L-ELEMENT SOCJALI F'DUN KARM

Ta' J. ZAMMIT MANGION

WARDA mir-ragunijiet Ii ghaIihom Dun Karm kien u jibqa' maghruf bnala I-Poeta Nazzjonali hija s-sensibbilta u s-sentimenti ghoIja Ii wera Iejn kull klassi Maitija, lejn kull xoghol u lejn il-hajja tal-Maltin. Ghalkemm hafna huma l-kittieba Ii hadu I-ispirazzjoni taghhom !Dinn, jew ineklla is-servew bil-hajja Maltija, hadd daqs Dun Karm ma wera wisa' u profondita, intwizzjoni u riflessjoni, apprezzament u i::;pirazzjoni daqsu. Go.ax Dun Karm kellu qaIb sensittiva u go.ajnejn Ii japprezzaw, kien jaf jifli I-irqa- _ qat kollha b'mod Ii hadd ma kien jaf jesprimihom bnaIu, u iktar minn dan jgholli dak Ii jkun qieghed jghanni fuqu fi stat subIimi Ii jista' jigi biss minn bniedem Ii tassew io.o';s u jaghraf dak Ii jkun qieghed jgnid.

Kittieba oo.ra Maltin Ii semmew il-hajja socjali Maltija kienu fost 00.-rajn Temi Zammit u Guze Bonnici. Tal-ewwel hu mago.ruf gnan-novelli kwazi-folkloristiCi tieghu u gnall-istil Ii mexxielu jnaddem b'tant senglia u qawwa. Temi Zammit, izda, x'aktarx Ii meta jirrakkonta l-istejjer tan-nies tar-ranal jatihom dik id-daqqa umoristika Ii ghalkemm iggegnelna niggustawhom ma tqajmilna l-ebda sentimenti nobbli lejhom. Helwin kemm huma helwin Censa u c-Cine, ir-Rebha ta' Pupull u Il-Gideb Ghomru Qasir, iktar niehdu gost bl-istil milli bil-najja Ii kienu jgnixu r-ranhala u l-kam-panjoli Maltin. Guze Bonnici, fir-rumanz tiegnu H elsien, ipingilna xeni tassew sbieh tal-hajja tal-kampanja, u l-kuntrasti bejn il-kampanja u l-ib-liet - hajja ta' Malta tal-1930 - izda bhal Temi Zammit ma jasal qatt biex igeghelna nhobbu dik il-hajja iktar minn ohra.

Kittieba ohra x'aktarx iwaqqghu ghac-cajt is-socjeta Maltija. Hekk jaghmel Mamo fir-rumanz Ulied in-Nanna Venut, u Dun Guzepp Farrugia bir-rakkonti poetiCi tieghu fuq in-nies tal-irnula. Imbaghad gie Ii nsibu Ii min hid jgholli l-hajja Maltija x'aktarx jittrataha minn lat anakronistiku, bhal ma jagnmel A.E. Caruana fit-tieg taz-Zurrieq .f' Inez FarTUg, u Ninu Cremona f'hafna kostumi foIkloristiCi fid-dramm Il-Fidwa tal-Bdieua.

Dun Karm huwa bin ir-rahal. Twieled f'Haz-Zebbug wiehed mill-akbar irnula ta' Malta u wiehed mill-~ktar antiki. In-nies ta' dan ir-ranal, fi zmienu forsi iktar mill-Ium, kienu bdiewa, haddiema u neguzjanti. Dun Karm trabba maghhom u minnhom xorob dawk il-pedamenti tal-personaIita rahlija - ix-xenqa gnal-hajja kwieta u paCifika, il-konservatismu, l-idjoma mimlija qwiel, tixbihat u riflessjonijiet, u fuq kollox a-hajra gnaz-Zmien

-8-

ta' osservazzjoni, kontemplazzjoni u filosofizzazzjoni - Ii tant insibuhom fil-poezija tiegnu. Meta laaaq qassis, beda jgnallem is-Seminarju, u wara lanaq BibIijotekarju, kellu jmur joqgnod fl-ibIiet qrib ix-xognol u qrib dik is-socjeta Ii l-iktar Ii kellu x'jaqsam maghha. Izda huwa rna nesiex dawk l-idejat Ii bihom kien trabba. Gnall-kuntrarju baqa' migbud wisq lejn il-najja rZina, innocenti, bla sofistikazzjoni, tal-kampanja, u jgnidilna hu stess Ii kull meta kien ikollu ftit taz-zmien kien imur igawdi dik il-najja kontemplattiva b' girjiet fil-kampanja.

Ma rridux wisq biex nindunaw Ii Dun Karm baqa' nfluwenzat nafna mit-trobbija tiegnu u Ii baqa' jnobb l-antik. Hafna jansbu Ii Dun Karm gralu hekk gnax kien qassis, u hija drawwa tal-qassisin Ii jaraw fl-imgnoddi

. najja iktar felici u twajba minn dik tal-present. Izda jien rna nansibx hekk. Min jgnix u jitrabba fil-kampanja qalb in-nies tar-raul a jsir inobbhom, jit-gnallem minnhom, jammitahom, jgnix il-najja tagnhom, u gnaIkemm wara c-cirkustanzi jitbiddlu u jbiddlulu l-hajja superficjaIi tiegnu, qatt rna jinfdulu fil-fond u jilhqu IiI qalbu. U qalb Dun Karm ukoll baqgnet imnaw-la fil-kampanja u I-najja riina tar-rahal.

Ghal Dun Karm kien hemm zewg socjetajiet PMalta: in-nies tar-ranal Ii hurna l-veru Maltin mhux mittiefsa mis-sofistikazzjoni, u l-najja tan-nies tal-belt x' aktarx superficjali, inqas imrawma fil-filosofija iktar titbiddeI malajr, Ii rna tistax issejliilha verament Maltija. Gnalhekk jigri Ii spiss Dun Karm jiddejjaq tl.-ibliet u jitniehed:

Iftt:JuIi dawn is-swar t:Ja nobrog barra,

Ma rridx nara I-ucuh imqarrsa, imbergt:Jna, Ta' nies imdejqa Ii jitt:Jaddtu wt:Judhom, Jew nies gt:JazZiena Ii titZajja u tabseb

Kif tgt:Jallet 'I gt:Jajrba.

U l-importanti hu Ii hafna Maltin jaqblu miegnu. L-istess mar jgnanni I-Prof. A. Cuschieri fil-poezija tiegnu fuq I-Ilsien Malti ••• "kif dari I-belt, u Hum tl.-irnula". II-Maltin inossu u jafu Ii l-najja tal-ibIiet mhix ii-vera najja tagfiaa I-MaItin, u I-vera socjeca tinsab fin-naturaIezza taghha fl-irhula.

Min ikun imxennaq mill-najja ta' i:mien zgnoZitu spiss jerga' jqajjimha fil-memorja, jissubIimaha, jimmoraIizza fuqha, jipprova jgnixha fl-imma-ginazzjoni tiegnu, u jgnozzha bnaI rna tifel jgnozz gugarell ghal qalbu. Din l-gnozza hija qawwija nafna f'Dun Karm u barr a Ii hu jfanhar il-najja tal-kampanja bl-oghla versi u hsebijiet poetici, juri sengha taI-ghageb

-9-

B-osservazzjoni ta' l·inqas irqaqat hekk Ii tisthajjel Ii clik il-hajja hi bicca minnhu. Fil-poeZiji tieghu Lin-Nissiega, It-Tifla tar-Raba', Lid-Dielja, Haddiem u Kennies Dun Karm tant juri hila u apprezzament fis-sengha tal-insig, tal-biedja, tal-barrieri u tal-kenniesa Ii cisthajlek qieghed tidhol fis-sentimenti u l-hsus ta' dawn in-nies. F' fn-Nissiega ghandna deskrizzjoni mill-aktar milquta fuq ix-xoghol tan-newlli tisthajlek qieghed tahdem int stess, u wara din, il-poeta jgnolli s-sengha ta' din il-naddiema billi jaghmel ir-riBessjoni -Izjed hu bnin il-hobz jekk qlajtu b'hiltek-. F'Lid-Dielja, ghandna l-konservatiZmu tal-bdiewa maqful fi ftit kIiem: "Forsi mhix cajta: mhux ghax hekk Hen darbal Hekk jibqa' dejjem". U f'f t-Ti fla tar- R aba', barra t-tagnIima xierqa tal-bzuIija ta' din it-tiBa l-poeta j ghidilna:

