Land og folk i den norrøne verda

Land og folk_Året 1814 24.06.15 13.21 Side 1

Steinar Imsen

Land og folk i den norrøne verda ca. 900 til 1450

Det Norske SamlagetOslo


Dødeboka ferdig_a 20.01.14 15.45 Side 6

Innhald

Forord 7

Kapittel 1 Utsiktspunkt og synsvinklar 9Dei eigentlege nordmennene 9Den norrøne verda og dei norrøne menneska 13Kjeldene, synsvinklane og omgrepa 19

Kapittel 2 Utanfråblikket 24Demringstid 24Inn i mellomalderen 37

Kapittel 3 Det norrøne blikket 47Nord i havet – Island 47Langs Vestvegen 70Etter 1260 89

Kapittel 4 Det norske blikket 110Ovringstid 110Mot ballade 123Seinmellomalder 133

Kapittel 5 Eit samla syn 137Land 137Folk 144

Utvald litteratur 153Register 165

5



Forord

Denne boka var eigentleg tenkt for skrivebordsskuffen, derden hamna i 2008. Manuskriptet var eit forarbeid til eit stør-re prosjekt om forholdet mellom det norske kongedømmet ogdei norrøne samfunna vest i havet, som under tittelen «TheRealm of Norway and its dependencies as a political system»blei innvilga fire års sjenerøs støtte frå Noregs Forskingsråd i2010. Ei stor gruppe skandinaviske, britiske og tyske forskar -ar har dei siste fire åra deltatt i utforskinga av det såkallaNoregsveldet. Resultatet så langt er fem engelskspråklegebøker og ei doktoravhandling.Sluttboka, Rex Insularum. The King of Norway and his

‘Skattlands’ as a political system c. 1260–c. 1450, har no kommeut. I vakuumet etter ferdigstillinga av dette manuset kom for-arbeidet frå 2008 igjen fram i dagen. Ettersom det delvis rei-ser andre spørsmål enn dei som har stått i fokus for Noregs -velde-prosjektet, slo det meg at det kunne vere verdt publiser -ing under føresetnad av litt bearbeiding og tilpassing til nyareforsking. At nokre av forskingsresultata frå det store prosjekt -et dermed kunne formidlast på norsk, var også eit viktigmoment. Eg vil takke Samlaget for at det var villig til å utgimanuskriptet, og Einar Niemi for å ha hjelpt meg opp av grøf-ta der det var nødvendig.

Steinar ImsenTrondheim ultimo april 2015

7



Utsiktspunkt og synsvinklar

I dagens offentlege ordskifte støyter ein stadig på uttrykket«etnisk nordmann». For berre eit par tiår sidan var detteomgrepet ukjent og ein slik distinksjon mellom eigentlegenordmenn og andre nordmenn utenkeleg. Nordmenn var eineintydig gitt og samanfallande etnisk og nasjonal kategori.Rett nok fanst det historiske minoritetar i landet, men deihadde i alle fall sidan vikingtida stort sett høyrt til i dengeografiske ytterkanten, oppe ved Nordkalotten og nedoverlangs Kjølen. Dessutan kunne både samar og kvener bli full-gode nordmenn om dei la av seg leveviset sitt, språket sitt ogden etniske identiteten sin. Å gjere alle borgarar i landet tilordentlege nordmenn blei langt opp mot vår eiga tid sett påsom eit sivilisatorisk mål for norske styresmakter.

Dei eigentlege nordmennene

På same måte som Noreg som nasjonalt rom blei tatt for gittav dei første historikargenerasjonane etter 1814, blei ogsånordmennene som nasjon oppfatta som noko sjølvsagt, sjølvom enkelte intellektuelle hevda at den norske nasjonen eigent-leg bestod av to kulturar av forskjellig historisk og etnisk opp-hav, ein dansk-tysk embetsmanns- og bykultur og ein rot-norsk bygdekultur. Ideen om det todelte Noreg kom til å speleei viktig rolle i det offentlege ordskiftet i dei siste tiåra av

