la, jihadhari

naye.

Kwa mwenda wazimu

kumeingia mlevi

m.y

mat

Nyumbani kwa mwenda wazimu ameingia mlevi.

Hutumika methali hii kuwaelezea, kwa mfano,

watu wawili ambao wanashindana na kupigizana

kelele kwa jambo ambalo halina maana, mfano

wa mwenda wazimu anayeshindana na mlevi.

Kwa shujaa huenda kilio kwa

mwoga huenda kicheko

m.y

mat

Shujaa hupambana na balaa akaishia vilio na

masikitiko; mwoga huikimbia balaa na huishia

kucheka kwa furaha.

Methali hii hutumika kumnasihi mtu kuwa asijitie

ushujaa wa ujinga wa kulikabili jambo ambalo

anajua hakika atashindwa na matokeo yake ni

maafa na vilio. Bora awe mwoga avuke salama.

Kwenye miti hakuna wajenzi m.y

mat

Mahali penye miti mingi aghalabu hapana

wajenzi.

Methali hii hutumiwa, kwa mfano, kwa mtu

ambaye ana ujuzi fulani au mali, lakini ujuzi ule

au mali ile haitumii kwa njia ya manufaa kwake

au kwa watu wengine.

Leo ni leo, asemaye kesho ni

mwongo

m.y

mat

Jambo la leo nalifanywe leo, asemaye tufanye

kesho ni mwongo – yaani hana azma kweli ya

kufanya jambo.

Methali hii inatuhimiza tufanye mambo yetu

yaliyo muhimu tuyamalize; tusiwe na ajizi ya

kusema tutafanya kesho, kesho……..

Methali hii aghalabu hutumia wanawake, kwa

mfano harusini, wanaposhangilia kwa vigelegele

na kelele.

Liandikwalo halifutiki m.y

mat

Linaloandikwa na Mungu liwe litakuwa tu,

haliwezi kufutika.

Methali hii hutumiwa pengine kumliwaza mtu

aliyefikwa na maafa, na ni kama kumwambia:

Haya yaliyotokea yameshaandikwa, yaani

yamekwisha jaaliwa, na Mungu, na wewe

binadamu huna uwezo wa kuyafuta, au

kuyageuza, atakayo Mungu. Lililobaki ni

kumshuru tu.

Liandikwalo ndilo liwalo m.y Linaloandikwa na Mungu ndilo linalokuwa.

mat

Yaani jambo ambalo limeshakadiriwa na Mungu

kuwa ndilo hilo litakuwa ikiwa baya au zuri. Mtu

aghalabu hutumia methali hii anapoona mambo

yamemzonga na hana njia thabiti ya kuyatatua.

Hapo humwachia Mungu afanye apendavyo, na

husema: Liandikwalo…..

Lipitalo hupishwa m.y

mat

Jambo la kupita tu si la kudumu huachwa likapita.

Methali hii inatujulisha kuwa haifai kukumbuka

tena, kwa mfano, jambo baya lililopita; bora

kulisahau. Mtu huweza kutumia methali hii, kwa

mfano, kuwanasihi watu wawili walioteta,

anapojaribu kuwapatanisha.

Lisemwalo lipo ikiwa halipo

lipo nyuma laja (linakuja)

m.y

mat

Linalosemwa huwa liko na iwapo haliko liko

njiani linakuja

Jambo linaposemwa sana na watu katika mji

huwa liko jambo hilo na iwapo halipo basi

litatokea. Hutumiwa methali hii inapokuwa jambo

limevuma na kuenea katika mji au kijiji, lakini

kuna wanaosema kuwa uvumi huo ni uwongo.

Ndipo watu husema: Lisemwalo lipo……..

Lisilo budi hutendwa m.y

mat

Ambalo halina budi kufanywa hufanywa.

Methali hii inatufahamisha kuwa likiwa jambo

lishabidi liwe basin i lazima lifanywe maana

lisipotendwa huharibika.

Maji hufuata mkondo Mkondo

Mat

Taz

Nguvu za maji yanayoelekea upande fulani.

Methali hii hutumiwa aghalabu kwa mtu ambaye

anayefuata tu fikira au mwenendo wa watu

wengine bila ya kujiuliza kwanza kama afanyavyo

ndivyo au sivyo.

Bendera hufuata upepo.

Maji ukiyavulia nguo yaoge m.y

mat

taz

Maji unapoyavulia nguo ni bora uyaoge.

