www.wuw.pl

Cena 20, 00 zw tym 5% VAT

KWARTALNIK PEDAGOGICZNY NR 1/2018

ArtykuyMalwina Rolka, Rafa Marcin Leszczyski, Tomasz Le, Markus Lipowicz, Jacek Moroz, Mateusz Mazurek, Maciej Somczyski, Magorzata Franc, Magdalena Poom, Agnieszka Makowska-Szkutnik, Barbara Woynarowska, Joanna Mazur

ColloquiaVictoria Pichugina, Magorzata Zaborniak-Sobczak, Aleksandra Mach, Karol Konaszewski, Tomasz Sosnowski

RecenzjeAneta Ostaszewska

9 770023 593186

10

4/2018 (247)K

WA

RTALN

IK PEDAG

OG

ICZNY

Indeks 363146Nakad 291 egz.

KWARTALNIK PEDAGOGICZNY

NUMER 1 (247) ROK LXIII: 2018

KwartalnikPedagogiczny_1_2018_grzb_13.indd 2-3 28/03/18 17:14

KWARTALNIK PEDAGOGICZNY

MIDZYNARODOWA RADA NAUKOWA, PROGRAMOWA I KONSULTACYJNA

Oskar Anweiler (Polska Akademia Nauk; Ruhr-Universitt Bochum, Niemcy)Marcelo Caruso (Humboldt-Universitt zu Berlin, Niemcy)Ewa Czerniawska (Uniwersytet Warszawski, Polska)Marc Depaepe (Katholieke Universiteit Leuven, Belgia)Hans Dbert (Deutsches Institut fr Internationale Pdagogische Forschung, Niemcy)Fausto Finazzi (Universit degli Studi Niccol Cusano Telematica Roma, Wochy)Sambor Grucza (Uniwersytet Warszawski, Polska)Jrgen Helmchen (Universitt Mnster, Niemcy)Wolfgang Hrner (Universitt Leipzig, Niemcy)Yoichi Kiuchi (Naruto University of Education, Japonia)Krzysztof Kosea (Uniwersytet Warszawski, Polska)Viera Kurincov (Univerzita Kontantna Filozofa v Nitre, Sowacja)Donatella Lombello (Universit degli Studi di Padova, Wochy)Josef Malach (Ostravsk univerzita, Rep. Czeska)Nella Nyczkao (Ukraiska Akademia Nauk Pedagogicznych, Ukraina)Krystyna Pankowska przewodniczca Rady (Uniwersytet Warszawski, Polska)Ji Prokop (Univerzita Karlova v Praze, Rep. Czeska)Mirosaw S. Szymaski (Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Polska)Dietmar Waterkamp (Technische Universitt Dresden, Niemcy)

KWARTALNIK PEDAGOGICZNY

NUMER 1 (247) ROK LXIII: 2018

Warszawa 2018

KP

Rada Redakcyjna: Adam Fijakowski (redaktor naczelny), Anna Kowalewska, Jan Rutkowski,

Magdalena Rzepka (sekretarz redakcji), Anna Wikomirska, Mirosaw S. Szymaski,

Piotr Zako, Magorzata ytko

Redaktorzy tematyczni: Janina Kamiska (historia wychowania i myli pedagogicznej),

Janusz Gsicki (socjologia owiaty), Stefan Kwiatkowski (pedagogika pracy),

Magorzata Przanowska (filozofia edukacji, pedagogika oglna),

Mirosaw S. Szymaski (pedagogika porwnawcza, pedagogika oglna),

Magorzata Karwowska-Struczyk (edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna)

Adres redakcji: Kwartalnik Pedagogiczny,

Uniwersytet Warszawski, Wydzia Pedagogiczny,

ul. Mokotowska 16/20, 00-561 Warszawa,

e-mail: kwartalnik.pedagogiczny@uw.edu.pl; http://www.kp.edu.pl

Projekt okadki i stron tytuowych: Jakub Rakusa-Suszczewski

Redaktor prowadzcy: Dorota Dziedzic

Redakcja jzykowa: Katarzyna Kaczmarek

Tumaczenie i redakcja tekstw angielskich: Paulina Marchlik

Redaktor statystyczny: Jan aszczyk

PL ISSN 0023-5938

Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2018

Pismo dofinansowane przez Wydzia Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego

Edycja papierowa jest wersj pierwotn czasopisma

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

00-497 Warszawa, ul. Nowy wiat 4

http:/www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl

Dzia Handlowy: tel. (48 22) 55-31-333,

e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl

mailto:%20kwartalnik.pedagogiczny@uw.edu.plhttp://www.kp.edu.plhttp://http:/www.wuw.plmailto:%20wuw@uw.edu.plmailto:%20dz.handlowy@uw.edu.pl

Spis treci

A R T Y K U Y

Malwina Rolka W poszukiwaniu bkitnego kwiatu, czyli o romantycznym idealeBildung w Henryku von Ofterdingen Novalisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rafa Marcin Leszczyski Filozoficzne aspekty koncepcji wychowania dzieci i modzieyw ywocie czowieka poczciwego Mikoaja Reja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tomasz Le Mdro jako cel wychowania. Wybrane teorie, implikacje praktyczne,podstawowe problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Markus Lipowicz Od emancypacji czowieka do emancypacji z czowieczestwa?O posthumanistycznych implikacjach pedagogiki oglno-krytycznej . . . . . . . . . . . . . .

Jacek Moroz Deliberacja zamiast wadzy. Kontekst edukacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mateusz Mazurek Kultura konsumpcyjna jako kontekst refleksji i praktyki pedagogicznej

Maciej Somczyski CREDO model edukacji osb dorosych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Magorzata Franc Pedagogika twrczoci w kontekcie inkontrologii . . . . . . . . . . . . . . . .

Magdalena Poom Struktura motywacji osigni a poczucie umiejscowienia kontroliu uczennic szk ponadgimnazjalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agnieszka Makowska-Szkutnik, Barbara Woynarowska, Joanna Mazur Postrzeganierodowiska psychospoecznego szkoy i funkcjonowanie w niej uczniw zdrowychi z chorobami przewlekymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

24

48

69

87

105

120

141

163

179

C O L L O Q U I A

Victoria Pichugina and humanitas in Ciceros Instruction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Magorzata Zaborniak-Sobczak, Aleksandra Mach Linguistic knowledge of the selectedgroups of people with disabilities in the course of educational research constraints and opportunities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Karol Konaszewski, Tomasz Sosnowski Self-esteem of socially maladjusted adolescentsin the context of selected personality and environmental determinants . . . . . . . . . . .

198

206

217

6 SPIS TRECI

R E C E N Z J A

Aneta Ostaszewska W. Jakubowski (red.), Pedagogika kultury popularnej teorie, metodyi obszary bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Recenzenci Kwartalnika Pedagogicznego w roku 2017 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

242

247

Contents

A R T I C L E S

Malwina Rolka In search of the blue flower or romantic ideal of Bildung in Henry von

Ofterdingen by Novalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rafa Marcin Leszczyski Philosophical aspects of the idea of the upbringing of children

and youth in ywot Czowieka Poczciwego [The Life of a Good Man] by Mikoaj Rej . . . .

Tomasz Le Wisdom as an aim of education. Theory, practice, main problems . . . . . . . . .

Markus Lipowicz From the emancipation of man to the emancipation from mankind?

On the posthumanist implications of a general-critical pedagogy . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jacek Moroz Deliberation instead of power an educational context . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mateusz Mazurek Consumer culture as a context for pedagogical reflection and practice .

Maciej Somczyski CREDO A model of adult education . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Magorzata Franc Pedagogy of creativity in the context of incontrology . . . . . . . . . . . . . .

Magdalena Poom Structure of achievement motivation and locus of control among

secondary school girls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agnieszka Makowska-Szkutnik, Barbara Woynarowska, Joanna Mazur School setting

perception and functioning among lower secondary school students with and

without chronic conditions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

24

48

69

87

105

120

141

163

179

C O L L O Q U I A

Victoria Pichugina and humanitas in Ciceros Instruction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Magorzata Zaborniak-Sobczak, Aleksandra Mach Linguistic knowledge of the selected

groups of people with disabilities in the course of educational research constraints

and opportunities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Karol Konaszewski, Tomasz Sosnowski Self-esteem of socially maladjusted adolescents

in the context of selected personality and environmental determinants . . . . . . . . . . .

198

206

217

8 CONTENTS

R E V I E W

Aneta Ostaszewska W. Jakubowski (red.), Pedagogika kultury popularnej teorie, metodyi obszary bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Contributors to this issue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reviewers of the Pedagogical Quarterly in 2017 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

242

247

KWARTALNIK PEDAGOGICZNY

2018 NUMER 1(247)

ARTYKUY

Malwina RolkaUniwersytet lski

W poszukiwaniu bkitnego kwiatu, czyli o romantycznymideale Bildung w Henryku von Ofterdingen Novalisa

Summary

IN SEARCH OF THE BLUE FLOWER OR ROMANTIC IDEAL OF BILDUNG IN HENRY VON OFTERDINGEN

BY NOVALIS

The main aim of the paper is reconstruction of the concept of Bildung (considered as forming

the mans personality) in an educational novel entitled Henry von Ofterdingen written by Novalis

(Friedrich von Hardenberg). Novaliss novel inspired by Goethes Wilhelm Meister Lehrejahre is

one of the most original early romantic works which prove the importance of the idea of Bildung

for German culture at the beginning of the 19 century. In the first part of the text the authorth

discusses the literary image of Bildung presented in the plot of the novel and then indicates its

inner contradiction. In the second part of the article the author reconstructs the philosophical

roots of this ideal regarding Novaliss notion of Bildung in light of the thought of German

idealism (transcendental philosophy of Immanuel Kant and Johann Gottlieb Fichte in particular)

because the theory of romantic progressive poetry (elaborated most fully by Friedrich Schlegel)

originates there. The perspective taken in the paper allows the author to reveal the universal

significance of the inner contradiction of the romantic idea of forming mans personality as a sign

of the fundamental crisis of the modern ideal of humanity.

Key words: personality, forming, poetry, reflection

red. Paulina Marchlik

Cho Novalis (Friedrich von Hardenberg) nigdy nie ukoczy pracy nad swo-

im ostatnim dzieem, Henryk von Ofterdingen wydaje si jednym z najoryginal-

niejszych utworw, wiadczcych o szczeglnym znaczeniu, jakiego nabraa idea

Bildung dla kultury niemieckiej u progu XIX w. Sam termin, ktry etymologicznie

10 MALWINA ROLKA

odsya do czynnoci nadawania ksztatu, ju w drugiej poowie XVIII stulecia sta

si synonimem tak kultury, jak i wychowania czy wyksztacenia, najczciej jed-

nak zawierajc wszystkie trzy znaczenia jednoczenie. Sowem Bildung zaczto

okrela proces moralnego i intelektualnego ksztatowania osobowoci, ktrego

nieodzown skadow stanowio take dojrzewanie czowieka do ycia w kultu-

rze, internalizacji jej norm i wartoci oraz penienia rozmaitych rl spoecznych.

rde niezwykej popularnoci i siy oddziaywania, jakich idea Bildung nabraa

w kulturze Niemiec tamtego okresu, naley poszukiwa w programie epoki owie-

cenia, dcej do budowy nowego adu za spraw walki z przesdami i zbdze-

niami rozumu, w ktrych upatrywano genezy za moralnego dotykajcego czo-

wieka w wiecie. Droga do tego ideau wie moga jedynie poprzez wychowanie

i wyksztacenie nowego czowieka, w ktrym urzeczywistni si wolno i penia

ludzkiej natury. Ostatecznie znalaza ona swj wyraz w osiemnastowiecznych kon-

cepcjach Bildung, ktre miay stworzy osobowo dojrza, zindywidualizowa-

n, duchowo samodzieln i rwnie dziki temu spoecznie uyteczn (Janion,

migrodzka 1998: 56). Std idea Bildung odnosi si nie tylko do czasu dziecistwa

i wczesnej modoci, lecz do caoci ludzkiego ycia, zakadajc konieczno

samoksztacenia, zdobywania dowiadcze, ale i samorealizacji w toku pozna-

wania wiata i sprawdzania siebie przez podejmowanie rnych rl spoecznych

(Janion, migrodzka 1998: 56).