9

KAPITTEL 1


1800-talet. I storverket Udsigt over den norske Historie(1873–91) fortel Ernst Sars (1835–1917) korleis bøndene sinkamp for politisk demokrati bidrog til ytterlegare nasjonalintegrasjon i løpet av 1800-talet. For Sars var det bøndenesom representerte den etniske kontinuiteten i nasjonens his-torie. Halvdan Koht (1873–1965) vidareutvikla Sars sin teoriidet han såg arbeidarrørsla frå slutten av 1800-talet som eitframhald av bonderørsla. Klassekamp og nasjonsbygging varfor Koht to sider av same sak (Koht 1926). Læra om dettokulturelle Noreg blei seinare utdjupa av Sverre Steen(1898–1983) i Det gamle samfunn (1957, som inngår som eiteige band i fembandsverket Det frie Norge 1951–62). ForSteen var det viktig å fortelje korleis nykommarane fråDanmark og Schleswig-Holstein blei nordmenn, og korleisden norske nasjonen blei stadig meir fullstendig i generasjon -ane etter 1814. Ifølgje Steen var denne prosessen komen langtallereie ved midten av 1800-talet.Paradoksalt nok var det etterkommarane etter den dansk-

norske embetseliten som tok på seg oppgåva å utforme ei fel-les historie for nasjonen tilbake til «dei første nordmennene».Rudolf Keyser (1803–1864), som kan reknast som grunn -leggjaren av den norske historiske skulen, hevdar i avhandlin-ga Om Nordmændenes Herkomst og Folkeslægtskab (1839) atnordmennene hadde vandra sin eigen veg inn i landet, og atdei var mindre oppblanda med tyskarar og andre nabofolkenn danskane og svenskane. Og eleven til Keyser, P.A. Munch(1810–1863), forfatta det monumentale verket Det norskeFolks Historie i åtte band frå forhistoria til danninga av dennordiske treriksunionen på slutten av 1300-talet (1852–63).På grunn av det enorme kunnskapstilfanget er dette framleiseit standardverk for norske mellomalderhistorikarar, sjølv omden sterkt nasjonale tendensen i verket kjennest framand idag. Det er symptomatisk at Munch sette seg føre å gi ei full-stendig framstilling av historia til den norske nasjonen og

10


ikkje av Noregs historie eller historia til det norske riket.Ifølgje Ottar Dahl (1924–2011) blei det ei hovudoppgåve forhistorikarane av den norske skulen å bevise «at nordmennenefra gammelt av, eller endog �oprindelig’ hadde vært et egetfolk» (Dahl 1970: 34–37).Det kunne vere freistande å leggje til at synet på nord-

mennene som eit eldgammalt folk med ei politisk og kultur-ell historie langt eldre enn rikssamlinga til Harald Hårfagreallereie blei formulert av den islandske historikaren TormodTorfæus i hans store latinske noregshistorie, Historia rerumNorvegicarum, som kom ut i 1711 (Torfæus 2008: 44 f.). Deter påfallande at Torfæus, som var kongeleg norsk historiograf,hevdar eit slikt protonasjonalt syn på Noregs historie. Ifølgjeden danske historikaren Harald Ilsøe (f. 1933) var dette medfolk og fedreland ikkje uproblematisk i ein stat som bestod avfleire rike og land, og der teikn til nasjonal separatisme neppeville bli tolt. Sjølv om danskar og nordmenn hadde kvart sittfedreland, var Danmark på sett og vis eit felles fedreland foralle undersåttane til kongen. Eksempelvis fortel Ilsøe at deinorske studentane i København under beleiringa i 1658 kjem-pa saman i eit norsk kompani og «tilkendegav sig som høren-de til den norske nation» (det vil seie at dei kom frå Noreg),samtidig som dei erklærte at dei «som gode patrioter obligere-de sig �voris Fædrneland� (dvs. Danmark-Noreg). InnanforDanmark igjen kunne ein gi uttrykk for ein tilsvarande regio-nal patriotisme som jyde, fynbo osv. Ein opererte altså medein slags gradert patriotisme, der fellesskapet under kongenvar den samlande faktoren (Ilsøe 1991: 32–34).Men Torfæus blei verande ei einsleg røyst i historieskrivin-

ga før 1814. No må det også seiast at vegen fram til publiser -ing var heller lang og kronglete for storverket til Torfæus. Iårevis grunda sensorane til kongen over manuskriptet. Nårnoregshistoria endeleg blei publisert, var det mykje takka vereutgivaren, Christian Reitzer. Øystein Rian (f. 1945) kan for-

