Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
795
1. Peña 2004,26-27.Porejemplo,traselsaqueodeAtenasporSila,el86aC,setrasladaronlascolumnasdelOlimpeionaRomaparaserreutilizadasenlareparacióndelCapitolio,Plin.,Nat.,XXXVI,5,45.Enelaño58aCM.ScaurocolocóensucasaalgunasdelascolumnasquepreviamentehabíanadornadolaescenadeunteatroprovisionalqueélmismohabíalevantadoenRoma,Plin.,Nat.,XXXVI,24,114-115;XXXVI,2,6.
LA REUTILIZACIÓN DE MATERIALDECORATIVO CLÁSICO DURANTE
LA TARDOANTIGÜEDAD Y ELALTOMEDIOEVO EN CATALUÑA
J. Á. Domingo
RESUMENNodisponemosdemuchosestudiosacercaelreaprovechamientodematerialantiguoenlaar-quitecturapeninsular,debido enparte aquehan sobrevividoaquípocos testimoniosde estapráctica.Aúnasí,elnorestepeninsular,yespacialmentelaciudaddeTarragona,cuentaconundestacadonúmerodeejemplos.Graciasaellospodemosaproximarnosalosprocesosqueexpli-canestefenómenoyobservarlasdiferenciasqueseproducenentreunaciudadcongrancantidaddematerialdisponibleparaserreaprovechado,comoTarragona,yotraciudaddondeéstefuemuchomáslimitado,comoBarcelona.
ABSTRACTWe don’t have many studies in the recycling of old material in the peninsular architecture, partly due to that fex testimonies have survived this practice here. Even though, the peninsular Northeast, and especially the city of Tarragona, have an outstanding number of examples. Thanks to them we can approach to the processes which explain this phenomenon and observe the differences between a city with a lot of available material to be recycled, like Tarragona, and another city where this was much more limited, like Barcelona.
Palabras clave:Reaprovechamiento,Decoración,Arquitectura,Tardoantiguo,Cataluña.
Keywords:Recycling, Decoration, Architecture, Late Antiquity, Catalonia.
LareutilizacióndematerialconstructivoydecorativohasidounaprácticamuyhabitualenRomadesdeépocarepublicana1,aunqueesenelperiodotardoan-tiguocuandoestaactividadvivesumayorauge.Apartirdeestemomentose
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
796
generaunaauténticaorganizacióndedicadaaldesmontajeyreaprovechamientodetodotipodematerialesmarmóreos,muchosdeloscualessedepositanenlosnumerososalmacenesquesurgenconestefin,comolosconocidosenRomayenOstia2.
ElcasodelalmacénmarmóreodePorto,enOstia,esseguramenteunodelosmássignificativos.Aunqueelmomentodemayoractividadfueelperiodocom-prendidoentrelaépocaflaviaylaantonina,enépocatardíacontinúanllegandomármolesy se instalaun taller especializadoen la reutilizacióndeelementosdecorativos3.SiempreenOstia,tambiéndestacaunpequeñoalmacénlocalizadoenlavíadelosHorrea Epagathiana,formadoalmenospor14fustesdecolum-nadispuestosallíparaserreelaborados,yotrolocalizadoenlosdenominadosGrandes Horrea,dondeaparecióunaacumulacióndepequeñosbloquesinfor-mes,muchosdeloscualespresentabanseñalesdehabersidoserradosparaob-tenerplacas.Además,algunoselementosmarmóreos,comolosFasti Ostienses,fuerondesmontadoscompletamentey reaprovechadosenedificiosdediversacronología;comoenladomusdelTemploRedondo,enladomusdelNinfeo,enladenominadaBasílicaCristiana,enlaCasadelosTriclinios,enlasTermasdelForooenelForodePortaMarina.Estereaprovechamientodiacrónicopruebaquetrassudesmontaje,losFasti Ostiensesfueronalmacenadasenundepósitoyreutilizadosprogresivamentealolargodels.III-IVdC,amedidaqueibanpresentándoselasocasiones4.
Consecuentemente,nohemosdepensarenunaactividaddedesmontajedeelementos marmóreos en función de las necesidades que iban presentándoseencadamomento,sinóquehemosdepensarenunaactividadsistemáticaderecuperacióndetodotipodeelementosconstructivosydesualmacenamientoalaesperadequefuesenpresentándoseestasocasiones.Ocasionesquepodíantardardécadas, o siglos, en llegar.Por ejemplo, cuatro capiteles corintios bi-zantinos,de entrefinalesdel s. IVdCe iniciosdel s.VdC, reaprovechadosactualmenteenel interiordelaiglesiadeSantaMaríain DomnicadeRoma,presentanlacoronainferiordelashojastalladaenépocaaltomedieval.Espro-
2. LaexistenciadeestosalmacenessepruebaenRomaatravésdeldepósitoenelquesehallaronlosrelievesdelPalazzo della Cancelleria,juntoalaradelosVicomagistri,mientrasqueenPorto,Ostia,lodemuestralareutilizaciónenels.IV-VdC,comoplacaspavimentales,delagraninscripcióndeClaudioprocedentedelabasílica,desmontadaenépocaseverianayconservadaenunalmacénhastasunuevautilización,Pensabene1998a,31-33.AcercadelalmacéndePortover:Pensabene1998a,1-56;Pensabene2007,387-430.EnunodelosalmacenesquedebieronexistirenRomasedeposita-ronporalgúntiempoelconjuntodecapitelesjónicosreutilizadosenelcírculoexternodelaiglesiadeSantoStefanoRotondo,importadosdeGrecia,Herrmann 1988,95,100,124.
3. Pensabene1998a,3-12;Pensabene2007,405.4. Pensabene2007,453-454.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
797
bablequeestoscapitelesllegasenaRomaenunestadodesemielaboraciónyqueúnicamentefuesenterminadostrassucolocaciónenelinteriordeestaiglesia5.Capitelesidénticossehallantambiénreaprovechadosenelinteriordelaiglesiahispano-mozárabe de San Cebrián de Mazote, enValladolid. Éstos tambiénpresentanlacoronainferiordehojastalladaenels.XdC,porloquesuhis-toriapodríasermuyparecidaaladelosejemplaresromanos6.Quiénsabesiinclusonoprocederíandelmismoalmacén,cuyosresponsablesestaríanintere-sadosendeshacersedeantiguosremanentesexportandopiezashacialaEspañacristiana,necesitadadeestetipodeelementosparalaconstruccióndenuevasiglesiasenlosterritoriosreciénconquistadosalosmusulmanes.TodocontaldeevitarelespectáculoqueFlavioBiondo,unautordelrenacimientoitaliano,seencontróenladesembocaduradelFiumicino,cercadeRoma.Esteescritordescribelagrancantidadycalidaddemármolesdetodotipoqueaparecíanentrelavegetaciónalaorillameridionaldeladesembocaduradeesterío.Na-turalmente,restosdeunantiguoalmacénquenuncafueronutilizadosyque,portanto,seperdieron7.
Aveceslareutilizacióndeelementosdecorativosnoconsistíaenlarecolo-cacióndeestaspiezasenlosnuevosedificios,sinóensucompletadestrucciónbuscandosolamentebloquesoplacasdemármolaptasparaserdecoradasdenuevo.Estefenómenoesconsecuenciadeloscambiosqueseproducenenlaarquitecturadeépocatardoantiguayquegenerannuevasnecesidades:elemen-tosarquitectónicosdepequeñotamañoparadecorarlosábsides,nichosynin-feosquesurgenenlasnuevasdomus8,otipologíasdeelementosarquitectónicoscompletamente nuevas, como pequeños frisos, columnitas o la proliferacióndecancelesen laarquitecturavisigóticapeninsular.UnclaroejemplodeestetipodereaprovechamientolotenemosenTarragona,dondegranpartedeloselementos decorativos de época visigoda han sido realizados con mármol deLunireutilizado,puessabemosquelasexportacionesdeestapiedrasufrieronunimportantedescensoyaapartirdels.IIIdC9.UnfragmentodepequeñocapiteldeTarragonadels.VIdC,oquizásunelementodecoronamiento,ilustraper-fectamenteestefenómeno:lapieza,inacabada,fuelabradaenelinteriordeunfustedemármoldeLunireaprovechado10(fig. 1).
5. Pensabene2003a,166-169,173,176,fig.12-15.6. Domingo2006,343-345,nºMOZ051-054.7. baccini 1979,43.Vide: bionDo1558,78.8. Pensabene1998a,52.9. Pensabene1997,45; Dolci2003,77-104.10. Domingo2005a,149,162,nº11,fig.12.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
798
Elprocesodereutilizacióndematerialantiguo,seadeltipoquesea,significa,enopinióndeA.Esch,otorgarunanuevavidaaestaspiezas11.Dehecho,enlalegislaciónimperialdels.IV-VdCseprescindedeltérminospolia,porsusconnotacionesnegativas,sustituyéndolomuchasvecesporlaexpresiónrediviva saxa,esdecir,piedrasrenacidasorenovadas12.Esmás,enalgunoscasosexisteunavoluntadpremeditadapordaraestosmaterialesunanuevavida,acompa-ñadadeunaactualizacióndesusignificado.Solamentebajoestepuntodevistapodemosentenderelreaprovechamientodealgunoscapitelesclásicos,muchosdeellosfracturadosodesgastadosporeltiempo,enloslugaresmásvisiblesdealgunas iglesias altomedievales13. Un claro ejemplo de esta revalorización delelementoantiguoseobservaenlaiglesiadeSantaMariaMaggioredeSiponto,deentrefinalesdels.XIeiniciosdels.XIIdC.Enelinteriortantodelaiglesiacomodelacriptasesitúancapitelesreaprovechados;frentealaentrada,enlaszonasmásiluminadasporlapresenciadeventanasyenloslugareslitúrgicamen-temásimportantes,comolazonadelaltar14.Lomismosucedeengranpartede las iglesias altomedievales hispanas, donde los capiteles reaprovechados selocalizanpreferentementejuntoalaltar.Así,porejemplo,enlaiglesiadeSanJuandeBaños,enPalencia,erigidaporelmonarcaRecesvintoenel661dC,aunquereconstruidamuyprobablementeenels.IX-XdC15,apareceunúnicocapitelromanoreaprovechado.Puedefecharseenels.III-IVdC16ysesitúaenlacolumnanortequeflanqueaelábsidecentral.Además,esteejemplarsirvió
11. escH1999,78-79.12. Peña2004,21;alcHermes 1994,167,nº2.13. Pensabene1993a,749-768;onians1988,88.Un fenómenoque enciertomodopuede
relacionarseconelreaprovechamientoyrevalorizacióndeloselementosdedecoraciónarquitectónicaclásicaseobservaengrancantidaddevillastardorromanas.Enmuchasdeellassecoleccionangruposestatuariosaltoimperiales.Dehecho,laselitesruralestardíasfuerongrandesadmiradorasdelastra-dicionesclásicas,circunstanciaporlaqueestaríaninteresadasenadquirirestatuariadeesteperiodo,brinkerHoff 1970;noguera1994,238.EstatuariaclásicaapareceenlasvillastardíasdeElRuedo,Córdoba,dels.IVdC,conesculturasdels.I-IIIdC,noguera2000,128;Vaquerizo 1990,125.EnlastermasdelavilladeBalazote,enAlbacete,dels.IVdC,enlaquehanaparecidoesculturasdels.IIdC,noguera1994,47-48.EnValdetorresdeJarama,enMadrid,dehaciael400dC,arce 1993,867-871;brogiolo, cHaVarría2005,29,enlaquehanaparecidoesculturasdels.II-IIIdC,Puerta,elVira, artigas1994,196.EnPiazzaArmerina,dondehanaparecidonumerosasesculturasreaprovechadasenlafasedels.IVdC,sfameni 2008,22-23.O,finalmente,enlavilladeChiragan,enlaquehanaparecidomásde200fragmentosdeesculturasreaprovechadaspertenecientesadiversastipologíasydimensiones,bergmann 1999;balmelle2001,228.
14. Di cosmo 1996,198y209.15. Acercadelaproblemáticaentornoalaatribucióncronológicadeestaiglesiaver:arbeiter
2000,254-255;barroso, morín2001,303-304;caballero zoreDa 2000,238-240;camPs cazor-la 1976,569.
16. gutiérrez beHemeriD1992,nº634.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
799
demodeloalrestodecapitelesdelaiglesiaqueloimitanenels.VIIdC17.EnlaiglesiadeSantaCombadeBande,enOrense,erigidaenels.IX-XdCso-brelosrestosdeunaantiguaiglesiavisigoda18,dosdeloscuatrocapitelesquesostienenelarcodetriunfosonreaprovechados;unoestardorromanoyelotrodels.VIdC19.EnlaiglesiadeSanCebriándeMazote,enValladolid,erigidaprobablementeenel916dC20,sereaprovechansietecapitelescorintizantesdels.IVdC21;sesitúandosdeellosenelarcodetriunfo,dosflanqueandoestearcoytresadosadosalaspilastrasquesustentanelciborio,justodelantedelábside.Finalmente,enlaiglesiadeSanMigueldeEscalada,enLeón,levantadaaini-ciosdels.XdC22,aparecendoscapitelestardorromanosreaprovechadosenlascolumnasmásavanzadasdelanavecentraly,porconsiguiente,máspróximasalacabecera23.
Ademásdeestapreferenciaporloslugaresmásimportantesdelasiglesias,ladisposiciónde loscapitelesy fustes reaprovechados siguegeneralmenteunordenquebuscaresaltarodiferenciardistintosespacioslitúrgicos.AlgunosdelosejemplosmásconocidossehallanenRoma,enlafaseconstantinianadelasbasílicasdeSanJuandeLetránydeSanPedroenelVaticano24.Mástarde,enRoma,estoselementosyanosecolocandeformaaparejadaoresaltandodis-tintosámbitosdelinteriordelosedificios,sinoquesecolocanaparentementesinunordenclaro25.Probablementelacadavezmenordisponibilidaddema-terialaptoparaserreaprovechadoimpidiólaobtencióndeseriesmásomenos
17. Domingo 2006,270-274.18. Acercadelaproblemáticaentornoalaatribucióncronológicadeestaiglesiaver:arbeiter
2000,250;caballero, arce, utrero2004,274;camPs cazorla1976,597-598;corzo1989,54;Puig i caDafalcH 1961,136-137.
19. Domingo2006,319,nºNOE015-016;fontaine1992,86,200;Palol1968,86,fig.65.20. olaguer-feliú 1998,248.21. Domingo2006,345,nºMOZ059-061,-063-066; Domínguez Perela1987,179-181,nº
VMZ22-23.22. larrén1990,220-226; martínez2005,125.23. Enunaposicióntodavíamásavanzadaaparecendospilastrasy,entreellas,doscolumnas
queamododeiconostasioseparanlanavecentraldelazonadelcoro.Loscapitelesdeestascolumnasreproducenelmismoesquemacompositivoquelosejemplaresdepilastra,circunstanciaquepermitedibujarunacruzenlaplantadeledificioyqueseguramenteexplicaporquéloscapitelesreaprovecha-dosnosesituaronsobrelascolumnasdeliconostasio,Domingo2009,261-292.
24. EnlabasílicadeSanPedrodelVaticano,porejemplo,parecequeloscapitelescorintiosreuti-lizadossesituabanúnicamenteenlanavecentral,mientrasqueloscapitelescompuestosaparecíanúnicamenteenlazonadeltransepto,relacionándosedeestaformaconloscapitelescompuestosdelascolumnasdelaConfesióndeSanPedro.Además,elmármoldelosfustes,enlanavecentral,sedisponíaporparejasdecoloresmientrasqueenlasnaveslateraleslosfustesdeigualmaterialaparecíanalineados.AlgosimilarsucedíaenlabasílicadeSanJuandeLetrán,Pensabene1993a,752-756.
25. DeicHmann1976,133-134.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
800
homogéneasdematerialquepermitiesenestetipodecombinaciones.Además,estacarenciadematerial,quesemanifiestayaenels.IVdC,esagravadaporlapromulgacióndenumerosasleyesquepretendíanevitareldesmontesistemáticodeedificios26(cuadro1).
Elnuevosignificadoqueadquierenestaspiezasreaprovechadasenelinteriordelasiglesiasesdoble:porunladopretendenmostrareltriunfodelafecristianasobrelosantiguoscultospaganosyporotroladolacontinuidadentreelmundoclásico y elmundo cristiano27.Un textode MarcoDiácono ilustra perfecta-menteunodeestosdossignificados.Enél,elautorexplicacómoPorfirio,conmotivodelaconstruccióndeunaiglesiajuntoalMarneiondeGaza,propusoqueseextrajeranlaslosasdemármoldellugarmássagradodeestetemploparapavimentarelpórticodeaccesoalaiglesia,paraquenosóloloshombressinotambién lasmujeres, losperros, los cerdos yotros animales caminasen sobreellas28.