Koncepcja Bildung w Henryku von Ofterdingen wyrasta z krytyki owiecenio-

wych projektw nowego adu i wychowania czowieka, wiodcych nie do elimi-

nacji za i cierpienia, lecz przeksztacajcych si w ideologi terroru, ktra swj

najpeniejszy wyraz odnalaza w przebiegu Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wpro-

wadzajcej owieceniowy porzdek rwnoci i wolnoci za pomoc strachu

i przemocy. Rewolucja odsonia tym samym rozmiary kryzysu europejskiej kul-

tury, skutkujcego wyobcowaniem i dezintegracj osobowoci nowoczesnej, kt-

rego genezy Novalis upatrywa, podobnie jak wczeniej Jean Jacques Rousseau

czy Friedrich Schiller, w genetycznym rozdarciu kultury nowoczesnej, generuj-

cym nieproporcjonalny rozwj jej si materialnych i moralnych. Romantyczna

koncepcja Bildung stanowi prb przezwycienia kryzysu nowoczesnej idei

czowieczestwa i w swoim celu zblia si zasadniczo do postulatw owiecenio-

wych, przydajc kwestiom wychowania i wyksztacenia najwysz rang, jednak

jego rde Novalis nie identyfikuje ju jak krytykowana przez niego myl

przede wszystkim francuskiego owiecenia w ignorancji epok nieowieco-

nych, lecz w konsekwencjach pyncych z jej antropologicznych zaoe.

11W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...

Literacki obraz Bildung w Henryku von Ofterdingen

Henryk von Ofterdingen naley do gatunku Bildungsroman (niem. powie

o formowaniu, powie edukacyjna), w obrbie ktrego fabua koncentruje si

na problemie wpywu kultury i rodowiska spoecznego na rozwj duchowy

czowieka, na rozwinicie i harmonijne uksztatowanie duchowych dyspozycji

(charakteru, woli) w caociow osobowo (Janion, migrodzka 1998: 65). Nie-

mieck tradycj Bildungsroman owocujc w kolejnym wieku dzieami Hermana

Hessego, Tomasza Manna, czy Roberta Musila zapocztkowa Johann Wolfgang

Goethe powieci Lata nauki i wdrwki Wilhelma Meistra, ktra odegraa nie-

bagateln rol w powstaniu Henryka von Ofterdningen, stanowic dla Novalisa

rdo tak inspiracji, jak i polemiki z jej autorem. Epokowej doniosoci dziea

Goethego romantycy upatrywali w naczelnym znaczeniu, jakie autor nada

kwestiom rozwoju i ksztatowania osobowoci jednostki, wydobywajc kate-

gori indywidualnoci jako podstaw nowoczesnego obrazu czowieka. W tym

kontekcie Henryk von Ofterdingen, nawizujcy do Meistra nie tylko form i struk-

tur fabularn, ale przede wszystkim ide indywidualnoci odnajdujc swj

wyraz w koncepcji Bildung, odzwierciedla rang twrczoci Goethego dla for-

mowania podstaw romantycznej antropologii. Z drugiej jednak strony z krytycz-

nych uwag Novalisa na temat Meistra wiadomo, e posta Henryka zostaa

pomylana jako przeciwiestwo ideau arystokratycznej filantropii ucielenia-

nego przez Wilhelma, a powie o jego losach miaa prezentowa dokadny

opis wewntrznego przemienienia duszy (Novalis 1984: 338), odsaniajcy r-

nic midzy Bildung Henryka i drog ksztatowania osobowoci Wilhelma jako

pielgrzymk po szlachecki dyplom (Novalis 1984: 331). Polemika z ideaem

Bildung Goethego znalaza swj wyraz w ujciu kluczowego dla powieci z ga-

tunku Bildungsroman motywu wdrwki, oddajcego kolejne etapy formowa-

nia osobowoci czowieka oraz jej wrastania w wiat wartoci i kultury. O ile

u Goethego motyw w nasuwa fizyczny charakter podry, ksztatujcej dojrza-

i autonomiczn osobowo za spraw nabywanych dowiadcze i wpywu

autorytetw, o tyle Novalis dy do nadania mu wymiaru stricte wewntrzne-

go, w ktrym ludzka osobowo dopiero osign moe pen integralno oraz

punkt odniesienia dla rozpoznania si w wiecie zewntrznym, odgrywajcym

tu zdecydowanie drugorzdn rol wzgldem krlestwa ekspresji ludzkiego

ducha. Dlatego wdrwki Henryka nie inicjuje ucieczka z rodzinnego domu,

ktra u Goethego jest symbolem wyzwolenia z krpujcych rozwj osobowoci

wizw kultury mieszczaskiej (por. Janion, migrodzka 1998: 62). Bohaterowi

12 MALWINA ROLKA

Novalisa towarzyszy zarwno nastrj melancholii i nostalgii, rodzcy si z g-

bokiej wiadomoci konsekwencji rozstania ze wszystkim, co znane i bliskie

(por. Novalis 2003: 2223), jak i przekonanie o susznoci powzitej decyzji, pod-

porzdkowanej wewntrznemu imperatywowi odnalezienia samego siebie jako

najwyszemu deniu ludzkiej egzystencji.

Wdrwk Henryka inicjuje sen, stanowicy zarazem jej alegori, dlatego

w opisie tej fantastycznej wizji mona wyodrbni trzy stadia, ktre przekadaj

si w powieci na kolejne etapy Bildung bohatera. Pocztkowo towarzyszymy

mu w osobliwej drodze przez rozlege przestrzenie dzikich krain, podczas kt-

rej przey nieskoczenie barwne ycie: umiera i ponownie si rodzi, kocha

a po najwysz namitno, a potem trwa w wiecznej rozce od ukochanej

(Novalis 2003: 9). Nastpnie Henryk wyrusza w drog przez ciemny las i odnaj-

duje tajemne przejcie do wntrza gry, gdzie odkrywa magiczn mis, pozwa-

lajc mu przeby ostatni etap jego podry. U jej kresu dostrzega rosncy tu

nad rdem kwiat, odsaniajcy w swym wntrzu bkitn rozpostart kryz,

w ktrej szybowao delikatne oblicze (Novalis 2003: 11), nalece, jak dowiemy

si z kolejnych rozdziaw powieci, do jego ukochanej. Warstwa symboliczna

snu bohatera zaoona jest na trzech kluczowych dla caej powieci elemen-

tach, ktre stanowi punkt wyjcia dla rekonstrukcji antropologicznych zaoe

Bildung Novalisa. Pierwszym z nich jest idea reinkarnacji, wyznaczajca horyzont

rozumienia pojcia Bildung jako przede wszystkim drogi wewntrznego kszta-

towania czowieka, dla ktrego podstaw stanowi samopoznanie. Wdrwka

przez szereg kolejnych wciele obrazuje drog Henryka do coraz peniejszego

odkrywania i poznawania tajemnic wasnej duszy, ktre warunkuje dopiero na-

danie waciwego kierunku rozwojowi jego osobowoci. W zaoeniu Novalisa

takie ujcie problemu ksztatowania czowieka nie polega jednak na prostej re-

dukcji wartoci ludzkiego dowiadczenia do wymiaru czysto wewntrznego, lecz

stanowi punkt wyjcia dla waciwego rozpoznania si w wiecie zewntrznym,

co w nie Henryka zostaje zilustrowane opowieci o poszukiwaniu magiczne-

go kwiatu. Tym motywem Novalis nawizuje do ludowej bani o nocy wito-

jaskiej w chrzecijaskim kalendarzu poprzedza ona dzie w. Jana, na ktr

przypada sen Henryka goszcej, e zakwita wwczas magiczny kwiat, a jego

zerwanie wiedzie do penego tajemnic i skarbw wntrza gry. Wreszcie, trze-

cim istotnym elementem snu Henryka jest symbolika bkitu, zaczerpnita z wy-

kadni nauki o barwach sformuowanej przez Goethego, wedle ktrej rodzi si

on z syntezy przeciwstawnych kolorw niebieskiego i tego oddajcej

uniwersaln dla caej natury polaryzacj wiata i mroku (por. Kunicki 2003:

13W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...

LXXIVLXXV). W alegorii bkitnego kwiatu Novalis zawar tym samym najwyszy

cel wczesnoromantycznego ideau Bildung, jakim jest synteza wewntrznego

i zewntrznego dowiadczenia czowieka zmysw i ducha, bezporednioci

i refleksji ktrych rozbrat wiedzie do powszechnego kryzysu kultury, wyraa-

jcego si w zjawiskach dezintegracji i wyobcowania osobowoci nowoczesnej.

Sen Henryka pozwala mu rozpozna istot jego Bildungsreise jako drogi

wewntrznej kontemplacji, przeciwstawiajcej si drodze dowiadczenia, a towarzy-

szcy mu kupcy na tej podstawie nadaj mu miano poety, tumaczc, e wanie

w sztuce poetyckiej nie istnieje jakakolwiek zewntrzno (Novalis 2003: 29).

W opowieciach kupcw wybrzmiewa po raz pierwszy estetyczny charakter

wczesnoromantycznej Bildung, wynoszcej posta poety jako idea peni czo-

wieczestwa i polemicznej tym samym wobec stanowiska Goethego, wedle kt-

rego czowiek dc do rozwoju swych moliwoci, musi rozumie, e penia

jest ideaem nieosigalnym. Powinien wybra jedn drog dziaania, by sta si

istot najbardziej uyteczn spoeczestwu (Janion, migrodzka 1998: 25). Mo-

raln postaw samoograniczenia w imi spoecznego dobra ucielenian przez

Wilhelma Meistra zastpuje u Novalisa romantyczny obraz poety-czarodzieja,

ktrego powoanie nie moe urzeczywistni si w porzdku zewntrznym, po-

niewa pozostaje on wierny swemu pragnieniu uzyskania hic et nunc cznoci

z najwysz rzeczywistoci (Bguin 2011: 246). Novalis zarzuca Goethemu,

e jego Meister ten Kandyd skierowany przeciwko poezji (Novalis 1984: 331)

jest ksik w najwyszym stopniu niepoetyck z ducha, cho poetyck

w swej prezentacji (Novalis 1984: 330). Natomiast swj idea Bildung zakorze-

nia w charakterystycznym dla romantyzmu panpoetyzmie, w ramach ktrego

poezja staje si nie tylko kluczem do odgadywania tajemnic wszechbytu, ale

i norm ycia (empicki 1966: 158). W optyce panpoetyzmu postawione przed

romantycznym poet doniose zadanie zaczarowania wiata oznacza, e sen-

sem i celem nowo romantycznej poezji ma by poetyzowanie ycia (empicki

1966: 158), ktre w twrczoci Novalisa najlepiej oddaje ukuty przez niego ter-

min romantyzowanie. Romantyzowanie wiata wyraa si w jakociowym potgo-

waniu, nadajcym rzeczom pospolitym wyszy sens, znanym godno rzeczy

nieznanych, skoczonym pozr nieskoczonoci (Novalis 1984: 202), w kt-

rym realizuje si najwysza forma ekspresji ludzkiego ducha, poddajca rze-

czywisto fantazji poety i pozwalajca nada jej podany ksztat. Kategoria

romantyzowania odgrywa u Novalisa rol naczelnej zasady ludzkiej twrczo-

ci, ktrej rde naley poszukiwa w duchowym yciu jednostki. W Henryku

von Ofterdingen znajduje ona odzwierciedlenie w nauce kupcw dotyczcej we-

14 MALWINA ROLKA

wntrznego charakteru sztuki poetyckiej, ktra pozwala bohaterowi postawi

pierwsze kroki na drodze do zgbiania jej tajemnicy.

Istota powoania poetyckiego i rozpoznanie w nim swojego wewntrznego

imperatywu, staj si jednak dla Henryka w peni jasne dopiero wwczas, gdy

na swej drodze spotyka Pustelnika, ktry naley bez wtpienia do natur kon-

templacyjnych, ale przykad jego ycia jednajcego harmonijnie porzdek

wewntrzny z zewntrznym uwiadamia zarazem Henrykowi znaczenie drogi

dowiadczenia w jego duchowym rozwoju, a w dalszej kolejnoci pozwala odczy-

ta istot odkrytego w sobie poetyckiego powoania w romantycznym deniu

do wielkiej syntezy. Zgodnie z zasad romantyzowania dokonuje si to w po-

rzdku idealizmu magicznego Novalisa. W jaskini Pustelnika Henryk odkrywa

ksig napisan w nieznanym mu jzyku, lecz opatrzon rycinami, ktre zna

wczeniej w jaki cudowny sposb, a kiedy dobrze si im przyjrza, odkry sw

wasn posta, do rozpoznawaln pord innych figur (Novalis 2003: 94).

Henryk nie potrafi odczyta tajemniczego jzyka ksigi swojego ycia, ponie-

wa wci nieznana jest mu hieroglificzna mowa poezji, a jednak jej treci ja-

wi si pod postaci obrazw, ktre pozwalaj mu przebudzi si jako poecie.

