LANNOO’S AUTOBOEKNEDERLAND,BELGIË EN LUXEMBURG

2

Lannoo‘s Autoboek Nederland, België en Luxemburg

3

Lannoo‘s Autoboek Nederland, België en Luxemburg

4

Woord vooraf

5

Al sinds de middeleeuwen behoren Nederland, België en Luxemburg tot de welvarendste landen van het Europese continent. Dit wordt weerspie-geld in steden als Amsterdam, Leiden, Delft, Antwerpen, Gent, Brugge, Brussel en Luxemburg met hun prachtige historische monumenten en indrukwekkende kunstschatten. Daarnaast bieden de landen ook een

schitterende natuur: te beginnen met het prachtige kustlandschap met de Waddeneilanden, stranden en duinen, en het daarachter liggende pol-derlandschap met de duizenden sloten en kanalen. Drie landen, drie ka-rakters, drie keer een avontuur.

12

DE MOOISTE REISBESTEMMINGEN 16

Nederland 18Groningen 22Drenthe 28Friesland 32Noord-Holland 48Flevoland 82Overijssel 86 Gelderland 96 Utrecht 112 Zuid-Holland 122 Zeeland 154 Noord-Brabant 162Limburg 176

België 186West-Vlaanderen 190Oost-Vlaanderen 216Antwerpen 230Brussel 240Vlaams-Brabant 258Limburg 266 Henegouwen 270 Waals-Brabant 284 Namen 286 Luik 292 Luxemburg 302

Groothertogdom Luxemburg 306

13

DE MOOISTE AUTOROUTES 334Route 1 Nederland en België – Tussen Amsterdam en Brugge 336

Route 2 Nederland – Land achter de dijken 338

Route 3 België – Door de Ardennen 340

Route 4 Groothertogdom Luxemburg – Veelzijdig op een klein stukje aarde 342

REISATLAS 344

REGISTER 398

Boven: tulpen en historische grachtenpanden in Amsterdam

Blz. 2-3: windmolens in Friesland, blz. 4-5: Rozenhoedkaai in Brugge, blz. 6-7: bergbeek Ninglinspo in de Ardennen, blz. 8-9: Grote Markt in Brussel, blz. 10-11: Adolfsbrug in Luxemburg

1414 15

Ems

RheinMaas

Mos

el

Oise

Meuse

IJsselmeer

N O O R D Z E E

N E D E R L A N D

F R A N K R I J K

D U I T S L A N D

L U X E M B U R G

G R O O T -B R I T T A N N I E

2

1

3

4

B E L G I E

50 km

Groningen

Assen

Bourtange

Hoorn

Leeuwarden

Den Helder

Alkmaar

AMSTERDAMHaarlem

Den Haag

RotterdamDordrecht

Breda

Antwerpen

Mechelen

BRUXELLES/BRUSSEL

GentBrugge

Eupen

Dinant

Bastogne(Bastenaken)

ArsKrippana

LUXEMBURG

Vianden

AachenMaastricht

Liège (Luik)

Dortmund

Düsseldorf

Köln

Utrecht

Emden

Charleroi

Lille

Reims

Amiens

Zeebrugge Eindhoven

Enschede

A1A4

A1

A27

A12

A15

A2

49

A1 A13

A21

A12

A58

A29

59

A58

A59

A2

44

9

A16

263

1

Apeldoorn

Arnhem

Luik

Eindhoven

Eindhoven

Eindhoven

Nijmegen

LoosdrechtsePlassen

N.P.Loonse enDrunense Duinen

Kinderdijk

De Keukenhof

Oosterscheldedam

Scheveningen

Wes t e r s c h e l de

Waal

Lek

NO

OR

DZ

E

E

Beveland

Katwijk aan Zee

Zierikzee

Zelzate

Domburg

Eeklo

Hellevoetsluis

Spijkenisse

Hoek van Holland

Ridderkerk

Gouda

Middelburg Goes Bergenop Zoom Roosendaal

Terneuzen

Turnhout

Noordwijk aan Zee

Lier

Aalter

Route

Uitstapje

Breda

Dordrecht

Tilburg

Utrecht

Rotterdam

Leiden

Almere

's-Hertogenbosch

Delft

N E D E R L A N D

Den Haag

Antwerpen30 km

Culturele instellingen enevenementen

Opvallende metropolen encultuurmonumenten

Sport- enrecreatiebestemmingen

Beroemde reisroute

Strand

Bron

Beschermd gebied voor vogels

Vlindertuin

Treinroute

Unesco-wereldnatuurerfgoed

Rotslandschap

Grot

Merenlandschap

Nationaal park (landschap)