Sinembargo,lareutilizacióndematerialantiguotambiénpuedetransmitirotrotipodemensajemáselaborado:lajustificaciónideológicadeundetermi-nadopoder.Porejemplo,elmonarcaAlfonsoIIelCastodeAsturiassepresentacomo heredero legítimo del reino visigodo deToledo, para justificar la con-
26. Ver:JanVier1969.27. La salvaguardiade lo antiguo,de la cultura clásica, aunque asociada alpaganismo,no se
concibecomoincompatibleconlapropagacióndelcristianismo.Dehecho,yaapartirdels.IVdCseobservaunfenómenoderomanizacióndelaiglesiayvaloracióncadavezdeformamásintensadelarteclásico.EnestosmomentosmuchoscristianosprocedíandelasgrandesfamiliasdeRoma,detradiciónpagana,yelloexplica,porejemplo,queelPapaDámaso,desdeel366dC,intentaseconciliariglesiayclasicismo.SerodeódeuncolegiodepatriciosentrelosquedebíaserescogidoelnuevoPapayelartecristianoefectuóungirohacialaadopcióndemodelosperfectamenteclásicos,krautHeimer 1981,52-57.Enparaleloaestefenómenoderevalorizacióndelaculturayelarteclásicoporpartedelcris-tianismoseobservaunfenómenodedestruccióndeesculturaspaganasporpartedealgunosgruposdecristianos,mango1963,55-75;sarDi-menDeloVici1990,49;lePelley 1994,5-15,fenómenoqueenHispaniasedocumentayaainiciosdels.IVdC,aunqueserámuchomásfrecuenteapartirdels.VdC,arce2006,119-121.Algunosejemploshispanosdeestasdestruccionessedocumentan,porejemplo,enlavilladeElRuedo,dondealgunasesculturasfuerondestruidasintencionalmentey esparcidaspordistintashabitaciones,noguera2000,128,yprobablemente tambiénen lavilladeElsMunts,cercadeTarragona,dondelaestatuadeAntinoo,koPPel2000,382,apareceserradaoblicuamente,deformamuysospechosa,ylosrestosesparcidos,hallándoselacabezayelcuerpoenhabitacionesdistintas.FueradeHispaniaestefenómenosedocumentatambiénenlavilladePiazzaArmerina,gentili 1999,II,15-17;sfameni 2008,20.
28. Peña 2004,213;zanotto2007,41.“Ejecto autem cinere et ablatis omnibus abominationibus, relicta rudera marmorum Marin quae dicebant esse sacra, et in loco inaccesso, maxima mulieribus, ea censuit sanctus episcopus incrustari in platea ante templum, ut conculcarentur non solum a viris, sed etiam a feminis, et canibus et porcis, et bestiis. Hoc vero idolatris fuit magis molestum quam templi conflagratio. Quamobrem complures ex eis, maxime autem mulieres, unsque in hodiernum diem marmora non ascen-dunt”,M.Diac.,Vita Porph,col.1244,LXXVI.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
801
quistadelterritorioocupadoporlosmusulmanes29.Porello,enlasobrasqueemprendeimitaalgunosmotivosdecorativosromanosyvisigodosyademásim-portamaterialvisigodoparaserreaprovechado,unfenómenobastantehabitualenlaarquitecturaasturianadelosprimerossiglos:enlaiglesiadeSanTirso,dels.VIII-IXdC30,sereaprovechancapitelesdels.III-IVdC31,enlaiglesiadeSanSalvadordeValdediós,definalesdels.IXdC32,sereaprovechandoscapitelesdels.IVdC33,oenlaCámaraSantadeOviedosereaprovechanvarioscapitelesdels.IV-VIIdC34.Porotrolado,losmusulmanesestablecidosenlapenínsulanosemantuvieronalmargendeestaprácticayconelobjetodelegitimarsupresenciaenHispaniareutilizaronmasivamentematerialromanoyvisigodoenelinteriordelaMezquitadeCórdoba35.
FenómenossimilaresseobservantambiénfueradeHispania.Porejemplo,Teodorico hizo transportar a Ravenna artesanos y materiales marmóreos deRoma,creandoconsecuentementeunvínculoideológicoconla nea Roma cons-tantiniana,refundadaconmaterialexpoliadode lacapitaloccidental36.EnlaCapillaPalatinadeAquisgránsereutilizaroncolumnasprocedentesdeRomayRavenna,simbolizandoeltrasladoidealdelacortedesdeRomaaAquisgrányel reclamodesusderechosal tronodeoccidente37.Finalmente,enVeneciasereutilizaronmuchoselementosdecorativosbizantinosenlabasílicadeSanMarcos,dels.XIdC,conelobjetodemanifestarclaramentelavinculacióndeestaciudadconlaherenciaoriental38ylavictoriamiliarsobreConstantinopla39.
Comoconclusión, solamente señalarque tambiénexisteuna reutilizaciónpuramentefuncional,conunavoluntaddeobtenersimplementematerialcons-tructivodesprovistodetodacargasimbólica.Entrelosnumerososejemplosdeeste tipoquepodríancitarsedestaca la reformadel segundocuartodel s. IIIdCde la summa cavea del anfiteatroFlaviodeRoma.Enella se reutilizarongrancantidaddecapitelescorintios,algunostrajano-adrianeos,otrosantoninos,
29. bango torViso1996,19-28.30. corzo 1989,100.31. garcía De castro 1995,300,nºA-B,foto314-315.32. garcía De castro1995,433.33. garcíaDe castro1995,301,nºA.1,B.1,foto320-321.34. arias PÁramo1999,99; bango torViso1994,29-30;garcía De castro1995,297,345-
373,nºA.1,B.1-2,foto301-303.35. Peña2004,217-222.36. balDini 1997,15-16.37. Peña 2004,32;Jacobsen1996,155ss;brenk1987,108ss.DeretornodeRomaparasuco-
ronaciónsellevódeRavennaaAquisgránelmonumentoecuestredebroncedelpalaciodeTeodorico,nopudiendohabersellevadoelMarcoAureliodelLaterano, melucco Vaccaro 1989,86.
38. Dorigo1990,151-156.39. DeicHmann 1981,1ss.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
802
otrosdeiniciosdels.IIIdC,etc.,colocadosjuntoaotrosejemplaresrealizadosexnovo40.TambiénenHispaniacontamosconnumerososejemplosdeestetipodereutilización.Porejemplo,enelmercado-almacénlevantadoamediadosdels.VdCsobreelteatroromanodeCartagenasereutilizaroncomomaterialcons-tructivofustesycapitelesprocedentesdelmismoteatro.Éstosfueroncolocadosenlosángulosdelosmurosoenlascimentacionesdeledificio,permaneciendoocultosalavista41.UncasoparecidosedocumentaenlabasílicadelTolmodeMinateda,erigidaentrefinalesdels.VIdCyels.VIIdC42,enlaquefueronreaprovechadosalgunosfustesromanosconunafunciónsimplementeestructu-ral,ynodecorativaoideológica,puestoquetodosellosfueronhomogeneizadosaplicándolesunrevestimientodeyeso,tejaycerámica43.
ELREAPROVECHAMIENTOENTÁRRACO(cuadro2)
Tárracoesunadelasciudadespeninsularesdondelaprácticadelreaprove-chamientohapodidodocumentarsedeformamásabundante.Éstaapareceenprácticamentetodoslosedificiosdeépocapaleocristianayvisigodaconocidos,aunquedisponemosdeejemplosmástempranos.UnodeellosseobservaenlaCuria,situadaenelinteriordelabasílicajurídicadelForoColonial.Eledificio,levantadoduranteelprincipadodeAugusto44, fuereformadoyengrandecidoenunmomento imprecisode laprimeramitaddel s. IdC.Conmotivodeestareformasecolocaronensuinteriornuevascolumnas,demayortamaño45.Posteriormente,dosdeellas, lasqueflanqueabanelaccesoa laCuria,fuerondesmontadasyparcialmentereaprovechadasenelrellenodelnuevopavimentodeestaaula,ahoraelevadoyalcualseaccedíamediantetresescalones46(fig. 2).
Detodosmodos,elprimergranprogramadereaprovechamientosistemáticodematerialconstructivoydecorativodelaciudaddebiótenerlugarmuyproba-blementeconlaconstruccióndelForoProvincial,enépocaflavia.EnunodelosmurosdelatorredelaAntigaAudiència,porejemplo,sereutilizócomomate-rialconstructivounfragmentodefrisodepiedracalcáreadecoradocongirolasdeacanto,seguramenteprocedentedeunpequeñomausoleotardo-republica-
40. Pensabene 1988,53-82;Pensabene1993a,758-759.41. Vizcaíno sÁncHez2002,211-215.42. sarabia bautista 2003, 26-27; abaD, gutiérrez, gamo 2000, 108; gutiérrez, abaD,
gamo 2004,151.43. sarabia bautista2003,165-167.44. ruiz De arbulo 1990,126-128.45. gimeno 1991, 906 y recasens 1979, 60, fechan estos capiteles a mediados del s. I dC;
gutiérrez beHemeriD1992,88,enépocajulio-claudia;Díaz martos1985,58,enépocaaugustea;Domingo2005b,182-187,amediadosdelaépocajulio-claudia.
46. mar, ruiz De arbulo 1987,33;ruiz De arbulo1990,128.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
803
47. Piñol 2000,234y242;ruiz De arbulo,mar,Domingo, fiz 2004,121,fig6.48. Tac.,Ann.,I,78:Templum ut in colonia Tarraconensis strueretur Augusto petentibus Hispanis
permissum, datumque in omnes provincias exemplum.49. LasúltimasprospeccionesgeofísicasrealizadasenelsubsuelodelaCatedralparecenhaber
localizadolosrestosdeestetemplo,maciaset al2007,764-787; casaset al2007a,2007b,423-426.50. sÁncHez real1969,276-295;TED’A1989,439;Pensabene, mar2004,73-86.51. LareformaflaviadeestesectorurbanocomportólaconstrucciónentornoaltemplodeAu-
gustodeunagranplazaporticadasuperior,denominadaRecintodeCulto,encuyointerioraparecenbásicamenteepígrafesdedicadosalosemperadoresdivinizadosyasuscírculosfamiliares.Alsurdeestaplazaselevantóotrademayoresdimensiones,denominadaplazadeRepresentación,encuyointerioraparecenepígrafesdedicadosalosflaminesprovinciales.Finalmente,uncircocerrabaelcon-juntoporelsur,alfölDy 1975.Estareformaflaviavinomotivadaporlaconcesióndelderecholati-noalastresprovinciashispanasel69dC,quecomportóunaexplosióndelaactividadconstructivaporpartedelasnuevasélitesurbanas,ruiz De arbulo2007b,21;anDreu PintaDo2004;anDreu PintaDo2005,69-145.Estecomplejoflavioincorporóeltemplojulio-claudiodedicadoaAugusto,talcomodemuestralaapariciónconjuntadeelementosmarmóreosjulio-claudiosyvespasianeosenlosdepósitosmarmóreostardoantiguosymedievales,gimeno 1991,297,fig.27;mar,Pensabene(enprensa).
52. ungaro2004,17-35.53. milella 2004,55-71.54. koPPel 1990,332-339.55. Pensabene1993b,89-97.
no47(fig. 3).Porotrolado,esmuyprobablequeenlafaseflaviadeestecomplejosereaprovechasenmaterialesprocedentesdelasconstruccionesjulioclaudiasdelazona,algunasde lascuales tuvieronqueserdesmontadas.Así,porejemplo,el15dCfuededicadountemploaAugustoporpartede lacolonia48, templosituadomuyprobablementejustodebajodelaactualcatedralrománica49.Estetemplo,alqueperteneceríanlosnumerososelementosdedecoraciónarquitectó-nicamarmóreajulioclaudialocalizadosenlazona,estaríarodeadoporuntemenosdelqueúnicamentepervivenlaszanjasdecimentacióndesusmuros,totalmenteexpoliados50.Esteprimitivotemenosfuederruidoenépocaflaviaparadarpasoaunodemayortamaño51,conunáticodecoradomedianteclípeosconcabezasdeJúpiterAmmón,deMedusaydeotradivinidadbarbadanoidentificada.Algunosdeestosclípeos,queimitanelmodelodecorativodeláticodelForodeAugustoenRoma52,segúnunmodeloquetodavíapervive,conalgunasvariantes,enelForodeTrajano53,podríanprocederdelprimitivotemenos,siendoreaprovechadosenelnuevoconjuntoarquitectónicoflavio.Dehecho,entrelosclípeosconservadosseapreciandiferenciasestilísticasquepodríanapuntaradosmomentoscronoló-gicosdistintos54.Sinembargo,P.Pensabeneatribuyeestasdiferenciasalapartici-pacióndedistintasoficinasenelgranproyectodeépocaflavia55.
Porotrolado,elhechodeconservarúnicamentelaszanjasdecimentaciónde los muros del primitivo temenos podría indicar que éste fue desmontado
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
804
completamenteconelobjetodereaprovechartambiénlossillaresenlanuevaconstrucción56.Quizástambiénsereaprovecharonalgunasdelascolumnasydelosentablamentos.Detodosmodos,sabemosquealmenosunapartedelospla-cadosmarmóreosdelprimerproyectoarquitectónicofuerondesechados,puesfragmentosdeestos,algunosinclusomoldurados,aparecieronenlosestratosdecimentacióndelnuevocomplejoarquitectónico57.
Detodasformas,noeshastaels.III-IVdCquecomienzaageneralizarseelusodematerial reaprovechadoen la arquitecturade la ciudad58.Entre losnumerosos ejemplos quepodrían citarse destacan las termasde SanMiquel,situadasenlazonaportuaria.Trassuabandono,enunmomentocronológicoindeterminado59,selevantaronencimaespaciosdomésticosenlosquesereapro-vecharonlospavimentostermalesyseexpoliaronlosmaterialesconstructivos,comoalgunossillaresolacolumnataqueenvolvíalapiscinadelámbitoI:unfragmentodetambordecolumnasereutilizóenlaconstruccióndeunmuroylapiscinadelfrigidariofuerellenadadetierraparanivelarelsuelohastalacotadelosmosaicos,tirandoensuinterioralgunosdeloscapiteles60.Uncasosimilarsedocumentaenelsectoranexoalteatroromano.Esteedificio,abandonadoenels.III-IVdC,muyprontofueobjetodediferentesexpolios,comoatestiguanlosrestosdefusióndeplomolocalizadosenlazona61.Porotrolado,elsectoranexoalteatro,conunazonaajardinada,unninfeoyungranestanquecentral,fueabandonadoenels.IIdCyocupadopordiversashabitacionesyaenels.IIIdC62.Esenunadeestashabitacionesdondesereaprovechócomomaterialconstructivounabasayunfusteprocedentesdelvecinoedificioteatral.Estaspiezassehallanempotradasenunodelosmurosylabasaapareceparcialmenterecortadaparaajustarsusdimensionesalgrosordelmuro(fig. 4-5).
OtrocasosimilarsedocumentóenlasexcavacionesdelclaustrodelaCate-dral.Allíaparecióunapareddeépocatardíaconunabasadecolumnareapro-vechadacomomaterialconstructivo63.Tambiéndestacanlospedestalesproce-
56. Th.Hauschildenunantiguoartículoyavinculólaausenciatotaldesillaresenestaszanjasalhechoquefueronextraídosparasuposteriorreutilización,HauscHilD 1992,115.
57. balil1969,21-27;aquilué 1987,165-169.R.MaryP.Pensabene,enunrecienteestudio,planteanqueestosmaterialespodríanprocederdelprimerconjuntoedificadoentornoalTemplodeAugusto;mar,Pensabene(enprensa).
58. AlgunosapuntesacercadelreaprovechamientodematerialantiguoenlaTarragonamedievalymodernaen:Dasca, lóPez, roVira1987,269-277.
59. macias2004,58.60. macias2004,58-59,figs.60-65.61. berges soriano1982,121;Dasca1993,247.62. mar, roca, ruiz De arbulo1993,18.63. HauscHilD 1992,115.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
805
dentesdelForoColonial,aserradosparareaprovecharlosenelnuevoplacadodelpodiodelanfiteatro64,ylarepavimentacióndelauladecultoflavia,reuti-lizandoplacadosdemármol,algunosconmoldurasyotro,desaparecidoyadeantiguo,quedejógrabadosobreelmorterolaimprontadelasletrasAE65,inscripciónqueJ.SánchezRealinterpretacomoCAE(SAR)66.Finalmente,enunmomentoindeterminadotambiénsereaprovecharonalgunoscapitelesdelforoprovincial;dosdeellos,adrianeos67,presentanlaparteinferiorrebajadaconelobjetodereducirsudiámetro68,unodeloscualesademáspresentalaparteposteriorcompletamenterepicada(fig. 6).
UnodelossectoresdelaciudaddondeaparecemayorcantidaddematerialreutilizadoeslanecrópolispaleocristianadelFrancolí.Elmaterialqueseen-cuentraesmuynumerosoyprocededegrancantidaddeedificios.Sabemos,porejemplo,queentreels.V-VIdCbuenapartedelosmonumentosdelForoColonialfuerondesmontadosyreaprovechadosenlosmausoleosytumbasdelanecrópolis;algunasinscripcionesyesculturasfueronreaprovechadascomomaterialconstructivo69.Entreestaspiezasdestacanalgunasplacasdecorativasmarmóreasdels.IVdCdeprocedenciadesconocidayreaprovechadascomolaudas sepulcrales70.Unade las tumbas en las que se reaprovecharon estasplacaspodríaserdelsegundocuartodels.VdC71,porloqueéstasdeberíanseranteriores72.
Juntoa estos casos,másomenospuntuales,documentamosel reapro-vechamientodematerialantiguotambiénenlosgrandescomplejosarqui-tectónicospaleocristianosyvisigodosdelaciudad:conjuntodelaplazadelRovellat,basílicasdelanecrópolisdelFrancolíybasílicadelanfiteatro.
64. ruiz De arbulo,mar,Domingo, fiz 2004,146.65. serra Vilaró1960,65,fig.9.66. sÁncHez real 1969,293;sÁncHez real 1988-89,92.67. recasens1979,61,nº26-27,fig.24-25;gimeno1991,996-999,nº1421-1422;Pensabene
1993b,33-35,nº1-2.68. Sepasódeundiámetroinferiorrestituidode58cmaundiámetrorealde49cm.J.Gimeno
nodescartaque,tratándosedecapitelesimportados,elrebajequepresentanhayasidorealizadoenelprimerusoquetuvieronenTárraco,conelfindeajustarsusmedidasalasdellugarparaelquefuerondestinados,gimeno1991,998.