11


telje at han hadde følgjande rettesnor for korleis ein kunneufarleggjere norsk historie, nemleg «ved å knytte den til kon-gedynastiet og hevde at denne historien også var et gode fordanskene» (Rian 2014: 513 f.). Førestillinga om Noreg og nordmennene som ein gammal

nasjon ligg framleis til grunn for forståinga av vår eldste his-torie, i alle fall den som strekkjer seg tilbake til vikingtida.Men dei mest outrerte versjonane av denne læra blei dempaetter Keyser og Munch. Ein slutta å tru at nordmennenehadde vandra sin eigen veg inn i Skandinavia, og også ideenom at nasjonen eksisterte før rike og stat tok form, blei lagdvekk. Dei siste tiåra har heller det norske historikarlauget voreprega av synspunkt inspirert av intellektuelle som den britiskehistorikaren Eric J. Hobsbawm (1917–2012) (Hobsbawm1983 og 1992) og den britisk-tsjekkiske antropologen ErnestGellner (1925–92) (Gellner 1983), som meiner at våre føre-stillingar om nasjon og nasjonalisme er skapte av det moder-ne samfunnet. Læra om nasjonen som eit moderne kultur-produkt knytt til den politiske situasjonen i Europa etterNapoleonskrigane er altså, på same måte som læra om den«naturlege» nasjonen som historikarane av den norske skuleforfekta, lån frå utanlandske kollegaer. Her er det verdt å skyteinn at vi skal vere forsiktige med utan vidare å setje likskaps-teikn mellom nasjon og nasjonalisme. Nasjonalismen ogideen om at kvar nasjon skal ha sin eigen stat, er hovudsaklegeit moderne fenomen. Om dette er det i dag stort sett semjeblant norske forskarar (Niemi 1993).Men debatten dei siste tiåra mellom det vi kan kalle tradi-

sjonalistar og revisjonistar, har berre i liten grad fått pregenorsk offentlegheit. Sverre Steens radioserie frå 1960-åra,Langsomt ble landet vårt eget, som i bokform blei gitt til allenorske ungdomsskuleelevar ved 1100-årsmarkeringa for riks-samlinga i 1972, har truleg hatt større gjennomslagskraft ennall verdas monografiar og tidsskriftartiklar tenkt for ein intern

12


krets av fagfellar. Og etter Steen har sentrale historikarstem-mer som Kåre Lunden (1930–2013) og Øystein Rian gått irette med revisjonistane både her heime og i nabolanda(Lunden 1992 og Rian 2005, jf. Gustafsson 2005). Likeinsbalanserer Knut Helle (f. 1930) og Claus Krag (f. 1943) i sineband av Aschehougs noregshistorie (1995) tradisjonalistiskeog revisjonistiske synsmåtar ved å understreke dei historiskeføresetnadene for utviklinga av ein norsk nasjon i mellom -alderen. Nasjonen var rett nok gammal, men den var einfunksjon av riks- og statsdanning, og ikkje motsett. I det heiletatt har dei store historieverka om Noreg og nordmennene,som har komme nokså regelmessig på 1900-talet, bidratt til åhalde oppe nokre grunnførestillingar om opphavet til dennorske nasjonen. Nettopp derfor kan det vere interessant å sjå nærare på kva vikingtidas og mellomalderens stemmer seierom folk og land i Noreg og i dei områda som politisk og kulturelt blei knytte til Noreg og nordmennene. Det fellnaturleg å starte rundt år 900, då Noreg trer fram som eit rikefor seg, og slutte i 1450, då Noreg og nordmennene fann sinplass i den multi etniske oldenborgarstaten.

Den norrøne verda og dei norrøne menneska

Det politiske og kulturelle rommet der vikingtidas og mel-lomalderens nordmenn høyrde heime, og som vi her har valtå kalle den «norrøne» verda, var noko ganske anna enn det vigjerne førestiller oss som vårt nasjonale rom. Vårt Noreg � omvi ser bort frå Svalbard, Jan Mayen og grensene ute i havet,blei definert gjennom fredsavtalane med Sverige i 1645 og1660, og seinare gjennom grenseavtalar med Sverige i 1751 ogRussland i 1826. Meir eller mindre bevisst synest likevel bådefagfolk og meinigmann å ha forhalde seg til dagens Noreg somom dette området har vore vår nasjonale heim sidan steinal-deren. Rett nok blir det jamra no og då over tapet av Jemtland