Nationaal park (fauna)

Biosfeerreservaat

Natuurreservaat

Fossielenvindplaats

Dierentuin/safaripark

Lagedrukgebied

Botanische tuin

Unesco-wereldcultuurerfgoed

Prehistorie en vroegste geschiedenis

Romeinse oudheid

Museum

Paleis/kasteel

Burcht/vesting/citadel

Kerk algemeen

Romaanse kerk

Christelijk klooster

Gotische kerk

Historisch stadsbeeld

Burchtruïne

Cultuurlandschap

Kerkruïne

Barokke kerk

Keltische cultuurplaats

Theater

Feesten en festivals

Minerale bronnen/thermen

Arena/stadion

Zeilen

Circuit

Pretpark

Uitzichtpunt

Recreatiebad

Golf

Paardensport

Wandelen/wandelgebied

Skigebied

Casino

Badplaats

Klimwand

Informatie

Telescoop

Windmolen

Monument

Bijzonder gebouw

Bezienswaardige toren

Watermolen

Opvallende brug

Wereldtentoonstelling

Grafmonument

Openluchtmuseum

Stuwmeer

Industrieel monument

Gesloten mijn

Olympische stad

Gedenkteken

Bezienswaardige vuurtoren

Markt/bazaar

Slagveld

Whale watching, aquarium

Rivierlandschap

Camping

Renaissancekerk

Ruimtestation

In het laatste hoofdstuk van dit boek zijn vier reisroutes opge-

nomen die u door de adembenemende natuurlandschappen

en naar de mooiste dorpen en streken in de landen van de

Benelux loodsen. Op de de overzichtskaart hiernaast ziet u in

één oogopslag het verloop van alle tochten. De teksten bij elke

tocht geven een overzicht van de route en beschrijven de

regio’s en provincies die u aandoet, samen met hun landschap-

pelijke, historische en culturele bijzonderheden. Ter aanvulling

op de tekst zijn er gedetailleerde routekaarten waarop het

traject van de route staat, samen met de belangrijkste plaatsen

en bezienswaardigheden. De hoofdroute en extra uitstapjes zijn

in kleur aangeduid, pictogrammen (zie hieronder) wijzen op de

belangrijkste trekpleisters. Bijzondere bestemmingen worden

met kleurenfoto’s en informatieve teksten rondom de kaart

extra in de verf gezet.

1414 15

Ems

RheinMaas

Mos

el

Oise

Meuse

IJsselmeer

N O O R D Z E E

N E D E R L A N D

F R A N K R I J K

D U I T S L A N D

L U X E M B U R G

G R O O T -B R I T T A N N I E

2

1

3

4

B E L G I E

50 km

Groningen

Assen

Bourtange

Hoorn

Leeuwarden

Den Helder

Alkmaar

AMSTERDAMHaarlem

Den Haag

RotterdamDordrecht

Breda

Antwerpen

Mechelen

BRUXELLES/BRUSSEL

GentBrugge

Eupen

Dinant

Bastogne(Bastenaken)

ArsKrippana

LUXEMBURG

Vianden

AachenMaastricht

Liège (Luik)