Pustelnik zdradza Henrykowi sekret ksigi, wyjawiajc tym samym tajemnic

przeznaczenia bohatera: O ile wiem, jest to powie o cudownych losach pew-

nego poety, przedstawia ona sztuk poetyck w jej rnorodnych sytuacjach

i gosi jej pochwa (Novalis 2003: 95). Z kart tajemniczej ksigi wyania si

panpoetycka wizja, w ktrej ycie staje si poezj a poezja yciem, natomiast

wskazwka Pustelnika pozwala Henrykowi dostrzec w mowie jej obrazw swo-

je powoanie wyraniej ni kiedykolwiek wczeniej. w fantastyczny obraz

wykreowany przez Novalisa przedstawia w rzeczywistoci uniwersalny proces

poezji romantycznej, ktry w trakcie swego rozwoju osiga syntez czy te po-

jednanie najskrajniejszych antytez jak antyteza poezji i filozofii, poezji i pro-

zy, poezji i retoryki oraz poezji i ycia (Behler 1993: 29). W jaskini Pustelnika

koczy si ten etap Bildung Henryka, w ktrym zdobywa on wiedz na temat

poezji i ycia poety, odgrywajc jednak w procesie ksztatowania jego osobo-

woci rol szczegln, bo pozwalajc odnale drog yciowego powoania

wyznaczon wewntrznym imperatywem egzystencji.

Kiedy zatem Henryk dociera do celu podry domu dziadka Schwaninga

towarzyszy mu ju pewno, e jest urodzonym poet, poet z natury.

Rozmaite przypadki jednoczyy si, by go formowa, a nic jeszcze nie zakca-

o ywoci jego ducha. Widzia wiat w rozmaitoci jego wielkich i zmieniaj-

cych si ukadw (Novalis 2003: 99). Nie czyni ona jednak modzieca poet

15W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...

w penym tego sowa znaczeniu, poniewa tajemnica poezji odkryta w jaskini

Pustelnika domaga si syntezy wewntrznego dowiadczenia i porzdku rzeczy-

wistoci, w zwizku z czym dla Henryka wci wiat jednak jeszcze milcza,

a dusza tego wiata, ktr jest rozmowa, jeszcze si nie przebudzia (Novalis

2003: 99). Momentem inicjujcym stawanie si poet, ktry w ramach Bildung

Henryka wyznacza punkt odniesienia dla rozpoznania si w wiecie zewntrz-

nym, jest spotkanie Klingsohra (pierwszego prawdziwego poety i przyszego

mistrza) oraz jego crki Matyldy. Nauki Klingsohra maj w zasadzie charak-

ter wykadu z zakresu podstaw romantycznej teorii poezji, ktrego celem jest

przeoenie mowy obrazw z ksigi ycia Henryka na jzyk sw. Mio Ma-

tyldy natomiast staje si kluczem do tajemnicy wielkiej syntezy, poniewa wie-

dzie do pojednania refleksyjnego wiata poezji z porzdkiem bezporednioci,

dokonujcego si za spraw rozpoznania w uczuciu najwzniolejszej poezji

natury (Novalis 2003: 122). Znakiem potwierdzenia jest tu spojrzenie Matyl-

dy, w ktrym na wietlistobkitnym jak niebo tle spoczywa agodny blask

brzowych renic (tame: 103), odsyajce do wizji bkitnego kwiatu ze snu

Henryka jako najwyszego symbolu syntezy. Mio odgrywa w Bildung boha-

tera niezwykle wan rol, poniewa dopiero ona pozwala zamieni ycie

w wieczn poezj (tame: 118). Idea wiecznej poezji, realizujcy si w yciu

Henryka za spraw mioci, otwiera now perspektyw, w ramach ktrej proces

ksztatowania osobowoci czowieka zmierza nie tylko w stron pojednania jej

z natur i wiatem spoecznym, lecz przede wszystkim do zakorzenienia ludz-

kiej egzystencji w porzdku j przekraczajcym. Otwarcie horyzontu Bildung

zerodkowanego wok pytania o miejsce czowieka w porzdku czasu i wiecz-

noci antycypuje jednak dopiero mier Matyldy, o ktrej dowiadujemy si na

pocztku drugiej nigdy przez autora nieukoczonej czci Henryka von Ofter-

dingena, majcej stanowi, jak sugeruje jej tytu, studium drogi wiodcej do

spenienia bohatera. U Novalisa spenienie oznacza najwyszy poziom syntezy

wadz i wymiarw ludzkiej osobowoci, na ktrym dokonuje si pojednanie

skoczonoci czowieka oddanej w mierci Matyldy z jego pragnieniem

wiecznoci wyraonym deniem bohatera do odzyskania ukochanej. Z tej

wanie syntezy wyania si osobliwa wizja wiecznoci, rozwinita w zachowa-

nym fragmencie Spenienia, w ktrej Novalis siga zarwno do wschodniej idei

metempsychozy, jak i do elementw eschatologii chrzecijaskiej. Tak zna-

mienny dla romantyzmu eklektyzm stanowi w powieci Novalisa konsekwencj

denia do podporzdkowania idei wiecznoci sferze fantazji poety, znajduj-

cym swj wyraz w ideale Klingsohra, ktry w Spenieniu mia si urzeczywistni

16 MALWINA ROLKA

Dlatego te nieredukowalna sprzeczno estetycznego ujcia wiecznoci, zmierzajcego1

do podporzdkowania jej temu, co skoczone, znalaza swj wyraz wanie w fundamentalnym

dylemacie poezji romantycznej, wydobytym przez Cyrusa Hamlina: Umiejscowiona w wymiarze

czasowym struktura wiersza ma w zamierzeniu przekroczy siebie i objawi nieskoczono,

lecz jzyk wiersza, sytuacja jak przedstawia, i gos osobowoci, ktry przeze przemawia, s

z koniecznoci skoczone i ograniczone, podlege procesom czasowym, ludzkiemu dowiadcze-

niu i ludzkiej historii (Hamlin 1978: 333).

w poetyckiej syntezie czasu i wiecznoci. Romantyczny panpoetyzm ujawnia

si tutaj z pen moc, wiodc do ujcia idei wiecznoci w horyzoncie este-

tycznym, w ktrym staje si ona zagadnieniem z zakresu teorii twrczoci

poetyckiej .1

Naga mier Novalisa w 1801 r. przerwaa prac nad Henrykiem von Ofter-

dingen, uniemoliwiajc niemieckiemu autorowi doprowadzenie swojego bohate-

ra do kresu jego wdrwki, a czytelnikowi powieci pen rekonstrukcj ideau

Bildung, stanowicego jej fundamentalne przesanie. O dalszych losach bohatera

dowiadujemy si jedynie z relacji Ludwiga Tiecka, cho, jak podkrelaj komenta-

torzy twrczoci niemieckiego autora, jej zgodno z zamysem Novalisa budzi

wtpliwoci, zwaszcza w kontekcie zmiany koncepcji dziea, o ktrej moe-

my wnioskowa z jego listu do Augusta Wilhelma Schlegla z 17 kwietnia 1801 r.

(por. Novalis 2003: 188). Wedug Tiecka Henryk mia wyruszy w podr przez

wszystkie czasy, kultury i tradycje, aby na kocu powrci do swej dawnej

ojczyzny i do swej duszy (tame: 196). Wdrwka bohatera przybiera tu coraz

bardziej fantastyczny charakter, a cudowny wiat bani podchodzi teraz bardzo

blisko, poniewa serce cakowicie jest otwarte na jego zrozumienie (tame).

Na podstawie relacji Tiecka moemy wnosi, e dalsze koleje Bildung Henryka

wiod w stron stopniowego zacierania granicy midzy rzeczywistoci i fan-

tazj, aby w kocu wiat bani sta si cakowicie widzialny, a wiat rzeczy-

wisty postrzegany jako ba (tame: 198). Ilustracj tej metamorfozy miay by

kocowe fragmenty powieci, w ktrych Henryk wyrusza w baniow wdrwk

ze swego snu, odnajduje Matyld we wntrzu gry i wrd licznych fantastycz-

nych wydarze rozpoczyna si panowanie nowego zotego wieku. Przynajmniej

w pierwotnym zamyle Henryk von Ofterdingen jawi si zatem jako realizacja

romantycznej teorii poezji, ktra uprawnia fantastyczno doprowadzon do

granic ostatecznych (empicki 1966: 171), std nieprzypadkowo w tak atwy

sposb przybiera form bani. Biorc pod uwag pierwotny plan Henryka wy-

daje si, e nadaniu ostatecznej postaci koncepcji Bildung krystalizujcej si

w powieci, stana na drodze nie tylko przedwczesna mier poety, lecz tak-

e coraz silniej ujawniajca si wewntrzna sprzeczno jej zaoe, ktrej do-

17W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...

Do najwaniejszych przedstawicieli Sturm und Drang naley zaliczy J.W. Goethego,2

F. Schillera, J.G. Herdera, J.M.R. Lenza, H.L. Wagnera, J.H. Junga-Stillinga czy M. Klingera.

strzeenie mogo sta si dla Novalisa punktem wyjcia dla planowanej zmiany

koncepcji dziea.

Filozoficzne rda romantycznego ideau Bildung

Cho odtworzenie koncepcji Bildung zarysowanej w Henryku von Ofterdingen

stanowi zamierzenie nieosigalne z przyczyn obiektywnych, uzasadnione jest

podjcie prby rekonstrukcji filozoficznych rde literackiego obrazu Novalisa,

szczeglnie ze wzgldu na fakt, e, jak susznie zauwaa Meyer H. Abrams, ni-

gdy i nigdzie indziej literatura i cisa filozofia nie byy ze sob tak mocno sple-

cione jak w Niemczech, poczwszy od czasw Kanta (Abrams 1978: 224). cisy

zwizek filozofii i literatury, tak charakterystyczny dla twrczoci romantykw

krgu jenajskiego, do ktrych nalea Novalis, jest uwarunkowany procesem roz-

kadu na wskro racjonalistycznej myli owiecenia. Jego pierwszym wyrazem

sta si program dziaajcej w latach 17701790 formacji Sturm und Drang sku-

piajcej mode pokolenie niemieckich artystw , przeciwstawiajcych owiece-2

niowemu paradygmatowi rozumu idea sztuki, w ktrym twrczo, zwaszcza

za literatura i poezja, zostaje wyniesiona do rangi najwyszej formy ludzkiej

aktywnoci, co wiedzie do ukonstytuowania si nowego ideau czowieka, ucie-

lenianego w postaci artysty-geniusza. Koncepcja twrczoci, leca u podstaw

programu Sturm und Drang, zakada poszukiwanie przeciwwagi dla destruktyw-

nych tendencji owiecenia w skrajnym kulcie natury, uczucia i namitnoci,

wiodcym do bezapelacyjnej negacji rozumu. Myl romantyzmu jenajskiego kry-

stalizuje si na przeciciu tych przeciwstawnych tendencji, akcentujc swoj

niezaleno wobec kadej z nich. Krytyka owiecenia podejmowana w krgu

jenajskim wyrasta w zasadzie z postulatw sformuowanych w okresie Sturm

und Drang, stanowic w tym sensie kontynuacj i radykalizacj jej polemicznej

dziaalnoci zwrconej przeciwko zawaszczajcym tendencjom filozofii owie-

cenia, ktr w szkicu Chrzecijastwo, czyli Europa Novalis oskara o szerzenie

kulturalnego entuzjazmu (Novalis 1984: 160) i ktrej zarzuca, e spotwarzy-

a uczucie i fantazj, moralno i umiowanie sztuki, przyszo i pradzieje [...],

a nieskoczon twrcz muzyk wszechwiata sprowadzia do jednostajnego

stukotu ogromnego myna [...] bez budowniczego i mynarza [...], myna miel-

cego tylko siebie (Novalis 1984: 159). Zachowujc polemiczny stosunek do myli

18 MALWINA ROLKA

owiecenia romantyzm jenajski nie dy jednak do absolutnego zanegowania

rozumu, kulminujcego ide twrczoci sformuowan w okresie Sturm und

Drang, lecz do ukonstytuowania go w horyzoncie poezji. Dlatego te to wanie

w teorii poezji jenajczycy akcentowali fundamentaln rnic midzy swoim

programem a stanowiskiem przedstawicieli burzy i naporu, w ramach ktrego

nie bya ona w ogle sztuk, ale bezprzytomnym, na p wiadomym wykwi-

tem natury (Schlegel 2000: 250), a ktrego rde August Wilhelm Schlegel

upatrywa w bdzie, polegajcym na tym, e okrelili oni przeciwiestwo

sztuki i natury jako absolutne i nie potrafili dokona syntezy (tame). Wczesno-

romantyczna estetyka ma ju natomiast u swych podstaw teori poezji reflek-

syjnej, ktra stanowi klucz do filozofii, jej cel i znaczenie (Novalis 1984: 186)

i w tym sensie okazuje si wyrazem filozofii nowej osobowoci i wiadomoci,

poetycko poszukujcej tego, co wyosabnia, co odrywa jednostk i rzuca j

w wyobcowan przestrze (Siemek 2011: 345).

Filozoficznych podstaw romantycznej teorii poezji naley poszukiwa

w myli niemieckiego idealizmu, wraz z ktr wyania si nowy model antropo-

logiczny, ujmujcy czowieka jako indywiduum, jako ju wiadomy, refleksyj-

ny podmiot wiadomy swojej wolnoci (tame). W kontekcie badania wpywu

idealizmu na rozwj romantycznej antropologii dzieo Novalisa stanowi nieoce-

nione rdo, poniewa jak susznie zauwaa Zygmunt empicki cho jest

w jego twrczoci zwrot do fantastycznej przeszoci redniowiecznej i perspek-

tywa nieskoczonoci; jest wyrose na podou pietyzmu, z ktrego wyszed,

mistyczne odczucie rzeczywistoci i symboliczny sposb wyraania tego od-

czucia, to cae tego rodzaju ujcie ma swoje podstawy w filozoficznych re-

fleksjach wysnutych z systemu Kanta i Fichtego (empicki 1966: 176). Wpyw

filozofii Immanuela Kanta na myl wczesnego romantyzmu daje si odczyta

przede wszystkim w sformuowanych na jej gruncie koncepcjach transcenden-

talnej wiadomoci oraz wyobrani jako syntetyzujcej wadzy ludzkiej du-

szy, tworzcych romantyczn teori poezji w jej wymiarze antropologicznym.

W konsekwencji przewrotu kopernikaskiego dokonanego przez Kanta w cen-

trum filozoficznych docieka pojawia si podmiot transcendentalny, ktry nie

podlega ani zrnicowaniu u poszczeglnych jednostek ludzkich, ani uwarun-

kowaniom przyrodniczym i jako taka uniwersalna i autonomiczna struktura

stanowi warunek wszelkiego ludzkiego poznania. W ten sposb filozofia Kanta

wnosi w porzdek ludzkiego poznania trzeci wymiar wymiar transcendental-

ny poredniczcy midzy jego podmiotow i przedmiotow stron, w ktrym

fundamentaln rol odgrywa wyobrania jako podstawowa zdolno duszy ludz-

19W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...

W Krytyce czystego rozumu Kant podkrela syntetyzujcy charakter wyobrani, wykadajc jej3

rol w procesie poznawczym w nastpujcy sposb: Za jej porednictwem wiemy rnorod-

no naocznoci z jednej strony ze sob, a z drugiej z warunkiem koniecznej jednoci czystej

apercepcji. Oba najdalsze krace, mianowicie zmysy i intelekt, musz koniecznie pozostawa ze

sob w zwizku za porednictwem tej transcendentalnej funkcji wyobrani; w przeciwnym bo-

wiem wypadku dostarczayby one wprawdzie zjawisk, ale nie przedmiotw empirycznego po-

znania, a wic nie dawayby adnego dowiadczenia (Kant 1986: 229230).

kiej, znajdujca si a priori u podstaw wszelkiego poznania (Kant 1986: 229) .3

Estetyka wczesnoromantyczna uczynia nastpnie w transcendentalny wymiar

waciwym miejscem narodzin i rozkwitu nowoczesnej poezji, co jednak stao

si moliwe dopiero za spraw radykalizacji sceptycyzmu Kanta dokonujcego si

w myli Johanna Gottlieba Fichtego, wraz z ktr, jak podkrela Ernst Behler,

rozpoczyna si nowoczesna epoka refleksji: nowoczesna, artystyczna koncep-

cja literatury nie moga si w peni rozwin dopki w jej przestrze nie wkro-

czyy aktywno refleksji i autorefleksji, stajc si jej yciodajn si (Behler

1993: 137). Teoria wiedzy Fichtego rozwija si na gruncie krytyki kantowskiego

warunku prawomocnoci poznania jakim jest istnienie rzeczy samej w sobie

prowadzc do jej eliminacji z horyzontu ludzkiego poznania. W konsekwencji

fichteaski idealizm otwiera przed ludzk wiadomoci moliwoci ekspresji

nie ograniczanej odtd przez adne warunki zewntrzne, dziki czemu dopie-

ro moe wyoni si sfera refleksji jako przestrze nieskoczonego denia

ludzkiego ducha, w ktrej estetyka wczesnoromantyczna lokuje teori poezji

i z ktrej czerpie swoj koncepcj wyobrani.

Recepcja fichteaskiej filozofii transcendentalnej w myli wczesnego ro-

mantyzmu dokonuje si jednak zarazem w perspektywie krytycznej. Jenajczycy

dostrzegaj, e idealizm Fichtego redukuje nie-Ja czy natur do stanu nie-

zmiennego uspokojenia, unieruchomienia, zastoju, braku jakiejkolwiek zmia-

ny, ruchu i ycia, czyli mierci (Behler 1993: 191), degradujc j do rzdu

martwego wiata zmysowego, stanowicego jedynie osad refleksji, zahamo-

wania i ograniczenia nieskoczonego denia ducha, a wrcz do prawdziwe-

go niebytu (Behler 1993: 191). Krytyka konsekwencji filozofii fichteaskiej

wiedzie przedstawicieli krgu jenajskiego do prby reinterpretacji jej zaoe,

w wyniku ktrej punkt cikoci zostaje przeniesiony z dziedziny poznania

w sfer estetyki, pozwalajc wyoni si romantycznemu ideaowi wielkiej syn-

tezy ustanawiajcej na powrt jedno Ja i nie-Ja. Najbardziej reprezentatyw-

ny teoretyczny wyraz tych tendencji w myli wczesnego romantyzmu stanowi

sformuowana przez Friedricha Schlegla koncepcja progresywnej poezji uniwer-

20 MALWINA ROLKA

Tak jak ongi, wedug starych legend i bani, roliny, zwierzta, bogowie i ludzie, mogli4

rozmawia i porozumiewa si ze sob, tak na kocu wszech czasw wszystko wyzwoli si

i powrci do duchowej jednoci. Symbolem tego jest bkitny kwiat, w ktrym jeli traktowa go

jak porwnanie, trwa upiona tajemnica wiata (Emrich 1978: 295296).

salnej, ktra potrafi najsnadniej unosi si na skrzydach refleksji poetyckiej

w rodku midzy przedstawianym i przedstawiajcym, potgujc t refleksj

i powielajc w nieskoczonym szeregu luster (Schlegel 2009: 61). Progresyw-

na poezja uniwersalna, ucieleniajca zdaniem Schlegla idea kadej autentycz-

nej sztuki, ma w najwyszej mierze charakter transcendentalny, ktry realizuje

si w ruchu nieustannego oscylowania midzy tym, co wewntrzne i tym, co ze-

wntrzne, nie przynalec jednoczenie do adnego z tych porzdkw. W kon-

sekwencji taka poezja przy swojej orientacji nieskoczonociowej i tendencji

moliwego oddalenia od rzeczywistoci moe oczywicie tylko wiecznie stawa

si, a nigdy nie jest skoczon (empicki 1966: 171). Koncepcj Schlegla, przy-

jt przez krg jenajski jako jeden z fundamentalnych wyznacznikw teorii

romantycznej, odnajdujemy take w twrczoci Novalisa, okrelajcego poezj

mianem wielkiej sztuki transcendentalnego uzdrawiania (Novalis 1984: 188189),

ktra czy wszystko dla swego wielkiego celu celw wyniesienia czowieka

ponad siebie samego (Novalis 1984: 189) i uwzniola wszystko, co jednost-

kowe, przez szczeglne powizanie z pozosta caoci (Novalis 1984: 186).

U Novalisa transcendentalny charakter refleksyjnej poezji staje si dopiero

warunkiem romantycznej syntezy wiodcej do najcilejszej wsplnoty skoczo-

noci z nieskoczonoci (Novalis 1984: 186). W opinii Wilhelma Emricha naj-

doniolejsz prb realizacji postulatu Schlegla w twrczoci Novalisa stanowi

wanie powie Henryk von Ofterdingen, ktrej gwnym przesaniem jest roz-

poznanie w przyrodzie aspektu duchowego, co moe dokona si jedynie za

spraw progresywnej poezji uniwersalnej, poniewa jedynie ona dziki swemu

transcendentalnemu charakterowi dysponuje moc syntezy zdolnej zasypa

przepa midzy duchow egzystencj czowieka i porzdkiem naturalnym .4

W wietle konkluzji Emricha mona dostrzec filozoficzny cel powieci, ktry kon-

centruje si na prbie przezwycienia negatywnych konsekwencji fichteaskie-

go idealizmu, kulminujcego w redukcji natury do stanu bezruchu i martwoty

i wprowadzajcego tym samym w dusz nowoczesnego czowieka poczucie roz-

darcia i wykorzenienia ze wiata.

W latach 17951796 Novalis podejmuje samodzielne studia nad myl

Fichtego, w rezultacie ktrych opracowuje wasn koncepcj antropologiczn,

wyznaczajc podstawy wyoonego w Henryku von Ofterdingen ideau Bildung:

21W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...

Najistotniejsz rol odgrywa tutaj rozum, ktry, jak naucza Klingshor, pozwala swobodnie5

i sprawnie porusza si we wasnym wntrzu, za pomoc stosownych rozrnie czynic najbar-

dziej celowy i najbardziej naturalny uytek z mocy swego jestestwa (Novalis 2003: 114115).

Najwyszym zadaniem ksztacenia si jest opanowanie wasnej transcenden-

talnej jani. Tote brak odczucia i zrozumienia innych nie moe nas dziwi. Bez

doskonaego zrozumienia siebie nigdy nie nauczymy si prawdziwie rozumie

innych (Novalis 1984: 97). Drog ksztatowania transcendentalnej wiadomoci,

odnajdujc swj alegoryczny wyraz w wdrwce Henryka, wyznaczaj dwa za-

sadnicze etapy, z ktrych pierwszy dokonuje si w akcie spojrzenia do wewntrz,

izolujcego ogld naszej jani, umoliwiajc dopiero krok drugi, pozwalajcy

na skuteczne spojrzenie na zewntrz, samodzieln, powan obserwacj wiata

zewntrznego (Novalis1984a: 96). W swoich studiach nad filozofi Fichtego

Novalis zmierza do przezwycienia zakadanej w niej koncepcji wiadomoci,

ktrej horyzont wyznacza teoria wiedzy, std jak susznie zauwaa Behler

w swej analizie koncentruje si na teorii ja i odnosi j do wasnego pojcia

osobowoci; zarysowuje teori wyobrani jako przeciwwag dla opisywanego

przez Fichtego procesu mylenia; opisuje moc poetyck jako odrbn od filozo-

ficznych wadz znajdujcych si w nas (Behler 1993: 192). W nastpstwie tego

denia ksztatuje si u Novalisa nowy model czowieczestwa, przyjmujcy za

swj idea posta refleksyjnego poety w peni wiadomie nadajcego kierunek

rozwojowi wasnej osobowoci . Zarazem jednak, zgodnie z postulatem kszta-5

towania jani transcendentalnej wyoonym w Kwietnym pyle i wyznaczajcym

istot romantycznej syntezy, refleksyjny poeta musi w akcie samopoznania

zwrci si w stron wiata zewntrznego, obejmujc swym spojrzeniem przy-

rod, poniewa przypadkowy charakter natury, jakby sam przez si, czy si

z ide ludzkiej osobowoci, ta za staje si najatwiej dostpna i zrozumiaa ja-

ko istota czowieka (Novalis 1984: 56). Idea cisego zwizku natury i ludzkiej

osobowoci, determinujcego konieczno syntezy obu elementw, rodzi si

u Novalisa na gruncie przekonania, e caa zewntrzno jest wewntrznoci

w stanie utajenia (Emrich 1978: 295), dlatego ba najwysza forma poetyc-

kiej ekspresji w rzeczywistoci jest mitologi, to znaczy wcieleniem wiato-

pogldu objaniajcego przyrod (Dilthey 1982: 400), ktrego istot stanowi

twrcza aktywno poety zmierzajca do odkrycia jej wymiaru duchowego. Zda-

niem Novalisa przyczyn rozdarcia i wyobcowania czowieka nowoczesnego jest

utrata zdolnoci rozumienia hieroglificznego jzyk tropw i zagadek (Novalis

1984: 122), w ktrym przemawia do niego natura, odsaniajc zarazem tajem-

nic jego duchowej egzystencji. W tej perspektywie to nie filozofia, lecz sztu-

22 MALWINA ROLKA

ka poetycka okazuje si sposobem dziaania waciwym duchowi ludzkiemu

(Novalis 2003: 122), poniewa gwnym przedmiotem zainteresowania transcen-

dentalnego twrcy staje si wieczno i jej przejawy obecne w fenomenach

natury (Tomkowski 1989: 51), ktra odtd przestaje jawi si jako straszny

myn mierci (Novalis 1984: 61).

* * *

Rekonstrukcja filozoficznej genezy ideau Bildung nakrelonego w Henryku

von Ofterdingen pozwala odsoni jego wewntrzne sprzecznoci, ktre najpew-

niej uniemoliwiyby Novalisowi ukoczenie powieci zgodnie z jej pierwotnym

zamysem, a ktrych rdem jest na wskro estetyczny charakter jego koncep-

cji ksztatowania ludzkiej osobowoci. Problemem o zasadniczym znaczeniu jest

tu kwestia zakorzenienia egzystencji czowieka w porzdku j przekraczajcym,

ktrego potrzeba wypywa ze specyficznych uwarunkowa ludzkiego ycia du-

chowego pocigajcych za sob stale w nim obecn tsknot za wiecznoci.

Perspektywa estetyczna, w ramach ktrej magiczny czar poezji przeksztaca rze-

czywisto w ba, zakada mianowicie, e wieczno, bdca z definicji peni

czasu, a wic porzdkiem przynalenym Bogu, moe dziki sztuce, stanowicej

sfer najwyszej wprawdzie, ale jednak ludzkiej aktywnoci, zosta wprzgni-

ta w tryby tego, co skoczone i zmienne. Genezy tego nierozwizywalnego pa-

radoksu naley upatrywa w charakterystycznym dla wczesnego romantyzmu

utosamieniu religijnej idei wiecznoci, stanowicej z istoty swej radykalne

przeciwiestwo wszelkiej zmiany, z filozoficzn kategori nieskoczonoci,

ktra realizuje si w nieustannym ruchu refleksji, czego rezultatem jest pr-

ba zakorzenienia ludzkiej egzystencji nie w porzdku transcendentnym, lecz

transcendentalnym nie wykraczajcym ostatecznie poza struktur wiadomoci

czowieka. Problem nieskoczonoci o, okoo ktrej wiruje cay wysiek

mylowy i twrczy romantykw (empicki 1966: 154) stanowi w rzeczywisto-

ci konsekwencj recepcji idealizmu Fichtego. Istot romantycznego projektu

przezwycienia jego ogranicze jest prba nadania refleksji wymiaru uniwer-

salnego, wykraczajcego poza czysto poznawcz dziaalno czowieka, w czym

romantycy upatrywali moliwoci swojej wielkiej syntezy i tym samym recepty

na kryzys wyobcowania i dezintegracji osobowoci nowoczesnej. Przedsiwzi-

cie to nie mogo jednak zakoczy si powodzeniem ze wzgldu na fakt, e

alienujcy charakter refleksji wie si nie tyle z redukcj jej aktywnoci do sfe-

ry intelektualnej, ile z samym mechanizmem jej dziaania tak trafnie wydoby-

tym zreszt przez Schlegla w jego koncepcji progresywnej poezji uniwersalnej

23W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...

realizujcym si w nieskoczonym ruchu romantyzowania. Z istoty swej musi

on wytwarza i pogbia dystans osobowoci i wiata, poniewa mio, natura

czy religia, oddane w medium transcendentalnej poezji, stanowi bd jedynie

obrazy ich samych, stwarzajc wci na nowo pozr realnej syntezy samowol-

nej bezporednioci i refleksyjnej wiadomoci. W konsekwencji idea Bildung

Novalisa, zaporedniczony w nieskoczonym ruchu poetyckiej refleksji, unie-

moliwia wyznaczenie staego punktu odniesienia, wok ktrego mgby za-

wiza si proces ksztatowania osobowoci czowieka, pogbiajc ostatecznie

jego poczucie obcoci i wykorzenienia.

Bibliografia

Abrams M.H. 1978. Formy wyobrani romantycznej, tum. P. Graff, Pamitnik Literacki, nr 3,

203227.

Bguin A. 2011. Dusza romantyczna i marzenie senne. Esej o romantyzmie niemieckim i poezji

francuskiej, tum. T. Stryski, sowo/obraz terytoria, Gdask.

Behler E. 1993. German Romantic Literary Theory, Cambridge University Press, Cambridge.

Dilthey W. 1982. Pisma estetyczne, tum. K. Krzemieniowa, PWN, Warszawa.

Emrich W. 1978. Romantyzm a wiadomo nowoczesna, tum. M. ukasiewicz, Pamitnik Lite-

racki, nr 3, s. 287305.

Hamlin C. 1978. Osobowo w wymiarze czasowym: metafora i poezja romantyczna, tum. G. Cen-

drowska, Pamitnik Literacki, nr 3, s. 321344.

Janion M., migrodzka M. 1998. Odyseja wychowania. Goetheaska wizja czowieka w Latach nauki

i latach wdrwki Wilhelma Meistra, Aureus, Krakw.

Kant I. 1986. Krytyka czystego rozumu, t. 1, tum. R. Ingarden, PWN, Warszawa.

Kunicki W. 2003. Wstp, [w:] Novalis, Henryk von Ofterdingen, tum. E. Szymani, W. Kunicki, Za-

kad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw, s. VCV.

empicki Z. 1966. Renesans, owiecenie, romantyzm i inne studia z historii kultury, PWN, Warszawa.

Novalis. 1984. Uczniowie z Sais. Proza filozoficzna studia fragmenty, tum. J. Prokopiuk, Czy-

telnik, Warszawa.

Novalis. 2003. Henryk von Ofterdingen, tum. E. Szymani, W. Kunicki, Zakad Narodowy im.

Ossoliskich, Wrocaw.

Schlegel A.W. 2000. Wykady o literaturze piknej i sztuce, tum. M. Kurkowska, [w:] Pisma teo-

retyczne niemieckich romantykw, wyb. i oprac. T. Namowicz, Zakad Narodowy im. Osso-

liskich, Wrocaw, s. 221305.

Schlegel F. 2009. Fragmenty, tum. C. Bartl, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw.

Siemek M.J. 2011. Wykady z klasycznej filozofii niemieckiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa.

Tomkowski J. 1989. Sowa i sny, Pismo Literacko-Artystyczne, nr 1, s. 4965.

KWARTALNIK PEDAGOGICZNY

2018 NUMER 1(247)

Rafa Marcin LeszczyskiChrzecijaska Akademia Teologiczna w Warszawie

Filozoficzne aspekty koncepcji wychowania dziecii modziey w ywocie czowieka poczciwego Mikoaja Reja

Summary

PHILOSOPHICAL ASPECTS OF THE IDEA OF THE UPBRINGING OF CHILDREN AND YOUTH

IN YWOT CZOWIEKA POCZCIWEGO [THE LIFE OF A GOOD MAN] BY MIKOAJ REJ

It has been proved in the article that Mikoaj Rejs views concerning the upbringing of children

and youth are based on ancient philosophy, primarily on Stoicism. Mikoaj Rejs Good Man is

a counterpart of a Stoic wise man, whose life goal is to achieve emotionlessness and virtue.

All the methods and ideas of upbringing described by Rej are subject to this very goal, which

leads to the formation of a virtuous and rational man.

Key words: Mikoaj Rej, ancient philosophy, moral upbringing, religious upbringing, virtue

red. Paulina Marchlik

Wstp

Wydawa by si mogo, e posta Mikoaja Reja z Nagowic jest w Polsce

dobrze znana. Nie ma chyba ucznia w naszym kraju, ktry nie usyszaby na

lekcji jzyka polskiego, i Rej by ojcem literatury polskiej (Leszczyski sr 2005:

1213; Maciuszko 2005: 9). Z drugiej jednak strony, jakby na przekr temu

okreleniu, we wspczesnych programach szkolnych twrczo Nagowiczani-

na jest coraz bardziej marginalizowana. W efekcie wiedza modych ludzi na te-

mat Reja staje si szcztkowa i powierzchowna. Sytuacja ta spowodowana jest

zapewne czciowo przez archaiczny jzyk pism Rejowych, trudny w odbiorze

dla nowoczesnego Polaka. Ponadto pewne problemy poruszane w dzieach

25FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...

Mikoaj Rej by herbu Oksza, dlatego nazywany jest take Okszycem.1

O Reju jako ewangeliku zob. Merczyng 2005.2

Ewangelicyzm reformowany (helwecki) powsta w pierwszej poowie XVI w. w Szwajcarii za3

spraw dziaalnoci reformatorskiej Ulricha Zwingliego, Guillaumea Farela, Jana Kalwina, Heinricha

Bullingera oraz jeszcze kilku innych teologw (O Zwinglim i Kalwinie zob. Leszczyski jr 2010b:

87142). Bardzo czsto nazywany jest on kalwinizmem, cho Jan Kalwin by tylko jednym z refor-

matorw, ktrzy przyczynili si do rozwoju tego wyznania. Ponadto naley pamita, i korzenie

ewangelicyzmu reformowanego sigaj w gb redniowiecza, a konkretnie do ruchu reformator-

skiego waldensw, ktry pojawi si ju w XII w. W wieku XVI waldensi wsparli rodzce si

Kocioy ewangelicko-reformowane. W polskim Kociele ewangelicko-reformowanym bardzo wa-

na jest rwnie tradycja wywodzca si od czeskiego reformatora Jana Husa, ktry z przesaniem

reformy Kocioa wystpi w XV w. Zwolennicy Husa (zwani brami czeskimi), uciekajc w pierw-

szej poowie XVI w. przed przeladowaniami, znaleli schronienie w posiadociach wspierajcych

reformacj magnatw wielkopolskich, nawizujc jednoczenie wspprac z polskimi zwolen-

nikami reformacji helweckiej. Bracia czescy przyczyli si ostatecznie w XVII w. do polskiego

Kocioa ewangelicko-reformowanego, stajc si jego wan czci. Jak si okazuje, okrelanie

ewangelikw reformowanych mianem kalwinistw, kalwinw jest zbyt daleko idcym uproszcze-

niem (Karski 1994: 145; McGrath 2009: 286288, 294; Tys 2013: 1215, 18).

Okszyca1 wspczesnemu odbiorcy mog wydawa si odlege od jego zainte-

resowa (Tomkowski 2005: 21). Wymienione tu przyczyny marginalizacji twr-

czoci Nagowiczanina w programach szkolnych nie s jednak jedyne. Istotn

przeszkod w rozpowszechnianiu dorobku Reja w spoeczestwie polskim jest

z pewnoci jego opowiedzenie si za ewangelicyzmem typu szwajcarskiego

(Hulka-Laskowski 1934: 7173; Nadolski 1971: 14; Kuran 2005: 109) . W rzymsko-2

katolickiej Polsce krytykujcy katolicyzm pisarz ewangelicki (Wojciechowska

2005: 323339) jest zjawiskiem kopotliwym i najwyraniej w mniemaniu osb

ukadajcych programy nauczania nie stanowi waciwego wzorca osobowe-

go i intelektualnego dla uczniw (Maciuszko 2002: 17). Kopoty z wyznaniem

Okszyca nie pojawiy si zreszt dopiero wspczenie, gdy na dobr spraw

sigaj czasw szesnastowiecznej kontrreformacji. Zdaniem Ignacego Chrza-

nowskiego, polscy rzecznicy kontrreformacji nie wybaczyli Rejowi jego zerwa-

nia z Kocioem rzymskim, przyczyniajc si wydatnie do niemal zupenego

zapomnienia jego twrczoci w XVII i XVIII w. (Chrzanowski 1914: IV). Rej zo-

sta przywrcony polskim czytelnikom dopiero przez romantykw z Adamem

Mickiewiczem na czele, ktry ceni wysoko zwaszcza proz Okszyca (tame:

VIIIXXII; awski 2005: 211248; Biliski 2007: 305310). Jednak nawet po po-

nownym odkryciu Reja wielu nie mogo pogodzi si z jego konwersj na ewan-

gelicyzm helwecki (reformowany) , starajc si albo deprecjonowa jego osob3

i dziea, albo zaciera przynaleno wyznaniow Nagowiczanina (Leszczyski sr

26 RAFA MARCIN LESZCZYSKI

Warto wspomnie w tym miejscu, e oprcz Mikoaja Reja ewangelicyzm helwecki (refor-4

mowany) da naszemu krajowi w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej jeszcze wielu innych

podnych pisarzy: Krzysztofa Kraiskiego, Stanisawa Sudrowiusza, Salomona Rysiskiego, Barto-

mieja Groickiego, Andrzeja Trzecieskiego, Piotra Wyka Widawskiego, Grzegorza z arnowca,

Pawa Gilowskiego, Stanisawa Sarnickiego, Jakuba Niemojewskiego, Daniela Naborowskiego,

Andrzeja Wolana, Andrzeja Chrzstowskiego.

O polityce owiatowej staczykw zob. Tys 2013: 150152; ta 2016: 258.5

Rozwj polskiej literatury pedagogiczno-parenetycznej przypada na pocztek drugiej poo-6

wy XVI w. W latach 15511568 ukazuje si szereg pism czcych w sobie zagadnienia pedago-

giczne, etyczne, spoeczne i polityczne. Opublikowane zostaje zatem dzieo Wojciecha Szymona

Mariciusa De Scholis seu Academiis libri duo (1551 r.), nastpnie traktat Andrzeja Frycza Modrzew-

skiego De Republica emendanda (1551 r.), w ktrym wiele miejsca powica si sprawom zwiza-

nym z wychowaniem i szkolnictwem (zob. ksig De schola), w roku 1556 ujrza wiato dzienne

Dworzanin polski ukasza Grnickiego, za w roku 1558 ukazay si Ksiki o wychowaniu, bardzo

dobre, poyteczne i potrzebne... Erazma Glicznera, za dziesi lat pniej, w Wenecji, wydano

De optimo senatore libri duo Wawrzyca Golickiego (Leciejewski 1898: 449; Kurdybacha 1938: 14;

Dziechciska 1969: 47; Biekowski 1994: 164165).

2011: 2443). Szczeglnie silny atak na Reja przeprowadzili w drugiej poowie

XIX w. konserwatyci krakowscy (tzw. staczycy), usuwajc z programw szkol-

nych wikszo jego utworw (a take innych autorw ewangelickich) , o czym4

z oburzeniem pisaa Stefania Sempoowska w Niedoli modziey w szkole galicyj-

skiej (Sempoowska 1906: 45). Staczycy, stawiajc znak rwnoci midzy polsko-

ci i katolicyzmem, nie byli w stanie zaakceptowa ewangelika w roli pisarza

narodowego .5

Std wynika, e zarwno dawniej, jak i wspczenie przynaleno konfe-

syjna Reja stanowi istotn trudno w propagowaniu jego twrczoci w naszym

kraju, co sprawia, e dorobek Okszyca nie jest znany ogowi Polakw w takim

stopniu, na jaki zasuguje. Tymczasem jest to dorobek rnorodny i rozlegy

tematycznie, zawierajcy w sobie refleksje natury teologicznej, spoecznej, mo-

ralnej oraz filozoficznej i choby wanie ze wzgldu na owo bogactwo treci

warto zapoznawa z nim kolejne pokolenia Polakw. Okszyc by ponadto jed-

nym spord kilku staropolskich pisarzy, ktrzy pooyli podwaliny pod nasz

rodzim myl pedagogiczn .6

W artykule, oprcz przypomnienia koncepcji wychowawczych Reja, zba-

dam take ich filozoficzne podstawy, gdy o czym sprbuj przekona w dal-

szym cigu wywodu pogldy pedagogiczne Nagowiczanina opieraj si w duym

stopniu na filozofii staroytnej (Windakiewicz 1922: 31). Postaram si ustali,

do jakich szk filozoficznych Rej najchtniej nawizywa. Obszarem badaw-

czym bdzie dla mnie traktat pedagogiczno-parenetyczny Reja ywot czowieka

27FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...

Traktowanie ywota jako dziaa samodzielnego jest wic w peni uzasadnione.7

Rej urodzi si 28 stycznia lub 4 lutego w majtku swojej matki w urawnie nad Dniestrem.8

Zmar midzy 8 wrzenia a 5 padziernika. Miejsce jego pochwku nie jest znane, mona jednak

przypuszcza, i zosta pogrzebany w Krakowie na cmentarzu ewangelickim lub ewentualnie

w Okszy (Leszczyski sr 2005: 1213).

Poszczeglne czci wierciada dedykowane s konkretnym osobom, z ktrych wikszo9

bya znacznie modsza od Reja. Oznacza to, e Okszyc postawi si w wierciadle w roli nauczy-

ciela ludzi modych (Brckner 1905: 289).

Wedug Jana Tomkowskiego w ujciu Reja poczciwo stanowia najwaniejsze kryterium10

oceny postpowania czowieka. Wizaa si z uczciwoci, poszanowaniem panujcych obycza-

jw, szacunkiem dla religii. Poczciwo otwieraa drog takim cnotom jak spokj, skromno,

prostota, rozwaga, umiar (Tomkowski 2005: 21). Zob. te o pojciu poczciwoci Kochan 2003:

7388. Promujc powyszy idea wychowawczy Rej wpisywa si w sposb mylenia polskiego

ziemiastwa, gdy o ile na dworach magnackich starano si wychowywa modzie msk na

wytwornych, wiatowych kawalerw, to wrd szlachty yjcej na wsiach ideaem wychowawczym

by poczciwy szlachcic ziemianin (Mincer 1994: 192193). Kontekst klasowy Rejowego ywota

jest wic bardzo wyrany.

poczciwego, a dokadnie jego pierwsza ksiga, powicona wychowaniu dzieci

i modziey.

Powstanie i rda ywota czowieka poczciwego

ywot czowieka poczciwego, cho bardzo czsto rozpatrywany jest przez ba-

daczy jako odrbny utwr (Kochan 2003: 7), zosta wczony przez Reja do

wikszego dziea, a mianowicie wierciada, stanowic jego gwn i najobszer-

niejsz cz. Rej sporzdzi ywot w kilka tygodni, jako w peni kompletny

i samodzielny tekst, a nastpnie doda do niego kilka innych mniejszych utwo-

rw, ktre napisa ju wczeniej i postanowi wyda pod wsplnym tytuem wier-

ciada . Druk wierciada rozpocz si w krakowskiej drukarni Wirzbity w roku7

1567, a zakoczy w roku 1568 (Brckner 1905: 286; Chrzanowski 1914: III;

Windakiewicz 1922: 11; Pelcowie 2006: 21), co oznacza, e praca zostaa wyda-

na na rok przed mierci Reja . Okszyc najwyraniej przeczuwa nadchodzc8

mier, gdy wierciado, a zatem rwnie ywot, jest rodzajem duchowego testa-

mentu pisarza pozostawionego dla potomnych, bdc jednoczenie sum Rejo-

wego pisarstwa (Maciuszko 2002: 565; Leszczyski sr 2011: 54). Sdziwy Rej,

egnajc si z czytelnikami, dzieli si z nimi w wierciadle swoim yciowymi

dowiadczeniami, udzielajc im rad, w jaki sposb maj y, aby sta si lud-

mi poczciwymi , czyli inaczej mwic dobrymi, cnotliwymi . wierciado ma9 10

28 RAFA MARCIN LESZCZYSKI

Naley zaznaczy, e w innych utworach Reja rwnie pojawiaj si wtki dydaktyczno-11

-parenetyczne. W aciwie caa twrczo Reja jest nimi w mniejszym bd wikszym stopniu

naznaczona (Kotarska 1971: 54).

zatem charakter dydaktyczny i parenetyczny, co wida szczeglnie wyranie

w ywocie czowieka poczciwego (Maciuszko 2002: 565) .11

Nazywajc swoje dzieo wierciadem, Rej wpisywa si tym samym w gatunek

literacki majcy korzenie w staroytnoci, kontynuowany nastpnie w rednio-

wieczu i renesansie. W okresie odrodzenia specula byy wrcz modne, za ich

autorw bardzo powaano. Celem renesansowych zwierciade, podobnie zreszt

jak i antycznej oraz redniowiecznej literatury parenetycznej, byo przedstawienie

modelu idealnego wadcy, dworzanina lub po prostu obywatela (Pelc 1971: 135;

Podgrska 1971: 2223). Stanowicy zasadnicz cz Rejowego wierciada y-

wot czowieka poczciwego posiada ksztat do typowy dla renesansowego speculum.

Jest to wzorcowy wizerunek czowieka w rnych fazach ycia, z odpowiednim

zbiorem wskaza i napomnie (Pelc 1971: 148).

Pomimo naladowania przez Reja rozpowszechnionego w renesansowej

Europie gatunku literackiego ywot czowieka poczciwego posiada swoiste cechy,

ktre czyni z Okszycowego wierciada utwr oryginalny. Naley podkreli, e

gwnym bohaterem ywota jest polski szlachcic-ziemianin i to wanie jego

idealny model stara si opisa Mikoaj Rej. Takie postawienie sprawy przez Reja

odrnia jego speculum od innych renesansowych zwierciade, ktre byy powi-

cone bardzo czsto krlom, ksitom, dworzanom itp., nadajc mu swojski, sar-

macki charakter (Windakiewicz 1922: 44; Korecki 1928: 67; Kurdybacha 1938: 40;

Dziechciska 1969: 51; Wichowa 2005: 144).

Skoro ju przeszlimy do kwestii oryginalnoci wierciada, wypada zaryso-

wa problem rde, na jakich opar ywot czowieka poczciwego Mikoaj Rej. Bada-

nia nad tym zagadnieniem rozpocz Stanisaw Ptaszycki, ktry w kalendarzu

petersburskim Gwiazda z roku 1882 zauway zaleno Reja od Cycerona,

Seneki i Hermana Schottena. Badania nad powizaniami ywota z traktatami

Cycerona i Seneki pogbi Aleksander Brckner, ogaszajc ich wyniki w opra-

cowaniu Seneka i Cycero u Reja, zamieszczonym w dodatkach do ksiki Mikoaj

Rej. Studium krytyczne (Brckner 1905: 387395). Brckner wykaza, i Nagowi-

czanin wczy do ksigi drugiej i trzeciej ywota obszerne fragmenty z De ira,

De beneficiis oraz De brevitate vitae Seneki. Wedle Berliczyka, w ksidze trzeciej

posuy si take pismami Cycerona, a zwaszcza traktatem Cato Maior. Badania

nad wykorzystaniem tego utworu przez Nagowiczanina kontynuowa Henryk

Galle, ukazujc podobiestwa i rnice midzy Rejem a Cyceronem (Galle 1905:

29FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...

324328). Uwaa si take, e Rej odwoywa si rwnie do rozprawy Pseudo-

-Plutarcha De liberis educandis, ktra stanowia istotne rdo inspiracji dla wielu

polskich pisarzy z epoki renesansu (Korecki 1928: 16, 2528; Kurdybacha 1938:

1011; Dziechciska 1969: 47; Danysz 2006: 186; Korzeniowska 2011: 87).

O ile wpyw wymienionych tu dzie Cycerona i Seneki na ywot zosta do

dobrze rozpoznany i nie budzi obecnie wikszych kontrowersji, to do dnia dzi-

siejszego trwaj dyskusje nad stopniem wykorzystania przez Reja humanistycz-

nych opracowa z epoki renesansu. Opinie badaczy na ten temat s mocno

podzielone (laski 1969: 199; Maciuszko 2002: 568, 570), aczkolwiek jasne jest,

e ywot czowieka poczciwego ma szeroki literacki rodowd, [...] zadajc kam

rzekomej Rejowej nieuczonoci (Nadolski 1971: 19).

Badacze dorobku Nagowiczanina twierdz, e w ywocie zosta wykorzysta-

ny przez niego podrcznik autorstwa Reinholda Lorichiusa Ksigi o wychowaniu

i wiczeniu kadego przeoonego, wydany w Polsce w 1558 r. (Leciejewski 1898:

483486; Brckner 1905: 295; Bruchnalski 1908: 193; laski 1969: 200), dysku-

syjny jest jednak stopie zalenoci Reja od owego tekstu. Na przykad, wedug

Koreckiego, w ywocie jest zdecydowanie wicej Seneki ni Lorichiusa (Korecki

1928: 4) i w gruncie rzeczy podobiestwo pisma Reja do Ksig o wychowaniu nie

jest a tak wielkie, jak czsto sdzono (tame: 25). Rozwaana jest take zale-

no Okszyca od Erazma z Rotterdamu, Hermana Schottena, Piotra Vergeriusa,

Erazma Glicznera, Battisty Fulgosiusa, Konrada Lycosthenesa, Boccaccia, Poggio

Braccioliniego, Marcellusa Palingeniusa, Alessandro Piccolominiego oraz Leona

Albertiego. W przypadku czci wymienionych humanistw (np. Erazma z Rot-

terdamu) ich wpyw na Reja zosta lepiej lub gorzej udowodniony, s jednak

wrd nich i tacy (np. Piccolomini), ktrych zwizki z ywotem s zaledwie hipo-

tetyczne. Warto zwrci te uwag na fakt, e uczeni zajmujcy si renesansowy-

mi rdami ywota wygaszaj nieraz na ten temat rozbiene sdy (Leciejewski

1898: 480483; Galle 1905: 324; Sinko 1906: 24, 17; Korecki 1928: 7, 1516;

Kurdybacha 1938: 1113; Dziechciska 1969: 47; laski 1969: 204221; Picchio

1987: 6982).

Wszystko to sprawia, i do zagadnienia humanistycznych rde ywota trze-

ba podchodzi ze spor doz ostronoci. Ponadto naley zaznaczy, e nawet

w przypadku dobrze udokumentowanych inspiracji ywota czowieka poczciwego

wyranie zarysowuje si ograniczony, fragmentaryczny zasig oddziaywania

owych rde: nie miay one wpywu na ksztat ywota jako caoci, dotykay

jedynie jego czci, niekiedy niewielkich, rozrzuconych w caym dziele (laski

1969: 200). Na dodatek Rej, o czym ju wczeniej wspomniano, przetwarza

30 RAFA MARCIN LESZCZYSKI

Po roku wydania podaj ksig, rozdzia i stron ywota.12

wykorzystywane przez siebie rda, dostosowujc je do polskich, szlacheckich

realiw i swoich pogldw, dlatego te czytajc ywot, obcujemy z oryginaln Re-

jow myl, cho niewtpliwie posiadajc liczne inspiracje (Chrzanowski 1914: L;

Windakiewicz 1922: 44; Korecki 1928: 67; Kurdybacha 1938: 40; Dziechciska

1969: 51).

W niniejszym opracowaniu nie bdziemy bada szczegowo renesanso-

wych rde ywota, gdy nie to jest jego przedmiotem. Oprcz tego jak wy-

nika z powyszego zagadnienie to nie jest do koca rozstrzygalne. Spory na

w temat pozostawiamy wic historykom literatury, sami za skoncentrujemy si

wok pedagogiczno-parenetycznych koncepcji Reja i ich filozoficznych podstaw.

Wychowanie modzieca

Odkrywanie dziecistwa w ywocie

ywot czowieka poczciwego podzieli Rej na trzy ksigi odpowiadajce trzem

okresom ycia czowieka: modoci, wiekowi redniemu i staroci. Pierwsz ksi-

g ywota powici Okszyc wychowaniu modzieca, poczwszy od urodzenia

jego a do rzednich lat jego (Rej 1914: I, I, 32) .12

Znamienne, e Rej nie oddziela dziecistwa od modoci, rozpatrujc oby-

dwa te okresy w jednej ksidze. Takie postpowanie Nagowiczanina nie jest

niczym nadzwyczajnym, poniewa przez cae wieki rednie nie odrniano poj-

ciowo dziecistwa od modoci, okrelajc nawet bardzo mae dziecko mianem

modzieca. Stopniowe odkrywanie dziecistwa jako odrbnego etapu w rozwo-

ju czowieka nastpio dopiero w renesansie (Vincenz 1991: 373; od-Strzel-

czyk 2002: 24). Pierwszym przejawem tego procesu byo uwiadomienie sobie

przez ludzi renesansu, e dziecko nie jest zmniejszonym dorosym jak mnie-

mano w redniowieczu ale czowiekiem niedojrzaym, ktry posiada swj

wasny, odrbny od dorosych wiat. Spostrzeeniu temu towarzyszyo zjawisko

zachwycania si dziecic naiwnoci, szczebiotem, zabawami itp. W Polsce

jednym z pierwszych pisarzy, ktrzy w taki wanie sposb zaczli myle o dzie-

cistwie, by Mikoaj Rej, o czym przekonuje nas lektura ywota czowieka pocz-

ciwego (Vincenz 1991: 374). W czasach Reja polszczyzna nie posiadaa jednak

jeszcze odpowiednich rodkw leksykalnych sucych do odrnienia dziecka

31FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...

Podobn tez gosi Dziechciska 1969: 47.13

Rej zdystansowa si w ten sposb od nauczania Lutra i Kalwina, wedug ktrych czowiek14

sam z siebie potrafi jedynie grzeszy, za wszelkie dobre czyny ludzkie s nadnaturalnym owo-

cem dziaania w grzeszniku Boej aski (Leszczyski jr 2010b: 5156, 126132).

od osoby modej (tame: 375), dlatego te Nagowiczanin poczy ze sob

w ywocie okres dziecistwa z modoci, uzyskujc w ten sposb trzy etapy y-

cia czowieka. Pod wzgldem formalnym ywot tkwi wic nadal w redniowie-

czu (Dziechciska 1969: 63), atoli sposb mylenia o dziecistwie prezentowany

przez Reja nie jest ju redniowieczny.

Cnota i rozum w yciu modego czowieka

Zdaniem ukasza Kurdybachy Rej swj system wychowania modego czo-

wieka opar na religii (Kurdybacha 1938: 28) . Rzeczywicie, od gorliwego zwolen-13

nika reformacji, jakim by Okszyc, wypadaoby wrcz oczekiwa postawienia na

pierwszym miejscu wychowania religijnego, jeli jednak bdziemy czyta uwa-

nie ywot, czeka nas niespodzianka. Dla Okszyca wychowanie religijne jest oczy-

wicie istotne i konieczne do tego, aby wychowa czowieka poczciwego, atoli

zdecydowanie wicej uwagi powica Rej w ywocie wychowaniu moralnemu

opartemu na filozofii staroytnej. Chcc si przekona o prawdziwoci powyszej

tezy, wystarczy zajrze do poprzedzajcego waciwy tekst ywota Proemium oraz

do wiersza Do tego, kto ma wol czy ty ksigi. W utworach owych Nagowicza-

nin streszcza swj program filozoficzno-pedagogiczny, ktry nastpnie rozwinie

w ywocie.

Zaraz na pocztku Proemium czytamy: Starzy oni zacni filozofowie pogascy,

nie wiedzc nic ani o Bogu, ani o wolej Boej, ani o zakonie jego, tylko sie tak

przyrodzonemi cnotami sprawujc, kto czyta ich sprawy, moe sie icie podzi-

wowa, pomylawszy sobie, co to byli za ludzie, a jako cnotliwych, pobonych

a pociwych obyczajw i uywali i w nich si zachowywali (Rej 1914: 7). Jak wic

wida, przewodnikami po moralnoci i wzorem do naladowania czyni Okszyc

filozofw pogaskich, a nie prorokw, ewangelistw, apostow bd wybitnych

chrzecijan. Nagowiczanin milczy nawet o Jezusie Chrystusie jako wzorze cnt

wszelkich. Zamiast tego na piedestale stawia filozofw pogaskich! Filozofowie

pogascy, cho nie znali Objawienia Boego, byli zdaniem Reja ze swej natury

cnotliwi i poczciwych obyczajw, dlatego te warto kierowa si ich naukami .14

Nastpnie z utworu Do tego, kto ma wol czy ty ksigi, dowiadujemy si, e

celem ycia czowieka powinna by cnota, dziki ktrej osiga si wieczn saw.

32 RAFA MARCIN LESZCZYSKI

Rozmijanie si przez Reja z Kalwinem w tej czy innych sprawach nie oznacza, e nie by15

on zwolennikiem ewangelicyzmu helweckiego, poniewa jak wspomniano ju nie mona sta-

wia znaku rwnoci midzy kalwinizmem a ewangelicyzmem reformowanym.

W posiadanie cnoty moemy wej tylko wtedy, gdy kierujemy si rozumem,

poddajc pod jego panowanie nasze afekty (tame: 3031). Rej kreli wic przed

czytelnikami idea yciowy znany z filozofii pogaskiej. Sdzi on, e w zamian

za rozumne i cnotliwe ycie czowiek dostpuje wiecznej sawy. Nie ma wic tu

mowy o czynieniu dobrych uczynkw ze wzgldu na Boga ani o cnocie pojmo-

wanej jako wyraz dziaania w czowieku Boej aski, co jest jedn z gwnych

doktryn soteriologii ewangelickiej (Maciuszko 2002: 591). Nazywany czsto kal-

winem Rej zupenie rozmija si w tym miejscu wierciada z nauk Jana Kalwina,

ktry uwaa, e cnoty pogan s pozorne, gdy speniaj oni dobre uczynki

z niskich pobudek, a mianowicie dla osignicia wasnej sawy (Leszczyski jr

2010a: 3135) . Dla Reja, zupenie inaczej ni dla Kalwina (i innych teologw15

chrzecijaskich), motywacj do prowadzenia ycia cnotliwego (poczciwego) jest

wanie sawa.

O zdominowaniu ywota przez pogask staroytno wiadczy te liczba

przykadw, ktrymi ilustrowa Rej swoje rozwaania, ukazujc przy ich pomocy

postawy moralne ludzi (Brckner 1905: 348). Ot w ywocie sto egzemplifikacji

odwouje si do staroytnoci pogaskiej (czsto ywotw greckich i rzymskich

filozofw), natomiast tylko trzydzieci nawizuje do opowiada zamieszczonych

w Biblii (Sinko 1906: 1). Pokazuje to dobitnie, e Rej wyszed w swoich wywo-

dach (wiadomie bd niewiadomie) poza Pismo wite i nauki katechizmowe,

zwracajc si w stron pogaskiego antyku, a zwaszcza grecko-rzymskiej filo-

zofii (Windakiewicz 1922: 31), co zblia go do renesansowych humanistw

(Leciejewski 1898: 442444).

Idea ycia cnotliwego i rozumnego, prowadzonego na wzr staroytnych

filozofw i mdrych pogaskich wadcw, przenika wszystkie ksigi Okszycowe-

go ywota, stanowic w przekonaniu Reja gwny cel wychowawczy (tame:

467470; Windakiewicz 1922: 33). Jest on rwnie silnie obecny w ksidze

pierwszej, powiconej wychowaniu dzieci i modziey. Mikoaj Rej napomina

w niej modych ludzi, aby nie tracili czasu na wszeteczne i zuchwae rozrywki,

strojenie si itp., lecz przyozdabiali siebie cnot i dobrymi obyczajami (Rej 1914:

I, VIII, 86), dziki cnocie osiga si bowiem saw i niemierteln pami, czego

dowodem jest pomiertna sawa Sokratesa, Platona, Aleksandra Wielkiego oraz

innych filozofw i wodzw antycznych, ktrzy wielk burd ustawicznie mieli

z niecnotami a z rozmaitemi sprawami wiata tego a z spronemi a z obrzydemi

33FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...

Wedug Reja, czowiek cnotliwy wyzbywa si take gniewu. Zagadnieniu temu powici16

Rej dziewity i dziesity rozdzia ksigi drugiej ywota. Rozwaania Reja na w temat nawizuj

do traktatu De ira Seneki (Brckner 1905: 387389).

Stoa Poikile (Barwny albo Malowany Portyk), portyk w Atenach, gdzie wykada Zenon17

z Kition i dlatego kontynuatorw jego myli nazwano stoikami.

Stoick koncepcj mdrca przej Rej gwnie z pism Seneki, w ktrych pojawia si mo-18

delowy vir bonus. Vir bonus Seneki by niewtpliwie wzorem dla Rejowego czowieka poczciwego

(Korecki 1928: 65; Dziechciska 1969: 46).

wystpki ludzkiemi (tame: I, VIII, 8485). Oprcz tego czowiek kierujcy si

cnot i rozumem ju za ycia bdzie powaany i napotka wielu ludzi, ktrzy b-

d chcieli si z nim brata, uwaajc za poczciwego (tame: I, VII, 80). Ponadto

czowiek poczciwy staje si beznamitny wobec fortuny, odnoszc si z obojt-

noci zarwno do szczcia, jak i nieszczcia (tame: I, VIII, 8284). Czowiek

w jest duchowo wolny, przestajc by niewolnikiem wiata, poniewa wyzby-

wa si strachu przed nieszczciami i przeciwnociami losu. Niestraszna jest mu

strata i cierpienie (tame: I, V, 60) . Strach wedug Reja bierze si z naszego16

nastawienia do wiata, z naszych myli o rzeczywistoci, jeli zatem bdziemy

nad nimi panowa, wyzbdziemy si lku (Rej 1914: I, V, 59). Beznamitno

mona osign, gdy umys stateczny w ciele postanowiony jest jakoby krl

wszytkim inym smysom i sprawam czowieka onego (tame: I, VI, 75), czyli

inaczej rzecz ujmujc gdy umys podporzdkowuje sobie w czowieku jego

cz zmysow i rozumuje w sposb waciwy.

Rejowe rozwaania na temat cnoty i rozumu maj bardzo wiele wsplnego

z nauczaniem stoikw. Wedug filozofw z Barwnego Portyku celem ycia17

czowieka powinno by wyzbycie si afektw i osignicie stanu beznamitnoci

(Sztobryn 2002: 592). Osigajc beznamitno, zdobywa si cnot. Bezafektyw-

no uwalnia czowieka od strachu, gniewu, zawici, podania dbr doczesnych

itp. Czowiek cnotliwy jest take istot dobr, cnota stanowi bowiem jedyne

prawdziwe dobro, wszystko inne jest albo obojtne (dobra materialne i witalne)

albo ze (afekty). Ponadto osiga on szczcie (eudajmoni), gdy cnota tosama

jest ze szczciem. Cnota, szczcie, beznamitno i dobro s cechami praw-

dziwego mdrca. Warunkiem osignicia cnoty i beznamitnoci jest ycie ho-

mologiczne z rozumem, ktry stanowi w czowieku element wadczy. Innymi

sowy, podporzdkowanie niszych czci czowieka rozumowi prowadzi do

beznamitnoci i cnoty (Leszczyski jr 2004: 116118, 122123; tene 2013:

968970). Jak si zatem okazuje, nauka Nagowiczanina o cnocie, rozumie i bez-

namitnoci bya inspirowana przez filozofi stoick, za Rejowym odpowied-

nikiem stoickiego mdrca jest oczywicie czowiek poczciwy .18

34 RAFA MARCIN LESZCZYSKI

Postawienie rozumu ponad predestynacj i przyznanie predestynowanym ku zu moliwoci19

osignicia cnoty odrnia pogldy Reja wyraone w ywocie od teologii Kalwina. Reformator

z Genewy w swoim gwnym dziele Institutio Christianae religionis naucza, e predestynacj na-

zywamy przedwieczny wyrok boy, moc ktrego [Bg] postanowi, jaka jest jego wola w sto-

sunku do losw kadego czowieka. Bo nie wszystkich jednakowy los czeka, lecz jednym z gry

wyznaczony jest ywot wieczny, drugim za potpienie (Calvinus 1928: III, XXI, 5, tum. Lichoska

1972: 381). Kalwin, w odrnieniu od Reja, nic nie wie o predestynujcej roli planet, a co wa-

niejsze wedug genewskiego Reformatora predestynacja do potpienia jest przedwiecznym

dekretem Boga, ktry w aden sposb nie moe zosta cofnity. Czowiek wybrany na potpie-

nie nie moe uczyni niczego, aby go zmieni (tame, II, III, 5, 11; III, I, 4; III, II, 3334, 41).

Hegemoniczna rola, ktr w czowieku odgrywa zdaniem Okszyca rozum,

manifestuje si w peni w kontekcie Rejowej nauki o podwjnej predestynacji

(praedestinatio gemina). Nagowiczanin twierdzi, e natura i los poszczeglnych

ludzi zdeterminowany zosta przez ciaa niebieskie. Za spraw Boga planety wpy-

waj na ludzi w taki sposb, i niektrzy z nich rodz si li i niegodni Boej

aski, inni za przychodz na wiat dobrzy, zaskarbiajc sobie ask Stwrcy.

Wedug Reja, determinizm w moe jednak zosta przeamany przez czowieka

przy pomocy rozumu, ktry o ile czowiek si mu podporzdkuje potrafi za-

pobiec zu (Rej 1914: I, I, 3637). Bg da czowiekowi rozum, aby si nim po-

sugiwa i w ten sposb przekracza ograniczenia wynike z predestynacji ku zu

(tame: I, I, 39; I, VI, 72). Przy pomocy rozumu czowiek moe pozby si afek-

tw i osign cnot, a w lad za ni saw oraz ycie wieczne (tame: I, I, 3940).

Grzesznik, pomimo predestynowania go ku potpieniu, ma wic w sobie na tyle

duo wolnej, dobrej woli, aby odrzuci zo i sta si cnotliwym (tame: I, II,

4143). Predestynacja ku zu nie jest wic w przekonaniu Okszyca czym

ostatecznym, czego czowiek, kierujc si rozumem, nie mgby zmieni .19

Zdaniem Reja osignicie przez ludzi modych cnoty nie jest rzecz atw,

poniewa przeszkadza im w tym swawolne usposobienie. Niektrzy z nich, co

prawda, maj lachetne przyrodzenie, ktre bez wszego przymuszenia i za ma-

ym wiczeniem do cnoty a do dobrych obyczajw samo sie pociga bdzie,

innych natomiast trzeba nakania do cnoty, dajc im pod rozwag przykady

dobrych i zych czynw ludzkich oraz ich konsekwencji, trzecie zasi bdzie

tak ze a swowolne, e go adne przykady ani ze, ani dobre nie rusz, a mu

z bratem kijem musi lekcj sylabizowa (Rej 1914: I, VI, 73). Sposoby zachca-

nia modych do prowadzenia ycia cnotliwego s wic zrnicowane ze wzgldu

na ich skonnoci, jednak wedug Reja wszyscy oni powinni by zapoznawa-

ni z naukami prowadzcymi do cnoty i poddawani wiczeniom, cnota wypywa

35FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...

O wiczeniu jako drodze do osignicia cnoty mwili take stoicy (Leszczyski jr 2004: 121).20

Na pocztku ywota pojawia si fragment, ktry nieco burzy obraz Reja-empiryka. Nago-21

wiczanin sugeruje w nim, e dusza preegzystowaa przed wstpieniem w ciao i posiada wrodzo-

n wiedz, ktr wnosi do ciaa, gdy jest wpuszczana w nie przez Boga (tame: I, I, 33). Tekst w

odwouje si zatem do platoskiego natywizmu. Rej najwyraniej nie zauway sprzecznoci

midzy natywizmem obecnym w omawianym fragmencie ywota a empiryzmem, na ktrym opar

swoje koncepcje wychowawcze. Natywizm zawarty w referowanym tekcie jest wic w gruncie

rzeczy przysowiowym wypadkiem przy pracy, gdy w Rejowej teorii wychowania dominuje wy-

ranie przewiadczenie, i czowiek zdobywa wiedz o wiecie za spraw dowiadczenia i przy-

swajania nieznanych mu wczeniej wiadomoci, nie za dziki anamnezie.

bowiem z odpowiednich nauk i cigych wicze, dziki ktrym potrafimy przy

pomocy rozumu okiezna nasze chucie (tame: I, V, 59).

Przekonanie to zaczerpn Nagowiczanin zapewne od filozofw staroyt-

nych, uwidacznia si w nim bowiem sokratejski intelektualizm etyczny, zgodnie

z ktrym cnoty mona si nauczy (MacIntyre 1995: 55), jak rwnie arystote-

lesowska teza, i cnoty moralne wywodz si z dokonywania cnotliwych czy-

nw, co prowadzi do wyksztacenia si w czowieku cnotliwych przyzwyczaje

(np. dokonujc mnych czynw, stajemy si mni, dokonujc czynw sprawied-

liwych, stajemy si sprawiedliwi itd.). Czowieka mona wic wywiczy w taki

sposb, aby dokonywa czynw cnotliwych (MacIntyre 1995: 102103; Reale 2003:

268269; Danysz 2006: 174175) .20

Std pynie wniosek, i Rej preferowa najwyraniej empiryzm w pedagogi-

ce (Windakiewicz 1922: 3940). W jego mniemaniu, edukacja i wychowanie mo-

dego czowieka polega na zdobywaniu przez niego odpowiednich dowiadcze

yciowych i przyswajaniu nauk, ktre rozwijaj go i ksztatuj, sprawiajc, i sta-

je si on czowiekiem poczciwym. Rej by przewiadczony, e wychowanie, ktre

otrzymuje czowiek w modoci, zaway na caym jego pniejszym postpowa-

niu. Dziecko (modzieniec) jest zdaniem Nagowiczanina niczym tabula rasa,

ktr zapisuje dowiadczenie i edukacja. Z tego powodu poczciwi rodzicowie

maj to sobie icie pilnie uwaa, w jakie wiczenie a w jakie sprawy dziatki swe

wprawowa maj, gdy si przyrodzenie nasze rodzi, jako goa tabliczka, a co na

niej napisz, to ju tak zawdy na sobie nie musi (Rej 1914: I, V, 64) .21

Skoro mody czowiek jest czyst tablic zapenian przez edukacj i wy-

chowanie, to rzecz jasna od jakoci i kierunku owego procesu zaley, kim si

stanie i czy osignie cnot. Metody oraz treci nauczania i wychowania odgry-

waj wic pierwszorzdn rol w formowaniu czowieka poczciwego. Zagadnieniu

temu powici Nagowiczanin sporo uwagi w ywocie, krelc przed czytelnikami

swj program wychowawczy, ktremu przyjrzymy si w kolejnym podrozdziale.

36 RAFA MARCIN LESZCZYSKI

Rej zapozna si z ow teori prawdopodobnie za porednictwem traktatu De ira Seneki22

(rozdziay 1821). Pojawia si ona take w dziele Lorichiusa, jednak podobiestwa midzy Lori-

chiusem a Rejem s niewielkie, za to wyranie widoczne s wpywy Seneki na Okszyca (Korecki

1928: 21, 23).

W przytoczonym fragmencie Rej po raz kolejny manifestuje swoj sympati do empiryzmu.23

Powysza wypowied Okszyca moga zosta zainspirowana przez Arystotelesa, ktry w pimie

O duszy II, 12, 424a, 1724 twierdzi, e zmysy przyjmuj w siebie form danej substancji [...]

w podobny sposb, w jaki wosk przyjmuje znak sygnetu (Arystoteles 1992: 106). Trudno po-

wiedzie, czy porwnanie dziecka do wosku zaczerpn Rej bezporednio z traktatu greckiego

filozofa. Niewykluczone, e przej je za porednictwem Pseudo-Plutarcha, u ktrego take si

ono pojawia (Korecki 1928: 25).

Edukacja i wychowanie ku cnocie

Wspomniano ju tu, e Rej nie wprowadzi formalnego podziau midzy

wychowaniem kilkuletnich dzieci a wychowaniem nastolatkw i modziecw,

atoli zauway mona, i ponad poow trzeciego rozdziau pierwszej ksigi y-

wota powici wychowaniu maych dzieci. W swoich rozwaaniach wyszed od

koncepcji temperamentw goszonej przez Hipokratesa , czyli czterech wilgot-22

noci w czowieku (Rej 1914: I, I, 3738). Poczciwi rodzice proces wychowania po-

tomka powinni rozpocz od zbadania jego temperamentu, dziki czemu bd

mogli zastosowa metody wychowawcze adekwatne do naturalnych skonnoci

dziecka. Rej pisa:

Bo snadnie koleryka poznasz i po sierci, bo sie urodzi czarno, melankolik lisowato,

flegmatyk blado, krewnik z biaa rumiano. A take wnet i z przypadkw i z modych jeszcze

obyczajw dziecinnych snadnie sie obaczy moe, ku czemu sie ktrego przyrodzenie ciga.

Bo sie bdzie krewnik wnet wszytko mia a igra, flegmatyk spa a drzema, koleryk sie gnie-

wa, melankolik sie frasowa (tame: I, III, 44).

Po tych wstpnych ogldzinach potomka mona podj dalsze czynnoci

wychowawcze dostosowane do dominujcej w nim wilgotnoci. Panie matki lub

mamki nie powinny dopuszcza do sytuacji, w ktrej dziecko zostaje zdomi-

nowane przez swj temperament, gdy prowadzi to do negatywnych skutkw

(np. choleryk staje si zbyt gwatowny i gniewny, flegmatyk ospay i leniwy itd.)

(tame: I, III, 44). Innymi sowy wedug Reja ju od najmodszych lat dziecko

powinno wyzbywa si namitnoci i uczy, w jaki sposb sta si czowiekiem

poczciwym, bo i wosk, pki mikki, tedy w si rychlej piecz przyjmie, nili kie-

dy stwardnieje (tame: I, III, 4445) . Odwodzc mae dziecko od jego afek-23

tw, wychowawca nie powinien posugiwa si gniewem i karami, ale igraniem

a nadobnym a agodnym upominaniem. Odpowiednio dobrane do wilgotnoci

37FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...

W wywodach Reja zaprezentowanych w niniejszym akapicie dostrzec mona wpywy De ira24

Seneki oraz De liberorum educatione Pseudo-Plutarcha (Korecki 1928: 2325).

U wspczesnych pedagogw koncepcja pojenia dziecka piwem wywoa zapewne gwatow-25

ny sprzeciw. Warto jednak pamita, e w szesnastowiecznej Polsce piwo byo podstawowym

i w gruncie rzeczy najzdrowszym napojem. Mniej zamoni Polacy wypijali ponad litr piwa dzien-

nie, natomiast bogatsi (np. dworzanie krlewscy) nawet do 6 litrw. Przecitny Polak wypija

ok. 3 litrw piwa na dob (Wyczaski 1969: 22, 28, 103112). Do piwa dodawano te chleb,

maso, jajka, mietan itp., sporzdzajc z niego zup (Guldon, Muszyska 2005: 168). Spoywa-

nie piwa przez dzieci i modzie byo wic w czasach Reja czym zupenie normalnym. Naley

zaznaczy, e pochwaa piwa przez Nagowiczanina jest do pewnego stopnia rwnie krypto-

reklam, Rej by bowiem wacicielem browaru (Topolski 1971: 24).

Znw mamy tu do czynienia z Rejowym empiryzmem i koncepcj tabula rasa.26

Chodzio Rejowi zapewne o Ojcze nasz, gdy jako ewangelik nie mg mie na myli mod-27

litwy Zdrowa Mario lub Aniele Boy, modlitw tych bowiem ewangelicy nie odmawiaj, uwaajc je

za niebiblijne.

dziecka zabawy i upomnienia bd pohamowywa jego temperament (Rej 1914:

I, III, 44) .24

Due znaczenie w wychowaniu czowieka poczciwego przypisywa Rej po-

karmom spoywanym przez mae dzieci. Choleryk i melancholik nie powinien

dostawa pokarmw gorcych, boby jeszcze barziej podpali onego gorcego

przyrodzenia jego. Jelie te flegmatyk, nie daje mu te rzeczy z przyrodzenia

zazibych, b