13


og Herjedalen, mest på spøk. Men noka stor interesse for his-toria til dei tapte landa og landskapa kan ikkje sporast i dennorske historiografien. På sett og vis dannar denne oppfatnin-ga av 1814-Noreg som vårt historiske rom ein parallell tilFinland, som både territorielt og politisk må sjåast som einydanning etter utskiljinga frå Sverige i 1809 og danninga avstorfyrstedømmet i 1812. «I en viss mening», seier den finskehistorikaren Max Engman (f. 1945) «innebar 1809/1812 bör-jan på Finlands historia både framåt och bakåt» (Engman2005: 185). Det er neppe noka overdriving å påstå at dette erei heller anakronistisk vinkling av historia ettersom ein harlatt notidige førestillingar om land og folk styre utforskinga avfortida. Vi kan like godt først som sist erkjenne at Noreg, bådesom rom og som politisk samfunn, på same måte som Sverigeog Danmark, eller for den del heile Norden, har vore for-holdsvis foranderleg gjennom tidene (Imsen 2005). La ossstarte med omgrep som «norsk» og «norrønt».

Adjektivet «norsk» kom først i bruk på 1400-talet og for-trengde snart det gammalnorske ordet «norrøn», i alle fall nårdet gjeld Noreg og nordmennene. Derifrå gjekk det vidare vianederlandsk «noorsch» til engelsk «norse», truleg på 1500-talet, derav «old norse» (gammalnorsk). Det engelske omgre-pet «norse» dannar på sett og vis også ein parallell til vårtomgrep «norrøn», sjølv om det i dag kan sporast ei aukandeuklarheit i bruken av dette omgrepet, ikkje minst blant ame-rikanske arkeologar, filologar og historikarar, som gjerne bru-ker «norse» i betydninga skandinavisk. Framleis førekjemordet i si opphavlege betydning, norsk, men bruksområdet eraltså blitt utvida, og «west norse» blir stadig oftare brukt omdei norrøne språka til forskjell frå dansk og svensk, som blirkalla «east norse».«Norrøn» (gno. «norrœnn», for «norðrœnn», dvs. nordleg,

eller det som er nordfrå) førekjem i fleire betydningar. All -

14


ment kan det bety nordisk, det vil seie det som kjenneteiknarfolk frå Skandinavia, for eksempel språket. Av og til gjekk deinordiske landa under fellesnemninga «norðrlond», men detførekjem ikkje ofte i kjeldene, og av og til blei også andre delarav det nordlege Europa rekna til Norderlanda. «Dansk tunge»,det vil seie dansk språk, og «norrøn tunge» blir av og til bruk-te synonymt om dei nordiske språka. Men helst førekjem«norrøn» i betydninga norsk, det som har med Noreg ognordmenn å gjere. Det er likevel ein distinksjon mellom «nor-røn» brukt om folk og «norrøn» brukt om språk, hevdar nor-rønfilologen Alfred Jakobsen (1917–97) (Jakobsen 1967). Idet første tilfellet dreier det seg helst om folk frå Noreg, mensdet i det andre tilfellet viser til det vestnordiske fellesspråket.Slik blir det i den islandske lovsamlinga Grágás (ca. 1250) skiltmellom islendingar og «norrøne» menn (nordmenn), og mel-lom «norrøne» menn, «danskir» menn og «sænskir» (svenske)menn. Og når det gjeld språk heldt folk på Orknøyane ogShetland fram med å kalle språket sitt «norn» (av norrøn)lenge etter at vi hadde begynt å snakke «norsk» omkring 1500.Då var det vestnordiske språkfellesskapet for lengst i fulloppløysing, og det historiske Vestnorden var skrumpa inn tilNoreg, Island og Færøyane.Vi vil altså knyte omgrepet «norrøn» til språk og kultur og

til førestillingar om historisk fellesskap, og til slektskap i lov,rett og samfunnsordning. I tillegg til dette kjem politiske bandtil Noreg og mellom enkelte av dei vestnordiske landa. Herbør det leggjast til at dette politiske sambandet aldri på nokotidspunkt omfatta alle dei norrøne landa, sjølv om det mesteav det som då var igjen av det Vestnorden vi kjenner frå vik-ingtida og tidleg mellomalder, blei samla under ei felles kon-gemakt etter 1260. Det var også norrøne samfunn i vest somaldri kom under herredømmet til den norske kongen, sjølvom det blei gjort framstøytar for det, for eksempel underMagnus Berrføtt omkring 1100. Det gjaldt eksempelvis dei