Ikitumiwa methali hii kwa mtu ni kama

kumwambia. “Maadamu umekwisha jitayarisha

kufanya jambo hili, basi bora ulikabili ulifanye na

ulimalize.”

Mchungulia bahari si msafiri.

Maji ya kifuu bahari ya chungu Chungu

m.y

mat

Mdudu chungu

Maji yaliyomo katika kifuu mdudu chungu

huyaona mengi kama bahari.

Mfano: dhiki au taabu ambayo mtu fulani anaiona

kubwa, mtu mwengine mwenye uwezo au nguvu

zaidi huweza kuiona dhiki hiyo si chochote si

lolote.

Maji ya moto hayachomi

nyumba

m.y

mat

Maji hata yawe moto kiasi gani hayawezi

kuteketeza nyumba.

Methali hii hutumika kwa maana ya kuwa vitimbi

na vituko vya mtu mnyonge kumfanya mtu

mwenye nguvu havimshitui au kumdhuru huyo

mwenye nguvu.

Majuto ni mjukuu m.y

mat

Masikio ni kama mfano wa mjukuu kwa sababu

huja baada ya kitendo.

Methali hii hutumiwa kumnasihi mtu kuwa kabla

ya kufanya jambo yataka kwanza afikirie, siyo

afanye tu kwani mara nyingine jambo hilo lina

hatari na hasara, na alifanyapo atakuja kujuta

mwishowe.

Mali bila daftari hupotea bila

habari

Daftari

m.y

Mat

Kitabu

Mali isiyodhibitiwa kwa kuandikwa kitabuni

sawasawa, hupotea bila kujulikana.

Methali hii hutumiwa kwa mtu mwenye dhamana

ya kushika pesa, lakini haweki hesabu barabara ya

pesa zinazopatikana na zinazotumika.

Akitahamaki pesa zote zimepotea.

Mambo ni kangaja huenda

yakaja

Kangaja

m.y

mat

Aina ya matunda kama chenza lakini ni madogo.

Mambo mengine huweza kutokea kwa ghafla tu

kama kangaja ambazo zina desturi ya miaka

mingine kuonekana na miaka mingine kupotea

kabisa.

Hutumika methali hii kwa maana ya kuwa jambo

au kitu usichokitumainia kuja kabisa, huenda

mara kwa ghafla kikatokea.

Manahodha wengi chombo

huzama

m.y

mat

Wakuu wa chombo wakiwa wengi katika jahazi

au meli, chombo hicho kitazama kwa kuwa kila

mmoja anatoa amri yake dhidi ya mwengine.

Methali hii hutumika kwa mfano, jambo

linapoharibika kwa sababu ya kuendeshwa na

viongozi wengi ambao kila mmoja anajiona ana

nguvu kushinda mwengine.

Maneno makali yavunja mfupi m.y Maneno mabaya ya kuudhi, uchungu wake ni

mat

kama yanayoweza kuvunja mfupa.

Methali hii hutumiwa kuonesha vipi maneno ya

kumtia mtu uchungu yanavyoweza kumuathiri

binadamu.

Maneno matamu humtoa nyoka

pangoni

m.y

mat

Maneno mazuri yaweza kumlainisha hata nyoka

akatoka pangoni bila matata.

Hutumika methali hii kuonesha vipi maneno

matamu ni muhimu mtu anapohitaji kitu au jambo

fulani kwa mwenziwe, hata ikiwa mtu huyo ni

anayemwogopa kama nyoka.

Maskini akipata, matako hulia

mbwata

m.y

mat

taz

Maskini anapopata pesa kidogo tu, watu wote

watapata habari, jinsi ya majisifu yake.

Methali hii hutumiwa kwa mfano kwa mtu

ambaye alikuwa hana lake hana chake, lakini sasa

amepata cheo kidogo, ama pesa kidogo, anaudhi

watu kwa majivuno yake.

Anda la mua la jana chungu kaona kivuno.

Maskini hana miko m.y

mat

Maskini hana kizuizi cha chakula fulani

Methali hii hutumika kwa maana ya kuwa mtu

mnyonge au maskini aghalabu hawezi kuchagua

akasema hiki nataka na hiki sitaki.

Mavi ya kale hayaachi kunuka m.y

mat

Mavi hata yakiwa ya zamani, hayaachi kutoa

harufu

Methali hii hutumika kwa maana ya kuwa jambo

ovu, hata ikiwa limepita zamani, halisahauliki

kabisa kabisa.