69. ruiz De arbulo1990,128;ruiz De arbulo,mar,Domingo,fiz2004,146.70. serra Vilaró1927,54; Palol 1953,50-5771. Palol1967,341-342.72. TantoJ.SerraVilarócomoP.Palolcreenqueestasplacaspodríanprocederdealgúnprimi-
tivoedificioreligiosopaleocristianolevantadoenlazona,anterioralasdosbasílicasqueapartirdels.VdCpresidieronestesectordelaciudad,serra Vilaró1927,47;Palol 1953,41.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
806
Conjunto de la Plaza del RovellatElconjuntoarquitectónicodelaplazadelRovellatseencuentradirectamen-
tealaespaldadelmuroorientaldelaterrazasuperiordelForoProvincial.Conmotivodeunasobrasdealcantarilladopudoefectuarseen1971unaexcavaciónenlazona,cuyosdatoscompletaronlosobtenidosdurantelaconstrucciónenunextremodelaplazadeunmercadoen195873.Entrelosrestosmásdestaca-dosdeesteconjuntofigurandoscolumnatasparalelasqueconectabanelmuroorientaldelforoconlamuralla.Deellassolamenteconservamosenpiealgunascolumnaspertenecientesalaalineaciónnorte:doscolumnasempotradasenlasfachadaslateralesdelacalleGranada,unadeellasconelcapitelcompletamenterepicado74 (fig. 7),otracolumna,consucorrespondientecapitelyarco,en lamismaplazadelRovellat(fig. 8),otraenelinteriordelascasasqueseparanlaplazaRovellatdelacalleGranaday,finalmente,otraactualmentereconstruidaenlacalleVilamitjanaperoquefuehalladaenelinteriordecasadeFerrerDu-rán,enlacalleTalavera.Además,esmuyprobablequeexistaunasextacolumnaempotradaenelmurodelaplazadelRovellat,sobrelaquedescansaríaelotroextremodelarcoallíconservado.Porloquerespectaalacolumnatameridionalnada conservamos de ella, aunque disponemos de algunos datos gracias a ladescripciónquehaceHernándezSanahuja,investigadordels.XIX,quienpudoverlaprácticamenteenteraantesdequefueradesmontadaparapermitirlacons-truccióndenuevascasas.
Todaslascolumnas,formadasportamboresreaprovechados,sonacanaladasydepiedraarenisca,salvoelejemplaraparecidoencasadeFerrerDuránqueeslisa.Losfustesdelacolumnatanortedescansansobrebasamentosromanosreaprovechados.LaúnicacolumnaqueconservamosenteraeslaquesehallaenlaplazadelRovellat;presentaundiámetroparaelfustede76cm,similaralosfustesdelasotrascolumnas,yunaaltura,comprendiendoelcapitelde0,9m75yelpedestalquehacelasfuncionesdebasa,depocomásde5,7metros.Acercade
73. berges 1974,153-167.74. Esprobablequeloscapitelesdeestasdoscolumnasseconservasentodavíaenbuenestado
enels.XVI,puesPonsd’Icartseñalaqueson“doscolumnascorinthiasconsuschapitelesmuybienlabrados”,columnasqueasociaconlapresenciadealgúnarcotriunfalotrofeo,Pons D’icart1572,175y181.
75. Estecapitelnoconserva laalturacompleta,pues fuerepicadoen lapartesuperiorobienporqueerademasiadograndepara lasnecesidadesdelascolumnasoporquesehallabafracturado,circunstanciaqueobligóaesterepicadoconelfindeobtenerunasuperficiedeapoyolisayplana.Detodosmodos,creemosquelacifradadaparalaalturaconservadadelcapitel,90cm,tomadadebibliografíaantigua,eserrónea,puessabemosquelashojasdelasegundacoronapresentanunaalturade45cm.Aellascorrespondeunaalturatotaldelcapitelde90cmy,porconsiguiente,elsegmentoqueconservamosdebesernecesariamentemenor.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
807
lacronologíadeestecapitelnoexisteunclaroconsenso;mientrasqueparaal-gunosseríaaugusteo76,paraotrosseríadeentremediadosyfinalesdels.IdC77.
ApocadistanciadelacolumnaconservadaenlaplazadelRovellat,entrelosmurosByCdelaexcavación,aparecióunfragmentodefustedegranitocaí-dodirectamentesobreelpisoromano78,quizásreaprovechadotambién.Estosmurospertenecenaunsectorproductivoodehábitat,deentrefinalesdels.IIIdCyels.IVdC79,queenningúncasopuedeponerseenrelaciónconladoblecolumnatalocalizada:laalineaciónquedibujanlasdoscolumnatasparalelasesdistintaaladeestasestructuras,porloqueespocoprobablequepertenecieranaunamismafaseconstructiva.Además,losestratosqueseasocianalaconstruc-cióndeestascolumnassefechanenlaprimeramitaddels.VdC80.
Por lo que respecta a la procedencia de los elementos reaprovechados enesteconjuntohayqueseñalarquenodisponemosdedatosciertos.Detodosmodos,pareceprobablequeprocedandelentornomásinmediatoalaplazadelRovellat:lamayoríadeellosfueronrealizadosenpiedrasareniscaslocales,fue-ronlabradosconunatécnicanomuycuidada,porloquesureaprovechamien-tonoresponderíaaunaselecciónde lasmejorespiezasdisponibles,y fueronconcebidosconuntamañoconsiderable,con fustesde76cmdediámetroyunfragmentodecapitelconunaalturareconstruidade90cm81,circunstanciaquedificultaríasutransporte.Elhallazgoenlapartealtadelaciudaddeotroselementosarquitectónicosdeordengigantelabradosenpiedraareniscanohacemásqueconfirmarestahipótesis:enlaexcavacióndelacriptadelacapilladeSanFructuosoaparecióuntambordecolumnaestriadode97cmdediámetroy
76. Díaz martos 1985,58;gutiérrez beHemeriD 1992,78.77. gimeno 1991,923-924,nº1330.Yomismopropuseparaélunacronologíaflaviaavanzada,
enbasealfuerteesquematismoenlarepresentacióndelashojasdeacantoyenlaposicióncompleta-menteverticaldelosespaciosdesombra,considerándolounaimitaciónlocaldeloscapitelesdelForoProvincialquetodavíaconservaríaalgunascaracterísticasarcaicas,Domingo2005b,68-69,197-198,nº24.Detodosmodos,ytrasundetenidoexamendelapieza,yadmitiendoladificultadquesuponeanalizar las produccionesde los talleres locales, es perfectamente aceptablepara él una cronologíajulio-claudia.
78. berges1974,162yfig.10.79. berges1974,167.80. aquilué 1999,81.81. El tamaño de este capitel es ligeramente inferior, por ejemplo, a los de algunos templos
hispanos,comoeltemplodelacalleClaudioMarcelodeCordoba,concapitelesde1,01mdealtura,Jiménez salVaDor1991,119-132;mÁrquez1993,nº213-214;mÁrquez1998,63-76;Pensabene2004,175-199,odeltemplodeBarcino,realizadoconpiedradeMontjuïc,concapitelesde1,07-1,13mdealtura,bassegoDa1974;gutiérrez beHemeriD1991,95-105;gimeno1991,y ligeramentesuperioraloscapitelesdeltemplodeDianadeMérida,realizadoscongranitoyconunaalturade0,85m,ÁlVarez martínez1991,83-93;ÁlVarez martínez,nogales2003.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
808
unfragmentodegranpilastradelasmismascaracterísticas,enlasexcavacionesdelPlanDirectorde laCatedral seencontróotro fragmentodelmismotipoy material, otros fragmentos arquitectónicos se hallan actualmente en el pa-seoarqueológico,alosquedebesumarseunfragmentodeinscripcióngigantegrabadasobreunbloquedelumaquela,actualmentereaprovechadaenunodelosmurosdelRefectoriode laCatedral,en laquepuede leerseCAESA[R]oCAESA[RI],yunfragmentodecornisaconfrisodedentellonesreutilizadaenelConservatoriodeMúsica(CasaMontoliu),siempreenlapartealtadelaciudad,conunaalturaconservadade50cm82.
Detodosmodos,uncapitelconservadoactualmenteenelinteriordelaca-pilladeSantaTecla,enelconjuntocatedralicio,parecenoajustarseaestanor-ma83.EstapiezaaparecióenlacalleTalaveranº13,segúnconstaenelregistrodelMuseoDiocesano84,exactamentepordondepasabaunadelascolumnatasdelRovellat(fig. 9).Porello,esmuyposiblequeelcapitelfuerareaprovechadoenesteconjunto.Porotrolado,suestilo,materialydimensionescoincidenple-namenteconalgunosejemplaresdelteatroromanodelaciudad85(fig. 10),porloqueseguramentefuetraídodesdeallíparaserreaprovechado.
Sorprendelareutilizacióndematerialesdecorativosbastantepobres,conelpredominiodepiedrasareniscaslocales,enunedificiodeciertaentidadymo-
82. macias, mencHón, muñoz, teixell 2007,773.83. gimeno1991,843-844,nº1251;Domingo 2005b,172-173,nº11.84. Estecapitel,segúnconstaenelLibrodeRegistrodelMuseoDiocesano(p.77,nºInv.1435),
fuedonadoen1915porelSr.FarréDurant,quienlohallóenelinteriordesucasa.EsteseñorvivíaenlacalleTalaveranº13,berges soriano 1974,154.QuieroagradeceraCrisSalomlalocalizaciónexac-tadelacasadelSr.FarréDurant.Posteriormente,enelcatálogomanuscritodelMuseoDiocesano,redactadoen1929porMn.JaumeBofarull,seanotóqueestecapitelprocedíadelForodelaciudad.Estamenciónseexplicaporlacreencia,extendidadesdeels.XVI,quelascolumnaslocalizadasenlazonadelRovellatpertenecíanalforodelaciudad,berges soriano 1974,154;sÁncHez real1990,49-98.QuieroagradeceralaSra.SofíaMataelconocimientodeestosdocumentos.
85. LasprincipalesmedidasdelcapitelconservadoenlacapilladeSantaTeclason:altura78cm,alturadelaprimeracoronadehojas21cm,alturadelasegundacorona36cmydiámetroinferior55cm.Estasmedidascoincidenplenamenteconlasdedosejemplaresdelteatro.Elprimeropresentaunaalturade78cm,unaalturadelaprimeracoronade24cm,unaalturadelasegundacoronade35cmyundiámetroinferiorde53,5cm,gimeno1991,831-833,nº1238;gutiérrezbeHemeriD 1992,73,nº162;Domingo2005b,163-165,nº7.Elsegundopresentaunaalturade75cm,unaalturadelaprimeracoronade24cm,unaalturadelasegundacoronade38cmyundiámetroinferiorde55cm,gimeno1991,833-834,nº1239;gutiérrez beHemeriD1992,73-74,nº163;Domingo 2005b,166-170,nº8.Podemoscitarademásdoscapitelesprocedentesdelteatroque,apesardecon-servarsedeformafragmentada,lasmedidasquehanpodidotomarseparecencoincidirtambiénconelejemplardelacapilladeSantaTecla.Elprimeropresentaunaalturadelaprimeracoronade22cm,unaalturadelasegundacoronade36yundiámetroinferiorde48cm,gimeno1991,837-838,nº1243;Domingo2005b,169-170,nº9.Elsegundopresentaunaalturadelasegundacoronade37cm,gimeno 1991,834,nº1240;Domingo2005b,171-,nº10.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
809
numentalidad,que comprendedos seriesde arcuaciones, separadasporunos40m,ysustentadasporcolumnasde5,7mdealtura.Sorprendetambiénquealmenosunodeloscapiteleshayasidotraídodesdeelteatroromano,situadoaproximadamentea1kmdedistanciayteniendoquesuperarundesniveldeunos50m.Mássitenemospresentequeestapiezanodestacaporsucalidadtécnica o belleza, pues presenta un tipo de talla bastante esquemática y unaplásticapocodesarrollada.Detodosmodos,eltransportedeelementosreapro-vechablesdeunextremoaotrodelaciudadnoesunaprácticadesconocidaenTarragona;recordemoslospedestalesdelForoColonialaserradosafinalesdels.IIIdCparareaprovecharlosenelnuevoplacadodelpodiodelanfiteatro86.
Porotro lado, laconstruccióndelcomplejodelRovellat,hacia laprimeramitaddel s.VdC,coincideconel iniciodelprocesodeabandonodelForoProvincial87, a uno de cuyos muros exteriores se adosan las dos columnatas.Sorprendetambiénqueningunodeloselementosdecorativosreaprovechadosprovengadeesteforo,delquesabemosseestáextrayendomaterialyaenels.VdC:eneljardíndelacatedralsedocumentaronalgunasfosasdels.VdCencuyointerioraparecieronfragmentosdemármolprocedentesdeladestruccióndeestecomplejo,enlasintervencionesrealizadasjuntoalacapilladelClaus-trode laCatedral sehallógrancantidadde listelesde fuste, fragmentosquenoresultandelacaídadelascolumnassinodeunprocesoderepicadodelosfustesestriadosparaconvertirlosenpiezaslisas,aptasparaserreaprovechadascondistintasfunciones88,etc.EsteprocesodedesmontajedelasestructurasdelForoProvincialdebióserpaulatino,puessiguedocumentándosetodavíaenels.VI dC. En unas recientes excavaciones realizadas en el interior del pasilloperimetralsituadoentreelpórticooestedelaterrazasuperioryelcortederocaaparecieronrestosdeelementosdecorativosdel foro, frutodeundesmontajeintencionado, juntoacerámicasprincipalmentedels.VIdC89.Tambiénconmotivode laconstrucciónde labasílicaenel interiordelanfiteatro,hacia lasegundamitaddels.VIdC90,sedesmontaronalgunosfustesdegranitoproce-dentesseguramentedeesteforo91.Dehecho,algunossectoresdelforodebieronconservarsusfuncionesrepresentativasalmenoshastafinalesdels.VdC,tal
86. ruiz De arbulo, mar, Domingo,fiz 2004,146.87. aquilué1983;HauscHilD1983;DuPré1989,125;roVira1993,219;macias1999,196ss;
remolà 2000,35-43.88. HauscHilD1992,114-117.89. macias, mecHón, muñoz, teixell 2008,288-291.90. TED’A1990,234.91. Enlasexcavacionesdelabasílicadelanfiteatrohanaparecido3fustesenterosy9fragmentos,
Ventura 1954,277;TED’A1990,226-229.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
810
comodemostraría la inscripcióndedicadaentre losaños468y472dCa losemperadoresLeónyAntemio[B(…) F(…) S(…) dd(ominorum) nn(ostrorum) Leonis et Anthemi Augg(ustorum)]92.Unfenómenosimilardeabandonopaula-tinosedocumentaenlosforosimperialesdeRoma,duranteloss.IV-IXdC93.
AtravésdeestosdatossedesprendequealmenosenunprimeromomentoeldesmontajedelasestructurasdelForoProvincialseefectuómuyprobable-mentedeformacontroladayconelobjetodeabastecerobrasmuyconcretasy/opertenecientesapersonajesdeciertorangoyposiciónsocial.Uncasosimi-larsedocumentaeneliniciodelprocesodedesmontajedelasestructurasdeltemplodeMars Ultor,enelforodeAugustoenRoma.Entrefinalesdels.VdCeiniciosdels.VIdCelpatricius y vir inlustrisAlbinus,miembrodelafamiliaCaecina Decii,unade lasmás importantes gentesde la aristocracia senatorialdelosúltimostiemposdelimperiodeoccidente,cónsulel493dCyPrefectus Pretorioentreel500-503dC,pidiópermisoparaampliarsudomussituadaentreelForodeAugustoyelForodeNerva.PararealizarestaampliaciónprocedióaldesmontajedeunapartedeltemplodeMars Ultor,talcomotestimoniaunainscripcióngrabadasobrelabasedeunodelossillaresdemármoldelosfustesenlaquepuedeleerse:Pat(rici) Deci.Elusodelgenitivoindicaríaquesetratadeunamarcadepropiedaddelmármol94.TambiénenRoma,duranteenels.VdC,parecequelosevergetasprivadostuvieronciertasdificultadesparaabaste-cersedeelementosdecorativosreaprovechados.Elloexplicaríaqueenlasiglesiaspequeñas–comoSanVitale,SanClemente,SanSistoVecchio–,ydomuspriva-dasseutilicenprincipalmentecapitelescompuestosrealizadosex novo,mientrasqueenlasgrandesiglesiasdelaciudad,muchasdeellaspromovidasporlacasaimperialoelpapado,fuesennumerososloscapitelesreaprovechados95.