Jien rajtek kemm-il darba u gMrt gliali-qauua T a' dirgliajk u riglejk, ja bint ir-raba'; Rajtek hienja u datJkana s-sjuf u x-xtieui

Tbakkar u !ishar Fix-xQg1i'l tal-biedja bla ma smajt minn fommok Keima Ii tmaqdar din is-seng1ia, inkelia Tnehida Ii, bla ldiem. turi uisq tajjeb

Fil-qalb x' hemm molibi.

Ghalkemm Dun Karm ma tantx kien ihobb il-hajja tal-ibliet, dan ma jfissirx Ii ma kienx ihobb lil min fihom hu biezel u habrieki - min, fi ftit kIiem, ghandu l-istess xejra tan-nies tal-irhula. Kieri minn tal-ewwel Ii kiteb Innu tal-Haddiema, Ii r-refrajn tieghu hu mibni fuq l-ideja tax-xoghol Ii kellu l-poeta:

Alia Tied kuli gid ixerred Tal-1iaddiema gewwa l-1idan: Fuq uiCt hieni l-g1iaraq jixraq B1ial djamanti f'ra~ sultan.

Barra l-biedja u x-xognol, Dun Karm danal ukoll fil-qofol tal-hajja Mal-tija - il-familja. F'Malta, fejn il-familji gnadhom magnqudin, u r-rabtiet ta' bejn l-ahwa g"tadhom shah, id-dar hija c-centru tas-socjeta. Hawnhekk jinghaqdu l-imtlabba u r-religjon, ix-xogliol u s-serh, it-trobbija u t-tagn-lim. Dun Karm innifsu trabba f'familja mill-ahjar, u bliala haga mill-aktar ghall-qalb il-Maltin ma satax hu wkoll ma jfahharx il-familja Malcija. Fil-poeZija twila Otia Estiva insibu kwadri mill-isbah tal-hajja Ii kien jghix fil-familja Dun Katql, u x-xeru Ii jsemmi hu, mill-Ioghba tar-rammy wara 1-ikel, sar-ruzarju ta' fil-gnaxija, hurna bicca mill-hajja Malcija ta' kull jum.

- 10 -

Fil-poeZija ld-Dar, juri l-gnaqda bejn il-familja f'dawn il-kelmiet:

Omm! Missier! Abwa jinbabbu! Fikom hena tas-smewwiet.

u minn hawn il-poeta jkompli jglianni sakemm jilhaq l-oghla sentimenti lirici fis-sunett Univers iehor fejn

minn dak l-univers ta' tieba u dija Li jiddi belu fuq iI-witt tal-mara Alla jixref u jidbak Iit-tarbija.

Il-poeZija ta' Dun Karm hija mimlija kwadri tal-liajja ta' kuljum u ta' kostumi Maltin. Saliansitra minn daqsxejn ta' poezija blial ma hi Lis-Sigarett insibu kelmiet nostalgiCi izda f'waqthom blial ma huma "Boxsa Dubee, u x'naf jien". Dun Karm jglianni wkoll lill-Glionnella Ii jsejliilha "Ghata u gieh tan-nisa taglina / Nisell-eqdem zmenijiet". Imbaghad gnand-na kwadri iktar fit-rul f'Il-Vjatku fejn il-poeta jiddeskrivi bl-ikbar sengha, fost hwejjeg olira, ix-xama' tixghel minn wara t-twieqi, it-tfal ghaddejjin fil-purCissjoni bil-fanali, u n-nies wara s-Sagrament tgliid l-orazzjonijiet. Fil-poezija SPes Ultima gliandna, indirettament, deskrizzjoni milquta tax-xjuh tal-kampanja Ii glialkemm milwijin bis-snin jibqghu iterrqu matul it-toroq tar-rahal:

Tiela, Tiela', genbejh milwija, Gbajnejh fil-bofra jgba"ex

donnu jfittex id-dawl, tabt it-toqol tas-snm

Tiela', fit-triq jinsama' in-nifs imgbaggel ul-lebga ta' sidru.

Saliansitra il-versi

H alli iZjed ma narawx fuq xatt gZiritna Minn dgbajjes qodma u mat,mugm jitfe"agb T aparsi nbid Ii minnu l-ebda qatra

Ma taf id-dielja.

Dun Karm kien jifh~ fI-inbid, ghax missietu kierr neguzjant tiegnu, u barra minn dan kien kemm-il darba jisma' x-xjun igergtu fuq il-magnmudija ta' dan ix-xorb! L-emigrazzjoni nistghu ukoll inse~liu!ha patti mill-kos-tum socjali ta' Malta. Il-gZira taghna ikoIIha: tibghat '1 uliedha ' 1 boghod

-11-

minn arthom biex ifittxu x-xogliol, izda kemm il-Mahin Ii jibqghu hawn, u kemm dawk Ii jsiefru huma marbuta b'rabta qawwija u l-poeta taghna ma jistax ma jidholx fil-qalb ta' emigrant Malti u jesprimi dak Ii jnoss barra minn pajjizu b'dawn il-kelmiet:

Gbal"ejn bejni u bejnek imeuueg il-babar J a "tajta sabiba fejn jiena tuelidt; Gbal"ejn grajja godda, qauuija, tal-gbageb, . Ibeghdu dik l-gf:Jodua Ii minnek infridt; Int dejjem titajjar fil-gholi ta' Jjsiebi ] a gZira mahbuba, fil-h en a, fil-hemm,' Int dejjem go qalbi tkun l-egf:JZez tifkira Sa kemm din il-hajja Ii tajtni tintemm.

Uda l-iktar deskrizzjonijiet milquta fuq il-kostum Malti jinsabu fil-poezija twiIa Otia E stiva. Hawnhekk il-poeta jiddeskrivi kif iqatta' u x' jara ma tul gurnata tas-sajf Ii fil-gnodu jgnaddih {'San Pawl iI-Banar u fil-gnaxija f'San Giljan, u din il-poezija, barra milli hi mimlija deskrizzjonijiet tal-hajja tad-dar, fiha wkoll nafna kwadri tal-najja Maltija f'dawn iz-zewg villeggjaturi. Fost l-onrajn ta' min isemmi in-nies migbura madwar id-dghajjes tal-hut fSan Pawl il-Banar, il-Iognob tal-bocCi f'San Giljan, il-karrozzi, il-passiggati matul ix-xtajta, u sahansitra iI-Club Aquatic fejn hemm id-daqq Ii jigbed ix-xebbiet u l-guvintur!

Il-haj ja fil- belt giebet iiI Dun Karm f'kuntatt dirett ma' hafna nies u qal b l1afna okkazjonijiet. Gilalkemm il-kostumi tal-ibliet ma tanrx kien inobbhom, bnal ma naraw fil-poeZija Warda Ii Tghid Grajjietha, Xenqet ir-Raba', u Lil Malta tal-Lum u Gbada, iida madankollu Dun Karm ma nqatax mis-socjeta.. U ghalhekk insibuh jikteb u jiddedika poeiiji lilhafna nbiebu poeti, studenti u familjari. Kiteb uk oIl nafna poeiiji tal-okkazjoni mitluba lilu minn qassisin Ii nadu l-ordinazzjoni taghhom, gliaqdiet religjuZi, u okkazjonijiet ohra baal dawn. Iida fost din l-attivita socjali ta'Dun Karm ta' min isemmi iewg kategoriji. Dun Karm kiteb hafna poeiiji b'tifnir IiI qaddisin protetturi tal-ibliet u l-iraula tagnna. U lejn San Pawl wera hegga specj ali, u ghal nafna snin wara xulxin ma qata' qatt Ii jinseg gnanj a religjuia u patrijottika, izda Ii ferm toghgob lis-sentiment Malti B-istess liin. It-tieni kategorija ta' poeziji Ii nistgau insejaulhom ukoll socjali huma dawk Ii jfakkru f'xi avveniment storiku jew importanti fil-hajja ta' Malta. Innallu barra l-poeiiji pattijottiCi tiegnu imnebbnin mir-rebha tal-Assedju I~Kbir; jibqgnalna madankollu onrajn bnal Wara Hamsa u Gho"rin Sena - Ii hi deskrizzjoni minquxa mill-anjar ta' dak Ii gara fil-Kungress Ewkaristiku 1913; gnanja lil Malta fil-gnoti tas-Self-Government

-12-

tal-1921; u s-sunett psikologiku umoristiku Il-Gass li juri dak Ii kien qiegned jigri tJalta meta ktenet qed thejji runha gnall-gwerra.

Ir-religjon hi parti essenzjali miU-najja socjali tal-gZira tant li I'ull tant ma tistax tgnid fejn iI-wanda tibda u l-onra cispicca. Anna gnaddejna xi poezijiet religJuZi mal-kategorija ta' poeziji tal-okkazjod, iida fil-poezija tiegnu Dun Karm dann:ll nafna I-element lokali hekk Ii l-nsebi-jiet, ir-riBessjonijiet u sanansitra t-tixbiha~ u l-idejat spiss jenodhom minn xeni u sentimenti lokali. Interessanti nafna, per ezempju huwa l-fatt, Ii Dun Karm ma jissellifx l-idejat mill-barranin, u gnalkemm hu .... a poeta klassiku, ma jixbanx lill-kla~siCi barranin fit-toqol ta' stil mimli mitolo-gija. Gnall-kuntrarju hu jintrabat ma dak li hu purament MaId, u l-isbali. mertu tiegnu huwa Ii icellu I-hila jesprimi idejat l-iijed gnoljin u filosofici f'poeZija bhal Jien u Lilhinn Minnu f'termini u b'tixbiha~ Ii huma ghal kollox lokali.

Mill-banda l-olira, huwa uia I-poezija biex tagnni lis-socj eta Maltija, u hawnhekk jiendu l-importanza socjali tagnhom dawk iI-nafra innijiet sbien Ii hu kiteb, bnall-Innu ta' Fil-Ghodu, Innu ta' Fil-Ghaxija, Nadurauk fa Hobz tas-Sema, Qalb Imqaddsa ta' Gesil, Ii ghadhom sal-Ium jitkantaw fil-knejjes, jigu mgnallma B-iskejjel, u saru patti integrali mill-hajja rit-wali tar-religion taghna.

Il-poeta meta jilhaq livell gholi jigi mhux biss apprezzat mill-poplu, iida jservi bnala gwida u mexxej tas-socjeta. Fi imien il-gwerra Ii gnad-diet, Dun Karm kien sur qawwi tal-Maltin u wera l-istess dehen u senti-menti nazzjonali bhal ma wera fil- glieda tie gnu u snabu fi imien il- glieda gnall-llsien Malti. Bil-poezija patrijottika tiegnu, mhux biss gnanna l-kur-agg ta' niesna u sali.li.ahhom u qawwielhom qalbhom fit-tanbit taghhom, huwa wkoll esprima s-sentimenti tal-poplu specjalment fis-sunett tic gnu Lil Malta wara elfejn attakk. .

IZda, jidhirli jien, Ii daqs jekk mhux iktar minn dawn l-elementi Ii sem-mejna, Dun Karm kien affaxxinat u B-istess liin entuijaimat mill-progress tax-Xjenza Ii sn fi imienu. U huwa ezattl1'Dent hawnhekk fejn Dun Karm il-bniec:.em tar-ranal jinqata' u j gl'tix il-hajja tal-belt. Ma ninsewx Ii Dun Karm twieled fis-seklu l-iehor, meta kwaii d-dinja kollha u specjalment hawn Malta, kienet gl'tadha fil-bidu tar-rivoluzzjoni xjentifika. Dun Karm gnex fi imien meta f'Malta la kien hawn karrozzi u lanqas dawl elettriku; meta l-bastimenti kienu gnadhvm kemm qalbu mill-qlugn ghall-fanam; meta l-ajruplan, ir-ra:ijo u c-cinema kienu gnadhom fantaxjenza. Hu ra 1- break-water jinbena, il-karrozzi tan-nar jiendu I-post tal-hmir u i-iwiemel, il-ferrovija u t-tram; ra jinbena I-pont tal-Harper Area, u t-toroq jitwittew bl-asfalt; ra jitwahhlu l-bozoz fit-toroq u fid-djar, it-twaqqif tal-arbli u

-13-

s-sistema tat-telefon; il-migja tat-talkie, ir-radjo, it-television, u I-ajm plan. Ra progress enormi fl-edukazzjoni u fis-sengna; ra wkoll tibdil fun-damentali fil-hajja civili, politika u religjuza tal-Maltin. Hadd daqsu ma ghadda, fil-hajja u fil-kitba tiegnu, minn daqshekk avvenimenti, hlief forsi Ninu Cremona, Guze Muscat Azzopardi, Temi Zammit u Prof. Cuschieri.

IZda, bhal ma gnidna qabel, ttid tkun tnoss il-polz tal-hajja u mhux tghix fis-shab u fil-passat biex tigi mnebban minn nwejjeg kontemporanji u tohloq poezija Ii tirrifletti I-hajja socjali ta' zmienek. Il-poeta ta' Zroien Dun Karm kienu gnadhom qegndin jitnabtu biex isibu versifikazzjoni u stH poetiku, u x' aktarx li kienu medhijin fil-klassiciZrou ta' sekli qabel; il-kittieba tal-prosa kienu x'aktarx mitfugnin fuq iI-folklore, hekk li hadd hlief Dun Karm ma mexxielu jimxi maz-zmenijiet u jagntina kwadri poetiCi-storici ta' dan I-aspett tal-liajja Maitija.

Insibu li I-Progress x'aktarx kien inasseb il-poeta. F'wahda mill-ewwel poezijiet Ii kiteb insibu lil Dun Karm imnasseb fuq it-tibdil taI- najja u jgliid hekk:

Ix-xjub li kellna dari lZda xi nies ta' imienna K ellbom xi qaul bbal dan: Dal-qaul ma jemmnux bib Asabb kelmet ii-Malti Gbax ii-Progress jgbaZlimbom Minn febmet is-sultan. I duru ma' kull ril;.

U fil-poezij a Malta tal-Ium u Gbada jitbekka: Kont il-gaubra tad-dinja u sirt bball-mizbla. L-istess nsieb huwa mtenni fil-poezija Progress fejn il-poeta jgliid Ii sejrin lura b/ial qobru. IZda jekk nosservaw sewwa insibu li I-poeta jinsab imhasseb fl-etika, fil-morali u fil-valuri tal-liajja tas-soc-jeta l-gdida (donnu l-ispirtu konservattiv tal-bidwi qieghed iqum kontra s-sofistikazzjoni tal-ibliet) , fil-waqt Ii f'dak Ii gnandu x'jaqsam ma' pro-gress materjali u mixi '1 quddiem tax-xjenzi, I-invenzjonijiet, u I-kumdita tal-liajja, Dun Karm kien progressiv hafna. Infatti, il-poezija xi ftit pessi-mista Progress taghlaq f'versi Ii ma gnandhom x'jaqsmu xejn ma dak Ii ntqal iktar il quddiem:

Imma gbandna l-ajruplani It-talkie, l-wajarless, Evviva s-seklu tagbna, Is-sekiu tal-progress.

Minn xi waqtiet lil Dun Karm insibuh immeraviljat minn dan il-progress tax-xjenza. Deskrizzjoni tajba ta' dan insibuh fid-danla tal-poezija Ii-Mus-bieb tal-Muzeu, fejn il-poeta juri I-kobor tal-bniedem Ii sar mghallem taI-univers. L-iktar Ii joIqtok huwa kif jimexxilu jiddeskrivi poetikament lid-dawl elettriku:

-14-

U seraq id-dija Li tagbmel in-nar U rsira rabatba Bir-ram u l-azzar;

U jekk isejhilba Mingliajr telf ta' Zmien Minn qalb id-dlam tu;iegbu 'Arani: hatvn jien'.

Meta wiened jiftakar kemm studja Dun Karm bid-dawl tal-lampa tal-pitrolju, jew inkella bix-xama', nistgnu napprezzaw iktar dawn il-versi.

Fil-progress tal-iZvilupp tal-bastimenti, Dun Karm gie is{>irat biex jik-teb il-poezija TbaMir fejn hu jagnti l-istorja tat-tbahhir u jispicca jghid:

id-dinja saret pajjiz tvielied, spieda il-bogli'd ...

Fuq ir-radjo, Dun Karm jghid:

I ggibli meta rrid, f'leMa ta' berqa, rr.ill-ibgliad artijiet l-illina ta' buti, u nisma' Mal imsaliliar lil kull tvielied fi lsienu; iggibbli d-daqq u l-gliana Li Wagner, Gounod, Poncbielli u Gomez nisgu flimkien . ..

IZda I-izjed haga Ii ghaggbet lil Dun Karm, blial rna ghaggbet Iil Maltin ta' zmienu, kienet 1-arjuplan. L-arjuplan kien l-aqwa nvenzjoni tas-seklu ta' Dun Karm, haga Ii I-Mahin zgur Ii qatt rna kienu jobsruha 1-iktar meta fis- superstizzjoni tagnhom kienu jassoejaw it-titjir rna' nies tas-setta u sliali ar. izda l-arjuplan gie, u ma1-arjup1an, milli jidher, danlet ukoll 1-in-dlpendenza taz-zgnazagn. Fejn dari 1-misserijiet u x-xjun kienu jikkman-daw u jordnaw, issa zghazagn bil-q1ubija tagnhom nadu r-riedni f'idejhom u dehru bha1a champions tad-dinja modema. L-istess tIsieb tenna nafna wara i1-poeta Gorg Pisani fi1-brindisi tiegnu L-Gliid tai-ZglioZija. Dan iI-nsieb ukoll, ghalkemm iktar irzin u mrai:i:an jghanni I-poeta fil-poeZija tiegnu Qalbieni, u f'dawn il-versi jghanni l-gnogba u 1-ammirazzjoni tiegnu gnall-invenzj oni 1- gdida:

N arah jittajjar elifef mir-rili J ixraf minn sliaba glial olira j Zigg jarga' jistahba bi ex jarga' jfigg, Joghla fuq denbu

-15-

jickien, jickien, sakemm ma jibqa' jidher imkien . .. /t-tvenvin jieqaf • .• kaqbdek Mal bard tistliajlu ni ezel jitkisser fl.art.

I ida fis jarga' jibda t-twerdin U . .• gwienhu arahom hemm mifruxin

Dun Karm huwa verament dak Ii I-kritiku jghid ghall-arti 'a mirror of his age'. Il-bniedem Ii tana I-versifikazzj oni, id-dizzjoni kif ukoll l-og!1la u I-aqwa poezija ta' Isienna, kien ukoll iI-mera tas-soejeta ta' Zmienu, u fetah it-triq lil poeti I-ohra ta' warajh biex jimxu fuq I-istess idejali tieghu. Gorg Pisani, Patri Delia, Guze Chetcuti u sahansitra Ruzar Briffa juru I-istess sentimenti, I-istess aspetti soejali li haddem I-ewwel darba Dun Karm, il-poeta tas-soejeta MaIcija.