15


norrøne samfunna i Irland, som hamna under engelsk styre i1170-åra, og det gjaldt også alle dei norrøne samfunna iNord-Skottland (Katanes/Caithness, Suderland og Ross) og iNordvest-England (Cumbria), som hamna under Skottlandog England, sjølv om det på Katanes framleis fanst eit livs-kraftig norrønt samfunn i 1263 då Håkon Håkonsson gjekktil krig mot kong Aleksander 3. av Skottland.Vestnorden og den norrøne verda er altså å forstå som

synonyme omgrep i denne boka. Det var eit atlantisk rom ogein atlantisk kultur. Danmark, som på same måte som Noreghadde orientert seg vestover i vikingtida, valde etter midten av1000-talet å vende seg mot Austersjø-området. VikingtidasSveavelde med tyngdepunkt i Uppland og Mälardalen haddevore orientert mot Austersjøen og Baltikum, mens dei vestle-ge og sørlege Göta-landskapa hadde vore meir vestvende. Someit samla rike skulle Sverige etter 1250 komme til å følgje dengeopolitiske orienteringa frå det gamle Sveaveldets tid. BådeDanmark og Sverige er såleis å rekne som austersjømakter ihøg- og seinmellomalder. Det må leggjast til at store delar avdet indre Skandinavia hadde ei uklar «nasjonal» tilhøyrigheit,og at endelege riksgrenser mellom Sverige og Noreg fråJemtland og sørover til og med Värmland først blei fastslått i1270-åra. Det kan derfor vere vanskeleg å tale om svensk ellernorsk i desse områda før kongedømma i Noreg og Sverige vedslutten av høgmellomalderen hadde fått ei fastare politisk-teri-toriell form. Elles kom Jemtland gjennom heile mellom -alderen til å bli betrakta som eit landskap under herredømmeav den norske kongen, men utanfor det eigentlege Noreg(Imsen 2006). Tidleg på 1300-talet omtaler Håkon 5. Magnus -son Jemtland som sitt «austlege rike», og kyrkjeleg sett høyrdejemtane til erkebispedømmet i Uppsala frå 1164 til 1570.Det norrøne var altså primært knytt til kystlandet frå

Hålogaland i nord til Götaelva i sør, eller berre Elfr (Gautelfr),som det heiter i dei gammalnorske kjeldene, og dessutan vest -

16


over til Dei britiske øyane og nordvestover til Færøyane,Island og Grønland. Fram til ca. 1200 danna Götaelva grensemellom Noreg og Danmark; først då pressa det svenske kon-gedømmet seg ut til elvemunninga, som fram til midten av1600-talet skulle bli verande ei treriksgrense (Lindkvist 2005,Linge 2005). Når og i kva grad Noreg som politisk-territorieltomgrep blei norsk i nasjonal forstand, skal vi komme tilbaketil seinare. For å unngå nasjonalt misbruk av ordet «norrøn»,vil vi i det følgjande bruke «norsk» om det spesifikt norske,også for tida før 1450, men med dei atterhalda som er tattovanfor.«Noregs velde» er også eit territorielt politisk omgrep som

førekjem i dei gammalnorske lovene, og som det moderneNoreg har adoptert i forma Noregsveldet. For oss står mellom -alderens Noregsvelde som eit slags norsk imperium, og etter atvi igjen var blitt herrar i eige hus på 1800-talet, gav det histor -isk legitimitet til krav på land og vatn i nord og næring tilnasjonalistiske stormaktsdraumar. For mellomalderens nord-menn betydde Noregs velde stort sett det same som Noregsrike, det vil seie det territorielle herredømmet kongen haddeover Noreg. Lovene frå Magnus Lagabøtes og Eirik og HåkonMagnussøners tid (1263–1319) skil klart mellom kongensherredømme innanlands, det vil seie over Noreg, og herre-dømmet hans ute, det vil seie utanfor Noreg, i dei såkallaskattlanda. Noregs velde blei neppe forstått som eit sjøbasertnorsk storrike eller som eit vestnordisk imperium.Riket var i prinsippet kongens, ikkje Noregs eller nord-

mennenes, og etter overgangen til arvemonarki i 1260 til-høyrde det kongehuset. I samtidige kongebrev blir det sagt atkongen var blitt vald av Gud etter foreldra sine. Riksomgrepetvar med andre ord dynastisk og ikkje nasjonalt. Dette betyrlikevel ikkje at kongens rike var isolert frå folket; tvert imotblei folket under kongane i høgmellomalderen stadig sterkareknytt til kongemakt og riksstyre (Imsen 1990). Dette gjen -