MuyprobablementelospromotoresdelconjuntoarquitectónicodelaplazadelRovellatnotuvieronaccesoalmaterialprocedentedelForoProvincial.Pero,¿dónde fueron a parar los primeros elementos arquitectónicos desmontados?QuizáshayaquebuscarlarespuestafueradeTárraco,concretamenteenlavi-lladeElsMunts,dondeaparecieronalgunosfragmentosdecapitelescorintiosenmármoldeLunicuyasdimensionesyestilocoincidenplenamenteconlosejemplaresdelforoprovincial96.Estaspiezas,inéditasyactualmenteenfasedeestudio,fueronllevadasalavillaseguramenteconelobjetodereaprovecharelmármolcomomaterialde soportepara losnuevoselementosdecorativosdel
92. alfölDy1975,nº100;alfölDy1991,85;alfölDy2004,14.93. menegHini, santangeli2004,157-188.94. menegHini, santangeli2004,179.95. Pensabene1998a,54.96. AcercadeloscapitelesdelForoProvincialver:Pensabene1993b,39-40,nº11-12.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
811
s.VdCqueseestabanrealizando.Variossonlosindiciosqueapuntanenestesentido:laalturadeloscapitelescorintiosdelForoProvincial,deaproximada-mente1,5m97,imposibilitasureaprovechamientoenunambientedoméstico,dondeobviamenteseprecisanpiezasdemenortamaño,laapariciónúnicamen-tederestosdevolutasycimasdehojasdeacanto,loselementosdemásdifícilreaprovechamiento,refuerzalahipótesisqueloscapitelesfueronrecortadosy,finalmente,lalabradeloselementosdecorativosdels.VdCenmármoldeLuniimplicanecesariamentequeelmaterialutilizadoseareaprovechado,puesestetipodemármolsufrióunfuertedescensoensuexportaciónapartirdels.IIIdC98.
OtrocasodereaprovechamientodematerialarquitectónicofueradeTarra-gonaseobservaenelconjuntodeCentcelles,reformadoprofundamenteenels.IVdC99oenels.VdC100.Enelporticadodeestavillaaparecióunabasecom-puestarealizadaenmármoldeLunipertenecienteaunatipologíamuysimilaralasdelforoprovincialdeTarraco,aunquededimensionesligeramenteinferiores101(fig. 11).EsposiblequeestabasaprocedatambiéndealgúnsectordelForoPro-vincial,puesesesteconjuntoelqueconcentraprácticamentetodosloselementoslabradosenmármoldeLuniconocidosenlaciudad102.Deserasísepondríademanifiestocómofueronlosgrandespropietarios,conprestigiosasvillassituadasenelentornodelaciudad,losúnicosquetuvieronlacapacidaddeapropiarsedelosprimeroselementosdecorativosdesmontadosdelForoProvincial.
Detodosmodos,hayqueseñalarqueelconjuntodelRovellatnovivecom-pletamentealmargendelosmotivosdecorativosdelForoProvincialpues,porejemplo, dos cimacios visigodos aparecidos en sus inmediaciones se decoranconunmotivoaondas103.Esteesunmotivoinexistenteenlaplásticavisigoda
97. mar1993,132.98. Pensabene 1997,45; Dolci2003,77-104.99. Paraunestadodelacuestiónacercadelaproblemáticaqueexisteentornoalainterpretación
deestemonumentover:arce2002.100.remolà 2002,106.101.LabasadeCentcellespresentaunaalturade24cmyundiámetrosuperiorde52,5cm.Una
delasbasascompuestasprocedentesdelforoprovincialdeTárracopresentaunaalturade52cmyundiámetrosuperiorde72,5cm,gimeno1991,177,nº162;Pensabene1993b,68,nº60.Estabasa,inédita,seexponeactualmenteenelmismoyacimiento.
102.AgradezcoaP.PensabeneelconocimientodeestapiezaasícomosuposibleprocedenciadelforoprovincialdeTárraco.
103.UnodeellospertenecealacolecciónparticulardelSr.A.EliesiRiera,quetuvosucasaenlazonadelaplazadelRovellat,mientrasqueelotrofuelocalizadoen1958enlasobrasdelMercadodelFòrum,siempreenestazona, Palol1962-63,8-9, lám.III;sÁncHez real1962-63, lám.I;berges soriano1974,166;Palol1992,67,nº18;macias, mencHón, muñoz 1999,228-229,nº8,10.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
812
104.P.PalolequiparaestemotivoconladecoracióndelfrisosuperiordelmausoleodeTeodoricoenRavenna,Palol1962-63,8-9.Nocompartimosestaidentificaciónyaqueelfrisoquedecoraelmausoleopresentaunmotivoa tenaglia,boVini1977,20,fig.29-30,quenadatienequeverconunmotivoaondas.
105.Pensabene1993b,82-83,nº79.Detodosmodos,eltipodetallaquepresentanlaspiezasdelRovellat,medianteelbiselydibujandoenelinteriordelasondasunmotivoungulado,entroncaper-fectamenteconlatradicióndelostallereslocalesvisigodosdelaciudad,queutilizandeformaextensaelmotivoungulado,ensustitucióndelmotivoacordón,másfrecuenteenlaplásticavisigodapeninsular.
106.serra Vilaró 1936,60-61;ViVes1969,nº321;alfölDy 1975,nº942.107.lóPez Vilar 2006,209.SerraVilarócreeencambioquelabasílicaseconstruyóhaciaels.
IVdC,siendodestruidahaciael400yposteriormenterestaurada,serra Vilaró1948,58,mientrasqueAmoopinaqueseconstruyóhaciamediadosdels.VdC,amo1979,241-244.
108.lóPez Vilar2006,136.109. lóPez Vilar2006.110.macias1999,313;macias 2000,264;muñoz2001,57.Cfr.lóPez Vilar2006,257-258.111.goDoy1995,51-53;castillo malDonaDo 1999.112.macias, remolà 2000,485-497.
peninsular104peroquepodríahabersidocopiadoporlosartesanoslocalesdirec-tamentedealgunosfrisosdelcercanoForoProvincial105.
Basílicas de la necrópolis paleocristiana del FrancolíLazonadelanecrópolisdelFrancolíconstituyeelfocomásimportantedel
primitivocristianismoenlaciudad.Elloesasígraciasaltrasladodelasreliquiasdelobispodelaciudad,SanFructuoso,ydesusdosdiáconos,SanAugurioySanEulogio,martirizadosenlaarenadelanfiteatrodurantelaspersecucionesdel259dC.Unfragmentodeepígrafedels.VdC,quizáspertenecienteaunamesadealtaroaunamemoria,enelquepuedeleerse[…Fru]ctuosiAu[guriietEulogii]106,testimoniaríaanivelarqueológicolapresenciadelasreliquias.
Laprimitivacomunidadcristianaquisoenterrarsealamparodesusmártires,originandoasualrededorunaimportantenecrópolisquefueacompañadaporlaconstruccióndedosbasílicas–lasituadaalsurdehaciael400dC107ylasitua-daalnortedeunmomentoimprecisodels.VdC108–yunadomussuburbanaconunaimportantecargaderepresentación109.Algunosautoreshansugeridoinclusoqueaquífuedondeselevantóelprimerepiscopiodelaciudad110.Sinduda,lagranveneraciónporlasreliquiasdelosmártiresquesentíanestasprimi-tivascomunidadescristianas111potencióestedesarrollotopográfico,aúnacostade focalizar losprincipales edificios cristianos juntoalbarrioportuario, cadavezmásalejadoyseparadofísicamentedelnúcleocentraldelpoderpolíticodelaciudadquefueconcentrándoseenelinteriordelaacrópolis,configurándoseunaciudadvisigodadivididaendosnúcleoshabitacionalessegregados,conunsectorenlapartealtayotroentornoalavaguadaportuaria112.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
813
113.lóPez Vilar2006,205.114.serra Vilaró1948,41.115.amo 1979,227.116.lóPez Vilar2006,208.117.lóPez Vilar2006,209.118.lóPez Vilar2006,212-218.119.lóPez Vilar2006,fig.254.120.ÁlVarez, garcía-entero, gutiérrez, roDà2009,p.87.121.abaD, gutiérrez, gamo2000,108;sarabia2003,26-27.
Labasílicameridional fueexcavadaenlosaños20delsiglopasadoporJ.SerraVilaró.Presentatresnavesseparadaspordoshiladasde9columnas.Esprobablequetuvieseuntransepto,definidoporunmuretesituadodelantedelábside113.Unmurosituadoalospiesdelabasílicahizopensarasuexcavadorenlapresenciadeunnártex114,hipótesisquefueretomadaporM.Amo,nosinciertasdudas115,yrechazadaporJ.LópezVilar,queobservaquelaorientacióndeestemuronocoincideconlabasílicaysí,encambio,conunmurosituadofueradelamismaydecronologíaanterior116.Lacabeceradelabasílicapresentaunábsideflanqueadoalosladospordosposiblesmausoleos.Además,cuatromausoleosseadosanalladonorteyunoalladosur,algunosdeellosanterioresalaconstruccióndelabasílica117.
Alospiesdeltemploapareceunmausoleo,coetáneoalabasílica,conunasepul-turasituadaalfondoytocandoalmuromeridionalquesobresalíadelpavimentounos20cm.Estasepulturaestabaenmarcadaseguramenteporunbaldaquíndelqueseconservanalgunoselementosconstitutivos118.Concretamenteunabasadepiedraareniscalabradaenels.VdCjuntoalimmoscapodelfuste119(fig. 12).CercadelabasaaparecióunfragmentodefustedepiedradeSantaTeclacuyodiámetro,de30cm,coincideconelimmoscapolabradojuntoalabasa,porloquepodemospensarquebasa y fusteprocedendeunamismacolumna.Esprecisamente estacircunstancialaquenossugierequeelfusteseríaenrealidadunelementoreaprove-chado,puesresultaextrañoqueel immoscapo,dearenisca,presenteuntipodema-terialyunatonalidadcromáticadistintaalrestodelfuste,deSantaTecla.Además,laextraccióndepiedradeSantaTeclasufrióunfuertedecliveapartirdelaépocase-veriana120.Consecuentemente,hemosdesuponerquelalabradelimmoscapojuntoalabasarespondealanecesidaddeaumentarlaalturadelfustereaprovechadoparaadaptarsusmediadasalasquedeberíantenerlascolumnasdelbaldaquín.Además,esmuyprobablequetantolabasacomoelfustefuesenestucados.UncasosimilarsedocumentaenlabasílicadelTolmodeMinateda,levantadaentrefinalesdels.VIdCyels.VIIdC121.Enella,tantolosfustescomolasbasasfueronreaprovechadasycuandolaalturadelascolumnasnoerasuficienteseagrandabanmedianteunaamalgamadefragmentoscerámicoscogidosconcal.Además, la totalidadde los
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
814
fustes,dedistintasprocedenciasytipos,fuehomogeneizadamediantelaaplicacióndeunrevestimientodeyeso,tejaycerámica122.
Porloquerespectaalabasílicaseptentrional,éstafuehalladaenlosaños’90delapasadacenturiaapocadistanciadelabasílicameridional.Selevantóenels.VdCymuypronto,seguramenteafinalesdelamismacenturia,fueabandonada123.Labasílicapresentatresnaves,separadasporcincoarcadasporlado,untranseptoquenosobrepasalaanchuradelabasílica,unábsiderectangular,uncontraábsidealospiestambiéndeplantarectangularyconfunciónfunerariayunatriodeaccesoconrestosdeunaposiblefontanacentral124.Elmaterialdecorativoreaprovechadosereduceadospedestalesromanosrealizadosenpiedracalcárealocal,seguramenteepigráficos,quesirvendebasaalascolumnasdelarcodetriunfo125.
Sorprendelaausenciatotalenambasbasílicasderestosdebasas,fustesycapite-lesdelascolumnasinteriores,asícomolaausenciatotalderestosdecancelesenlabasílicaseptentrional126.EstacircunstanciahahechopensaraJ.Lópezquequizás,unavezlasbasílicasseabandonaron–lameridionalseguramentehaciafinalesdels.VIoiniciosdels.VIIdC127ylaseptentrionalhaciafinalesdels.VdC128–estoselementosfueronrecuperadosyreaprovechadosennuevasconstrucciones129.
Elproblemaesdeterminaraquénuevasconstruccionespudierondestinarseestosfustesycapiteles,elementosquequizásyafueronreaprovechadosenelin-teriordelasbasílicas.Sabemosqueacomienzosdels.VIIIdClastropasárabestomaronydestruyeronlaciudad,quepermanecióabandonadahastasurecupera-ciónenels.XIIdC130:obienfueronreaprovechadosenlasconstruccionesmedie-valesdelaciudad,aunquenoconservamostestimoniosdeello,oquizásdebemos
122.sarabia2003,165-167;gutiérrez,abaD,gamo2004,140.123.lóPez Vilar2006,136y274.124.lóPez Vilar 2006,109-115.Elmaterial decorativo recuperadodurante la excavaciónde
labasílicasereduceaunpequeñocapitel,seguramenteunstipitedealtar,trespequeñosfragmentosderelievemuyparecidosyunacruzmonogramática,claVería2006,239-240,fig.531-532;lóPez Vilar 2006,54,126,fig.42,137y223.
125.lóPez Vilar 2006,120,fig.133.126.Sabemosqueenestabasílicadebíanhabercanceles,puestantoelábsidecomoeltransepto
teníanelpavimentoalamismacota,ligeramentemásaltoqueeldelasnaves.Laaparicióndedosfosasdeexpoliosituadasenelpuntodecontactoentreeltranseptoylanavecentralmarcaríanlahipotéticalíneadecanceles.Esposiblequesesituasetambiénotralíneadecancelesenlaprolongacióndelasnavesporeltransepto,puessobreestalíneaimaginarianoapareceningunatumba,adiferenciadeloqueocurrenelrestodelabasílica,lóPez Vilar 2006,113y124.
127.amo1979,241-242;Palol1953,124;lóPez Vilar 2006,218.Detodosmodos,J.SerraVilarócreequefueabandonadaafinalesdels.VdC,serra Vilaró 1948,58.
128.lóPez Vilar2006,136y274.129.lóPez Vilar2006,120.130.recasens1972,209-213;Virgili1984,7-36;mencHón,macias, muñoz1994,229-230.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
815
pensarenlaexistenciadeuncomercioagranescaladeelementosarquitectónicosduranteelperiodoárabeymozárabe.Elementosquepudieronservirtantoalasnuevas construcciones cristianasdelnortepeninsular comoa lasmusulmanas.EnlaconstruccióndelamezquitadeCórdoba,porejemplo,seutilizaronsegu-ramentecapitelestraídosexpresamentedeMérida131.Recordemosquealgopa-recido realizaTeodorico, llevándose mármoles de Roma para su nueva capitalRavenna132, y Carlomagno, recogiendo columnas de Roma y Ravenna para laCapillaPalatinadeAquisgrán133.Sinlugaradudas,unaciudadcomoTarragona,abandonadaprácticamentedurante cuatro siglos,debióconstituirunaenormecanteradeaprovisionamientodetodotipodematerialconstructivo.Unaprácticaquepersistiótodavíaentreels.XV-XIX,cuandosetransportaronalgunaspiezasdeTarragonaadiversaspropiedadesdesuentornoydelazonadeBarcelona,bus-candoennoblecermansionesypropiedadesprivadasconelementosromanos134.
Basílica del anfiteatroLabasílicadelanfiteatrodeTarragonaesunodelosedificiosvisigodosdela
ciudadqueconservaunmayornúmerodeelementosdecorativos, lamayoríacorrespondientesaloscancelesquedividíanyjerarquizabandistintosámbitosdesuinterior.Estabasílica,erigidahacialasegundamitaddels.VIdC135enellugardondeel259dCfueronmartirizadoselobispodelaciudad,SanFructuo-so,ysusdosdiáconos,SanAugurioySanEulogio,ocupamuyprobablementeellugardeunaantiguamemorialevantadaenhonordeestosmártiresydelaquenohapervividoningúnrestoarquitectóniconidecorativo(fig. 13).
Lapresenciadeestamemoria,quenoseríaanterioralaprimeramitaddels.VdC,momentoenelqueseabandonóelanfiteatro136,justificaríalaconstruccióntantardíadelabasílica.Laexistenciadememoriasestáperfectamentedocumen-tadaenHispaniadondeconocemos,porejemplo,elprobablecasodeSantCu-gatdondepreviamentealaconstruccióndelabasílicadels.VIdCseerigióunmonumentofunerariojuntoaunagransalarectangular137,elcasodelabasílicadeSantaEulaliaenMérida,erigidahacialasegundamitaddels.VdC138sobreunamemoriadescritaporPrudencioydelaquesabemosqueyaexistíaafinales
131.Peña2004,226.132.balDini1997,15-16.133.Peña2004,32;Jacobsen 1996,155ss;brenk 1987,108ss.134.ÁlVarez,garcía-entero,gutiérrez, roDà 2009,92.135.TED’A1990,234.136.TED’A1990,203.137.barral i altet1972,476-485;barral i altet 1974,898-906.138.caballero zoreDa 1992,145-146;mateos cruz2000,230.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
816
dels.IVdC139,oenlaplazadelaAlmoinadeValencia,dondehaciaels.IVdCselevantóunoratorioocapillaenellugardondeel304dCfuemartirizadoSanVicente140.Entodosestoscasossobrelamemoriaacabóporlevantarseunabasíli-ca,delamismaformaquesucedeenRomasobrelastumbasdemuchosmártires,comoladelosapóstolesPedroyPablo141.
Labasílicadelanfiteatropresentatresnaves,consantuario,presbiterioconábsideexterioryunapequeñadependenciaanexaenelladonortequefuncionócomocámarafuneraria.Enunmomentoposteriorseañadieronalmuromeri-dionaldelabasílicaalgunascámarasfunerarias142.Esteeseledificiodelaciudadquepresentaunmayornúmerode elementos reaprovechados:prácticamentetodosloselementosdecorativoslosonsalvoloscancelesybarroteras.Tambiénlosonunapartedelossillaresutilizados,muchosdeellosprocedentesdelpro-pioanfiteatro,yentrelosquedestacanlosfragmentosdelagraninscripciónquecoronabaelpodiodelanfiteatroreaprovechadosenlaconstruccióndelábside (fig. 14).
Porejemplo,lasbasassobrelasquereposabanlascolumnasdelasnavessonenrealidadpedestalesromanosrealizadosenpiedracalcáreagris.Presentanelcentrode lacarasuperior ligeramenterepicadoparaencajarmejor los fustes.Conservamos13pedestalesdeestetipo:doscorrespondenalasustentacióndelarcodetriunfo(fig. 15),seisalacolumnatameridionalycincoalaseptentrio-nal143.
Losfustesdelascolumnasdelasnaveseranseguramentedegranito,delosquesehanhallado3ejemplaresenterosademásde9fragmentos144.Suproce-denciadelabasílicaparecebastanteclara,puesnotienenningunarelacióncon
139. batlle Huguet 1947,185;mateos cruz 1999,115.140.ribera, rosselló 2000,169-170.141.krautHeimer 1981,31-32.142.TED’A1990,206.143.TED’A1990,223-226,nº10-22,fig.239;Ventura 1954,275.144.Algunosaparecieronenelinteriordelabasílica,otrosenelfosodelanfiteatroyotrosenla
puntadelMilagro,Ventura1954,277.145.Ventura1954,277.146.MNAT,nº101(Alt.353,Diámbase55,4,Diám.Máx50,95,Diám.Mín48,4);MNAT,
nº102(Alt.353,Diámbase62,75,Diám.Máx54,55,Diám.Mín52,55);NºA-86-1071(Alt.355,Diám51);NºA-86-1009(Alt.136,Diám.Máx46,Diám.Mín43)halladoeelinteriordelabasílicavisigoda;NºA-86-1012(Alt.255,Diámbase59,Diám.Fust,50)halladoenelinteriordelabasí-licavisigoda,adosadoalmurodecierremeridionaldelaiglesiarománica;NºA-86-1063(Alt.181,Diámbase56,Diám.Fust.54);NºInv.A-86-1064(Alt.175,Diám.Máx,57Diám.Mín.54);NºA-86-1074(Alt.204,Diám48);NºA-86-1075(Alt.161,Diámbase54,Diám.Fust48);NºAFO54(Alt.48,Diámbase42,Diám.Fust42);Perdido(Alt.150,Diám55),halladoen1936-37enelestratosuperficialquecubríalaarenayelrellenodelafosadelanfiteatro;Perdido(Alt.150,Diám55),halladoen1936-37enelestratosuperficialquecubríalaarenayelrellenodelafosadelanfiteatro.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
817
elposterioredificiorománico,queutilizacolumnasdepiedradelMèdol145,ysudiámetroinferior,deaproximadamente55-60cm146,coincidebastantebientantoconelrebajesuperiorrealizadoenlospedestalesquehacenlasfuncionesdebasaaestascolumnascomoconla inflexióncurvaqueapareceenunadelascaraslateralesdeunabarroteradecancel147,apartirdelacualsabemosqueestapiezateníaqueadosarseaunfustedeaproximadamente55cmdediáme-tro.Síqueplanteaciertasdudas,encambio,ellugardeprocedenciadeestosfustes.Mientrasalgunosautoreshanhipotetizadosuprocedenciadelaterrazainferiordelforoprovincial148,otrosencambiohansugeridolaposibilidadqueprocediesendelpórticosuperiordelanfiteatro149,hipótesisqueserefuerzaporelhechoquealgunosautorescreenquelaplazainferiornodispondríadeunporticado150.Laalturadelaspilastrasquedecorabanelmurodefondodeestesupuestoporticadoesdeunos4,5m151mientrasquelaalturadelosfustesdegranitoesde3,55m152.
Unfragmentode immoscapodefusteenmármoldeCarrarahalladoenelinterior de la basílica153 procede seguramente del arco de triunfo: esta piezaconservaunranuraparaelencajedeuncancelde10cmdegrosor,medidaquecoincideperfectamenteconelrebajeque,conlamismafunción,presentaunode lospedestalesquehacen las funcionesdebasaa lascolumnasdelarcodetriunfo,conungrosorde12cm(figs. 16-17).
En las excavaciones efectuadas por S.Ventura en 1952 en el anfiteatro,aparecieronentrelacaveaylaiglesiarománica,enunahabitacióncolmatadaporunestratomoderno,doscapitelesdetipocorintio-itálicorealizadosconpiedra delMèdol154 (fig. 18).Es probable que estos capiteles coronasen lascolumnasde lasnavesde labasílica,aunquenopuededescartarse tampocoquehubiesenllegadoallídurantelaconstruccióndelaiglesiarománica,conelobjetodeserrepicadoshastaadquirirlaformatroncocónicalisaquepresentansuscapiteles155.
147.TED’A 1990, 220, nº 5, fig. 234-235; macias, mencHón, muñoz 1999, 226, nº 4;guàrDia,lorés2007,194,fig.3c.
148. gimeno1991,350,nº417;Pensabene1993b,67;güell, Peña, tobías, tubilla1993,190.
149.Ventura1954,277.150.Pociña, remolà 2000,32.151.güell, Peña, tobías, tubilla1993,188.152.TED’A1990,226-229,nº23-34,fig.240.153.Ventura1954,277.154.Ventura1954,264;recasens i carreras 1979,62,nº29-30,lám.27-28;Díaz martos
1985,58-59,nºB29;Domingo2005b,208-212,nº28-29.155.TED’A1990,180.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
818
ELREAPROVECHAMIENTOENBARCELONA(cuadro3)El fenómeno del reaprovechamiento de material antiguo en Barcelona es
menosconocidoqueenTarragona.Aúnasí,estaprácticasedocumentapun-tualmenteenalgunasconstrucciones,comoenlafasetardíadelastermasdelaciudad,en laquesereaprovecharonalgunoselementosdecorativosutilizadoscomoplacasderevestimiento.Unadelaspiezasreaprovechadaseslainscripciónrelativaaldonantedelastermasdels.IIdC,ahorautilizadacomorecubrimien-todeunescalóndeunadelaspiscinas156.
Detodosmodos,destacandosconjuntosarquitectónicosporlagrancantidaddematerialreaprovechadoqueapareceenellos:lasmurallasyelconjuntoepiscopal.
MurallasLas murallas de la ciudad fueron remodeladas completamente durante la
primeramitaddels.IVdC.Éstasconstabande78torresy4puertas157yensuconstrucciónsereutilizarontodotipodeelementosarquitectónicosprocedentesprincipalmentedelasnecrópolisdelentornodelaciudadydeotrosedificiosextramuros158;entreellosdestacancipos,columnas,altares,epígrafes,frisos,es-culturas,cornisassituadasenlabasedelastorres,etc.159(fig. 19).Loselementosquepodían servir como sillar se reaprovecharon en losparamentos externos,mientrasqueenelmacizadointeriorsereaprovechótodotipodematerial,conlaúnica funciónde relleno.Además,partedelmorterode calutilizadoparacompactarlosrellenosseobtuvodelacalcinacióndemármolesantiguos160.
Elreaprovechamientodematerialantiguoesunfenómenobastantehabitualenlasreconstruccionesdemurallasdemuchasciudadesapartirdels.IVdC.EntrelosejemplosmásconocidosdestacanlosmurosaurelianosdeRoma,ade-másdelasmurallasdenumerosasciudadesdelaGalia,HispaniaydelnortedeÁfricabizantina,conejemplosqueenglobantodotipodeconstrucciones,comoelarcodeSufetulaoelCapitoliodeThugga161.
Conjunto EpiscopalElconjuntoepiscopaldeBarcinoocupaunlugarperiféricorespectoalcentro
políticoyadministrativodelalocalidadromana;seencuentrapegadoalángulo
156.mayer, ÁlVarez, roDà1983,1105-1106.157.gurt, goDoy2000,426;riPoll lóPez2001,34-36; roDà2001,30-31.158.balil 1961; Puig, roDà 2007, 595-631. Es posible que el desmontaje de estos edificios
cercanosalasmurallasdelaciudadserealizasetambiénconlavoluntaddeobteneruncampolibredeobstáculosparaladefensa,Puig, roDà2007,617.
159.Puig, roDà2007,619.160.mayer, ÁlVarez, roDà1983,1105.161.Vismara1999,72.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
819
norestedelaciudad,limitadoporlaspropiasmurallas.LasituaciónperiféricadeloscentrosepiscopalesesbastantefrecuenteenItalia,GaliayelnortedeÁfrica162.
Enels.IVdCselevantóunaprimerabasílicaconunbaptisterioasuspies163y enel s.VdCunaulade recepciónyunpalacioepiscopal.Esenel auladerecepcióndondesedocumentagranpartede loselementos reaprovechadosdeesteconjunto.Disponía,porejemplo,detresnavesseparadasporcolumnasre-aprovechadas164:unejemplardepavonazzettoconlabasademármolblancodelPirineo,cuyousoenBarcinonosedocumentaconanterioridadals.IVdC,otrofustedemármolpirenaico,otrodecalcáreacretácicaamarilla,quizáspiedradeSantaTecla,yotrosdosdegranitoricoenbiotitas,procedentesseguramentedelPirineo.En las escalerasqueconectabanestaaulaconelbaptisterio se reapro-vecharonademásdosinscripciones165.Algunasdelasbasastambiénpodríanserreaprovechadas166.
Delpalacioepiscopalconservamospocosrestos,aunqueensuconstrucción,aprovechandoparcialmenteunaantiguadomus,sereutilizarongrancantidaddepedestalesprocedentesdelforo167,asícomounfragmentodefustedecolumnadepiedradeSantaTecla168.
Posteriormente,entreel540yel600,coincidiendoconlaeleccióndelaciu-dadcomosederegiayconlacelebraciónenelladelIIConciliodeBarcelonaelaño599dC,todoelcomplejoepiscopalfueremodeladoyampliado.Entrelosnuevosedificiosdestacalaconstruccióndeunaiglesiaconplantadecruzlevan-tadadurantelaprimeramitaddels.VIdC,totalmentereformadaentrefinalesdels.VIoiniciosdels.VIIdC169,yunedificiodecarácterpalatino,seguramenterelacionadoconelpodercivilde laciudad.Tambiénsehizounnuevopalacioepiscopalysereformóelbaptisterioyelauladerecepción.
Esenlanuevaiglesiaconplantadecruzquesedocumentanalgunoselemen-tosreaprovechados,comolosfustesquesosteníanlacubiertayelpiedealtar170.UnadeestascolumnasapoyasobreuncapitelcorintioinvertidopertenecientealestilodelSegundoTriunvirato171.
162.riPoll lóPez2001,40.163.Estabasílicafuelevantadacortandotransversalmenteuncardo minor,beltrÁn De HereDia
2001,100.164.bonnet, beltrÁn De HereDia2001,76.165.mayer, ÁlVarez, roDà1983,1109-1111.166.escriVà2005,nºA38-A44.167.mayer, ÁlVarez, roDà1983,1118.168.ÁlVarez, garcía-entero, gutiérrez, roDà 2009,fig.69.169.bonnet, beltrÁn De HereDia2001,76-84y140.170.bonnet, beltrÁn De HereDia2001,83-84,figs.17-18.171.gutiérrez beHemeriD1986,18-19,nº15;gutiérrez beHemeriD1992,72,nº158.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
820
ELREAPROVECHAMIENTOENTERRASSA(cuadro4)El fenómenodelreaprovechamientoenTerrassaseconcentrabásicamente
ensusedeepiscopal,creadahaciamediadosdels.VdC172.Conanterioridada laelecciónde laciudadcomosedeepiscopalexistíaen lazonaunprimiti-voconjuntoreligioso173,completamentereformadoentreels.V-VIdCconlaconstrucciónenlaterrazainferiordelaresidenciaparaelobispo,enlaterrazaintermedialaconstruccióndeunaiglesiadetresnaves,concabeceratripartita,yunedificiomartirialofunerario,laactualiglesiadeSantMiquel,yenlate-rrazasuperiorunaiglesiaparroquialdetresnavesconunespaciodenecrópolisalsur174.
Lamayoríadeloselementosreaprovechadosseconcentranenlaactualigle-siadeSantMiquel.Éstapresentaplantacentral,cuadradaenelexteriorydecruzgriegaenelinterior,conlacubiertasostenidaporochocolumnasconfus-tesycapitelesreaprovechados.Laprocedenciadeestematerialnoesclara;qui-zásfueronrecuperadosdelasestructurasanterioresalagranreformadels.V-VIdCo,debidoasudiversidad,quizásfuerontraídosdeotrosyacimientos175.Elanálisisestilísticoycronológicodeloscapiteles,quepertenecenacuatrotiposdiversos,puedeaportarunpocodeluzaesteaspecto.
–alprimergrupopertenecendoscapitelescorintiosdecolumnadelaprime-ramitaddels.IIIdC176(figs. 20-21).Éstospresentanlacoronainferiordehojasrepicada,paraadaptarsudiámetroaldelsummoscapodelfustesobreelqueseapoyan,tambiénreaprovechado.
–alsegundogrupopertenecendoscapitelescorintiosdepilastradeestilomuysimilaralosejemplaresanteriores177(figs. 22-23).
–altercergrupopertenecendoscapitelescorintios,similaresalosanterioresaunquederealizaciónmástoscayesquemática.Estoscapiteles,probablementedels.VdC,podríanserunaimitacióntardíadelosejemplaresanteriores178(figs. 24-25).
– al cuartogrupopertenecendoscapitelesde facturamuy toscayque seapartancompletamentedelosmodeloscanónicosromanos,frutodeunapro-
172.ferran i gómez2001,13.173.garcía, moro, tuset2009,45-94.174.garcía, moro, tuset2009,106.175.garcía, moro, tuset2009,128.176.Domínguez Perela 1987,nºTBM04yTBM08; guàrDia i Pons 1999,238,nº5;Domin-
go2006,nºBAR011-012.177.Domínguez Perela1987,nºTBM01yTBM03;guàrDia i Pons1999,238,nº6;gutié-
rrez beHemeriD 1992,156,fig.678;Domingo2006,nºBAR013-014.178.Domínguez Perela1987,nºTBM02yTBM06;guàrDia i Pons1999,237,nº3;Domin-
go2006,nºBAR015-016.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
821
ducciónlocaldels.VI-VIIdC179(figs. 26-27).Estosejemplarespodríanhabersidorealizadosex novoparaeledificio.
AnalizandoelestilodeestaspiezasnopuededescartarsesuprocedenciadeTerrassa.Losejemplarespertenecientesalosdosprimerosgrupos,losmásan-tiguos,podríanhaber sido reaprovechados enelprimer conjuntoeclesiásticodelaciudad,posteriormenteimitadosporlosejemplaresdeltercergruporea-lizadosconmotivodelasreformasdels.VdC.Finalmente,enels.VIdCseincorporaronloscapitelesdelcuartogrupo,juntoalosejemplaresanteriores,enelinteriordeledificiodeSantMiquel.Probablementeestosúltimoscapitelesfueronrealizadosex novoparaeledificio.
CONCLUSIONESLaprácticadel reaprovechamientodematerialdecorativoclásicoen laar-
quitecturatardoantiguayvisigodaesmuyhabitual.EnTarragona,porejemplo,sedocumentaenprácticamentetodoslosconjuntosarquitectónicosconocidosdeesteperiodo,enalgunoscasosinclusodeformamasiva,comoocurreenelconjuntodelaplazadelRovellatoenlabasílicadelanfiteatro.LomismopuededecirsedelauladerecepcióndelconjuntoepiscopaldeBarcelonaodeledificioprobablementemartirialdeSantMiquelenTerrassa.
Sinembargo,enBarcelona,ydebidoseguramenteaunamenordisponibi-lidaddematerialaptoparaserreaprovechado,aparecenconmayorfrecuenciaelementosdecorativosrealizadosex novo,comolasbasasyfustesenmármoldelosPirineosque encontramos en el conjunto episcopal, queutilizanun tipodepiedradesconocido en la ciudadhasta el s. IVdCy cuya exportación sedocumenta principalmente en el s. V-VII dC180. Además, también son másabundantes los capiteles visigodos enBarcelona–con17ejemplares, algunosdeellosrealizadosenmármoldeSaint-Béat181–queenTarragona–con7ejem-plares182–,dondepredominaelusodeejemplares reaprovechados.Dehecho,hastatalpuntosonabundantesloselementosdecorativosrealizadosex novoenBarcelonautilizandoelmármoldeSaint-Béatquesehallegadoinclusoadudardelaexistenciadeunauténticotallerlocaldeescultura183.
179.Domínguez Perela1987,nºTBM05yTBM07;guàrDia i Pons1999,237-238,nº2y4;Domingo 2006,nºBAR017-018.
180.bouDartcHouk2002,53-60.181.Puig i caDafalcH 1909,345,fig.388;noack1985,Taf.80,f;Domínguez Perela1987,nº
BMA01;gutiérrez beHemeriD1992,nº790-791,866;guàrDia i Pons 1999,231-232,241-242,nº1-7,16,239nº3,240nº11;Domingo2006,nºBAR001-009,-022-025,-027-030.
182.serra Vilaró1960,93,fig.33;gutiérrez beHemeriD 1992,nº630;Domingo2006nºTAR001-002,-016-018,-020,-025.
183.guàrDia, lorés2007,200.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
822
Por otro lado, la práctica del reaprovechamiento de material antiguo ligaconelprocesodeabandonodealgunosedificios.EnTarragona,porejemplo,estraselabandonodelForoColonial,delteatroydelForoProvincialqueco-menzamosahallarelementosreaprovechadosenlazonaanexaalteatro,enlanecrópolispaleocristianadelFrancolíyenelconjuntodelaplazadelRovellat.LomismosucedeenBarcelonadondehaciaels.IVdCserehacenlasmurallasteniendoquerecurriramaterialesprocedentesdeedificiossituadosextramuros,puesaquéllosdelinteriordelaciudad,comoelforo,siguieronenusohastaels.VdC184.Traselabandonodeesteforosedocumentaeldesmontajedesusinscripcionesparareaprovecharlasenlasestructurasdelpalacioepiscopal.
MuyinteresanteresultatambiénelprocesodeabandonodelForoProvincialdeTarragona,quetienelugarainiciosdels.VdC,puessuselementosdecora-tivosparecenestarreservadosenunprimermomentoúnicamentealasgrandesvillasdelentornomás inmediatode laciudad.Mientras,aescasosmetrosdesusmurosperimetrales,elcomplejodelaplazadelRovellatdebecontentarseconelreaprovechamientodematerialenarenisca,inclusoprocedentedellejanoteatro.Esta situaciónpodríahabercambiadocompletamenteenel s.VIdC,cuandosepermiteeldesmontajemasivodeelementosdecorativosdeesteforoparalaconstruccióndelabasílicadelanfiteatrooparalaobtencióndemármoldeLuni,piedrautilizadaenlaprácticatotalidaddeloselementosdecorativosvisigodosdelaciudad.
Estacircunstancianoshabladelanecesariaexistenciadetalleresespecializadoseneldesmontajedeestructurasarquitectónicas,sureaprovechamientoyreelabo-ración.EnTarragonahanpodidodocumentarserestosquepodríanpertenecerasieteofficinae marmorariae(cuadro5),lamayoríadeellaslocalizadasenelentor-nomásinmediatodelForoProvincial,verdaderacanteradeaprovisionamientodemármolesparalarealizacióndeloselementosdecorativosenépocavisigoda.De todosmodos, algunasde estasoffininae, realmentemuypróximas entre sí,podríancorresponderaunamismaestructuraproductivaaunque,afaltademásdatos,preferimosmantenerlaseparaciónquemanifiestalaarqueología.
Laprimeraofficinamarmóreaconocidaseríadels.IIdC.Éstafuelocalizadaenunpequeñosolar,queperteneceactualmentealhospitaldeSantPauiSantaTecla,enelqueaparecieron,enuncontextodel125-150dC,46fragmentosdemármol,algunosdeellosfragmentosdelistelesdefustes.Estosfragmentossonfrutodelatalladelosfustesestriadosparaobtenerpiezaslisas,másfácilesdereaprovechar185.
184. riPoll2001,38;Puig, roDà2007,627.185.gutiérrez, lóPez Vilar2009.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
823
Además,enelentornodelclaustrodelacatedralsehanlocalizadotrespo-sibleslugaresdetallademármol186,quizáspertenecientesaunamismaunidadproductiva.DelantedelacapilladeSantaTeclaapareciótambiénunaacumula-cióndemármoles,algunosdegranformato,quetambiénpermitensuponerlaexistenciadeunpequeñoalmacénmarmóreo187.AcumulacionesdemármolestambiénselocalizanenlaactualplazadelFòrum,concretamentearrojadosenelinteriordeunafosa188,yenelantiguocolegioJaumeI,dondeaparecieronmás4.500fragmentosdemármol,entrelosquedestacancornisas,molduras,fustes,placadosmarmóreos,etc.yunfragmentodefustedecarraraconlasmarcasdelascuñas,preparadoparaserpartidoyposteriormentereaprovechado189.Estapiezanoshabladelapresenciadeuntallerenlazona,alquetambiénpodríavincularselaapariciónapocosmetrosdeestesolardeunaplacavisigodasemie-laborada que reutiliza una lauda sepulcral paleocristiana. Esta placa apareciójuntoagrancantidaddeelementosmarmóreosapiladosdeépocaromana190.
186.HauscHilD 1992,114-117;macias, mencHón, muñoz, teixell2008,287-293.187.HauscHilD1992,111.188.HauscHilD1992,110.189.arola, Domingo, gasull 2009.190.morant 1969-70,125,lám.II.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
824
BIBLIOGRAFIA
–AAC AnalesdeArqueologíaCordobesa.–AEspA ArchivoEspañoldeArqueología.–BA ButlletíArqueològic.Tarragona.–BSAA BoletíndelSeminariodeArteyArqueologíadeValladolid.–CCSARB CorsodiCulturasull’ArteRavennateeBizantina.–DOP DumbartonOaksPapers.–MEFRA Mélangesdel´ÉcoleFrançaisedeRome.Antiquité.–MM MadriderMitteilungen.–RdA RivistadiArcheologia
abaD casal,L.,gutiérrez lloret, s.,gamo Parras,B.,2000:“LaciudadvisigodadelTolmodeMinateda(Hellín,Albacete)ylasedeepiscopaldeEio”,enribera i lacomba,A.(coord.):Los orígenes del cristianismo en Valencia y su entorno.Valencia,101-112.
alcHermes, J., 1994:“SpoliainromancitiesoftheLateEmpire:legislativerationalesandarchitec-turalreuse”,enDOP,nº48,167-178.
alfölDy, g.,1975:Die römischen Inschriften von Tarraco,Berlin.alfölDy, G., 1981: “Die älteste römische Inschrift der Iberischen Halbinsel”, en Zeitschrift für
Papyrologie und Epigraphik,nº43,1ss.alfölDy,G.,1991:Tarraco,Forum,temesd’històriaiarqueologiatarragonines,8,Tarragona.alfölDy,G.,2004:“Introducciónhistórica”,enDuPré,X.(ed.):Las capitales provinciales de Hispa-
nia. 3. Tarragona. Colonia Iulia Urbs Triumphalis Tarraco.Roma,7-14.ÁlVarez martínez, J. m.; nogales, t.,2003:Forum Coloniae Augustae Emertae, Templo de Diana.
Mérida.ÁlVarez martínez, J. m.,1991:“ElTemplodeDiana”,enTemplos Romanos de Hispania.Cuader-
nosdeArquitecturaRomana,vol.1,83-93.ÁlVarez Pérez, a., garcía-entero, V., gutiérrez, a., roDà, i., 2009: El marmor de Tàrraco.
Explotació, utilització i comercialització de la pedra de Santa Tecla en època romana,Tarragona.amo, m. D. Del,1979:Estudio crítico de la Necrópolis Paleocristiana de Tarragona.Tarragona.anDreu PintaDo, J., 2004: Edictum, Municipium y lex: Hispania en época flavia (69-96 d.C.).
Oxford.anDreu PintaDo, J.,2005:“Edictum,municipiumylex:laprovinciaLusitaniaenépocaflavia”,en
Conimbriga,nº44,69-145.aquilué, x.,1983:La sede del Col·legi d’Arquitectes: una intervención arqueológica en el centro histó-
rico de Tarragona.Tarragona.aquilué,X.,1987:“Aportacionsalconeixementde la terrassa superiordeTárracoa l’èpocaalt-
imperial”,enBA,ép.V,4-5,165-186.aquilué,X.,1999:“JacimentdelaPlaçaRovellat(Tarragona)”,enPalol,P.(dir.):Del Romà al
Romànic.Barcelona,81.arbeiter, a.,2000:“Alegatoporlariquezadelinventariomonumentalhispanovisigodo”,enCaba-
llero zoreDa, l.; mateos cruz,P.,(eds.):Visigodos y Omeyas. Un debate entre la Antigüedad Tardía y la Alta Edad Media,AnejosdeArchEspAXXIII,249-263.
arce,J.,1993:“Mercadosrurales(nundinae)enlaHispaniaTardorromana”,enHomenatge a M. Tarradell.Barcelona,867-871.
arce,J.(ed.),2002:“NuevasreflexionessobrelaiconografíadelacúpuladeCentcelles”,enarce,J.(ed.):Centcelles. El monumento tardorromano, iconografía y arquitectura.Roma,11-20.
arce,J.,2006:“Fana,Templa,DelubradestruiPraecipimus:elfinaldelostemplosdelaHispaniaromana”,enAEspA,79,115-124.
arias PÁramo, l.,1999:Prerrománico Asturiano. El arte de la Monarquía Asturiana.Asturias.arola, r.; Domingo, J. Á.; gasull, n.,2009:“ThemarblesofJaumeIschool:agroupcomingfrom
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
825
theProvincialForumofTarraco”,en AsmosiA iX(Tarragona2009),Póster.baccini, P.,1979:Marmi di cava rinvenuti ad Ostia e considerazioni sul commercio dei marmi in età
romana,ScavidiOstiaX.Roma.balDini liPPolis, i.,1997:“ArticolazioneedecorazionedelpalazzoimperialediRavenna”,enXLIII
CCSARB,1-31.balil, a.,1961:Las murallas romanas de Barcelona,AnejosdeAEspA,II,1961.balil, a.,1969.Excavaciones en la Torre de Pilatos (Tarragona). Campañas de excavaciones de 1962.
EAE,65,Madrid.balmelle, c., 2001:Les demeures aristocratiques d’Aquitaine,AquitaniaSuppl.10.Paris.bango torViso, i. g.,1994:“ArquitecturaprerrománicaenlosreinosoccidentalesdelaPenínsula”
enSimposi Internacional d’Arquitectura a Catalunya. Segles IX, X i primera meitat de l’XI,(Girona1988),Girona,25-36.
bango torViso,I.G.,1996:“AlfonsoII.SupersonalidadysuteoríadelEstadoreflejadasenelArte”,enmayer, m., miró, m.(eds.):Homenatge a F. Giunta “Commitenti tra Antichità e Alto Medioe-vo”.Barcelona,19-28.
barral i altet, x.,1972:“UnmosaicosepulcralpaleocristianoinéditodeSantCugatdelVallès(Bar-celona)”,enBSAA,XXXVIII,476-485.
barral i altet,X.,1974:“LabasiliquepaléochrétienneetvisigotiquedeSantCugatdelVallès(Bar-celone)”,enMEFRA,86,891-928.
barroso cabrera, r.; morín De Pablos, J.,2001:La iglesia de Santa María de Quintanilla de las Viñas.Madrid.
bassegoDa, J.,1974:El templo romano de Barcelona.Barcelona.batlle Huguet, P.,1947:“ArtePaleocristiano”,enArs Hispaniae. Historia Universal del Arte Hispá-
nico,vol.II,Madrid,183-223.beltrÁn De HereDia, J., 2001:“Continuïtaticanvienlatopografíaurbana.Elstestimonisarqueolò-
gicsdelquadrantnord-estdelaciutat”,enbeltrÁn De HereDia, J.(dir.):De Barcino a Barcinona (segles I-VII). Les restes arqueològiques de la Plaça del Rei de Barcelona.Barcelona,96-107.
berges soriano, m.,1974:“ColumnasromanasycrucesvisigóticasenlaplazadelRovellat,deTa-rragona”,enMiscelánea Arqueológica I. XXV Aniversario de los Cursos Internacionales de Prehistoria y Arqueología en Ampurias.Barcelona,153-167.
berges soriano, m.,1982:“TeatroromanodeTarragona.Antecedentesysituación”,enTeatro en la Hispania Romana(Mérida1980),Badajoz,115-129.
bergmann, m., 1999:Chiragan, Aphrodisias, Konstantinopel. Zur mythologischen Skulptur der Spätan-tike, Wiesbaden.
bionDo, f., 1578:Roma restaurata ed Italia illustrata.Venezia.bonnet, cH.,; beltrÁn De HereDia, J.,2001:“OrigenyevolucióndelconjuntoepiscopaldeBar-
cino:delosprimerostiemposcristianosalaépocavisigótica”,enbeltrÁn De HereDia,J.(dir.):De Barcino a Barcinona (segles I-VII). Les restes arqueològiques de la Plaça del Rei de Barcelona. Barcelona, 74-93.
bouDartcHouk, J.-l.,2002:“ProductionetdifusióndessarcophagesromainstardifselmérovingiensdelarégiondeLourdes(Hautes-Pyrénées)”,enGallia59,53-60.
boVini, g.,1977:Il Mausoleo di Teodorico.Ravenna.brenk, b., 1987:“SpoliafromConstantinetoCharlemagne:aestheticsversusideology”,enDOP,nº
41,103-109.brinkerHoff, D. m., 1970:A Collection of Sculpture in Classical and Early Christian Antioch,New
York.brogiolo, g. P.; cHaVarría, a.,2005:Aristocrazie e campagne nell’Occidente da Costantino a Carlo
Magno.Firenze.caballero zoreDa, l.; arec sainz, f.; utrero aguDo, m. a.,2004:“LaiglesiadeSanTorcuatode
SantaCombadeBande(Orense):ArqueologíadelaArquitectura”,enAEspA,nº77,273-318.caballero zoreDa,L.,1992:“¿VisigodooAsturiano?NuevoshallazgosenMéridayotrosdatospara
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
826
unnuevomarcodereferenciadelaarquitecturayesculturaaltomedievalenelnorteyoestedelaPenínsulaIbérica”,enXXXIX CCSARB,139-190.
caballero zoreDa,L.,2000:“Laarquitecturadenominadadeépocavisigoda¿esrealmentetardorro-manaoprerrománica?”,encaballero zoreDa, l., mateos cruz, P.,(eds.):Visigodos y Omeyas. Un debate entre la Antigüedad Tardía y la Alta Edad Media,AnejosdeAEspAXXIII,207-247.
camPs cazorla, e., 1976: El Arte Hispanovisigodo, en menénDez PiDal, R., Historia de España,TomoIII.Madrid.
camPs, J.; lorés, i.; mancHo, c.,1999:“L’esculturaprerrománica”,enPalol,P. (dir.):Del romà al romànic. Història, art i cultura de la Tarraconense Mediterània entre els egles IV i X.Barcelona,416-423.
cantino, g.,1999:“…UthaecaedesChristoDominoinEcclesiamConsecretur.Ilriusocristianodeedificiantichitratardaantichitàealtomedioevo”,enIdeologie e Pratiche del Reimpiego nell’Alto Medioevo,(Spoleto1998),Spoleto,673-749.
casas, a.; cosentino, P.; fianDaca. g.; Himi, m.; martorana, r.; Díaz, y.,2007a:“Electricalima-gingofarchaeologicalremainsundertheTarragona’scathedral:from2Dtofull3Dinversion”,enProceedings of III International Study Meeting “The material and the signs of history”.Palermo.
casas, a.; cosentino, P.; sala, r.; caPizzi, P.; Díaz, y.; fianDaca, g.; garcía, e.; Himi, m.; lafuen-te, m.; martorana, r.; messina, P.; razo, i.,2007b:“RicerchegeofisichedirestiarcheologicisottolaCattedralediTarragona(Spagna):Tomografiageoelettrica(2Defull-3D)eGPR”,en26° Convegno NazionaleG.N.G.T.S.,Roma,423-426.
castillo malDonaDo, P.,1999:Los mártires hispanorromanos y su culto en la Hispania de la antigüedad tardía.Granada.
claVería, m., 2006:“Escultura”,enlóPez Vilar,J.:Les basíliques paleocristianes del suburbi occidental de Tarraco. El temple septentrional i el complex martirial de Sant Fructuós.Tarragona,233-240.
corzo, r.,1989:Visigótico y prerrománico.Madrid.Dasca, a.; lóPez, J.; roVira, J., 1987:“Reflexionsentornalreaprofitamentd’elementsd’altretemps
enlaTarragonamedievalimoderna”,enXXXIII Assemblea Intercomarcal d’Estudiosos,Granollers,269-277.
Dasca,A.,1993:“CarrerdelsCaputxins,16”,enAIAC.Època Romana-Antiguitat Tardana. Campan-yes 1982-89.Barcelona,247.
DeicHmann, f. W.,1976:“Ilmaterialedisoglionell’architetturatardoantica”,enXIII CCARB,131-146.
DeicHmann,F.W.,1981:Corpus der Kapitelle der Kirche von San Marco zu Venedig.Wiesbaden.Di cosmo, l.,1996:“CasidireimpiegonellachiesadiS.MariaMaggiorediSiponto”,enArcheologia
ClassicaXLVIII,193-216.Díaz martos, a., 1985:Capiteles corintios romanos de Hispania.Madrid.Dolci, e., 2003:“Luna,unemporiodelmarmoinepocaromana:aspettiproduttivi,commerciali
esociali”,engiusti,A.(acuradi):Eternità e nobiltà di materia. Itinerario artistico fra le pietre policrome. Firenze,77-104.
Domingo,J.Á.,2005a:“Similitudesentreloscapitelescatalanesyfrancesesenépocapaleocristianayvisigoda.Unaaproximaciónatravésdelanálisisdeloscapitelesconcuatrohojasangulares”,enBA,27,131-174.
Domingo,J.Á.,2005b:Capitells corintis a la provincia Tarraconense (S. I-III dC).Tarragona.Domingo, J.Á.,2006:Capiteles tardorromanos y altomedievales de Hispania (ss. IV-VIII dC).Tesis
Doctoral,UniversitatRoviraiVirgili,Tarragona.Domingo,J.Á.2009:“LoscapitelesdelaiglesiadeSanMigueldeEscalada(León,España).¿Perpe-
tuadoresdeunatradicióntardovisigoda?”,enRivista di Archeologia Cristiana,LXXXV,261-292.Domínguez Perela, e.,1987:Capiteles hispánicos altomedievales,UniversidadComplutensedeMa-
drid,ColecciónTesisDoctoralesnº40-87.Madrid.Dorigo, W.,1990:“Sulproblemadicopievenezianedaoriginalibizantini”,enVenezia e l’Archeologia.
Un importante capitolo nella storia del gusto dell’antico nella cultura artistica veneziana. Congresso
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
827
Internazionale. Suplementonº7aRdA, (Venecia1990),Roma,151-156.DuPré, x.,1989:Un abocador del s. V dC en el Forum Provincial de Tàrraco.Tarragona.escH, a.,1999:“Reimpiegodell’anticonelmedioevo:laprospectivadell’archeologo,laprospectiva
dellostorico”,enIdeologie e pratiche del reimpiego nell’alto medioevo(Spoleto1998),Spoleto,73-108.
escriVà cHoVer, m., 2005:Basas romanas de la Provincia Tarraconensis.Valencia.farioli, r.,1983:“Ravenna,Costantinopoli:considerazionisullasculturadelVIsecolo”,enCCSARB,
XXX,205-255.ferran i gómez, D., 2001:“Elconjuntmonumental:Art,HistòriaiArquitectura”,enII Taula Ro-
dona: Les esglésies de Sant Pere de Terrassa: de seu episcopal a conjunt monumental.Institutd’EstudisCatalans.Barcelona,11-26.
fontaine, J., 1992: El Prerrománico,enLaEspañarománica,vol.8,Madrid.garcía De castro, c.,1995:Arqueología Cristiana de la Alta Edad Media en Asturias.Oviedo.garcía, m.; moro, a.; tuset, f.,2009:La seu episcopal d’Ègara. Arqueologia d’un conjunt cristià del
s. IV al IX.Tarragona.gentili, g. V.,1999:La villa romana di Piazza Armerina, Palazzo Erculio,I-III,Osimo.gimeno, J., 1991:Estudios de arquitectura y urbanismo en las ciudades romanas del nordeste de Hispania
(2vol.).UniversidadComplutensedeMadrid.goDoy, m.,1995:Arqueología y Liturgia. Iglesias hispánicas (siglos IV al VIII).Barcelona.guàrDia, m.; lorés, i., 2007:“LaesculturatardorromanayaltomedievalenCataluña”,encaba-
llero zoreDa, l.; mateos cruz, P.(eds.):Escultura decorativa tardorromana y altomedieval en la península Ibérica.AnejosAEspA,XLI,191-219.
guàrDia i Pons, m., 1999:“L’esculturamonumentalidecorativa”,en Palol,P.(dir.):Del Romà al Romànic. Història, Art i Cultura de la Tarraconense Mediterrània entre els segles IV i X.EnciclopèdiaCatalana.Barcelona,205-248.
güell, m.; Peña, i.; tobías, o.; tubilla, m., 1993:“Larestituciónarquitectónicade laPlazadeRepresentación(eldenominadoForoProvincial)”,enmar,R.(ed.):Els monuments provincials de Tàrraco. Noves aportacions al seu coneixement.Tarragona,157-190.
gurt, J. m.; goDoy, c., 2000:“Barcino,desedeimperialaurbsregiaenépocavisigoda”,en riPoll,G.;gurt,J.M.(eds.):Sedes regiae (ann. 400-800).Barcelona,425-466.
gutiérrez beHemeriD, mª a.,1986:Capiteles de Barcino en los Museos de Barcelona,Barcelona.gutiérrez beHemeriD,M.A.,1991:“EltemploromanodeBarcino.Análisisdeladecoraciónarqui-
tectónica”,enTemplos Romanos de Hispania.CuadernosdeArquitecturaRomana,vol.1,95-105.gutiérrez beHemeriD,MªA.,1992:Capiteles Romanos de la Península Ibérica.StudiaArchaelogica
nº81.UniversidaddeValladolid.gutiérrez, a.; lóPez Vilar, J.,2009:“RomanmarblesattheTarracooftheAntoninians:theassem-
blageofSantPauandSantaTeclaHospital(Tarragona,Spain)”,AsmosiA IX(Tarragona2009),Póster.
gutiérrez lloret, s.; abaD casal, l.; gamo Parras, b.,2004:“LaiglesiavisigodadeelTolmodeMinateda(Hellín,Albacete)”,enSacralidad y Arqueología. Homenaje al Prof. Thilo Ulbert al cum-plir 65 años. Antigüedad y Cristianismo,XXI,137-169.
HauscHilD, tH., 1982-83:“LamurallayelrecintosuperiorromanodeTarragona.Nuevasaportacio-nesparasuestudio”,enBA,èp.V.,1982-83,nº4-5,101-139.
HauscHilD,TH.,1983:Arquitectura Romana de Tarragona.Tarragona.HauscHilD, tH.,1992:“LoshallazgosromanosdemármolenlapartealtadeTarragona”,enBA,èp.
V,nº14,107-135.Herrmann, J. J.,1988:The Ionic Capital in Late Antique Rome.Roma.Jacobsen, W.,1996:“SpolieninderkarolingischenArchitektur”,enPoescHke,J.(ed.):Antike Spolien
in der Architektur des Mittelalters und der Renaissance.Munich,155-177.JanVier, y.,1969:La legislation du bas-Empire romain sur les edifices publics.Aix-en-Provence.Jiménez salVaDor,J.L.,1991:“EltemploromanodelacalleClaudioMarceloenCórdoba”,enTem-
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
828
plos Romanos de Hispania.CuadernosdeArquitecturaRomana,vol.1,119-132.koPPel, e.,1990:“RelievesarquitectónicosdeTarragona”,entrillmicH, W., zanker, P.(eds.):Stadt-
bild und Ideologie. Die Monumentalisierung hispanischer Städte zwischen Republik und Kaiserzeit,(Madrid1987),München,327-340.
koPPel,E.M.,2000:“InformepreliminarsobreladecoraciónescultóricadelavillaromanadeElsMunts(Altafulla,Tarragona),enMM,41,380-394.
krautHeimer, r.,1981:Roma. Profilo di una città, 312-1308.Roma.larrén izquierDo, H.,1990:“SanMigueldeEscalada:trabajosarqueológicos1983-1987”,enNu-
mantia III,217-238.lePelley, c., 1994:“Lemuséedesstatuesdivines.Lavolontédesauvegarderlepatrimoineartistique
païenàl’époquethéodosienne”,enCahiers Archéologiques,nº42,5-15.lóPez Vilar, J., 2006:Les basíliques paleocristianes del suburbi occidental de Tàrraco. El temple septen-
trional i el complex martirial de Sant Fructuós.Tarragona.macias, J. m.; mencHón, J. J.; muñoz, a., 1999:“EsculturaarquitectònicadeTarragona”,enPalol,
P.(dir.):Del romà al romànic. Història, Art i Cultura de la Tarraconense Mediterrània entre els segles IV i X.Barcelona,226-230.
macias, J. m.; remolà, J. a., 2000:“Tárracovisigoda:caracterizacióndelmaterialcerámicodels.VIIdC”,enV Reunión de Arqueología Cristiana Hispánica(Cartagena1998),Barcelona,485-497.
macias, J. m.; mencHón, J.; muñoz, a.; teixell, i., 2007:“ExcavacionesenlacatedraldeTarragonaysuentorno:avancesyretrocesosenlainvestigaciónsobreelCultoImperial”,ennogales, t., gonzÁlez,J.(eds.):Culto Imperial: política y poder,Roma,764-787.
macias, J. m.; mencHón, J.; muñoz, a.; teixell, i.,2008:“Contextoscerámicosderivadosdelatransformacióncristianade la acrópolisdeTarragona (s.V/VId.C.)”, enLes productions céra-miques en Hispanie Tarraconaise (II siècle avant J.-C. – VI siècle après J.-C.),ActesduCongrès(L’Escala-Empúries2008),Marseille,287-293.
macias, J. m.,1999:La ceràmica comuna tardoantiga a Tàrraco.Tarragona.macias, J. m.,2000:“TárracoenlaAntigüedadTardía:unprocesosimultáneodetransformación
urbanaeideológica”,en ribera i lacomba, a.(coord.):Los orígenes del cristianismo en Valencia y su entorno,Valencia,259-271.
macias, J.M.,2004:Les termes públiques de l´àrea portuària de Tàrraco. Carrer de Sant Miquel de Tarragona.SèrieDocumenta2,Tarragona.
mango, c., 1963:“AntiqueStatuaryandtheByzantineBeholder”,enDOP,nº17,55-75.mar, r.; ruiz De arbulo, J., 1987:“LaBasílicadelaColoniaTárraco.Unanuevainterpretacióndel
llamadoForoBajodeTarragona”,enLos Foros Romanos de las Provincias Occidentales. Madrid,31-44.
mar, r.; roca, m.; ruiz De arbulo, J., 1993: “ElteatroromanodeTarragona.Unproblemapen-diente”, en Teatros Romanos de Hispania. Cuadernos de Arquitectura Romana, nº 2. Murcia,11-23.
mar, r.; Pensabene, P.(enprensa):“Finanziamentodell’ediliziapubblicaecalcolodeicostideima-teriali lapidei: ilcasodelForoSuperiorediTarraco”,enAtti Archeologia della Costruzione II. I cantieri dell’Italia e delle provincie romane,(Siena2008).
mÁrquez, c.,1993:Capiteles Romanos de Corduba Colonia Patricia.Córdoba.mÁrquez, c.,1998:“AcercadelafuncióneinserciónurbanísticadelasplazasenColoniaPatricia”,
enEmpúries,51,63-76.martínez, a. m., 2005:El templo del Monasterium de San Miguel de Escalada: «arquitectura de fusión»
en el reino de León (siglos X-XI).Madrid.mateos cruz, P., 1999:La basílica de Santa Eulalia de Mérida. Arqueología y urbanismo.Anejosde
AEspA,XIX,Madrid.mateos cruz, P.,2000:“ElurbanismocristianodeMérida”,enribera i lacomba, a.(coord.):Los
orígenes del cristianismo en Valencia y su entorno.Valencia,227-234.mayer, m.; ÁlVarez, a.; roDà, i., 1983:“Losmaterialeslapídeosreaprovechadosenconstrucciones
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
829
medievalesenCataluña.Primeraaproximación:laciudaddeBarcelonaysuentornoinmediato”,enArtistas,artisans et production artistique au Moyen-Age, (Rennes1983),rapportsprovisaires,1100-1130.
melucco Vaccaro, a.,1989:Archeologia e Restauro.Milano.mencHon, J.; macias, J. m.; muñoz, a., 1994: “Aproximacióalprocéstransformadordelaciutatde
Tàrraco.Delbaiximperial’edatmitjana”,enPyrenae,25,225-243.menegHini, r.; santangeli, r.,2004:Roma nell’altomedioevo.Roma.milella, m.,2004:“LadecorazionearchitettonicadelForodiTraianoaRoma”,en ramallo asensio,
S.F.(ed.):La decoración arquitectónica en las ciudades romanas de occidente.ActasdelCongresoInternacional(Cartagena2003),Murcia,55-71.
morant, J., 1969-70:“HallazgosenelPortaldelCarro”,enBA,125.moro, a.; tuset, f., 2001: “Lesdarreresexcavacionsarqueològiques:1995-2001”,enII Taula Rodo-
na: Les esglésies de Sant Pere de Terrassa: de seu episcopal a conjunt monumental.Institutd’EstudisCatalans,Barcelona,51-65.
muñoz, a., 2001:El cristianisme a l’antiga Tarragoa. Dels orígens a la incursió islàmica.Tarragona.noack, s., 1985:“TypologischeUntersuchungenzudenmozarabischenKapitellenvonSanCebrián
deMazote(Prov.Valladolid)”,enMM,26,314-345.noguera, J. m., 1994:La escultura romana de la província de Albacete (Hispania Citerior – Conventus
Carthaginensis).Albacete.noguera, J. m., 2000:“UnaaproximaciónalosprogramasdecorativosdelasuillaeBéticas.Elcon-
juntoescultóricodeElRuedo(Almedinilla,Córdoba)”,enActas de la III Reunión sobre Escultura Romana en Hispania,Madrid,111-147.
olaguer-feliú, f.,1998:Arte medieval español hasta el año 1000.Madrid.onians, J., 1988: Bearers of Meaning.Princeton.Palol, P., 1962-63:“NuevosfragmentosdeesculturadecorativahispanovisigodadeTarragona”,en
BA,èp.IV,7-13.Palol,P.,1967:Arqueología Cristiana de la España Romana. Siglos IV-VI dC.Madrid-Valladolid.Palol,P.,1968:Arte hispánico de época visigoda.Barcelona.Palol,P.,1992:“Placadecancell”,enPallium. Exposició d’Art i Documentació. Tarragona,63.Pensabene, P.; Panella, c.,1998(acuradi):Arco di Costantino. Tra archeologia e archeometria. Roma.Pensabene,P.; mar, r.,2004:“DosfrisosmarmóreosenlaAcrópolisdeTárraco,elTemplodeAu-
gustoyelcomplejoprovincialdecultoimperial”,en ruiz De arbulo, J.(ed.):Simulacra Romae. Roma y las capitales provinciales del Occidente Europeo. Estudios Arqueológicos,(Tarragona2002),Tarragona,73-86.
Pensabene, P.; roDà, i., 2009: “ThestandardproductionofshaftsofgranitefromToras”,enAsmosiA IX(Tarragona2009),Póster.
Pensabene,P.,1988:“Elementiarchitettonici inmarmo”,enAnfiteatro Flavio. Immagine, Testimo-nianze, Spettacoli,Roma,53-82.
Pensabene, P., 1993a: “Il reimpiego nell’età costantiniana a Roma”, en Costantino il Grande.Dall’Antichità all’Umanesimo. Colloquio sul Cristianesimo nel mondo antico,(Macerata1990),Ma-cerata,749-768.
Pensabene,P.,1993b:“LadecorazionearchitettonicadeimonumentiprovincialidiTarraco”,enmar,R.(ed.):Els monuments provincials de Tarraco.Tarragona,33-105.
Pensabene, P., 1997: “Amministrazionedeimarmi e sistemadistributivonelmondo romano”, enborgHini, g.,(acuradi),Marmi Antichi.Roma,43-53.
Pensabene,P.,1998a:“DepositiemagazzinidimarmiaPortoeOstiainepocatardoantica”,enBo-llettino di Archeologia,nº49-50,pp.1-56.
Pensabene, P., 1998b: “Progetto unitario e reimpiego nell’Arco di Costantino”, en Pensabene, P.;Panella,C.,(acuradi):Arco di Costantino. Tra archeologia e archeometria.Roma,13-42.
Pensabene,P.,2003a:“IlreimpiegoaSantaMariainDomnica”,enenglen,A.,(coord.),Caelius I. Santa Maria in Domnica, San Tommaso in Formis e il Clivus Scauri.Roma,166-196.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
830
Pensabene,P.,2003b:“CauseesignificatidelreimpiegoaRoma:dall’arcodiCostantinoallabasilicadiS.Agnesef.l.m.”,enAtti del VII Congresso Nazionale di Archeologia Cristiana: 1983-1993: dieci anni di archeologia cristiana in Italia,(Cassino1993)Cassino,407-424.
Pensabene, P., 2004: “Roma e le capitalli provinciali. Contributi per lo studio dell’architettura edelladecorazionearchitettonicainmarmonellaHispaniaromana”,enruiz De arbulo,J.(ed.):Simulacra Romae. Roma y las capitales provinciales del Occidente Europeo. Estudios Arqueológicos.(Tarragona2002),Tarragona,175-199.
Pensabene,P.,2007:Ostiensium marmorum decus et decor. Studi architettonici, decorativi e archeome-trici.Roma.
Peña, a., 2004:El reaprovechamiento de material arquitectónico romano en la mezquita de Córdoba. TesisDoctoral,UniversidaddeCórdoba.
Piñol, ll., 2000: “BaixadadelRoser,1-3 (AntigaAudiència)”, encortés,R. (ed.): Intervencions Arqueològiques a Tarragona i entorn (1993-1999).Tarragona,233-242.
Pociña, c. a.; remolà, J. a., 2000:“LaplazaderepresentacióndeTárraco:intervencionesarqueo-lógicasenlaplazadelFòrumylacalled’enCompte”,enruiz De arbulo,J.(ed.):Tàrraco 99. Arqueología d’una capital provincial romana,Tarragona,27-45.
Pons De icart, l.,1572:Libro de las grandezas y cosas memorables de la metropolitana, insigne y famosa ciudad de Tarragona,1572.(reimpresiónenLérida1883).
Puerta, c.; elVira, m. a.; artigas, t., 1994:“LacoleccióndeesculturashalladasenValdetorresdeJarama”,enAEspA,nº67,179-200.