Dortmund

Düsseldorf

Köln

Utrecht

Emden

Charleroi

Lille

Reims

Amiens

Zeebrugge Eindhoven

Enschede

A1A4

A1

A27

A12

A15

A2

49

A1 A13

A21

A12

A58

A29

59

A58

A59

A2

44

9

A16

263

1

Apeldoorn

Arnhem

Luik

Eindhoven

Eindhoven

Eindhoven

Nijmegen

LoosdrechtsePlassen

N.P.Loonse enDrunense Duinen

Kinderdijk

De Keukenhof

Oosterscheldedam

Scheveningen

Wes t e r s c h e l de

Waal

Lek

NO

OR

DZ

E

E

Beveland

Katwijk aan Zee

Zierikzee

Zelzate

Domburg

Eeklo

Hellevoetsluis

Spijkenisse

Hoek van Holland

Ridderkerk

Gouda

Middelburg Goes Bergenop Zoom Roosendaal

Terneuzen

Turnhout

Noordwijk aan Zee

Lier

Aalter

Route

Uitstapje

Breda

Dordrecht

Tilburg

Utrecht

Rotterdam

Leiden

Almere

's-Hertogenbosch

Delft

N E D E R L A N D

Den Haag

Antwerpen30 km

Culturele instellingen enevenementen

Opvallende metropolen encultuurmonumenten

Sport- enrecreatiebestemmingen

Beroemde reisroute

Strand

Bron

Beschermd gebied voor vogels

Vlindertuin

Treinroute

Unesco-wereldnatuurerfgoed

Rotslandschap

Grot

Merenlandschap

Nationaal park (landschap)

Nationaal park (fauna)

Biosfeerreservaat

Natuurreservaat

Fossielenvindplaats

Dierentuin/safaripark

Lagedrukgebied

Botanische tuin

Unesco-wereldcultuurerfgoed

Prehistorie en vroegste geschiedenis

Romeinse oudheid

Museum

Paleis/kasteel

Burcht/vesting/citadel

Kerk algemeen

Romaanse kerk

Christelijk klooster

Gotische kerk

Historisch stadsbeeld

Burchtruïne

Cultuurlandschap

Kerkruïne

Barokke kerk

Keltische cultuurplaats

Theater

Feesten en festivals

Minerale bronnen/thermen

Arena/stadion

Zeilen

Circuit

Pretpark

Uitzichtpunt

Recreatiebad

Golf

Paardensport

Wandelen/wandelgebied

Skigebied

Casino

Badplaats

Klimwand

Informatie

Telescoop

Windmolen

Monument

Bijzonder gebouw

Bezienswaardige toren

Watermolen

Opvallende brug

Wereldtentoonstelling

Grafmonument

Openluchtmuseum

Stuwmeer

Industrieel monument

Gesloten mijn

Olympische stad

Gedenkteken

Bezienswaardige vuurtoren

Markt/bazaar

Slagveld

Whale watching, aquarium

Rivierlandschap

Camping

Renaissancekerk

Ruimtestation

In het laatste hoofdstuk van dit boek zijn vier reisroutes opge-

nomen die u door de adembenemende natuurlandschappen

en naar de mooiste dorpen en streken in de landen van de

Benelux loodsen. Op de de overzichtskaart hiernaast ziet u in

één oogopslag het verloop van alle tochten. De teksten bij elke

tocht geven een overzicht van de route en beschrijven de

regio’s en provincies die u aandoet, samen met hun landschap-

pelijke, historische en culturele bijzonderheden. Ter aanvulling

op de tekst zijn er gedetailleerde routekaarten waarop het

traject van de route staat, samen met de belangrijkste plaatsen

en bezienswaardigheden. De hoofdroute en extra uitstapjes zijn

in kleur aangeduid, pictogrammen (zie hieronder) wijzen op de

belangrijkste trekpleisters. Bijzondere bestemmingen worden

met kleurenfoto’s en informatieve teksten rondom de kaart

extra in de verf gezet.

16

De mooiste reisbestemmingen

17

Grachtenidylle in Amsterdam, het ‘Venetië van het Noorden’

18 Nederland

Nederland

19Nederland

Circa 800 kilometer aan kustlijn, machtige dijken en ontelbaar veel rivie-ren, sloten en grachten – de Nederlanders leven niet alleen aan het water, maar ook met het water. De windmolens, Hollandse meesters en het Delfts blauw zijn tot ver over de grenzen bekend, net als prachtige oude steden als Amsterdam, Groningen, Delft en Utrecht. Foto: molen in de avondschemering in Noord-Holland

22 Nederland | Groningen

*** Groningen Groningen is een stad waar eeuwenoude monu-menten contrasteren met moderne bouwwer-ken als de orga nische ‘apenrots’ van de Gas-unie aan de rand van de stad en het kleurrijke Groninger Museum bij het station. Hét symbool van de stad is echter de Martini toren. