Jacek PoniedziałekUniwersytetWarmińsko-MazurskiwOlsztynie,WydziałNaukSpołecznych,KatedraSocjologii,ul.Ks.F.Szrajbera11,10-007Olsztyn;e-mail:jacek.poniedzialek@wp.pl

WybRane koncepcje Regionu W Socjologii i etnogRafii… WypRacoWane W okReSie

ii RzeczpoSpolitej

Streszczenie:Celemtegoartykułujestscharakteryzowanietrzechgłównychkoncepcjiregionu,ja-kiepojawiłysięwokresieIIRzeczpospolitej.Popierwsze,opisanazostanieetnograficznakoncep-cjaregionuKazimierzaMoszyńskiego,wktórejautorcharakteryzujeregionprzezopisjegowyróż-nikówzwiązanychzkulturąmaterialną.JózefObrębski,uczeńMoszyńskiego,biorączapodstawęetnograficznąkoncepcjęregionu,dodajedoniejideępowstawaniaregionuwkontakcieczłonkówgrupyregionalnejzInnym.JózefChałasiński,autortrzeciejkoncepcji,podzielającpoglądObręb-skiego,dodaje, żewkontakcie z Innym rozwija sięnajważniejszyczynnikbudowania regionu,mianowicietożsamośćregionalna.PrezentowanyartykułpogłębiawiedzęnatematteoretycznychtradycjisocjologiiregionuwPolsce.

Słowa kluczowe:KazimierzMoszyński, JózefObrębski, JózefChałasiński, socjologia regionu,historiapolskiejsocjologii.

Selected conceptS of Region in Sociology and ethnogRaphy developed in the Second Republic

of poland

Abstract:Theaimofthispaperistocharacterizethreemainconceptsofregiondevelopedintheperiodofthe2ndRepublic.Firstofall,theAuthordescribestheethnographicconceptofregion,createdbyKazimierzMoszyński.Hefocusesontangibledifferentiatorsofregion.JózefObrębski,whoisMoszyński’sdisciple,takesasabasistheethnographicconceptofregionandaddstoittheideathataregionisformedincontactbetweenmembersofaregionalgroupwiththeOther.JózefChałasiński,theauthorofthethirdconcept,sharesObrębski’sviewandaddsthatitisincontactwiththeOtherthatisdevelopedthemostimportantfactorintheregion-buildingprocess,namelyregionalidentity.Thepaperoffersinformationonthetheoreticaltraditionofsociologyofregionintoday’sPoland.

Keywords:KazimierzMoszyński,JózefObrębski,JózefChałasiński,sociologyofregion,historyofPolishsociology.

Socjologia regionu długi czas pozostawaław cieniu socjologii narodu i tejsubdyscypliny, która zajmowała się społecznościami lokalnymi. Od jakiegośjużczasustarasięwybićnanaukowąniepodległość,wypracowującwłasneteo-rie,budującautonomicznyaparatpojęciowy,wreszcierealizującbadaniaempi-ryczne.Rozkwitbadańnadregionami,zktórymmamydoczynieniawEuropieZachodniej, sprawia, że wielu badaczy przejmuje koncepcje teoretyczne tam

A R T Y K U Ł YStudia Regionalne i Lokalne

Nr 3(65)/2016ISSN 1509–4995

doi: 10.7366/1509499536501

JACEKPONIEDZIAŁEK6

powstałe,mniej lubbardziejudanieprzenosi jenapolskigrunt.Uczeniwyko-rzystująrównieżczęstorodzimąkoncepcjęregionujako„ojczyznyprywatnej”,wypracowaną przez Stanisława Ossowskiego. Jednak gdy socjologia regionukonstytuujesięjakosamodzielnasubdyscyplina,wartobudującjejsamoświado-mość,spojrzećwprzeszłość,zastanowićsię,jakiekoncepcjeległyujejpodstawwPolsce.Uchronićtomożebadaczyodnaukowegosprzedawaniastaregowinawnowychbukłakachlubbezkrytycznegokopiowaniaperspektywzachodnich.Celemtegoartykułujestscharakteryzowanietrzechkoncepcjiregionu,które

powstaływPolscewdwudziestoleciumiędzywojennym.SątoideeKazimierzaMoszyńskiego, JózefaObrębskiego i JózefaChałasińskiego.Wybór tychwła-śnie postaci podyktowany jest tym, że są oni wybitnymi przedstawicielamiswoichdyscyplin,wwypracowywanychprzezsiebiekoncepcjachłącząorygi-nalnydorobekwczesnegopolskiegoludoznawstwaznajważniejszymiteoriamisocjologicznymi,antropologicznymi ietnograficznymi funkcjonującymiza ichżyciawnaukowymświecie.Wypracowanekoncepcjestanowiąprzykładtego,comożnanazwaćpolskąszkołąetnologizujacejsocjologii(lubteżsocjologizującejetnografii),wktórejetnografowieisocjologowiewcentrumswoichzaintereso-waństawialikulturę, jakopodstawęfunkcjonowanianarodu i tożsamości jegoczłonków,atakżezwiązkiwiejskiejkulturyludowejzprocesamikształtowaniasięitrwanianarodów.Wmoimmniemaniuwybranepostaciiichkoncepcjesąreprezentatywnedlastanuówczesnegopolaintelektualnegoidebatnaukowychtoczącychsięwramachwskazanychdyscyplin.Ukazujątakżezwiązkipolskiejsocjologii i etnografii z dominującymi trendami intelektualnymi na świecie.Omawiane koncepcjewykazywały się również znacznąwartością heurystycz-ną,zostałyprzetestowanewbadaniachempirycznych,stanowiłyfundamentba-dańregionówpozakończeniuIIwojnyświatowej,przyczyniającsiędorozwojuwspółczesnejsocjologii,atakżeetnografiiregionu.Mimożetrzejuczenipodpo-rządkowywali problematykę regionalną studiom nad narodem, ich propozycjebyłynowatorskietakżedlasocjologiiregionu.Wpierwszejczęścitekstuzary-suję wczesne zainteresowanie regionami w Polsce, następnie scharakteryzujępiśmiennictwotrzechwskazanychuczonychpoświęconetemuzagadnieniu,bywzakończeniuprzedstawićichwpływnapowojennekoncepcjeregionów.

Wczesne zainteresowanie regionem

Etymologia słowa „region” wiąże je z łacińskimi rex (król), regio (króle-stwo)irego(rządzę)(Koter1993,s.49).Dalszeznaczeniato:kieruneklublinia,granica lub linia graniczna, a także przestrzeń czy krajobraz (Schrijver 2006,s.21).Regionznaczył również tylecodroga,gościniec,szlak,wreszcieczęśćmiasta,dzielnicaiokolica.Wnajszerszymznaczeniuopisywanyturzeczownikwwersjiregio vivoriumodnosisiędo„świataludziżyjących”(Aleksandrowicz1993, s.42).Słoworegiowewskazanychwyżejznaczeniachodwołuje siędołacińskiegoczasownikaregere,któryoznaczarządzić,administrować,kierować(Tomaszewski 2007, s. 13). Zarównow odmianie rzeczownikowej, jak i cza-sownikowejterminówbył„znanywrzymskimprawieiliteraturze,pisałonim

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 7

SextusAureliusVictor,rzekomyautorOrigo Gentis RomanaezIVwiekup.n.e.Pojawił się ten termin równieżw średniowiecznym prawie kanonicznym, np.wzasadziezokresuReformacjiiwalkreligijnych:cuius regio, eius religio(regio wznaczeniurząd, władza)”(Damrosz1987,s.148).Wycinekprzestrzeni,zbiorowośćterytorialnaczyteżjakiśtypjurysdykcjiroz-

ciągającysięnadtąprzestrzeniąorazdotyczącytejzbiorowości–tepierwotneizasadniczeelementyznaczeniowepojęciaregionuzachowałysięwwielujęzy-kacheuropejskich,którezapożyczyłytosłowozłacinybądźpodwpływemła-cinynadałynoweznaczeniestarszymokreśleniom.Wjęzykupolskimoddawnaistniałosynonimicznepojęcie„kraj”.KwirynaHandkepodaje,żewyrazregionwrazzpochodnymi(chodzituzwłaszczaoprzymiotnikregionalny)„niesąno-wymi nabytkami polskiego słownictwa, ale też nie należą do jego najstarszejwarstwy.NiewymieniaichSłownik języka polskiegoSamuelaBogumiłaLindego(Lwów1859),aSłownik języka polskiegoMaurycegoOrgelbranda,tzw.wileński(Wilno1661),podajejedynie:„region(złac.)wielkaprzestrzeńnaziemi,wpo-wietrzulubnaniebie”(Handke1993,s.108).Jakpodkreślabadaczka,wjęzy-kupolskimdominującąpozycjędługozajmowałookreślenie„prowincja”wrazzprzymiotnikiem„prowincjonalny”,„tylkowczęścisynonimicznewobecpoję-ciaregionorazokreśleńzprzymiotnikiemregionalny.Zresztąspośródznaczeńodpowiadającychłacińskiemuregio, regionis,mianowicie:1)kierunek,liniapo-łożenie; 2) liniagraniczna,granica, szczególnie linia zakreślonaprzezaugura naniebie;3)stronaświata;4)obszar,zakres,okolica,kraina,powiat,dzielnicamiejska–językpolskidajepierwszeństwotymostatnim,wznacznejmierzejeuogólniając,awpotocznychużyciachsprowadzającdomałosprecyzowanych:jakiś obszar oraz część całości”(Handke1993,s.108).Wpolskichopracowa-niachencyklopedycznych„hasłoregionipochodnezaczynająpojawiaćsiędo-pieronaprzełomieXIXiXXw.”(Damrosz2007,s.80).Współczesnewyczuciejęzykowepozostajedośćbliskiełacińskiejtradycji,jakwyraźnienatowskazujeMariuszKulesza. „[R]egion jest pojęciem przestrzennym, odnoszącym się dokonkretnego wydzielonego terytorium, które z racji względnej jednorodnościcharakteryzującychgocechorazichpowiązańodróżniasięodinnychotaczają-cychgoobszarów”(Kulesza2014,s.27).Regionnietylkojestzlokalizowanywprzestrzeni,lecztakżeosadzonywkonkretnymczasie,funkcjonujewpewnymkontekście społecznym i kulturowym (Sobczyński 2014, s. 55).Można zatemprzyjąćzaMarkiemKoterem,żeregionykształtowanesąprzezczynnikifizycz-no-geograficzne,osadniczo-komunikacyjneigospodarcze,atakżeprzezuwarun-kowaniahistoryczne,kulturoweorazetniczne(Koter1995,s.10).Współczesnerozumienieregionuprzechowałopodstawoweskładnikipierwotnejdenotacji,sąto:„przestrzeń,zbiorowość,ustalonestosunkiwładzy”(Kubiak2007,s.78).WPolscejużnaprzełomieXVIIIiXIXw.regionzacząłstanowićprzedmiot

zainteresowaniaówczesnychuczonych,którzyużywaliinnychkategoriiopisudojegocharakterystyk,najczęściejbyłyto:wwymiarzeprzestrzennym–prowin-cja;wodniesieniudowymiaruspołeczno-kulturowego–ludikulturaludowa.WzwiązkuzutratąniepodległościczęśćelitIRzeczpospolitejżywiłaprzekona-nie,żeobokzbrojnejwalkiowłasnepaństwoipolskąkulturęnależyzwrócićsię

JACEKPONIEDZIAŁEK8

„takżewstronęochronynaszegodziedzictwanarodowegoiregionalno-ludowe-go,[przez]stymulowanietwórczościnaukowejiartystycznejorazszerokopo-jętejdziałalnościkulturalnejispołeczno-patriotycznej”(Damrosz2007,s.113).ZainteresowaniekulturąludowąwokresiespóźnionegopolskiegoOświecenia,jej treściowym i terytorialnym zróżnicowaniem,wiąże się z filozofią dziejówStanisławaStaszica iHugonaKołłątaja.Zapocząteknaukowegoogląduzróż-nicowanejregionalniekulturyludowejuznaćmożna„listHugonaKołłątajadoksięgarzaiwydawcykrakowskiegoJanaMajaz1802r.,zawierającyprojektopi-sustanukulturyludowejnaziemiachdawnejRzeczypospolitej”(Jasiewicz2006,s.65).Kołłątajpisał, że „trzebanampoznaćobyczajepospólstwawewszyst-kichprowincjach,województwachipowiatach”(cyt.za:Damrosz2007,s.113).Kulturęludowąwróżnychregionalnychodmianachinterpretowanojakowłaści-wościchłopstwa,traktowanojąteżjakoważnyrezerwuarwartościtradycyjnych,narodowych,czystopolskich,bowyrastającychznaturalnejrodzimości.Wowymczasiepodwpływemromantycznejfilozofiinaturypodjętorozwa-

żanianadnarodeminarodowościąwkontekściemożliwościichtrwaniamimobrakupaństwapolskiego.Jużwówczastwierdzono,żenaródnieograniczasiętylkodopolskiejszlachty,jegointegralnączęściąjestludżyjącywróżnychpro-wincjach.Wartobywspomnieć tuopracachFranciszkaSalezegoJezierskiegoorazMaurycegoMochnackiego(Jasiewicz2006,s.65).Wkontekścieporusza-nejtuproblematykiwartewzmiankijestdziełoZorianaDołęgi-ChodakowskiegoO Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem z1818r.,wktórymautortocoludo-we,zróżnicowaneregionalnie,utożsamiaztymconarodowe.Wspomniećnależytakżeo tekścieŁukaszaGołębiowskiegoLud polski, jego zwyczaje, zabobony, wktórymtenopisałludowąkulturęchłopską,dzielącjąnakomponentyetniczne,tezaśwewnętrznienagrupyetnograficzne.Kulturaludowatraktowanabyłaprzezautorajaknierozwiniętawersjakulturynarodowej,ludzaśjakniedojrzałynaród.Stwierdzałon,żekażdaregionalnaodmiennośćnaoddzielne„zasługujeopisa-nie,zprzydaniemróżnicy,gdziebyjeszczejakazachodziła”(Gołębiowski1830,s.1).NiebezznaczeniabyłyrównieżpraceWincentegoPolaoraz„seriaponadosiemdziesięciumonografii regionalnychLudOskaraKolberga (wydawanaod1865roku),Słownik gwar polskichJanaKarłowicza(1901–1911),Encyklopedia powszechna[Maurycego]Orgelbranda,aprzedewszystkimSłownik geograficz-ny Królestwa Polskiego i innych ziem słowiańskich (1880–1914)”(Chudziński2013,s.14).Przedmiotem dociekańwczesnej etnografii były z reguły „społeczności za-

mieszkującewwybranejjednostceosadniczej(będącejwsią,miasteczkiemczymiastem)bądźteżobszardelimitowanyswoistąodrębnościągeograficzno-kultu-rowączywyznaczonyistniejącymigranicamiadministracyjnymiodnoszącymisiędomniejszychjednostekprzestrzennych,jaknp.:województwo,starostwo,po-wiat,gubernia,dystryktitp.”(Ciechocińska1976,s.197).Dziewiętnastowiecznaetnografianacechowananacjonalistycznąperspektywąwidzeniaregionówjakowariacjikulturynarodowej,wrazzeswoimikoncepcjamiczerpiącymizroman-tycznej filozofii, charakteryzująca się dominacją kolekcjonerskiego opisu nadrzetelnąanaliząnaukową,stanowiłapunktwyjściapóźniejszychbadańregionów.

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 9

Zainteresowanieproblematykąregionalnąbyłopochodnązainteresowaniana-rodemijegokulturąorazpytaniem,jakmożliwejestichtrwaniewprzypadkubraku państwowości.W tym ujęciu regiony to charakterystyczne dla jakiegośobszaruwspólnotykultury i obyczaju, będące elementemskładowymszerszejzbiorowościetnicznejikulturowej,jakąjestnaród(Burszta1983,s.48).PrzełomXIXiXXw.przyczyniłsiędowzbogacenianaiwnego,kolekcjonerskiegoludo-znawstwaorefleksjęteoretyczną,którąrozwijanowówczasnaświeciewobrę-bie socjologii i antropologii.Wewczesnejpolskiej socjologiiwyżejwskazanątematykązajmowanosięwperspektywiecomtyzmu,durkheimizmu,ewolucjo-nizmuczymarksizmu(Bystroń1916,s.33–48).Wartowkontekścieporuszanejtuproblematykiprzywołaćnazwiskouważanegozapierwszegosocjologa,skła-niającego się ku socjologicznemu pozytywizmowi, Józefa Supińskiego, uczo-nego związanego z Poznaniem, a takżeUniwersytetemweLwowie. ZdaniemJoannyKurczewskiejwskazaćnależałobyrównieżnanawiązującegodomark-sizmuBolesławaLimanowskiego czy organicystę i ewolucjonistę związanegoz paryskimMiędzynarodowym InstytutemSocjologicznym, awykształconegonaUniwersyteciewPetersburgu, ZbigniewaBalickiego, a także durkheimistęStefanaCzarnowskiego,socjologawykształconegowLipsku,późniejzwiązane-gozsocjologiąfrancuskąorazUniwersytetemWarszawskim(Kurczewska1979,s.5).TakżeetnografiapolskanaprzełomieXIXiXXw.znajdowałasięwstadium

intensywnego rozwoju. Posiłkowano się badaniami wspomnianych wcześniejludoznawców,adaptującdowłasnychcelówbadawczychkoncepcjeczołowychwówczas antropologów, takich jak:MaksymKowalewski, Edward B. Taylor,LewisH.Morgan,JamesG.FrazerczyJohnLubbock.Echatwórczościwzmian-kowanychuczonychodnaleźćmożnauLudwikaKrzywickiego,wykształcone-gonauniwersytetachniemieckichiszwajcarskich,wykładającegowWarszawieznawcymarksizmu,wjegoLudach. Zarysie antropologii etnicznej(1893),czyteżwLudzie. Rysie ludoznawstwa polskiego(1904)autorstwaJanaKarłowicza,etnografa zdobywającegowiedzę na uczelniachwMoskwie,Wilnie,Berlinie,ParyżuiHeidelbergu,którypóźniejwykładałetnografięwWarszawie.TrzebatujeszczewspomniećopracachStanisławaCieszewskiego,językoznawcyietno-grafastudiującegowZagrzebiu,LipskuiBerlinie,kierującegotużprzedpierwsząwojnąświatowąKatedrąEtnologiinaUniwersytecieweLwowie,czyzwiązane-goztąsamąjednostkąJanaCzekanowskiego,którystudiowałwZurychupodokiemklasykaantropologiiRudolfaMartina(Jasiewicz2006,s.67).Wskazanisocjologowieietnografowiezajmującysięproblematykąetniczności,naroduczykulturyludowejwdużejmierzeprzygotowaligruntpodrozwójtychdyscyplinw okresie dwudziestoleciamiędzywojennego. Łączącwiedzę i doświadczeniadziewiętnastowiecznychetnografówiludoznawcówzperspektywamiteoretycz-nyminaukspołecznych,rozwijanymiwświatowejnauce,wypracowaliznacznydorobek,zktóregokorzystalipóźniejsibadacze. Ich twórczośćstanowiważnyetaprozwojupolskiejregionalistykisocjologicznej.

JACEKPONIEDZIAŁEK10

Region kulturowy w ewolucjonizmie krytycznym Kazimierza Moszyńskiego

PoodzyskaniuprzezPolskęniepodległościzainteresowaniekulturami ludo-wymi,ichregionalnymzróżnicowaniemoraznierozerwalnymzwiązkiemzkul-turą narodu nie tylko się utrzymało, ale znacznie zintensyfikowało.Nie ulegarównieżwątpliwości,żedlastudiównadregionemważnebyłypraceekonomi-stów i historyków, takich jakTadeuszKorzon,Wincenty Styś czy FranciszekBujak(Ciechocińska1976,s.197).Niemniejjednakpierwszym,któryprzeciw-stawiłromantycznejludomaniiwczesnejetnografiipolskiejspójnąteoretycznieipodbudowanąempiryczniekoncepcjęgrupikultur ludowo-regionalnych,byłKazimierzMoszyński(1887–1959),wybitnyslawista,etnologietnograf.Wla-tach1906–1909studiowałbiologięwBernieiFryburgu,gdziezapoznałsięzezdobywającąwówczaspopularnośćwprzyrodoznawstwie,atakżenaukachspo-łecznych, teorią ewolucji. Ewolucjonizm, choć w autorskim wydaniu, będziemiałznaczącywpływnawypracowywaneprzezuczonegokoncepcjenaukowe.PoporzuceniustudiówprzyrodniczychwróciłdoPolski,gdziewlatach1909–1910studiowałpodkierunkiemJózefaMehofferanaAkademiiSztukPięknychwKrakowie.TamteżpodwpływemautorówidziełzwiązanychzMłodąPolską,zwłaszczaStanisławaWyspiańskiego, zainteresował sięprehistorią ludów sło-wiańskich.Zamierzałnapisaćdramatotematycehistorycznej,poświęconyzma-ganiompogańskichSłowianzzachodnimchrześcijaństwem.Szukającinspiracjiimateriałówdomającegopowstaćutworuliterackiego,zacząłstudiowaćdziałaStaszica,Kołłątaja,GołębiowskiegoiKolberga.Interesowałsięwspółczesnąmukulturąludnościchłopskiej.Wlatach1910–1914pracowałjakonauczycieldo-mowywdworachziemiannaUkrainie,BiałorusiiŻmudziirealizowałpierwszebadaniaetnograficzne.Wtymteżokresiepostanowiłporzucićplanydziałalnościliterackiej,bypoświęcićsiępracynaukowejwzakresieetnografiiislawistyki.Wtrakcierealizacjibadańintensywniezgłębiałlekturyzzakresufilozofii,języ-koznawstwa,archeologii,etnologiiorazsocjologii.ZapoznałsięzfilozoficznymiideamiHenriBergsona,ewolucjonistycznymikoncepcjamiantropologówLewisaH. Morgana i Edwarda B. Tylora czy dyfuzjonizmem i historyzmem FranzaBoasa.NieobcybyłmurównieżdziękilekturzetekstówStefanaCzarnowskiegodurkheimowskisocjologizm.DogłębniepoznałtakżefunkcjonalizmBronisławaMalinowskiego (Posern-Zieliński1971, s.114).Wswojejperspektywie teore-tycznejtwórczowykorzystywałwątkitychjakżeróżnychkoncepcjinaukowych,łącząc rodzimą twórczość wczesnych ludoznawców z teoretycznymi dokona-niamiznaczącychwówczasteoretykówibadaczyzzakresunaukspołecznych.PierwszyokresdziałalnościpodsumowałpublikacjązatytułowanąObrzędy, wia-ra i opowieści ludu z okolic Brzeżan(1914).Wdwudziestoleciumiędzywojennymprowadził licznebadaniaempiryczne,

m.in.badaniaterenowewponadstuwsiachnaziemiachetniczniepolskich,atak-żena terenachzamieszkanychprzezniepolskichobywateli IIRzeczpospolitej,głównienabiałoruskimPolesiuizachodniejUkrainie.Wtrakcieekspedycjina-ukowychdotarłdozbiorowościzamieszkującychobszaryBułgariiiJugosławii.Wynikibadańopublikowałwwydanychw1925r.Badaniach nad pochodzeniem

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 11

i pierwotną kulturę Słowian,a takżewukazującejsięwlatach1929–1939se-riizatytułowanejKultura ludowa Słowian.JestrównieżautoremAtlasu kultury ludowej w Polsce (1934), pierwszego syntetycznego i kompleksowego opra-cowania tej problematyki.W latach 1924–1926 w Towarzystwie NaukowymWarszawskim kierował Oddziałem Etnologii Słowiańskiej. Na UniwersytecieJagiellońskim stał na czeleKatedryEtnografii (lata 1930–1935 i 1945–1949),naUniwersytecie StefanaBatoregowWilnie zaś zarządzałKatedrąEtnologiiiEtnografii.PodrugiejwojnieświatowejpracowałwInstytucieHistoriiKulturyMaterialnejPAN.ByłczłonkiemPAU(od1932r.),PAN(od1952r.),kierowałrównieżwlatach1945–1953pracamiPolskiegoTowarzystwaLudoznawczego.Założyłiprowadziłod1929r.wspólniezKazimierzemNitschemperiodykLud Słowiański.Wielujegouczniów,wtymJózefObrębski,toznamieniciprzedsta-wicieleetnografiiietnologii.Zmarł30marca1959r.(Gładysz1960).ZpewnościązaliczyćmożnaMoszyńskiegodotradycjineoewolucjonistycz-

nej,onsamzaś,odrzucającortodoksyjnąjejodmianę,nazywałswojepodejścieewolucjonizmem krytycznym.Wprawdzie nie wypracował jakiegoś zwartegosystemu teoretycznego, raczejpewienuporządkowanyzbiórnastawień,poglą-dówteoriopoznawczychidyrektywmetodologicznych,tojednakpodobniejaktwórcy ewolucjonistycznych systemów teoretycznych skłaniał się ku „rekon-strukcjizasadniczegozręburozwojukulturywjejaspekcieglobalnym”(Posern- -Zieliński1971,s.114).Prawidłowościrozwojukulturyodnosiłdokonkretnychnarodowych i regionalnychkontekstów,próbującuchwycić tocouniwersalne,jakrównieżswoisteiunikalne.Obuprawidłowościposzukiwał,badająckonkret-ne,ulokowaneprzestrzenniekonfiguracjekulturyludowo-regionalnej.Niepod-ważając całkowicie doniosłości heurystycznej ewolucjonizmu,wprowadził doniegodalekoidącekorekty,krytykującprzedewszystkimewolucjonistycznąideęjednoczynnikowegoimechanicznegorozwoju,zjejstadialnościąieksponowa-niemprymarnychwobec innych,endogennychczynnikówrozwojuspołeczno- -kulturowego(Moszyński1948,s.4–5).Ewolucja kultury uMoszyńskiego to dynamiczny jej rozwój od form pier-

wotnychdoformzłożonych,postępzaśtotakistanewoluującejkultury,któryzapewniludziomlepsząegzystencję.Badaczstroniłjednakodhierarchizowaniaiwartościowaniaewoluującychkonkretnychbytówkulturowych,takichjakwy-stępująceówcześnienarody.Takąewoluującąformąkulturowąmożebyćkulturaludowa, która jakwiększość zjawisk na świecie przybiera kształt konfiguracjiprzestrzenno-czasowej,natomiastjejzróżnicowaneprzestrzennieitreściowood-miany,mieszczącesięwwiększejkulturowejcałości,zasadniemożnanazwaćkulturami regionalnymi.Uznającwzględną stadialność rozwojukultur, stwier-dzał,żeistniejewielemożliwychjegokierunków,źródłazmianzaśtkwiąprzedewszystkimwczynnikachspołecznych.Przyczymzwracałuwagęnakoniecznośćuwzględnieniaistotnychwarunkówprzyrodniczych,wjakichewoluujekulturaludowawjejregionalnymzróżnicowaniu.Wskazywałrównieżnaświadomośćludzką,któraprzejawiającsięwintencjonalnychdziałaniach,możenadawaćkul-turzejejkształt.Człowiekpoddanyprocesomewolucjijestrównieżpodmiotemdziejów,jegoświadomośćizbiorowaaktywnośćnakierowananainnychnada-

JACEKPONIEDZIAŁEK12

jąewolucji społecznej ikulturowejkształtorazwspółdecydująo jejkierunku.Ewolucja kultury, w tym ludowo-regionalnej, dodatkowo warunkowana jestwielomaczynnikami.Treścijakiejśkulturyregionalnej,transmitowanemiędzy-pokoleniowo,sankcjonowanelokalnymizwyczajami,mogąwefekciemiędzy-regionalnych kontaktów kulturowych ulec upowszechnieniu.Upowszechnionai umasowiona forma kultury regionalnej (ludowej) może w wyniku ewolucjiprzekształcićsięwbardziejzłożonestadiumkultury,jakimjestnaród(Moszyński1958).Moszyński stwierdzał, że dyfuzja innowacjima takie samo znaczenie jako

czynnikzmianwodniesieniudokulturludowo-regionalnychjakczynnikitkwią-cewewnątrzsystemówkulturowych,np.uniwersalnecechyludzkieczyspecy-ficzneśrodowiskoprzyrodniczewymuszającekonkretnedziałaniaadaptacyjne.Mimożesystemykulturowesąwzględnieintegralne,wwynikustykaniasięzin-nymidochodzidowymianyspołecznejiprzepływukulturowego.Kulturyludo-wezróżnicowanewewnętrzniesąnapozórtylkoodinnychodgraniczonewłasnąspecyfiką.Dyfuzja sprawia, że regionalna specyfika, jak zaznaczaMoszyński,jest „czemś zupełnie chwilowem i przemijającem” (Moszyński 1927, s. 168).Kulturysąbowiemzjawiskiemprocesualnym,poddaneoddziaływaniuzewnętrz-nemuiwewnętrznemu,stalezmieniająswesymboliczneimaterialneoblicze.Regiony kulturowe są swoiste kulturowo, ale przez stykanie się z innymi

tworzą przejściowe pasy graniczne, gdzie dochodzi do intensywnegomiesza-niasiękulturludowo-regionalnych(Moszyński1937,s.115).Toantycypowanawpewiensposóbkategoriapograniczakulturowego,powszechniedziśużywanaw socjologii i nie tylko.Biorącpoduwagęprzejawykultury regionalno-ludo-wejzarównowwymiarzeideacyjnym,jakimaterialnym,stwierdzićnależy,żewszelkiebarieryprzepływówkulturowychpomiędzyregionami,„wszczególno-ścigranicejęzykowe–niemówiącwcaleorasowych[,]niemalwszędzieotwo-rząsięprzednaminaroścież.Obcośćjęzykaikrwisłabsząstanowiąprzeszko-dędlaprzenikaniakulturowychwpływówodbylepasmagór,odbylebagnistejpuszczy.Prawdziwieciężkoważątylkowarunkigeograficzne,nierazcoprawdazamaskowaneinapierwszewejrzenietrudnouchwytne.Najczęściejonetowła-śniepowodują tu iówdziezgodnościwzasięgachwytworówkulturalnych (wścisłymznaczeniusłowa)zjednej–igwarczyjęzykówlubraszdrugiejstrony”(Moszyński1929,s.IV).Region dla Moszyńskiego to przestrzennie zlokalizowana konfiguracja lu-

dowej kulturymaterialnej i symbolicznej, którawytwarzana jestw procesachadaptacji do zamieszkanego przez jakąś grupę społeczną środowiska geogra-ficzno-przyrodniczego.Najegokulturowykształtoddziałujerównieżprzepływkulturowy, który wytwarza liczne podobieństwa między poszczególnymi od-mianamiregionalnychkultur ludowych,ale takżeetnicznychczynarodowych.Regionalnekonfiguracjespołeczno-przestrzennekulturludowychpoddanewpły-womzewnętrznymabsorbująniektóreznapływającychobcychelementówkul-turowych,asymilująje,włączającdowłasnegozasobu,bądźodrzucają,gdyteokażąsiędysfunkcjonalne.Pomimotegoregionalnakulturaludowawytwarzanaprzezczłowiekawprzyrodniczymotoczeniupowstajejakolokalnaczyregional-

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 13

naswoistość.AutorKultury ludowej Słowianpostuluje,byiśćdalejwbadaniachnadregionamikulturowyminiżdziewiętnastowiecznietnografowie,skupiającysięgłównienaopisiedalekiejprzeszłościludubędącegojakąśnieskażonąformączystego narodu.Raził go również charakter opisuwczesnego ludoznawstwa,będącyw zasadzie kolekcjonerską i niesystematyczną charakterystyką kulturysymbolicznej imaterialnej.Moszyńskiwskazywałwagę analizowania genezyposzczególnych kultur ludowo-regionalnych, kładł również nacisk na badanieichtreściiprzemian,jakimonepodlegają,zokreśleniemźródełczynnikówzmia-nyorazkierunkówprzemian.Podkreślałkoniecznośćmetodycznegoiścisłegowykazywaniaprawidłowościrządzącychprzemianamikulturludowych.Wba-daniachodwoływałsiędometodyetnogeograficznej,polegającejnabadaniutre-ścikulturyludowejwjejregionalnymzróżnicowaniuoraz„odtwarzaniugenezyelementówkulturowychnapodstawieanalizykonfiguracjizasięgów[artefaktówkulturowychiprzejawówkulturysymbolicznej–przyp.J.P.]zuwzględnieniemroliśrodowiskageograficznegoorazczynnikówhistorycznych”(Kłodnicki1994,s.47).PraceMoszyńskiegopoświęconeregionalniezróżnicowanejkulturzeregionu

cechujezadziwiającadrobiazgowośćopisu.Autorszczegółowonotujeianalizujezjawiskazobszarukulturymaterialnej,począwszyodrodzajówmocowaniace-pów,typologiibron,skończywszynaopisachposzczególnychelementówwięź-bydachowej.Moszyńskistroniłodteoretyzowania,choćmożnawypreparowaćzjegopismideeoznacznympotencjaleteoretycznym,jakchoćbyprzedstawianatukoncepcjaregionukulturowego.Doniewątpliwychosiągnięćzaliczyćmożnawskazanienadynamicznycharakterkształtowaniasięifunkcjonowaniakulturyregionalnej, zidentyfikowanie czynnikówzmian, zarówno tychwewnętrznych,jakimającychźródłonazewnątrzsystemówkulturowych.Dodatkowonauwagęzasługujewyznaczonykierunekbadań,któryumożliwiłtworzeniemaporazwy-znaczanienanichregionówkulturowych.Moszyńskipomimowskazywanianaświadomośćjakoważnyczynniknada-

jącykształtewolucjispołecznejikulturowejoraztreśćjejformzawężałswojebadania do etnograficznych opisówposzczególnych grup narodowych, etnicz-nychikulturowychzamieszkującychobszarpaństwapolskiego,zeszczególnymuwzględnieniemetnogenezynarodupolskiego(Moszyński1925).Regionywy-tyczałnapodstawieprzestrzennejdyslokacjiartefaktówkulturowychzcałkowi-tympomięciem subiektywnych aspektówzróżnicowania regionalnegokultury,takich jakświadomośćczy tożsamość (Moszyński1936).Wypracowanyprzezbadaczaijegowspółpracownikówpodziałregionalnyuznawanozaobiektywnieistniejący, stawiając znak równości pomiędzy kategorią analityczną a rzeczy-wistością, jakąmiał być regionkulturowy. Jak zasadnie stwierdzaAleksanderPosern-Zieliński,„orientacjatanietylkocharakteryzowałasiędośćstatycznymideskryptywnympodejściem,aletraktowałabadaneprzezsiebiejednostki(lo-kalne,regionalne,etniczne,narodowe)wsposóbściśleprzedmiotowy,pseudo-zobiektywizowanyinadomiarakontekstualny”(Posern-Zieliński1995,s.298).PodwpływemkoncepcjiwypracowanychprzezMoszyńskiegopozostawalinawczesnymetapieswojejtwórczościKazimierzDobrowolskiiAdamFisher.

JACEKPONIEDZIAŁEK14

Region w etnosocjologii – Józef Obrębski

NiezwykleważnynurtrefleksjinadregionamiwPolscezapoczątkowałJózefObrębski. Późniejszy etnosocjolog urodził sięw 1905 r.wTepiku na ukraiń-skimPodolu,wychowywałsięwKijowieiwSłominienaBiałorusi,następniewWarszawie.Odwczesnegodzieciństwamówiłporosyjsku,białoruskuiukra-ińsku.Uczącsięwwarszawskimgimnazjum,zacząłpogłębiaćzapoczątkowanewdzieciństwie zainteresowanie kulturą ludów słowiańskich, redagował pismoSwastyka. W owym czasie młody Obrębski studiował dzieła dziewiętnasto-wiecznychludoznawców,wśródktórychznaleźlisięmiędzyinnymiwspominaniwcześniejKołłątaj,Pol,GołębiowskiczyKolberg.RozpocząłstudianaWydzialePrawaUniwersytetuWarszawskiego,gdzieuczęszczałnawykładyzsocjologiiprowadzoneprzezLeonaPetrażyckiego.Kierującsięzainteresowaniamietnolo-gicznymi,przeniósłsięnaUniwersytetJagielloński,naktórymwlatach1926–1930studiowałetnografięifilologięsłowiańskąwStudiumSłowiańskim,kiero-wanymprzezKazimierzaMoszyńskiego.TenzatrudniłObrębskiegow1928r.jakoswojegoasystentawKatedrzeEtnografiiSłowianorazzaangażowałdopracredakcyjnychwwydawanymwrazzKazimierzemNitschemLudzie Słowiańskim. Dwukrotnie,wroku1927inastępnym,odbyłwyprawybadawczenaBałkany,gdzie gromadził dokumentację z zakresu kulturymaterialnej.Weszła ona po-tem do pierwszego tomuKultury ludowej Słowian Moszyńskiego.W Ludzie Słowiańskim opublikował pracęmagisterską, która dotyczyła ludowej kulturymaterialnejzwiązanejzrolnictwemwschodniejczęściPółwyspuBałkańskiego(Engelking2001,s.24).DziękistypendiumfundacjiRockefellerawlatach1931–1933odbyłpodkie-

runkiemBronisławaMalinowskiego studia doktoranckiewLondonSchool ofEconomics.WramachstudiówprowadziłwmacedońskimPoreczubadaniate-renowe,którezaowocowałydoktoratem.W1934r.wróciłdoPolski,przenoszącna krajowy grunt wykorzystywanąw dalszych badaniachmetodę funkcjonal-ną. FunkcjonalizmMalinowskiego stał się uzupełnieniem jego wiedzy socjo-logicznejzdobywanejuPetrażyckiego.WtymteżczasieczytałpraceFlorianaZnanieckiego,zktórymnastępniepoznałsięosobiście izaprzyjaźnił. Jego teżsocjologiahumanistycznaimetodabiograficznabędąmiałyznaczącywpływnadziałalnośćnaukowąObrębskiego.Badaczsamsiebiezacząłwówczasokreślaćmianemetnosocjologa.Uznałbowiem,żewcelu lepszegopoznaniakultur lu-dowychkonieczna jest twórcza fuzja socjologii i etnografii. JózefChałasińskistwierdził,żepróbyObrębskiegołączeniaobudyscyplinzakończyłysięsukce-sem,reprezentujeonbowiem„kieruneketnologiisocjologicznej,zmierzającydosocjologicznego pogłębiania problematyki etnologii i etnografii” (Chałasiński1946,s.24).ZnajomośćzeZnanieckimzaowocowałaznajomościąiprzyjaźniązChałasińskim,któregopracedotyczącechłopstwaczyproblematykinarodowejObrębskiznałicenił(Wincławski2006).W1936r.zostałczłonkiemInstytutuBadańNarodowościowych,gdzieprowa-

dzizajęciawSeminariumNarodowościowymtegożInstytutu.WtymsamymrokuprowadziłrównieżwykładyzsocjologiiwInstytuciePedagogicznymzeZwiązku

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 15

NauczycielstwaPolskiegoorazwwarszawskiej i łódzkiejWolnejWszechnicyPolskiej.WtymsamymrokuzostałmianowanywicedyrektoremPaństwowegoInstytutuKulturyWsi,któremuszefowałJózefChałasiński.Wtejnowoutwo-rzonejplacówcebadawczejkierowałpionembadańterenowych.W1937r.zostałczłonkiemPolskiego InstytutuSocjologicznegoorazwszedłdo zespołu, któryredagowałPrzegląd Socjologiczny.Wczasieniemieckiejokupacjiwykładałnatajnychkompletach.W1942r.wszedłwrazzeStanisławemOssowskimwskładzarządu konspiracyjnego Polskiego Instytutu Socjologicznego. Po wojnie zo-stał członkiemPAU (Komisja Socjologii) orazTowarzystwaLudoznawczego.W1945r.objąłKatedręEtnologiinanowoutworzonymUniwersytecieŁódzkim.WrokunastępnymskorzystałzzaproszeniaEdwardaE.Evans-Pritchardaiwy-jechał do Londynu, gdzie wygłaszał gościnne wykłady.WAnglii znalazł za-trudnieniewLondonSchoolofEconomics,zramieniaktórejprowadziłbadaniaterenowena Jamajce.W latach1948–1958pracowałwNowymJorku,w jed-nymzdepartamentówOrganizacjiNarodówZjednoczonych.Przeznastępnychkilka lat (1959–1962) wykładał antropologię i socjologię na UniwersytecieNowojorskim.Od1962r.dośmierciw1967wykładałantropologięspołecznąnaUniwersytecieLongIsland.MimożekilkukrotnieproponowanomupowrótdoPolskinaUniwersytetWarszawski,pozostałwStanachZjednoczonych,gdziejegopozycjanaukowabyłaowieleniższaniżwkraju(Engelking2005,s.14).AnnaKutrzeba-Pojnarowaniebezracjistwierdza,żeuczony,terminującpo-

czątkowowszkoleewolucjonizmukrytycznegoMoszyńskiego,zczasemstwo-rzyłwłasnekoncepcjegrupetnicznych,narodowychi,coważnewniniejszymtekście, również regionalnych (Kutrzeba-Pojnarowa 1972, s. 216). WiększywpływnajegopóźniejszerefleksjemiałfunkcjonalizmMalinowskiego,wszcze-gólności metoda funkcjonalna (Engelking 2004; Jasiewicz 2006). Przyswoiłiwykorzystywał funkcjonalistycznądyrektywęmetodologiczną,polegającąnawniknięciu na terytorium badane, poznaniumiejscowego języka, uchwyceniuodwewnątrz norm iwartości, zwyczajów i obyczajów orazwyobrażeń, jakiekonstruująosobiesamibadani.Traktowałbadanąkulturęizbiorowośćjakowe-wnętrzniezintegrowanąifunkcjonalnącałość(Paluch1981,s.41–54).ZnacznywpływnajegokoncepcjemiałasocjologiahumanistycznaZnanieckiego,zktórejprzejąłzasadę„współczynnikahumanistycznego”orazwypracowanąprzeztegouczonegometodębiograficzną.Odwołującsiędopowyższychmetodologicznychi teoretycznych dyrektyw, chciał opisać badany przez siebie świat społeczno--kulturowyzperspektywysamychbadanych,bezpokusbudowaniasztucznychrzeczywistości,w których tworzonew zaciszu gabinetów uczonych kategorieprzykładanedobadanejrzeczywistościudająrealnieistniejącebyty.Wswoichwczesnychstudiachzajmowałsię,podobniejakMoszyński,bada-

niemgenezyitreścikultursłowiańskichorazichrozmieszczeniemterytorialnym.WbadaniachprowadzonychnaBałkanach,wmacedońskimPoreczu,starałsięodtworzyćgranicęswoistych regionówkulturowych,zapodstawęmającprze-strzennądyslokacjęzespołówartefaktów(narzędzi rolniczych).WystępowanieposzczególnychtypówartefaktówuzależnionebyłozdaniemObrębskiegoodhi-storiiichpojawianiasię,wpływówzewnętrznych,wewnętrznejdynamikifunk-

JACEKPONIEDZIAŁEK16

cjonowania danej zbiorowości, żyjącej w określonym typie środowiska przy-rodniczego i adaptującej się do niego.Badania archaicznych kultur PółwyspuBałkańskiego,wszczególnościichregionalnegozróżnicowania,skierowałyjegouwagęnapodobnąproblematykęwPolsce,wszczególnościnaPolesiu.Starałsiętamuchwycićdynamikęzmianspołecznychikulturowych,jejźródłaikonse-kwencje,któreprowadziłydoprzekształcaniasięPolesiaarchaicznegowPolesiejemuwspółczesne(Engelking2007,s.12–13).Wynikitychbadańznalazłysięwpublikacji zatytułowanejProblem grup etnicznych w etnologii i jego socjo-logiczne ujęcie,któranajsilniejwpłynęłanadalszykierunekbadaniakulturre-gionalnychObrębskiego(1936).Jegotwórczośćpoświęconapodobnejtematyce,rozproszonawlicznychpublikacjachirękopisach,zostałazebrana,opracowanaiopublikowanaprzezAnnęEngelking(Obrębski2007).SamObrębski,podobniezresztąjakjemuwspółcześni,rzadkoużywałkate-

goriiregionuczykulturyregionalnej,operowałsformułowaniemkulturaludowa,któraniejestjednolita,jestzróżnicowanaterytorialnieitreściowo,jejnośnikamizaśsągrupyetniczneinarodowezanurzonewspecyficznejdlasiebiekulturzesymbolicznejimaterialnej.Konstatacjomtym,jakwidać,bliskodokoncepcjire-gionuspołeczno-kulturowego.OdczytującwtensposóbkoncepcjęObrębskiego,możnastwierdzić,żenaspołecznąikulturowąspecyfikęzbiorowościregionalnejwpływmażyciewkonkretnychuwarunkowaniachprzyrodniczych,atakżego-spodarczych.Istotnesąrównieżprocesyadaptacjidotegorodzajuuwarunkowań,skutkującewdługiejperspektywiehistorycznejwykształceniemsięswoiścielo-kalnychiregionalnychzbiorowościkulturowych.Oweprocesyprzystosowaw-czewytwarzają swoistą kulturowo zbiorowość dysponującą „zasobną tradycjąkulturalną i intensywnym klimatemmoralnym zdolnymimieszkańca [regionukulturowego–przyp.J.P.]wyposażyćwmaterialneiduchowenarzędziawalkioprzetrwanieibytjego,twardyisurowy,przepoićtreściami,nadającymiżyciuurok i swoistepiękno” (Obrębski2007, s.138).Obrębki stwierdził, żewwy-niku izolacjigrupyspołeczno-kulturowewykształcającechyswoiste, takie jakjęzyk,obyczajeiwierzenia,normyiwartości,atakżesposobygospodarowaniaczycharakterystycznekulturoweartefakty.WtymzakresiepowieliłkoncepcjeMoszyńskiegodotyczącegenezykulturludowych.Badacz podkreślał, że tenwymiar środowiskowy i gospodarczy funkcjono-

waniagrupregionalnych(równieżetnicznychinarodowych)jestważny,aleniejedyny, cowięcej,wcale nie najbardziej istotny.Stanowibowiem tylkopunktwyjścia oraz bazę i tło funkcjonowania grup społecznych. Sprowadzanie ichfunkcjonowania, w kontekście poruszanej tu problematyki grup reprezentują-cychludowekulturyregionalnie,dowymiarówśrodowiskowychstanowiniepo-rozumienie.Nawetjeżelistwierdzisię,żewewzględnejizolacjiiwprocesachadaptacjidośrodowiskaprzyrodniczegowykształcająsięobiektywnecechy,ta-kie jak obyczaje, język czy specyficzny typ kultury ludowej. Podziały etnicz-ne, narodowe i regionalne,wyznaczanenapodstawiebadanychkryteriówbezuwzględnieniaichodbiciawświadomościludzibędącychczłonkamibadanychgrupspołecznychmająarbitralnycharakterisąnajczęściejmylące.Totwórsa-

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 17

mychuczonych,rezultatprzyjęciatakichanieinnychkryteriów.Wtymmomen-cieObrębskiwychodzipozaramykrytycznegoewolucjonizmu.Cowięc stanowi o tym, że grupy regionalne istnieją?Obrębki ujawnia się

jakonaukowyprekursor,pisząc,żeświadomośćwłasnejodrębnościiswoistościjestznacznieważniejszaniżobiektywnewyróżnikikulturowe,któresłużątylkojakonarzędziabudowania świadomościgrupowej (Obrębski2007, s.186).Towłaśnieświadomośćjestgłównymbudulcemgrupregionalnych,niesąoneanibytamikonkretnymi,anijednolitymi,sąwewnętrzniezróżnicowanepodwzglę-demtreściirozmieszczeniaterytorialnego.Takiegrupyspołecznestanowiąre-gionalną,uświadamianąsobieprzezichczłonków,wariacjęwiększejetnicznejlubnarodowejcałości.Określajemianem„grupwyobrażeniowych”.Todziękiświadomości istnieniagrupy,którawykraczapoza ramy lokalnej społecznościwioskowej, ludzie –mając za podstawę jej kulturowewyróżniki – tworząwewłasnejwyobraźni obraz takich grup (Obrębski 2007, s. 260). Ludowe grupyregionalnetoswegorodzajuwspólnotywyobrażone.Wpółwiekupowypraco-waniutejkategorii,przetestowaniujejwbadaniachempirycznychrealizowanychnaPolesiu,doświatowegoobiegunaukowegopojęciewspólnotywyobrażonejwprowadziBenedictAnderson.Toonbowiem,nieObrębski,uważany jestnaświeciezaprekursorawtejdziedzinie.Świadomośćgrupowakonstytuuje regionalnąwspólnotęwyobrażoną,wów-

czasdochodzi„dokontaktudwóchróżnychgrup,toznaczywpłaszczyźniezróż-nicowańetnicznych”(Obrębski2007s.188).Kontaktmiędzygrupowyuruchamiaintensywną percepcję różnic. Pierwszymi „przesłankami przyczyniającymi siędodostrzeżeniawłasnejodrębnościiobcościgrupydrugiejsązjawiskazewnętrz-ne, łatwopostrzegalne, takie jak odrębny język czy strój, a dopiero następnieodrębnezachowaniakulturowe,stopażyciowaczyprawdziwelubdomniemaneróżnicepsychiki”(Kopczyńska-Jaworska1998,s.62).Dopierojednakkiedyoweróżnice zaczynająmieć społeczne znaczenie,możemymówić o tworzeniu sięwświadomościludzipoczuciaodrębności.Dziejesiętakwówczas,gdywgrupiepowstająwłasnewizerunkiorazobrazygrupyobcej.Grupymniejzorganizowa-ne,rozproszone,chłopskie,zregułymająmniejwyraźniewykształconepoczucieodrębnościniżgrupybardziej złożone (np.narody).Pierwszez regułybudująsilnyiwyraźnywizerunekInnego,słabyimglistyobrazgrupywłasnej.Drugiezaśbudująsilny,relatywniespójnyobrazwłasnyorazwizerunekInnego,któryniekiedypotrafiąowymInnymnarzucić.Obrębskipowiadał,żewizerunekczywyobrażeniegrupywłasnejmożestanowićnajistotniejszyczynnikzróżnicowa-nia, jego istnienie iobecność sąbowiem„wykładnikiem tychzróżnicowańnaugrupowanialudu,którerzeczywiścieuniegoistnieją,istądstanowiąważnefak-tyspołeczne”(Obrębski2007,s.191).Imwiększeemocjegenerujetakiobraz,tymsilniejszepoczucieodrębności,któreskutkowaćmożebudowaniemswoistejendogamii kulturowej, polegającej nafizycznym i symbolicznymodgradzaniusięodinnychgrup,coskutkujewykształceniemsięspecyficznychobszarównaj-większegonatężeniawystępowaniacechdanejgrupyregionalnej.Obrębskiwskazał na fundamentalną dla formowania się grup regionalnych

(ale także etnicznych i narodowych) tożsamość grupową, będącą splotem po-

JACEKPONIEDZIAŁEK18

czuciaautoidentyfikacji ikonfrontacjizInnym,Obcym.Tegorodzajukoncep-cje,dziśstanowiącerodzajnaukowegotruizmu,wdwudziestoleciumiędzywo-jennym „uchodzićmogły zawyjątkowo nowatorskie” (Posern-Zieliński 2009,s. 123).Zasadniemożna stwierdzić, żepodejścieObrębskiegodozagadnieniagrupetnicznych i–costaramsię tuwykazać– regionalnychprzypominawy-pracowanedziesięcioleciapóźniejkoncepcjeFrederikaBartha,którystwierdził,żeodrębności etniczne są rezultatemutrzymywania sięgranic etnicznych,bu-dowanychwprocesach złożonych interakcjimiędzygrupowych.To tożsamośćczłonkówgrupyorazkategoryzacjaprzezinnychsąistotnymiczynnikamigru-potwórczymi,niezaśjakieśesencjalneichcechy(Barth1969).Obrębskistarałsięuchwycićteprocesyprzezbadanieopinii,postawizachowańprzedstawicieliróżnychkulturregionalnychietnicznychnaPodlasiuwokreślonychwarunkachhistorycznych,opisaćizrozumiećichrelacjęzgrupamioróżnejtradycji iod-miennympochodzeniu.Zainteresowania Obrębskiego problematyką regionalną należy umieścić

w szerszymspektrumzainteresowańbadacza, któreobejmują równieżproble-matykęformowaniasięnarodów.Ludowekulturybadanychprzezsiebieregio-nów(wszczególnościPolesia)traktowałonjakkulturoweformyocharakterzeprzednarodowym. Odrzucał jednak redukcjonizm ewolucjonistyczny, każącywidziećwnichwstępnylogicznieetapformowaniasiękulturnarodowych,wre-gionachzaśnarodyin statu nascendi.Potoabyregionystałysięintegralnączę-ściąnarodu,kulturyregionalnemuszązostaćotwartenawpływyujednoliconejiwytworzonejpozanimikulturynarodowej.Regionkulturowymusiwejśćwor-bitęoddziaływaniakulturynarodowejijejinstytucji,przyczym,jakzauważyłObrębski,„.grupanarodowawswoichdziałaniachnakierowanychnaasymilację[regionów–przyp.J.P],przejawiadwieprzeciwstawnetendencje.Dążącdoeks-pansji,utrzymaniaciągłościisamorealizacjizmierzadowłączeniaiasymilacjiw swoich strukturach pojedynczych przedstawicieli zbiorowości regionalnychizbiorowości tych jakocałości. […]Wrezultacie tychprocesówregionykul-turowezaczynająpodlegaćoddziaływaniomgrupnarodowychprzezwłączenieichwdziałalnośćnowoustanowionychinstytucji,bądźpośrednioprzezasymilo-wanienowowytworzonychwzorówkulturynarodowej”(Obrębski1976,s.13).Grupy ludowo-regionalne spajane poczuciem odrębności funkcjonowały na

wczesnym etapie swojego rozwoju przy niezmieniających się możliwościachrozwojugospodarczego.Pozostawałynaniższympoziomierozwojukulturowe-go,niebędącwłączonewszerszeukładykulturowe,takiejakkulturynarodowe.Zczasemzaczęłyulegaćprzemianompolegającymnadekompozycjistrukturwe-wnątrzgrupowych, powiązańwewnętrznych i zewnętrznychoraz identyfikacji.RegionalniezróżnicowanakulturachłopskapookresieuwłaszczeniawPolscezaczęławchodzićworbitę oddziaływania kultury narodowej i tworzącego sięspołeczeństwakapitalistycznego.Katalizatoramitychzmianbyły:miasto,szko-ła, dwór, wiejska parafia oraz emigracja. Instytucje tego rodzaju w wynikuwskazanychwcześniej procesówwytwarzająwizerunki Innegow odniesieniudogrupreprezentującychludowąkulturęchłopską,wizerunki,którezuwaginasymbolicznąifaktycznądominacjęczęstoprzejmowanesąprzezsamychInnych

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 19

(Poleszukówczypolskichchłopów).WtensposóbutwierdzasięobrazInnego,którystanowinarzędziefaktycznejdominacjinarodowej,„pańskiej”kulturypol-skiejnadchłopamireprezentującymizróżnicowanąregionalnieiczęstoetniczniekulturęludu.Takonstatacjaprzywodzinamyślteoriępostkolonialną,rozwijanąbezodwoływaniasiędotwórczościObrębskiego,którąwswoichanalizachrela-cjikulturyZachoduzOrientemupowszechniłwkilkadziesiątlatponimEdwardSaid(2009).W efekcie tych przemian rozpoczął się proces narodowego ujednolicenia

kulturregionalnych.Procestenniewpisujesięjednakwjednokierunkowyciągprzemian asymilacyjnychwkierunkuunarodowienia regionów. Jest onwielo-warstwowy,wieloczynnikowy, a bywa, że iwielokierunkowy.W jego efekcienastępujekonsolidacjagrupregionalnychnanowychzasadach,zmieniasięichusytuowanie społeczne, pozycja polityczna i gospodarcza, często pojawia sięświadomość koniecznościwalki owłasne prawa. Przemiany grup i kultur re-gionalnychznamionujeniepokojowaasymilacjawszerszejkulturzenarodowej,leczczęściejkonfliktmającyzapodłożenietylkoróżnicekulturowepomiędzyregionami a narodem, ale również różnice ekonomiczne o charakterze klaso-wym(np.konfliktnaliniichłopskawieśjakonośnikswoistejkulturyregionalneji „pańska”klasa reprezentującakulturęnarodowąorazsegment społecznydo-minującygospodarczo) (Obrębski2007, s. 314).Grupy regionalnewprocesieunarodowienianietylkoprzyjmującechyiwartościkultury,którawaloryzowanajestjakolepszaiwyższa.Owyborzeiprzyswojeniutychwartościdecydujączę-stopostawyposzczególnychludzi,konkretnykontekstspołecznyorazcharakterrelacji(kooperacja,konflikt)zgrupaminarodowymiiinnymigrupamiregional-nymi(Obrębski1936).Obrębskiodszedłodprzedmiotowegocharakterubadańnadregionami,typo-

wegodlaantropologiiMoszyńskiego,narzeczpodejściapodmiotowego.Novum stanowiłowskazanienakoniecznośćuwzględnieniasubiektywnychczynnikówkształtowaniasięregionów,takichjakpoczucietożsamości.Fundamentyregio-nówkulturowychformująsięwprocesachadaptacjidouwarunkowańspołeczno--kulturowychiprzyrodniczych,jednakżeregionyjakotakiekształtująsiędopie-rowówczas,gdyzarysujesięrzeczywistyichwyróżnik,jakimjestsubiektywnepoczucietożsamościiodrębności(Posern-Zieliński1995,s.298).Owopoczuciepowstajeniew izolacji,aledziękikontaktomz innymigrupami.Obrębskinielekceważyłrównieżsymbolicznychimaterialnychwytworówkulturowych,któ-resłużyłyczłonkomgrupregionalnychdobudowywizerunkówwłasnychiob-razów Innych. Lektura jego tekstów pozostawia pewien niedosyt,mianowiciezauważa się brak przyznania problematyce regionalnej statusu samodzielnegoiodrębnegoproblemunaukowego.Pozostawałaonabowiemwbadaniachuczo-negopodporządkowanaproblematyceetnicznejinarodowej.Pewnezastrzeżeniabudzirównieżtraktowanieregionówkulturowychjakobędącychwistocieby-tami przednarodowymi, albowiem pomimo składanych niekiedy deklaracji, iżludowegrupyregionalneniestanowiąewolucyjnegoetapuformującychsięna-rodów,Obrębskitakniekiedyonichpisał.Zasadnymjestjednakstwierdzenie,żezainicjowałonnowynurtbadańnadzróżnicowaniemregionalnymPolski,który

JACEKPONIEDZIAŁEK20

możnanazwaćfuzjąfunkcjonalizmuizorientowanejhumanistyczniesocjologiikoncentrującej sięna intersubiektywnychczynnikachkształtującychspołecznąrzeczywistośćregionu.

Region w socjologii humanistycznej – Józef Chałasiński

Prekursorem socjologicznych badań problematyki regionalnej niewątpliwiejestJózefChałasiński.Urodziłsięw1904r.wlubelskiejwsiRudnik.W1917r.podjąłnaukęwgimnazjumim.StefanaBatoregowLublinie.W1923r.rozpo-cząłstudiamatematyczne.JakostudentmatematykiudzielałkorepetycjisynowiFlorianaZnanieckiego,zaktóregonamowąprzeniósłsięnastudiasocjologicz-ne.Znaniecki objął opiekąnaukowąwybijającego się ponadprzeciętność stu-denta.Jużw1927r.ChałasińskinapodstawierozprawyWychowanie w domu obcym jako instytucja społeczna(1928)uzyskałdoktorat.Dziękiprzyznanemuprzez Fundusz Kultury Narodowej stypendium przygotował rozprawę Drogi awansu społecznego robotnika,którąopublikowałw1931r.,uzyskująchabili-tację.NiedługopotemuzyskałstypendiumFundacjiRockefellera,dziękiktóre-muprzezdwa latauczestniczyłwpracachzespołuchicagowskich socjologówpodprzewodnictwemErnestaW.Burgessa.PopowrocieopublikowałartykułypoświęconeżyciuPoloniiamerykańskiej,a takżewydałw1936r.monografięzatytułowanąSzkoła w społeczeństwie amerykańskim.PoobroniedoktoratupracowałjakoadiunktwKatedrzeSocjologiiiFilozofii

KulturynaUniwersyteciePoznańskim,w1931r.zaśzatrudnionogonastano-wiskudocenta.Wroku1934podjąłnaGórnymŚląskubadaniastosunkównaro-dowościowych,finansowaneprzezSocialScienceResearchCouncilzNowegoJorku.WówczasChałasińskizainteresowałsięproblematykąnarodowościową,etnicznąiregionalną.RokpóźniejprzeniósłsięzPoznaniadoWarszawy,gdziepodjąłwspółpracęzKatedrąSocjologiiUniwersytetuWarszawskiego,kierowanąprzezJanaStanisławaBystronia.Wtymokresiepogłębiłswojąwiedzęzzakre-su etniczności, etnografii i etnologii.Bystroń,wykształconynaUniwersytecieJagiellońskim,pozostającydziękistudiomwÉcoledeshautesétudeswParyżupodwpływemfrancuskiejszkołysocjologicznejihistorycznej,swojezaintereso-waniabadawczeskupiałnakulturzepolskiej,ludowości,folklorzeietniczności(Jasiewicz 2006, s. 68). Za sprawąwspółpracy zBystroniemChałasiński po-znałbliżejdziewiętnastowiecznąliteraturęludoznawczą,októrejwspominałemwpierwszejczęścitekstu,atakżepracewspółczesnychmuetnologówietnogra-fów,wtymMoszyńskiegoiObrębskiego.W1936 r.zostałdyrektoremPaństwowegoInstytutuKulturyWsi (zastępcą

dyrektorabyłObrębski),któregopracamikierowałdowybuchuIIwojnyświa-towej. Opublikowana przez instytut monumentalna seria zatytułowanaMłode pokolenie chłopów (1938) przyniosła Chałasińskiemu naukową sławę i uzna-niewPolsceizagranicą.Od1937r.wykładałwWolnejWszechnicyPolskiej,wktórej był kierownikiemKatedrySocjologii. Początkowyokres niemieckiejokupacjiPolskispędziłnawsiwokolicySarn,następnieprzebywałweLwowie,

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 21

bypopowrociedoWarszawyzwiązaćsięwlatach1942–1944zkonspiracyjnymPolskimInstytutemSocjologicznym.PozakończeniuIIwojnyświatowejzaangażowałsięwtworzenieUniwersytetu

Łódzkiego, którego był rektoremw latach 1949–1952.W okresie 1950–1959kierowałna tymuniwersyteciepracamiKatedrySocjologiiOgólnej,następnieKatedryHistoriiFilozofii iMyśliSpołecznej.Związanybył również zPolskąAkademiąNauk–ZakłademSocjologiiiHistoriiKulturywlatach1956–1958oraz Pracownią Zagadnień Społecznych i KulturowychAfryki Współczesnejwlatach1962–1974.W1966r.powróciłnaUniwersytetWarszawski,naktórympracowałdoprzejścianaemeryturęw1974r.Umarłpięćlatpóźniej.Opublikowałokołosiedemsetpracnaukowychzzakresusocjologiiwychowania,wsiirolnic-twa,grupspołecznych,kultury,etnicznościinarodu,atakżehistoriikulturyczyafrykanistyki.MimożesamChałasińskinieprzedstawiłjasnejteoriiregionu,wydajesię,że

analizującwyłożonąprzezniegosocjologięnarodu,którejwPolsceniewątpliwiejestklasykiem,możnawyłowićtreścipoświęconeregionomispróbowaćscha-rakteryzowaćjegopodejściedoproblematykiregionalnej.Możnateżpokusićsięostwierdzenie,żejestonautorempierwszejstrictesocjologicznejpracyskupia-jącejsięnaproblematyceregionalnej(Poniedziałek2011,s.10).Chodziopu-blikacjęz1935r.zatytułowanąAntagonizm polsko-niemiecki w osadzie fabrycz-nej „Kopalnia” na Górnym Śląsku.ChałasińskiprzeprowadziłbadaniawewsiMurcki (dziśpołudniowadzielnicaKatowic),gdziew latach1907–1938znaj-dowałysięnależącedoksięciapszczyńskiegoJanaHenrykaXV,jednegoznaj-bogatszych ziemian i przemysłowców na Śląsku, kopalnia i cegielnia.Książępszczyńskibyłteżwłaścicielemzakładówpracy,sklepów,domówmieszkalnychrobotników.ChałasińskiopisałkonfliktyŚlązakówzmniejszościowąelitąnie-miecką,procesykonwersjinarodowościowejczęściznichorazskomplikowanerelacje z przybyłą po Iwojnie światowej ludnością polską.Uchwycił procesywchodzeniaŚlązakówwpolskość,alerównieżkształtowaniesiępoczuciaodręb-ności i regionalnej specyfikimieszkańcówGórnegoŚląska,uświadamiającychsobieswąśląskość.KanwąrozważańdotyczącychregionubyładlaChałasińskiegoproblematy-

ka narodu, czemu dałwyrazw klasycznej dla subdyscypliny socjologii bada-jącej te kwestie publikacji Kultura i naród (Chałasiński 1968). Nawiązywałwswojej twórczościdoprachistorykaMarcelegoHandelsmana,którywidziałw narodzie kulturowe i społeczne zjawisko osadzone w przeszłości i podle-gające zmianie (Handelsman 1973). Odwoływał się również do antropologiiBronisławaMalinowskiego, podzielając jego pogląd, że grupy klanowe i ple-mienneprzekształcająsięwszerszezbiorowościtworząceludowekulturyopo-nadlokalnymcharakterze,którezkoleimogąprzekształcićsięwnaród,tenzaśjest„fundamentalnymfaktemwewolucjiludzkości”(Malinowski1995,s.504).NajwiększyjednakwpływwywarłanaChałasińskiegosocjologiahumanistycznaZnanieckiego.ZdaniemZnanieckiegoniewielkiegrupyplemienneprzekształcająsięwgrupyludowe,któresąwewnętrznieniezłożone,jednorodnepodwzględempostaw,wartościczystylówżycia.Nastawionesąnatrwanie,któreumożliwia

JACEKPONIEDZIAŁEK22

reprodukowanietradycji.Kiedypojawiająsię„przodownicykulturowi”,zaczynasięwytwarzaniewzględniejednolitejkultury,którazaszczepianazostajeróżnymgrupom ludowym, jednocząc jewzunifikowanymwdużymstopniunarodzie.Tenzaśjestwewnętrzniezłożony,ekspansjonistyczny,aorientacjanaprzeszłośćrównoważysięwnimznastawieniemprospektywnym.Wizjaprzyszłegokształtunaroduformujejegoteraźniejszyspołecznyikulturowykształtwtakimsamymwymiarze jak wykorzystywane instrumentalnie przez narodowych ideologówdziedzictwoprzeszłości.Grupyludowezamieszkująceokreśloneobszarypodda-neintensywnejpenetracjidokonywanejprzezkulturęnaroduzostająprzezniegowchłoniętelubzamykająsięisilniejzwracająkutradycji.Topozwalaimprze-trwać,alezregułypowodujeregreskulturowy(Znaniecki1990).PrzedstawionaprzezZnanieckiegocharakterystykaluduwwymiarzespołecznymikulturowymwwieluzakresachznaczeniowychpokrywasięzewspółczesnymrozumieniemregionuspołeczno-kulturowego.Chałasiński podzielał intuicje swojegomistrza dotyczące kształtowania się

narodówiichrelacjizgrupamispołecznymireprezentującymikulturyludowe.PodobniejakZnanieckiemu,koncepcjaregionusłużymujakokategoriapomoc-niczawstudiachnadnarodem.Chałasińskistwierdzał,żeregionytowykształco-nezniewielkichwspólnotlokalnychterytorialnezbiorowościowspólnejkulturze(ludowej),którefunkcjonująniejakoobokformułującegosięodczasuRenesansuprzednowoczesnego narodu, będącego wspólnotą kultury i języka wyższychwarstwspołecznych(wPolscebyłtonaródszlachecki)(Chałasiński1968,s.143–150).Wwyniku importu obcychwzorów kulturowych (między innymi przezrozprzestrzenianiesięmodelupaństwawypracowanegoprzezrewolucjęfrancu-ską)dokonujesięintegracjapionowa(włączanieniższychklasspołecznychdowspólnotynarodowej) ipozioma(włączaniedowspólnotynarodowej różnychgrupregionalnych).PodobniejakuObrębskiego,zróżnicowanepodwzględemkulturowymgrupy regionalne,mieszczące sięwszerszymuniwersumkultury,tożsamesąuChałasińskiegozchłopstwem.Chłopireprezentującyzróżnicowanąregionalniekulturęludowązregułystanowiączęśćwiększejgrupykulturowej,jakąjestnaród(podobieństwojęzyka,wierzeń,mitów,obyczajów).Istotnejestpojawieniesięwelitachreprezentującychkulturęnarodowąświadomościistnie-niawspólnoty narodowej, która obejmuje także chłopów.Z reguły uruchamiatoproces inkluzji narodowej,mający charakterunarodowienia ludowychgrupregionalnie zróżnicowanegochłopstwa.Procesówgenerowany jest przez ide-ologównarodowychorazinstytucjepaństwa.Znaczeniepóźniejdopodobnychwnioskówdojdziew swoichpracachErnstGellner (2009), nacjonalistycznymideologom przypisując narodotwórczą moc sprawczą, orazAnthony Giddens(1985)czyCharlesTilly(1975),wnowoczesnympaństwieupatrującgłównegoczynnikatworzącegonarody.Zdrugiejzaśstronywprzypadkuchłopstwamusinarodzićsiępoczucietożsamościzinnymiwarstwamispołecznymi,którerepre-zentująkulturęnarodową.PodobniejakObrębski,Chałasińskidostrzegałwuna-rodowieniuchłopstwarolętakichinstytucjispołecznychjakszkoła,parafiaczyliteraturanarodowa(Chałasiński1968).Wspólnotaikulturanarodowastająsię

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 23

heterogenicznym,obejmującymróżneklasyigrupyterytorialne,amalgamatemspołecznymikulturowym(Rybicki1983,s.489).Wprocesachnarodotwórczychgenerowanychprzezpaństwoijegokulturalne

elitydochodzidokonfrontacjinaroduikulturludowo-chłopskich,któreznalazłysięworbicieoddziaływańkulturynarodowej.Tezróżnicowaneregionalnieludo-wekulturysąwchłanianeprzezheterogenicznągrupęspołecznąbędącąnośni-kiemkulturynarodowej.Dochodziwówczasdopełnejasymilacjibądźdowej-ściagrupykulturyregionalnejwnaródprzyzachowaniupewnychkulturowychczy świadomościowychodrębności.Może równieżdojśćdowykształcenia siępewnych reakcji odruchowychw postaci uświadomienia sobiewłasnej unika-towości iodrębności,cozkoleimożeprowadzićdodziałańzmierzającychdoochronywłasnejregionalnejkultury,aleniedobudowaniawłasnegonarodu.Koncepcjeteoretycznedotycząceprzedmiotowejproblematyki,zapożyczone

odZnanieckiego,Chałasińskiprzetestowałwbadaniachempirycznych.OpisałkonfliktpomiędzyGórnoślązakamiaNiemcami,którzynależeliwMurckachdoówczesnej lokalnej elity ekonomicznej i społecznej.Konflikt generowany byłprzez różnice etniczne, które zostały wyeksponowane w kontaktach między-grupowych.Chałasińskistwierdził,nawiązującmiędzyinnymidopracGeorgaSimmla (2006) iAdolfaGünthera (1905), że do intensywnej percepcji różnickulturowychpomiędzyzbiorowościaminarodowymi ietnicznymidochodzinapograniczach.Mająonegłówniecharakterspołecznyikulturowy,ichprzestrzen-neodzwierciedleniazaśsąwtórne.Tonapograniczach,wśródludnościindyfe-rentnej narodowo elity narodowe „koncentrują prace kulturalne, ekonomiczneimilitarnepolitykiekspansywnej”(Chałasiński1935,s.219).Wwynikudzia-łalnościzmierzającejdoasymilacjiŚlązakówczęśćznichuświadomiłasobie,iżjestgrupąkulturowąodmiennąodnaroduniemieckiego.Właśnieintensywnośćnieproporcjonalnych relacjiŚlązacy–Niemcy stanowi regionotwórczykataliza-tor.Niemieckinacjonalizmstanowiłakuszeraśląskościrozumianejjakoświado-mośćwłasnejodrębnościiidentyfikacjaześląskąkulturąludową.Wzmocniłytoróżniceklasoweiekonomiczne.MniejszościowaelitaskładającasięzNiemców,eksploatując Ślązaków, wzmacniała ich identyfikację, która w takim samymstopniuconafundamentachetnicznychikulturowychbudowanabyłanapodsta-wachklasowychiekonomicznych,woparciuojednocząceŚlązakówpoczucieupośledzeniaekonomicznego.Tonovumwbadaniachproblematykiregionalnej,któredotejporyignorowałyczynnikiekonomiczneiklasowe.Po zmianach przynależności państwowej niemiecką elitę Górnego Śląska

zastąpiła elita polska, którauruchomiła intensywnądziałalnośćpolonizacyjną.Brakmożliwościwykształceniawłasnychelitpolitycznych,brakkulturywyż-szej i upośledzenie ekonomiczne sprawiło, żeGórnoślązacyzMurcekutwier-dzili się w swojej śląskości, którą postrzegali jako odrębną, choć wchodzącąwskładkulturypolskiej,grupęregionalną.Chałasińskipodkreślał,że„Ślązakomniechodzi tylkoo to,ażebynależelidoNiemiec lubdoPolski:byliPolakamilubNiemcami, ależebymoglipozostać sobą igospodarzami swojejdzielnicyŚlązakami”(Chałasiński1935,s.211).RegiontozatemdlaChałasińskiegogrupaspołecznaospecyficznymtypiekulturyludowej,zregułypozbawionasilnychelit

JACEKPONIEDZIAŁEK24

politycznychikulturalnych,nieposiadającawłasnegopaństwa,świadomajednakswojejodrębności.Tentypzbiorowościreprezentującejtypkulturyludowejstajesięregionalnągrupąspołecznąwówczas,gdypoddanyintensywnymprocesomunarodowienia,wykształcapoczucietożsamościwoparciuowłasnąspołeczną,kulturalnąlubniejednokrotnieekonomicznąodrębność.Kategoria regionuChałasińskiego nierozerwalniewiąże się z problematyką

narodową.Jaksamzauważył,naródtouformowanaprzezkulturoweelity,po-wstaławwynikurozpaduspołeczeństwastanowego,„historycznieukształtowa-nawspólnota kultury, oparta nawspólnym terytorium, nawspólnym systemieekonomicznym i własnej organizacji państwowej” (Chałasiński 1973, s. 45).Regionyzaśtowspólnotykulturyludowej,ograniczoneterytorialnieispołecz-nie,stanowiąceetapwrozwojunarodów.Wprocesachnarodotwórczychregionystają się różniącą się od standardowego narodowegowzorca, ale jednak inte-gralnączęściąwspólnotykulturynarodowej.Autorprzyporządkowywałregionykulturzenarodowej,uznał,żestanowiąonewstępnyetaprozwojunarodu,którytworzącsię,zaczynanaregionyoddziaływać.Onezaśnazawszepozostanąnie-skomplikowanymtypemkulturyludowej,rozpowszechnionejwograniczonychterytorialniegrupachspołecznych,któreniesąiniebędąnarodami.Traktowanieregionujakowstępnegoetapukształtowaniasięnarodu,któryzawszepozosta-niejegointegralnączęścią,stanowibodajnajwiększąsłabośćprezentowanejtukoncepcji.

Podsumowanie

PoczątkizainteresowaniaproblematykąregionówwPolscesięgająprzełomuXVIIIiXIXw.,wiążąsięupadkiemIRzeczpospolitejirozpowszechnieniemsięromantycznej filozofii.Rozwijające sięwokresie późniejszym ludoznawstwo,zainteresowane narodem i kulturą ludową, dostrzegło ich regionalne zróżni-cowanie, starającsię jeopisać.Uczenizwiązanizwczesnąetnografią,a takżesocjologią i antropologią, poszerzając zakresdociekańnaukowych, uzupełnia-li swoje koncepcje o teoretyczne dokonania rozwijanychwówczas na świecienaukspołecznych.WypracowanyprzedzakończeniemIwojnyświatowejdoro-bekwzakresiebadańregionustałsiępodstawąipunktemwyjściasocjologicz-nychietnograficznychbadańprzedmiotowejproblematyki.Wdwudziestoleciumiędzywojennym zaczęły kształtować się podstawy socjologii regionu, choćprzyznaćnależy,żejegobadanianienależałydonajczęściejwówczaspodejmo-wanychtematów.Zawszekiedypojawiałysięjakoprzedmiotzainteresowania,stanowiłykategoriepomocniczewbadaniachnadnarodem.Wypracowanewtedykoncepcjesącharakterystycznedlapolskiejszkołyso-

cjologiiietnografiinaroduiregionu,wktórejwcentrumzainteresowańumiesz-czanokulturęiświadomośćspołecznąjakopodstawoweczynnikiwpływającenakształtowaniesięnaroduijegoskładowych,wtymregionów.Coważne,kluczo-wymprzedmiotemzainteresowaniabyły związkikultury ludowej zprocesamikształtowaniasię i trwania regionów.PowstanieniepodległejPolskioraz rein-tegracjanarodowa ludności z trzechzaborów„wnaturalny sposób skierowała

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 25

uwagębadaczynarodzimąkulturęludowąiwartościwiejskiejtradycjidlaodbu-dowynowejtożsamości”(Posern-Zieliński1995,s.297).Powyższaproblema-tykasprawiła,żewokresiemiędzywojennymdoszłodozbliżeniaiwzajemnegoprzenikaniasięetnografiiisocjologiiwodniesieniudozagadnieńregionalnych(Łuczeczko2011,s.58).Należyrównieżwspomniećoprzenikaniudosocjolo-gicznychietnograficznychkoncepcjiregionuideiwypracowywanychnaobsza-rzehistorii,aprzedewszystkimgeografii,dlaktórejregionmiałimazasadniczeznaczenie (Kulesza 2014).Obie dziedziny były, podobnie jak etnografia i so-cjologia, silnie związane z procesami kształtowania się nowoczesnegonaroduwPolsce.Wspólnym elementem charakteryzowanych tu koncepcji było traktowanie

regionu jako zamieszkującejwydzielone terytoriumgrupy społecznej, charak-teryzującejsięodmiennąodinnychgrupkulturą,zarównowwymiarzesymbo-licznym(wierzenia,wartości inormy,zwyczajeiobyczaje), jakimaterialnym(budownictwo,przedmiotygospodarskiegoidomowegoużytku,ozdobyiubra-nia).Grupataspajanajesttożsamością,którąwypracowujewkontaktachzin-nymiwoparciuouznawanezaswojekulturowewyróżniki.Coistotne,regionstanowimniejzłożonączęśćnarodu.PrzyczymwswoichbadaniachKazimierzMoszyńskiuwypuklałwagękulturymaterialnej,którąpomijał,eksponującwy-miar świadomościowy, Józef Chałasiński. Józef Obrębski, uznając kluczowąw procesach regionotwórczych rolę tożsamości, nie lekceważył regionalnegozróżnicowaniakulturwwymiarzematerialnym.Wskazywane tu koncepcje znacznie różniły się odwypracowywanejwów-

czas przez socjologów amerykańskich sekcjonistycznej koncepcji regionu. Jejautorzy,HowardW.OdumiHarryE.Moore,wksiążceAmerican Regionalism: A Cultural-Historical Approach to National Integration (1938),stwierdzali,żeregion toobszargeograficznywyznaczanyprzezobiektywnie istniejącecechyfizyczne,społecznelubgospodarcze,którewyróżniajągoodinnychprzyległychdoniegoobszarów.Regionwtakimrozumieniupowpisaniugowformalneramyjakiegośustrojuadministracyjno-gospodarczegostaje sięprzestrzenią funkcjo-nalnąumożliwiającąsprawnezarządzaniewystępującymiwtejprzestrzenipro-cesamispołeczno-gospodarczymi.Wtakichregionachwdłuższejperspektywieczasowejmogą,copodkreślałAlvinL.Bertrand,wykształcićsięcharakteryzująceregionwyróżnikikulturowe,któresązawszewtórnewobecprocesówspołeczno- -gospodarczychkształtującychregiony(Bertrand1952,s.132).Wokresiepóź-niejszymnatejwłaśniepodstawie,zwykorzystaniempomysłówzaczerpniętychz regional science,ekonomicznejrefleksjidotyczącejproblematykirozwojuspo-łeczno-ekonomicznego regionów, oraz podwpływem teoriimodernizacyjnychfunkcjonującychwramachsocjologiipowstałakoncepcjaregionujakoobiektyw-nieistniejącejjednostkiocharakterzespołeczno-ekonomicznym.Regionjest,jakpisaliRobertM.MacIveriCharlesH.Page,przejawem„wewnątrzpaństwowe-go(imiędzynarodowego)funkcjonowaniazbiorowościspołecznych”(MacIver,Page 1949, s. 344). Jest elementemprocesu rozwoju społecznego i gospodar-czego,mogącymstanowićjegokatalizatorlubteżbarierę.Torozumienieregio-nuupowszechniłosięistałosiękoncepcjądominującąwsocjologiizachodniej.

JACEKPONIEDZIAŁEK26

W1970 r. naKongresieMiędzynarodowego Stowarzyszenia SocjologicznegowWarnie powołano Komitet do Badań Rozwoju Regionalnego i Miejskiego(Reaserch Committee on Sociology of Urban and Regional Developement).Socjologiaregionumiałastaćsięsubdyscyplinąpraktyczną,rodzajeminżynieriispołecznejusprawniającejprocesyplanowaniaprzestrzennegoigospodarczego.OryginalnasocjologiaregionuwypracowanawPolsceniezostaławówczasza-uważona(Poniedziałek2015,s.93).W Polsce natomiast, pomimo okresowej popularności wskazywanej wyżej

modernizacyjnej koncepcji regionu (choć w zmodyfikowanej marksistowskiejwersji),trzycharakteryzowanewtekścieperspektywyznalazłyodzwierciedleniewnajbardziejrozpowszechnionejwsocjologiipolskiejwokresiepowojennymkoncepcji regionu ujmowanego jako ojczyzna prywatna (Poniedziałek 2015,s. 90). Jej autor, StanisławOssowski, testującwykreowaną przez siebie kate-gorięwbadaniachwsiDobrzeńWielkinaŚląskuOpolskimwroku1945oraznaWarmiiwgminiePurdaWielkaw latach1946–1947, stwierdził, że regionjakoojczyznaprywatna(naródokreśliłmianemojczyznyideologicznej)tokore-lat„regionalnejzbiorowości.Aregionalnazbiorowośćtozbiorowość,któramawwiększymlubmniejszymstopniupoczucieswojejodrębności,alenieuważasięzanaród;inaczejmówiącczłonkowiejejniepróbująprzypisaćswojejzbio-rowościcechnarodu”(Ossowski1967,s.257).Zbiorowośćta,spajanaregional-nymiwięziamispołecznymiispecyficznądlasiebietożsamością,zlokalizowanajestwprzestrzenikonkretnej,będącejmiejscemżyciatejzbiorowości,generato-rempozytywnychemocjonalnieodczućiprzestrzennymulokowaniemregional-nejkulturysymbolicznejimaterialnej,przezktórączłonkowietejzbiorowościutożsamiająsięzregionem(Kubiak2007,s.84).WetnograficznychbadaniachregionówdrogąwytyczonąprzezMoszyńskiego

iObrębskiego,wmniejszymstopniuChałasińskiego, będąpo IIwojnie świa-towej szli realizujący badania na Łemkowszczyźnie, w Beskidzie ŚląskiminaPodhaluRomanReinfussieksplorującabadawczoKurpiowszczyznęAnnaKutrzeba-Pojnarowa (Braun 2008, s. 98–106). Wymienić tu można równieżJózefaBursztęiJerzegoDamrosza(Burszta1967;Damrosz1987).Choćrówno-cześnieprzyznaćnależy,żewznacznejczęścietnograficznychbadańregionówokresupowojennegotrudnoodnaleźćnowatorskieideeipomysłyObrębskiego,dotyczącechociażby fundamentalnej roli tożsamościbudowanejprzezkontaktzInnym.Możnazauważyć,że„swoistygorsetnaukihistorycznej,skupiającejsięnakulturzematerialnej,będziekrępowałjąnadspodziewaniedługo”(Łuczeczko2011, s. 63).Wbadaniachprzeważałydeskryptywne charakterystyki poszcze-gólnych regionówbądźposzczególnychdziałówkultury ludowejw regionach(Posern-Zieliński1995,s.303).Rozeszłysiędrogisocjologiiietnografiiregionu,pierwszazignorowałamaterialneprzejawyistnieniaregionów,drugazaśzlekce-ważyłatożsamośćjakoczynnikregionotwórczy.Zaczniesiętozmieniaćdopierowlatachosiemdziesiątych,kiedynanowoodkrywanybędzieJózefObrębski.

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 27

Literatura

AleksandrowiczS.,1993,„Różnepojęciahistoriiregionalnejimożliwościjejuprawia-nia”,w:K.Handke(red.),Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość,Warszawa:SlawistycznyOśrodekWydawniczy,s.37–48.

BarthF.,1969,Ethnic Groups and Boundaries,Boston:Little,BrownandCompany.BertrandA.L.,1952,„Regionalsociologyasaspecialdiscipline”,Social Forces,t.31,

nr2,s.132–136.BraunK.,2008,„AnnaKutrzeba-Pojnarowa(1913–1993)”,Rocznik Mazowiecki,nr20,

s.98–106.Burszta J., 1967, „Region i regionalnemonografie etnograficzne”,Lud, t. 51 (cz. 2),

s.599–614.BursztaJ.,1983,„Lud–naród–kultura”,w:A.Kłoskowska(red.),Naród – kultura –

osobowość,Wrocław:Ossolineum,s.39–50.BystrońS.J.,1916,„Pojęcienaroduwsocjologiipolskiej”,Rok Polski,nr4,s.33–48.ChałasińskiJ.,1928,Wychowanie w domu obcym jako instytucja społeczna. Studium z so-

cjologii wychowania,Poznań:FiszeriMajewski.Chałasiński J., 1931, Drogi awansu społecznego robotnika, Poznań: Księgarnia

Nakładowa.ChałasińskiJ.,1935,Antagonizm polsko-niemiecki w osadzie fabrycznej „Kopalnia” na

Górnym Śląsku,Warszawa:LudowaSpółdzielniaWydawnicza.Chałasiński J., 1936, Szkoła w społeczeństwie amerykańskim, Warszawa: Naukowe

TowarzystwoPedagogiczne.ChałasińskiJ.,1938,Młode pokolenie chłopów,t.I–IV,Warszawa:PaństwowyInstytut

KulturyWsi.Chałasiński J., 1946, „Zasadnicze stanowiska we współczesnej socjologii polskiej”,

Przegląd Socjologiczny,t.8,s.4–39.ChałasińskiJ.,1968,Kultura i naród. Szkice i studia,Warszawa:LudowaSpółdzielnia

Wydawnicza.ChałasińskiJ.,1973,Kultura amerykańska. Formowanie się kultury narodowej w Stanach

Zjednoczonych,Warszawa:LudowaSpółdzielniaWydawnicza.ChudzińskiE.,2013,Regionalizm. Idee – ludzie – instytucje,Warszawa:Mazowiecka

OficynaWydawnicza.CiechocińskaM., 1976, „Socjologia regionalna w Polsce na tle światowym”, Studia

Socjologiczne,nr4,s.197–226.Damrosz J., 1987, Region i regionalizm. Studium dyscyplinarne, Warszawa: Instytut

Kultury.DamroszJ.,2007,Ojczyzna i jej regiony,Płock:TowarzystwoNaukowePłockie.EngelkingA.,2001,„PoleskaekspedycjaetnosocjologicznaJózefaObrębskiegow la-

tach1934–1937.Organizacja,metodybadań,problematyka,uczestnicy”,Etnografia Polska,t.XLV,z.1–2,s.23–45.

Engelking A., 2004, „Obrębski o Malinowskim. Z dziejów recepcji funkcjonalizmuwPolsce”,Studia Socjologiczne,nr2,s.17–34.

EngelkingA., 2005, „Wstęp”, w: J. Obrębski, Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, Warszawa:WydawnictwoInstytutuFilozofiiiSocjologiiPAN,s.9–24.

Engelking A., 2006, „Józef Obrębski – etnolog i socjolog warszawski”, Sprawy Narodowościowe,z.29,s.91–106.

JACEKPONIEDZIAŁEK28

EngelkingA.,2007,„Wstęp”,w:J.Obrębski,Studia etnosocjologiczne,t.1,Warszawa:OficynaNaukowa,s.5–34.

GellnerE.,2009,Narody i nacjonalizm,tłum.T.Hołówka,Warszawa:Difin.GiddensA., 1985,The Nation-State and Violence, Barkeley:University ofCalifornia

Press.GładyszM.,1960,„KazimierzMoszyński(5III1887–30III1959)”,Etnografia Polska,

t.3,s.13–40.Gołębiowski Ł., 1830, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa: Drukarnia

A.Gałęzowskiegoispółki.Günther A., 1905, Die Wohlfahrtseinrichtungen der Arbeitgeber in Deutschland,

München:UniversitätMünchen.Handelsman M., 1973, Rozwój narodowości nowoczesnej, Warszawa: Państwowy

InstytutWydawniczy.HandkeK.,1993,„Pojęcieregionuasymbolikaśrodka”,w:K.Handke(red.),Region,

regionalizm – pojęcia i rzeczywistość,Warszawa:SlawistycznyOśrodekWydawniczy,s.105–120.

Jasiewicz Z., 2006, „Etnologia polska.Między etnografią a antropologią kulturową”,Nauka,nr2,s.65–80.

KarłowiczJ.1904,Lud. Rys ludoznawstwa polskiego,Lwów:MacierzPolska.KłodnickiZ.,1994,„Takzwanarubieżetnograficznaaproblemgenezyprzestrzennego

zróżnicowaniakulturyludowejwPolsce”,Lud,t.77,s.47–68.Kopczyńska-Jaworska B., 1998, „Etnografia a zagadnienia regionu”, w: S. Bednarek

(red.),Czym jest regionalizm?,Wrocław–Ciechanów:RadaKrajowaRegionalnychTowarzystwKultury,s.60–72.

KoterM.,1993,„Regionpolityczny–geneza,ewolucja imorfologia”,w:K.Handke(red.), Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość, Warszawa: SlawistycznyOśrodekWydawniczy,s.49–74.

KoterM.,1995,„Thegeographical-historicalregion:Itsnotion,originandfactorsinitsdevelopment”,w:M.Koter(red.),Social and Political Aspects,czasopismoRegion and Regionalism, nr2,Łódź–Opole:UniwersytetŁódzki–InstytutŚląski,s.7–26.

KrzywickiL.,1893,Lud. Zarys antropologii etnicznej,Warszawa:K.Kowalewski.KubiakH.,2007,U progu ery postwestfalskiej,Kraków:Universitas.KuczurT.,2008,Ethnos i polities. Naród a społeczeństwo obywatelskie we współczesnym

świecie,Toruń:AdamMarszałek.Kulesza M., 2014, „Rozważania na temat regionu geograficzno-historycznego”, w:

A. Rykała (red.), Krajobrazy (regiony) historyczno-polityczne, Studia z Geografii Politycznej i Historycznej,t.3,s.26–48.

KurczewskaJ.,1979,Naród w socjologii i ideologii polskiej. Analiza porównawcze wy-branych koncepcji wybranych z przełomu XIX i XX wieku,Warszawa: PaństwoweWydawnictwoNaukowe.

Kutrzeba-Pojnarowa A. 1972. „Pozycja Józefa Obrębskiego w etnografii polskiej”,Etnografia Polska, t.16,z.1,s.215–219.

ŁuczeczkoP.,2011,„Socjologicznebadanianadkulturąanaukietnologiczne.Historiaromansówirozstańorazjejkonsekwencje”,Roczniki Historii Socjologii,nr1,s.57–86.

MacIverR.M.,PageCh.H.,1949,Society: An Introductory Analysis,Rinehart:MichiganUniversity.

WYBRANEKONCEPCJEREGIONUWSOCJOLOGIIIETNOGRAFII… 29

MalinowskiB.,1995,„Plemię-naródiplemię-państwo”,w:J.Szacki(red.),Sto lat socjo-logii polskiej,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN,s.487–516.

MoszyńskiK., 1914, „Obrzędy,wiara i opowieści ludu z okolicBrzeżan”,Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne,t.13,s.152–198.

MoszyńskiK.,1925,Badania nad pochodzeniem i pierwotną kulturą Słowian,Warszawa:PolskaAkademiaUmiejętności.

MoszyńskiK.,1927,„LudpolskiwdorzeczuWisły”,Ziemia,t.12,s.163–169.MoszyńskiK.,1929,Kultura ludowa Słowian,t.1,Kraków:Gebethner.MoszyńskiK.,1934,Kultura ludowa Słowian,t.2,Kraków:Gebethner.MoszyńskiK.,1936,Atlas kultury ludowej w Polsce,Kraków:Gebethner.Moszyński K., 1937, Niektóre przyczyny zróżnicowania kultury ludowej w Polsce,

Kraków:Gebethner.MoszyńskiK.,1948,„Stanizadaniaetnografiipolskiej”,Lud,t.38,s.210–228.MoszyńskiK.,1958,Człowiek. Wstęp do etnografii powszechnej i etnologii,Wrocław:

Ossolineum.ObrębskiJ.,1936,„Problemgrupetnicznychwetnologii i jegosocjologiczneujęcie”,

Przegląd Socjologiczny,nr4(1–2),s.177–195.Obrębski J., 1976, The Changing Peasantry of Eastern Europe, Cambridge, Mass.:

SchenkmanPublishing.ObrębskiJ.,2007,Studia etnosocjologiczne,t.1,Warszawa:OficynaNaukowa.OdumH.W.,MooreH.E.,1938,American Regionalism: A Cultural-Historical Approach

to National Integration,NewYork:HarryHoltandCompany.Ossowski S., 1967, „Zagadnienie więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku

Opolskim”, w: S. Ossowski, Dzieła, t. 3, Warszawa: Państwowe WydawnictwoNaukowe,s.251–300.

PaluchA.,1981,Malinowski,Warszawa:WydawnictwoWiedzaPowszechna.PoniedziałekJ.,2011,Postmigracyjne tworzenie tożsamości regionalnej,Toruń:Adam

Marszałek.Poniedziałek J., 2015, „Wybrane koncepcje regionu w socjologii polskiej”, Sprawy

Narodowościowe. Seria Nowa,z.46,s.85–106.Posern-ZielińskiA.1971,„Odrodzenieewolucjonizmu”,Etnografia Polska, t.XV,z.2,

s.103–136.Posern-ZielińskiA.,1995,„Problematykaetnicznawbadaniachetnologicznychiantro-

pologicznych”,Lud, t.78,s.293–316.Posern-Zieliński A., 2009, „Józef Obrębski i antropologia Karaibów”, Sprawy

Narodowościowe. Seria Nowa,z.29,s.123–147.RybickiP.,1983,„Naródipaństwo”,w:A.Kłoskowska(red.),Naród, kultura, osobo-

wość,Wrocław:Ossolineum,s.487–502.Said E., 2009, Kultura i imperializm, tłum. M. Wyrwas-Wiśniewska, Kraków:

WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego.Schrijver F., 2006,Regionalism after Regionalization: Spain, France and the United

Kingdom,Amsterdam:AmsterdamUniversityPress.SimmelG.,2006,Obcy,w:G.Simmel,Most i drzwi. Wybór esejów,tłum.M.Łukasiewicz,

Warszawa:OficynaNaukowa,s.204–211.SobczyńskiM.,2014,„Krajobrazkulturowy,administracyjnyipolitycznyaregionpo-

lityczny.Kilkauwagoistociezjawiska”,w:A.Rykała(red.),Krajobrazy (regiony) historyczno-polityczne, Studia z Geografii Politycznej i Historycznej,t.3,s.49–70.

JACEKPONIEDZIAŁEK30

Szacki J., 1995, Sto lat socjologii polskiej, Warszawa: Państwowe WydawnictwoNaukowe.

TillyCh.(red.),1975,The Formation of National States in Western Europe,Princeton:PrincetonUniversityPress.

TomaszewskiK.,2007,Regiony w procesie integracji europejskiej,Warszawa:WoltersKluwer.

WincławskiW.,2006,„JózefObrębskiiJózefChałasińskizBronisławemMalinowskimiFlorianemZnanieckimwtle”,Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa,z.29,s.35–48.

ZnanieckiF.,1990,Współczesne narody,Warszawa:PaństwoweWydawnictwoNaukowe.ZnanieckiF.,2001,Socjologia wychowania,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.ZnanieckiF.,2003,Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości,Warszawa:Wydawnictwo

NaukowePWN.