Puig i caDafalcH, J., 1909:L’arquitectura romànica a Catalunya.TomoI.Barcelona.Puig i caDafalcH, J.,1961:L’art wisighotique et ses survivances.París.Puig, f.; roDà, i., 2007: “LasmurallasdeBarcino.Nuevasaportacionesalconocimientodelaevo-
lucióndesussistemasdefortificación”,enroDríguez colmenero, a.; roDà, i.(eds.):Murallas de ciudades romanas en el Occidente del Imperio. Lucus Augusti como paradigma. Actas del Congreso Internacional(Lugo2005),Lugo,595-631
recasens, m., 1979:“LoscapitelesromanosdelMuseuArqueològicdeTarragona”,enBA,èp.V,nº1,43-143.
remolà, J. a., 2000:Las ánforas tardo-antiguas en Tárraco (Hispania Tarraconense). Siglos IV-VII dC.Barcelona.
remolà, J. a.,2002:“CentcellesylasvillaedeTarracodurantelaantigüedadtardía”,enarce,J.(ed.):Centcelles. El monumento tardorromano, iconografía y arquitectura.Roma,97-112.
ribera i lacomba, a.; rosselló mesquiDa, m.,2000:“ElprimergrupoepiscopaldeValencia”,enribera i lacomba, a. (coord.):Los orígenes del cristianismo en Valencia y su entorno.Valencia,165-185.
riPoll lóPez, g.,2001:“LatransformaciódelaciutatdeBarcinodurantl’antiguitattardana”,enbeltrÁn De HereDia, J.(dir.):De Barcino a Barcinona (segles I-VII). Les restes arqueològiques de la plaça del Rei de Barcelona.Barcelona,34-43.
riu-barrera, e.,2001:“Història,ArqueologiaiRestauració(seglesXVI-XX)”,enII Taula Rodona: Les esglésies de Sant Pere de Terrassa: de seu episcopal a conjunt monumental.Institutd’EstudisCa-talans,Barcelona,27-49.
roDà, i., 2001:“Barcelona.Delasevafundacióals.IVdC.”,enbeltrÁn De HereDia, J.(dir.):De Barcino a Barcinona (segles I-VII). Les restes arqueològiques de la Plaça del Rei de Barcelona.Barce-lona,22-31.
roVira, J.,1993:“AlgunsaspectesperalacontextualitzacióhistòricadelFòrumProvincialdeTàr-raco”,enEls Monuments Provincials de Tàrraco. Noves aportacions al seu coneixement(Documentsd’ArqueologiaClàssica1),Tarragona,195-228.
ruiz De arbulo, J.; mar, r.; Domingo, J.; fiz, i.,2004:“Etapasyelementosdeladecoraciónarqui-tectónicaeneldesarrollomonumentaldelaciudaddeTárraco(S.IIaC.-IdC.)”,enramallo asensio,S.F.(ed.):La decoración arquitectónica en las ciudades romanas de Occidente.ActasdelCongresoInternacional(Cartagena2003),Murcia,115-151.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
831
ruiz De arbulo,J.,1990:“ElforodeTárraco”,enCypsela,VIII,119-138.ruiz De arbulo, J.,2007a:“LasmurallasdeTàrraco.Delafortalezaromano-republicanaalaciudad
tardo-antigua”,enroDríguez, a.; roDà,I.(eds.):Murallas de ciudades romanas en el Occidente del Imperio. Actas del Congreso Internacional(Lugo2005),Lugo,569-592.
ruiz De arbulo,J.,2007b:“NuevascuestionesentornoalForoProvincialdeTárraco”,enBA,nº29,5-67.
sÁncHez real, J.,1962-63:“UntallerdedecoraciónhispanovisigododeTarragona”,enBA,èp.IV,fasc.77-84,15-16.
sÁncHez real, J.,1969:“ExploraciónarqueológicaeneljardíndelaCatedraldeTarragona”,enMM,10,276-295.
sÁncHez real, J.,1988-89:“Elmétodoenlaarqueologíatarraconense.Lasconstruccionesmonu-mentalesdelaParteAlta.II.A)LazonaSagrada”,enBA,èp.V,nº10-11,79-115.
sÁncHez real,J.,1990:“Elmétodoenlaarqueologíatarraconense.Lasconstruccionesmonumenta-lesdelaParteAlta.II.B)ElForo”,enBA,èp.V,nº12,49-98.
sarabia butista, J., 2003:Los elementos arquitectónicos ornamentales en el Tolmo de Minateda (Hellín, Albacete).Albacete.
saraDi-menDeloVici, H., 1990:“ChristianAttitudestowardPaganMonuments inLateAntiquityandTheirLegacyinLateByzantieCenturies”,enDOP,nº44,47-61.
serra Vilaró, J., 1927: Memoria de Excavación,nº93.serra Vilaró,J.,1936:Fructuós, Auguri i Eulogi, màrtirs sants de Tarragona.Tarragona.serra Vilaró,J.,1948:La necrópolis de Sant Fructuós.Tarragona.serra Vilaró,J.,1960:Santa Tecla la Vieja.RealSociedadArqueológicaTarraconense,Tarragona.sfameni, c.,2008:“LesculturedellaVilladelCasale:contestidirinvenimentoepropostediinterpre-
tazione”,enPensabene, P.; Donatella, P.,(acuradi):Marmi colorati e marmi ritrovati della villa romana del Casale. Catalogo Mostra Archeologica.PiazzaArmerina,19-23.
TED’A1989:Un abocador del s. V d. C. en el Fòrum Provincial de Tarraco.Tarragona.TED’A,1990:L’amfiteatre romà de Tarragona, la Basílica visigòtica i l’església romànica.Tarragona.ungaro, l.,2004:“LadecorazionearchitettonicadelForodiAugustoaRoma”,enramallo asen-
sio,S.F.(ed.):La decoración arquitectónica en las ciudades romanas de occidente. Actas del Congreso Internacional(Cartagena2003),Murcia,17-35.
Vaquerizo, D., 1990:“LadecoraciónescultóricadelavillaromanadeElRuedo(Almedinilla,Cór-doba),enAnales de Arqueología Cordobesa,nº1,125-154.
Ventura solsona, s.,1954:“NoticiadelasexcavacionesencursoenelAnfiteatrodeTarragona”,enAEspA,XXVII,259-280.
Vismara,C.,1999:“Aetassucceditaetati.Ilriusodielementiclassicinellecittàafricanesinoall’etàislamica”,enAtti X Giornata Archeologica. Il passato riproposto. Continuità e recupero dall’antichità ad oggi(Genova1997),Genova,69-91.
ViVes, J., 1969:Inscripciones cristianas de la España romana y visigoda.Barcelona.Vizcaíno sÁncHez,J.,2002:“Reutilizacióndematerialenlaediliciatardoantigua.ElcasodeCarta-
gena”,enMastia,207-220.zanotto, r., 2007:Vetusta servare. I reimpieghi di scultura architettonico-decorativa a Ravenna e nel
ravennate tra tarda antichità e altomedioevo.Ravenna.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
832
Cuadro 1: Leyes promulgadas para la salvaguardia de los edificios antiguos(Fuente: Cantino 1999, 735-749).
Año Fuente Legislador Destinatario Objeto346 C.Th.XVI10,3 Constancio Cautillo, prefectodeRoma
357 C.Th.XV1,1 Constantino Flavio,procónsul deÁfrica
365 C.Th.XV1,14 Valentiniano Mamertito, Valente prefectodelpretorio
376 C.Th.XV1,19 Valente, SenadodeRoma Graciano, ValentinianoII
391 C.Th.XVI10,11 Graciano, Evagrio,prefecto Valentiniano, augustalRomano Teodosio comesdeEgipto
397 C.Th.XV1,36 Arcadio, Asterio, Honorio comesdeOriente
399 C.Th.XVI10,15 Arcadio, Macrobio,vicario Honorio deHispania.Procliano, vicariodelasCinco Provincias
399 C.Th.XVI10,16 Arcadio, Eutichiano,prefecto Honorio delpretoriode Oriente
399 C.Th.XVI10,18 Arcadio, Apolodoro, Honorio procónsuldeÁfrica
415 C.Th.XVI10,20 Honorio, África Teodosio
435 C.Th.XVI10,25 Teodosio, Isidoro,prefecto Valentiniano delpretoriode Orente
458 Nov.Mayor.IIII León Emiliano, Maioriano prefectodeRoma
Salvaguardiadelostemplosextraurbanos:…volumus, ut Aedes templorum, quae extra muros sunt positae, intactae incorruptaeque consistant…
Salvaguardiadelpatrimoniomonumentaldelasciuda-des:…nemo ropriis ornamentis esse privandas existimet civitates…
Prohibiciónalosgobernadoresderecuperarmaterialdeotrasciudades:…in eversionem abditorum oppidorum… transferendorum sgnorum vel marmorum vel columnarum materiam requirentes…
Obligaciónderestaurarlosedificiosexistentesyprohibiciónderecuperarmaterialesdeellos:…non contractis veteribus emolumentis, non effossis nobilium operum substructionibus, non redivivis de publico saxis, non marmorum frustis spoliatarum aedium deformatione convulsis…
Cierredelostemplos:…Interclusos sibi nostrae legis obstaculo profanos aditus recognoscant…
Recuperacióndelosmaterialesprocedentesdelademolicióndelostemplosparaobraspúblicas:…cunctam materiam, quae ordinata dicitur ex demolitione templorum, memoratis necessitatibus [puentes, acueductos, muros] deputari, censemos…
Salvaguardiadelosedificiosdeculto:…Sicut sacrificio prohibemus, ita volumus publicorum operum ornamenta servari
Demolicióndelossantuariosrurales:…Si qua in agris templa sunt, sine turba ac tumultu diruantur…
Confiscacióndeloslugaresdecultopagano:…loca, quae sacris error veterum deputavi… nostrae rei iubemus sociari…, non tam per Africam quam per omnes regiones in nostro orbe positas custodiri decernimus
Obligacióndedestruirlostemplospaganos:…cunctaque… fana templa delubra, si qua etiam nunc restant integra, praecepto magistratuum destrui conloca-tioneque venerandae Christianae religionis signi expiari praecipimus…
Salvaguardiadelarredourbano:…Idcirco generali lege sancimus…
Salvaguardiadelosedificiosdeculto:…Aedes inlicitis rebus vacuas… ne quis conetur evertere. Decernimus…, ut aedificiorum quidem sit integer status…
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
833
Edificio con Cronología del Material Procedencia del Cronología del material edificio reaprovechado material material reaprovechado reaprovechado reaprovechado
Curia,enlabasílica Posteriora Capitel,basa Basílicajurídica Tiberiana delForoColonial mediadosdels.IdC ycornisa delForoColonial
ForoProvincial Flavia Frisodecoradoconroleos Mausoleo(¿) Tardo-republicana Probablementeclípeos Temenosdel Tiberiana yotroselementos TemplodeAugusto(¿) decorativosyconstructivos
Habitacionessobre Tardía Fustedecolumna Indeterminada Indeterminada lastermasde Sillares Indeterminada Indeterminada SantMiquel
Habitacionessobre s.IIIdC Basa Teatroromano Medio-tardoaugustea elsectoranexo delteatroromano
Anfiteatro Remodelaciónde Pedestales ForoColonial Altoimperial finalesdels.IIIdC
Necrópolis Apartirdels.IIIdC Materialvario Indeterminada Indeterminada Paleocristianadel Segundocuarto Placasdecorativas Indeterminada s.IVdC Francolí dels.VdC enmármol
s.V-VIdC Inscripciones, ForoColonial Indeterminada esculturas,etc.Habitacionesenel Tardía Basa Indeterminada Indeterminadainteriordelclaustro delaCatedral
Pavimentodela Tardía Placadosmarmóreos Indeterminada IndeterminadafasetardíadelAula (unejemplar deCulto–Foro coninscripción) Provincial
Indeterminado Indeterminada Capiteles ForoProvincial(¿) Adrianea Conjunto Primeramitad Capitel Indeterminada Julio-claudiaarquitectónicodela dels.VdC Capitel Teatroromano Medio-tardo plazadelRovellat augustea CapitelesenlacalleGranada Indeterminada Indeterminada Basamentosromanos Indeterminada Altoimperial Basasromanas Indeterminada Altoimperial Fustesdecolumnaenarenisca Indeterminada Indeterminada Fustedecolumnaengranito ForoProvincial(¿) Flavia(¿)Basílicameridional Iniciosdels.VdC FustedeSantaTecla Indeterminada Indeterminada delanecrópolis delFrancolí
Basílica s.VdC Pedestales Indeterminada Altoimperial septentrionaldelanecrópolisdel Francolí
Basílicadel Segundamitad Pedestales Indeterminada Altoimperial anfiteatro dels.VIdC Fustesdegranito ForoProvincial(¿) Flavia(¿)
FustesdeCarrara Indeterminada Altoimperial
Capiteles Indeterminada Finalesdels.IaC Centcelles s.IV-VdC Basa Indeterminada AltoimperialVilladeElsMunts Fasedels.VdC Capiteles ForoProvincial(?) Flavia
Cuadro 2: Reaprovechamiento de material decorativo en Tarragona
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
834
Edificio con Cronología del Material Procedencia del Cronología del material edificio reaprovechado material material reaprovechado reaprovechado reaprovechado
Termasromanas Fasetardía Varioselementosdecorativos Indetermianda Indeterminada Inscripción Termasromanas, s.IIdC fasedels.IIdC
Murallas s.IVdC Varioselementosdecorativos Necrópolisyotros Varia yconstructivos edificiosextramuros
ConjuntoEpiscopal– s.VdC Fustesdecolumna Indeterminada IndeterminadaAuladeRecepción Basas Indeterminada Postadrianeay paleocristiana
ConjuntoEpiscopal– s.VdC Pedestales Fororomano Varia PalacioEpiscopal Fustedecolumna Indeterminada Indeterminada
ConjuntoEpiscopal– s.VIdC Capitelcorintio Indeterminada Tardorepublicana Iglesiaconplanta oaugustea cruciforme Fustesdecolumna Indeterminada Indeterminada
Edificio con Cronología del Material Procedencia del Cronología del material edificio reaprovechado material material reaprovechado reaprovechado reaprovechado
ConjuntoEpiscopal– s.VIdC Capitelescorintios ConjuntoEpiscopal(¿) s.IIIdC
iglesiadeSantMiquel Capitelescorintios ConjuntoEpiscopal(¿) s.VdC
Fustesdecolumna ConjuntoEpiscopal(¿) Indeterminada
Cuadro 3: Reaprovechamiento de material decorativo en Barcelona
Cuadro 4: Reaprovechamiento de material decorativo en Terrassa
Localización Cronología Material hallado Procedencia del Cronología del material edificio reaprovechado material hallado material hallado
Actualhospitalde Primeramitaddel Fustesdecolumnademármol Indeterminada ProbablementeSantPauiSantaTecla s.IIdC yfragmentosdelistelesdefuste s.IdC
Entornodelclaustro s.VdC Fragmentosvariosdemármol ForoProvincial Flavia delaCatedral ylistelesdefustesdecolumna
JardíndelaCatedral s.VdC Pequeñosfragmentosdemármol ForoProvincial Indeterminada
Detrásdelpórtico s.V-VIdC Pequeñosfragmentosdemármol ForoProvincial Flavia oestedelaterraza superiordelForo Provincial
Capillade Tardía Elementosdegran ForoProvincial Flavia SantaTecla arquitecturamarmórea
PlazadelFòrum Tardía Materialmarmóreovariado ForoProvincial Flavia Fragmentodecrátera Indeterminada s.IIdC Fustedegrandiámetro Indeterminada Indeterminada
Antiguocolegio Tardía Cornisas,molduras, ForoProvincial Flavia JaumeI fustes,placados,etc.
Cuadro 5: OfficinaeMarmorariae en Tarragona
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
835
Figura 1: Fragmento de capitel visigodo labrado aprovechando un fuste demármol de Carrara. Tarragona.
Figura 2: Capitel corintio reaprovechado bajo el pavimento de la Curia. Tarragona.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
836
Figura 3: Friso reaprovechado como material constructivo en la torre de la Antiga Audiència.Tarragona (Foto cedida por J. Ruiz de Arbulo).
Figura 4: Fragmento de fuste reaprovechado las estructuras tardíasdel sector anexo al teatro. Tarragona.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
837
Figura 5: Basa recortada y reaprovechada en las estructuras tardías del sector anexo al teatro. Tarragona.
Figura 6: Capitel corintio del Foro Provincial parcialmente repicado. Tarragona.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
838
Figura 7: Fuste y capitel repicado en la calle Granada. Tarragona.
Figura 8: Columna de la plaza del Rovellat. Tarragona.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
839
Figura 9: Capitel corintio en la capilla de Santa Tecla. Tarragona.
Figura 10: Capitel corintio del teatro romano. Tarragona.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
840
Figura 11: Basa reaprovechada en Centcelles, con el plinto repicado. Tarragona.
Figura 12: Basa en la basílica meridional de la necrópolis del Francolí. Tarragona.(Fuente: López ViLAr 2006, 212, fig. 254).
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
841
Figura 14: Fragmentos de inscripción reaprovechados en el ábside de la basílica del anfiteatro. Tarragona.
Figura 13: Basílica visigótica del anfiteatro. Tarragona.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
842
Figura 15: Pedestal reaprovechado en la basílica del anfiteatro. Tarragona.
Figura 16: Pedestal y fragmento de fuste de Carrara reaprovechados en el arcode triunfo de la basílica del anfiteatro. Tarragona.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
843
Figura 18: Capitel corintio-itálico aparecido en las excavaciones del anfiteatro. Tarragona.
Figura 17: Pedestal y fragmento de fuste de Carrara reaprovechados en el arco detriunfo de la basílica del anfiteatro. Tarragona.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
844
Figura 19: Elementos decorativos reaprovechados en las murallas. Barcelona.
Figura 20: Capitel reaprovechado en el conjunto episcopal. Terrassa.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
845
Figura 22: Capitel reaprovechado en el conjunto episcopal. Terrassa.
Figura 21: Capitel reaprovechado en el conjunto episcopal. Terrassa.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
846
Figura 23: Capitel reaprovechado en el conjunto episcopal. Terrassa.
Figura 24: Capitel reaprovechado en el conjunto episcopal. Terrassa.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
847
Figura 25: Capitel reaprovechado en el conjunto episcopal. Terrassa.
Figura 26: Capitel reaprovechado en el conjunto episcopal. Terrassa.
LAREUTILIZACIÓNDEMATERIALDECORATIVOCLÁSICO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).
848
Figura 27: Capitel reaprovechado en el conjunto episcopal. Terrassa.
JAVIERÁ.DOMINGOMAGAÑA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 795-848).