17


sidige forholdet blei regelmessig stadfesta ved tronskifta etter1260, både i Noreg og i skattlanda.Men ideen om riket som kongehusets odel endra seg i

løpet av seinmellomalderen, då kongens norske rike medrek-na skattlanda blei del av eit større Norden. Då kongen etter1380 tok fast sete utanfor landet, blei det stadig meir vanleg åoppfatte det norske riksrådet som ein slags norsk riksrepre-sentasjon. Eksempelvis var det riksrådet som i 1426 fekkansvaret for å reforhandle Perth-traktaten frå 1266 med skot-tane. Forhandlingane blei haldne i Bergen. Og overgangen tilvalmonarki i 1450 innebar at riket blei oppfatta som eit poli-tisk samfunn med kongen som øvste embetsmann. Når riks-rådet frå no av fekk lovheimla rett til å velje konge og stille vil-kår for kongevalet, var det i prinsippet ein rett det forvalta påvegner av alle folk og land i kongeriket, nordmenn somislendingar og orknøyingar som shetlendarar. I staden for«Noregs konges rike og hans skattland», som er det vanlege ikongebrev frå Håkon 5. Magnussons tid, kjem no «Noregsrike», og i staden for «Noregs konges skattland» blir det vedslutten av 1400-talet talt om «Noregs rikes land og provinsar».I Kieltraktaten frå 1814 blir dette utmynta i omgrepet «biland».Poenget er at desse norrøne landa vest i havet både enkeltvisog samla sett i prinsippet ikkje høyrde under Noreg før 1450,men under den felles norske kongen. Mens islendingane ogorknøyingane fram til 1380 vende seg til kongen og styrings-verket i Noreg, fall det etter etableringa av den nordiske tre-riksunionen naturleg for dei å reise til Danmark, der Noregskonge heldt hoff, sjølv om i alle fall islendingane framleismåtte til Noreg for å gjere opp for seg etter drap (Imsen2014).Dessutan blei den norske kongens skattlandsrike demon-

tert etter 1450, først ved at Orknøyane og Shetland blei pant-sette til den skotske kongen (1468 og 1469) – då var trulegGrønland i ferd med å bli avfolka, og det som var igjen (Island

18


og Færøyane), heldt seg som før til kongen som no styrte deinorrøne landa frå København. Forholdet til Noregs rike bleietter dette stadig meir formelt og mindre reelt. Dei norrønelanda utanfor Noreg eller i periferien av Fastlands-Noregføydde seg inn i nye statsdanningar og tok preg av nye histo-rieforteljingar. Det finst ingen einskapleg tradisjon å byggje pånår vi skal forsøke å gripe den norrøne verdas historiografi ogetnografi (Wærdahl 2010). Vi må derfor gå til mellomalder-ens kjelder for å finne eit slags svar på korleis naboane våre isør og vest har oppfatta folk og land i den norrøne verda gjen-nom vikingtid og mellomalder, korleis folk i dette områdethar sett på seg sjølve og på kvarandre, kva forhold dei enkeltefolkegruppene i den norrøne verda har hatt til sine land, ogkorleis dei har forhalde seg til «moderlandet» Noreg.

Kjeldene, synsvinklane og omgrepa

Kjeldedekninga er ujamn i både tid og rom: Fram til 1100dominerer dei utanlandske kjeldene, mens norrønt kjeldema-teriale aukar meir og meir frå midten av 1100-talet. Ein goddel av dette er norsk, i alle fall før 1200 og etter 1300, mendet meste er islandsk. Vi har også bevart eit mindre kjeldema-teriale frå øyane utanfor Skottland, hovudsakleg frå slutten av1200-talet og ut gjennom seinmellomalderen. Endå mindre erdet frå Færøyane, mens Jemtland i aust, som også var eit slagsskattland i mellomalderen, kan vise til eit rikt brevmaterialefrå seinmellomalderen. Det er eit poeng at Island, det landetsom kulturelt og historisk stod Noreg og nordmennenenærast, var det som sist underkasta seg kongeleg herredømme,og at det mest rikhaldige materialet med relevans for spørs-målet om folk og land i den norrøne verda er skrive anten påIsland eller av islendingar i Noreg, og helst før 1262–64, dåislendingane tok steget frå «folkevelde» til «kongevelde».Samtidig var tiåra fram til dei skilsetjande 1260-åra ein perio-

19


de då det gamle islandske samfunnet blei rive i stykke av indrestridar som opna for kongeleg intervensjon. Mykje av detislandske materialet er gjerne tilbakeskodande, eller skal vi seiehistoriserande, idet det kretsar om ein forgangen gullalderomkring landnåmstida og dei følgjande par hundreåra. Mendet er også samtidobservatørar blant dei islandske forfattar -ane. Den første delen av Sverresoga er skriven av abbed KarlJónsson på oppdrag av kongen, og mens Sverre sjølv sat vedsida av forfattaren, som det blir sagt innleiingsvis. Og nevøentil Snorre Sturlason, Sturla Þorðarson, har skildra både sam -tid ig norsk historie i Hákonar saga Hákonarsonar (Soga omHåkon Håkonsson) og islandsk historie i Sturlunga saga. Andresoger som skildrar samtidshistorie er soga til biskop ÁrniÞorláksson i Skålholt, som kastar skarpt lys over norsk ogislandsk historie på slutten av 1200-talet og soga til biskopLárentius Kálfsson i Hólar litt seinare på 1300-talet. BiskopLárentius var i lange periodar student i Trondheim i HåkonMagnussons tid, og soga om Lárentius gir livfulle skildringarav livet i Trondheim og blant dei geistlege i kyrkjehovud -staden.I det følgjande skal vi ta for oss kjeldene etter opphavsstad;

det vil seie at vi vil forsøke å innta ulike perspektiv på oppfat-ninga av folk og land i den norrøne verda. Grovt sett kan visnakke om eit utanfrå- og eit innanfråperspektiv, representertved kjelder frå land utanfor den norrøne verda på den einesida og norrøne kjelder på den andre, sjølv om innanfråper-spektivet langt frå er eintydig og enkelt. Også det islandskeblikket er vinkla utanfrå i forhold til for eksempel Noreg ellerOrknøyane, på same måte som dei norske kjeldene represen-terer ein tilsvarande posisjon overfor Island og øyane i vest.Strengt tatt finst det ikkje noko felles vestnordisk perspektivpå den norrøne verda. Det er derfor store tolkingsproblemknytte til eit slikt analytisk opplegg. Likevel kan det vere bryetverdt å forsøke å fange inn det synet nordmennene, islending -

20


ane, orknøyingane osv. hadde på seg sjølve og sitt eige land, ogsynet deira på kvarandre. Spørsmålet om lokale eller regiona-le identitetar versus overregionale eller til og med nasjonaleførestillingar og kjensler vil derfor vere ein fast følgjesvein. Ogettersom den norrøne verda både geografisk, kulturelt og poli-tisk har vore under stadig endring, må vi klamre oss fast tilkronologien.

Dette med nasjonalitet og etnisitet er forresten ikkje så heiltenkelt. Omgrepa lar seg vanskeleg definere klart og eintydigog har dessutan ein tendens til å flyte over i kvarandre. I beggetilfella kan det dreie seg om kulturell og sosial identifikasjon,om språk og felles historie, med andre ord om tilhøyrigheit tileit folk eller ei folkegruppe. Nasjonen har likevel som oftastein klarare politisk valør, og også etymologisk knyter nasjons-omgrepet seg til fødestad eller heimland. Ein slik bruk avnasjonsomgrepet møter vi allereie på 1400-talet. Eksempelvisblei delegatane til det kyrkjelege reformkonsilet i Konstanz(1414–18) gruppert i nasjonar etter det ein i samtida reknasom heimland. I dette tilfellet blei representantane frå deinordiske rika rekna til den tyske nasjonen saman med blantanna polakkane.Som vi alt har nemnt, kan vegen frå patriotisme til nasjo-

nalisme vere kort. Den nasjonale identifikasjonen blir derforgjerne knytt til ei form for statsdanning eller eit politisk sam-funn, sjølv om dette ikkje er heilt uproblematisk. Mangeurfolk, som dei nordiske samane, vil hevde at dei også utgjereigne nasjonar. Denne debatten skal vi la liggje her, ikkjeminst fordi vår oppgåve er å studere samanhengen mellomnasjon og statsdanning i eldre tid. Spørsmålet er om nord-mennene eller for den del alle folka i den norrøne verda var påveg til å bli ein politisk nasjon eller bli verande splitta i ei rek-kje etniske grupper i mellomalderen.I moderne politisk terminologi er det vanleg å operere med

21


to forskjellige nasjonsomgrep. Det eine, som vi har adoptertfrå den tyske samfunnsdebatten på 1800-talet, og som harvunne størst utbreiing i Sentral-Europa og Norden, er knytttil etnisitet, språk, kultur og historie, med andre ord til det vikunne kalle kulturnasjonen. Eit slikt nasjonsomgrep blei lan-sert allereie tidleg på 1500-talet av den italienske statsteoreti-karen Niccolò Machiavelli (1469–1527). Ifølgje han varnasjonen ei folkegruppe som budde på eit samla og avgrensaterritorium og hadde felles språk, skikkar og institusjonar ogbestemte karaktereigenskapar (Tobiassen 1962: 277 f.).Machiavelli må reknast som den moderne nasjonalismensførste talsmann idet han også meinte at ein slik nasjon burdeutgjere ein stat for seg – i alle fall gjaldt det Italia. Men få, omnokon, i samtida delte hans syn. Nasjonalstatsideen var såabsolutt ikkje i pakt med statsutviklinga på 1500-, 1600- og1700-talet. Derimot førekjem Machiavelli hyppig i den poli-tiske diskursen i Tyskland etter Napoleonskrigane. Det andrenasjonsomgrepet er knytt til statsborgarskapet, og vi kunnekalle den borgarskapsnasjonen. Borgarskapsnasjonen har sittopphav i den franske revolusjonen (1789), og nasjonen er dåi prinsippet å forstå som fellesskapet av alle statsborgarar, uan-sett etnisk bakgrunn og tilhøyrigheit, slik vi finn det i Frank -rike. På same måte er den amerikanske nasjonen alle medamerikansk statsborgarskap, osv. (Østerud 1984), sjølv omfleire i dag omtaler USA som eit samfunn av mange nasjonar.Desse nasjonsomgrepa er vanskelege å ta i bruk i ein ana-

lyse av det norske eller vestnordiske mellomaldersamfunnet,og aller minst det franskinspirerte nasjonsomgrepet. På denandre sida finst det ifølgje den britiske historikaren SusanReynolds i enkelte vesteuropeiske kongedømme alt i høgmel-lomalderen former for identifikasjon mellom kongemakt ogundersåttar som kan minne om seinare tiders nasjonalisme.«A kingdom was never thought of merely as the territorywhich happend to be ruled by a king», seier ho og held fram:

22


«It comprised and corresponded to a �people’ (gens, nation,populus), which was assumed to be a natural, inherited com-munity of tradition, custom, law, and descent» (Reynolds1997: 250). Dette svarar til dei tidlegare omtalte banda somblei skapte mellom kongemakta og meinigmann gjennomutviklinga av offentleg styre og stell, og som vi skal ha inmente når vi vender oss mot det norske og norrøne samfun-net på 1200- og 1300-talet, då mykje av grunnlaget blei lagtfor den samfunnsordninga som skulle danne ramma om livettil nordmenn, orknøyingar og islendingar i hundrevis av årframover.Det er altså sigeren til kulturnasjonen vi har feira sidan

1814, og det er kulturnasjonens stadige utviding historikararsom Sars, Koht og Steen har skildra. Men no blir det altså stadig oftare snakka om etniske nordmenn og andre nord-menn. Spørsmålet er om også dei «ueigentlege» nordmenn -ene, dei som enno ikkje har fått djupt rotfeste i landet, vil bliabsorberte i ein meir omfattande og mangefasettert norskkultur nasjon, eller om framtidas nordmenn vil komme til åvelje den franske modellen med ein felles statsborgarnasjon ogeit mangfald av etniske grupper.


Documents

Land og folk i den norrøne verda