Mbio za sakafuni huishia

ukingoni

Ukingoni

m.y

mat

Pembezoni, kandokando, mwisho wa sakafu n.k.

Mbio za kwenye sakafu humalizikia ukingoni.

Aghalabu hutumika methali hii kwa mtu

anayeifanya kazi fulani kwa vishindo na kwa

hamu na mwishowe kazi hiyo asiimalize.

Mchagua jembe si mkulima m.y

mat

taz

Anayechagua kila aina ya jembe ilia pate zuri,

huyo si mlimaji barabara.

Methali hii hutumiwa kumwambia mtu akiwa ni

muhitaji wa kazi, si sawa achague kazi.

Imemlazimu afanye kazi yoyote ili aondoe shida

yake wakati wa dhiki iliyomkabili.

Mshoni hachagui nguo.

Mchagua nazi huangukia

koroma

Koroma

m.y

mat

Nazi ambayo haijapevuka

Anayechagua sana nazi mwishowe huangukia

nazi mbaya (koroma)

Methali hii yatumika kwa yule anayependa sana

kuchagua vitu kwa tamaa kuwa atapata kizuri

zaidi, lakini mwishowe hupata kibovu zaidi.

Mcheka kilema hafi

hakijamfika

Kilema

m.y

mat

Kasoro ya kiungo cha mwili

Anayemdhihaki kiumbe mwenye upungufu au ila

fulani, ajue naye kuna siku mambo yatamfika.

Methali hii hutumika kumhadharisha yule

anayemcheka mwenziwe kwa msiba wowote

uliomfika, ajue naye hana salama, kwani

binadamu heshi kufikwa na mambo mpaka siku

ya kufa.

Mchungulia bahari si msafiri m.y

mat

taz

Ukiazimia kusafiri na ukihofu bahari jinsi ilivyo

huwezi kusafiri (yaani unakwenda ukiichungulia

tu bahari, lakini kuingia hutaki).

Inatumika methali hii kumnasihi mtu kuwa

akiazimia kufanya jambo awache uwoga na

alifanye. Yataka ukitia nia kufanya kitu, fanya.

Maji ukiyavulia nguo yaoge.

Mdomo siri ya gunda Gunda

m.y

mat

Baragumu

Siri yote ya mdomo yajulikana na gunda, maana

vitu hivi viwili vinatumika pamoja.

Inatumika methali hii kwa maana ya kuwa siri ya

mtu, kwa mfano, hujulikana na yule

aliyeambatana naye sana. Kwa mfano, aibu ya

mke husitiriwa (hufichwa) na mumewe, ijapo awe

na kasoro fulani, kabisa haitangazi.

Meno ya mbwa hayaumani m.y

mat

Meno ya mbwa hayashikani kama vile ya

mnyama mwingine.

Inatumika methali hii kwa maana ya kuwa mtu

hamdhuru mtu wake. Hata wakiteta namna gani

lakini mtu wake hawezi kumwepuka wala

kumdhuru.

Mfa maji haachi kutapatapa m.y

mat

Anayezama katika maji haachi

kuhangaikahangaika katika kujaribu kujisaidia

ingawa ndiyo anakufa.

Hutumika methali hii kwa maana ya kuwa

anayepatikana na shida yoyote, haachi kujitetea

na kujisaidia hata ikiwa ndiyo kujitetea huko

hakutasaidia kitu.

Mgaagaa na upwa hali wali

mkavu

Mgaagaa

Upwa

m.y

Mat

Anayekwenda huku na kule.

Ufuo wa bahari

Anayehangaika huku na kule (yaani, kwa mfano,

mvuvi aliyekosa samaki baharini) ufuoni kutafuta

kitoweo hakosi japo kidogo cha kutowelea wali

wake.

Hutumika methali hii kumtia mtu moyo

alihangaikie jambo au alifanyie jitihada kikweli

atafaulu.

Mgema akisifiwa tembo hulitia

maji

m.y

mat

Mgema anapojua anasifiwa, tembo lake huzidi

kuliharibu kwa kuliongeza maji.

Methali hii hutumika, kwa mfano, kumsema mtu

ambaye akisifiwa kwa jambo fulani, lakini sifa

hizo badala ya kuzidi kumtengeneza zimemfanya

aharibu jambo asifiwalo.

Mgeni aje mwenyeji apone m.y

mat

Akitokea mgeni kwenye nyumba watu wote

hunufaika kwa kula vinono (mgeni afike ili

anayempokea mgeni asalimike).

Watu hutumia methali hii wanapotaraji mgeni –

yaani angalau watu watanufaika kwa kuja mgeni

huyo.

Mgeni pofu ingawa ana macho

yake

m.y

mat

Mgeni ni kama kipofu hata kama ana macho yake

kamili.

Methali hii inatuonya kuwa mgeni hata kama ni

mwerevu, huwa kama mjinga au kipofu na ni

tofauti na mwenyeji, maana ni lazima aongozwe

kwa takriban kila jambo ijapo anaona na akili

yake timamu. Pia, methali hii inamwonya mgeni

kuwa baadhi ya mambo ayaonayo ugenini hata

kama hayampendezi, ajifanye kama hayaoni.

Mgomba haushindwi na

mkunguwe

m.y

mat

Mgomba hauwezi kushindwa kuuchukua mkungu

wake wa ndizi, hata uwe mzito vipi.

Methali hii hutumika, kwa mfano, kwa maana ya

kuwa mwana vyovyote atakavyokuwa – akiwa

mwovu, mgonjwa au mvivu, na kadhalika – mzazi

hatashindwa na mwanawe kwa sababu

kamlazimu.

Mgonjwa haulizwi dawa m.y

mat

Mgonjwa haulizwi kama anataka kunywa au kula

dawa, hupewa tu.

Methali hii inatufunza kwamba ikiwa mwenzetu

ana haja kubwa na tunajua kuwa mwenzetu ni

muhitaji, haina maana kumwuliza, “Unataka kitu

fulani?” tumsaidie tu kwa haja yake ikiwa

tunaweza.

Mie nyumba ya udongo, sihimili

kishindo

m.y

mat

taz

Mimi ni kama nyumba ya udongo sistahimili

msukosuko (kwa sababu nyumba ya udongo si

imara)

Hutumia mtu methali hii kwa kumaanisha kuwa

yeye hapendelei balaa, na ni kama kusema, “Mimi

ni mnyonge wala nguvu sina za kuweza

kuvumilia dharuba au taabu.”

Kunguru mwoga hukimbiza ubawa wake

Milima haikutani lakini

binadamu hukutana

m.y

mat

Milima haimkiniki kuweza kukutana, lakini

wanadamu madhali ni wahai, huweza kukutana

tena hata ikiwa wako mbali mbali kwa siku

nyingi.

Methali hii aghalabu huambiana watu

wanapoagana kwa kwenda safari ndefu na tamaa

ya kuonana tena ni ndogo; na ni kama kupeana

moyo kuwa tamaa ya kuonana ingawa ni ndogo

isiondoke kabisa.

Mja hatindi rehema ali hai

duniani

Hatindi

m.y

mat

Hakati

Mtu hakati tamaa naye bado yu hai duniani

Methali hii inatufunza kuwa binadamu asikate

tamaa angali yu hai duniani, lake na asubiri, na

atapata. Hutumika methali hii kuzidi kumtia mtu

moyo, asikate tamaa na jambo alifanyalo.

Mja wa hiana ana laana Hiana

m.y

mat

Udhalimu, uchoyo, unyimaji

Mtu mwenye hiana, huyo pia ni mwenye laana, ni

mwovu.

Inatumika methali hii kutuhadharisha na watu

wenye hiana.

Mjinga akierevuka mwerevu yu

mashakani

m.y

mat

Mjinga akitoka ujingani, mwerevu yumo taabuni.

Inatumika methali hii kuwatahadharisha wale

wanaojiona werevu na kuwahadaa wenziwao

kuwa watapata taabu hao wanaohadaiwa

watakapoerevuka na kutambua kuwa

wanahadaiwa.

Mkamia maji hayanywi m.y

mat

Aliye na hamu sana kunywa maji kama vile

jangwani, hawahi kuyafika na kuyanywa.

Hutolewa methali hii wakati mtu fulani

anapokuwa na hamu ya jambo fulani sana na

akafanya kila bidii katika kulifanya au kulipata

jambo lile, lakini alipokuwa tayari kulifanya au

kulipata mara likatokea jambo jingine la kupinga.

Ndipo hutamkwa: Mkamia maji hayanywi.

Mkataa kikoa ni mchawi Kikoa

m.y

mat

Jumla ya watu wanaoshirikiana

Anayekataa umoja ni adui kama mchawi.

Methali hii inatufahamisha kuwa anayekataa

kuungana na wenziwe wakashirikiana pamoja

kwa heri na shari, huyo ni mtu mwovu mfano wa

mchawi.

Mkono mmoja haulei mwana m.y

mat

Mkono mmoja pekee hauwezi kumlea mtoto.

Methali hii hutumika wakati mtoto anayelelewa

na baba tu au mama tu, anapoharibika. Watu

husema: Mkono mmoja haulei mwana, yaani

mzazi mmoja pekee hawezi kulea mwana.

Mkono mtupu haurambwi m.y

mat

Mkono usio na kitu chochote cha kurambwa

haurambwi.

Methali hii inamfahamisha mtu, kwa mfano, kuwa

akitaka jambo fulani afanyiwe au alipate, basi

sharti naye mkono wake uwe wazi, yaani awe

taz

tayari naye kutoa kitu.

Mkono utowao ndio upatao

Mkono utoao ndio upatao m.y

mat

taz

Mkono utoao kumpa mtu kitu, ndio unaopata kitu.

Methali hii inatumika kutukumbusha kuwa yule

unayempa chako, ndiye atakayekupa chake, lakini

ukijifanya mgumu au mchoyo hupati cha mtu.

Yaani ukitoa nawe utapata.

Mkono mtupu haurambwi

Mkulima hasahau jembe

kiselema

Kiselema

m.y

mat

Jembe butu la zamani

Mkulima halisahau jembe jembe butu la zamani.

Methali hii inatukumbusha kuwa kile kitu

ambacho kina kasoro fulani hatukitumii, huja siku

kikafaa na tukakihitajia.

Mkulima ni mmoja walaji ni

wengi

m.y

mat

Mkulima huwa ni mmoja lakini wanaokula

mavuno yake ni watu wengi

Methali hii inatufahamisha kwamba anayetoa

jambo la faida huwa aghalabu ni mtu mmoja kati

ya watu wengi, likaja likawafaa watu wengi au

umma mzima.

Mla cha mwenziwe na chake

huliwa

m.y

mat

taz

Anayekula cha watu afahamu kuwa na chake pia

kitaliwa.

Aghalabu methali hii hutumiwa kwa maana ya

kuwa mwenye kudhulumu pia hudhulumiwa.

Mla kuku wa mwenziwe maguu yamlekele

(miguu humwelekea).

Mla cha uchungu na tamu

hakosi

m.y

mat

taz

Anayekula kibaya na kizuri pia hakosi, atakula.

Hutumika methali hii hasa katika kumliwaza

aliyepatikana na maafa, na ni kama kumwambia,

“Stahamili tu hii taabu, baadaye bila ya shaka

raha itakuja.”

Baada ya dhiki faraja.

Mstahamilivu hula mbivu

Zito hufuatwa na pesi.

Mla kuku wa mwenziwe maguu

yamlekele (miguu humwelekea)

m.y

Aliyekula kuku wa jirani yake akumbuke kuwa

alama za miguu za huyo kuku zinaonesha

zimeelekea kwake.

mat

taz

Methali hii inatufunza tusimdhulumu mtu na

chake, hasa mtu aliye karibu na wewe kwa ujirani,

kwa urafiki, au kwa udugu.

Mla cha mwenziwe na chake huliwa.

Mla nawe hafi nawe ila mzaliwa

nawe

Mla

Mzaliwa

m.y

mat

Rafiki

Ndugu yako mnayekaa pamoja, mkala pamoja

wakati wote, hakubali kufa kwa ajili yako, lakini

ndugu mliyezaliwa tumbo moja yu tayari kufa

kwa ajili yako, unapokabiliwa na hatari.

Methali hii inatufahamisha thamani ya ndugu na

kuwa ingawa tunathamini marafiki, lakini

tuthamini ndugu zaidi.

Mla ni mla leo, mla jana kala

nini?

m.y

mat

Anayekula leo ndiye mlaji kweli, aliyekula jana

kala nini?

Hutumika methali hii kwa maana ya kuwa yule

mwenye nacho leo ndiye wa kuhesabika;

aliyekuwa nacho zamani na sasa hana tena si wa

kuhesabika. Hutumika methali hii kuambiwa wale

wanaojinasibu kuwa zamani walikuwa na hiki na

kile, au walikuwa na utajiri au madaraka fulani.

Mnyonge kupata haki ni

mwenye nguvu kupenda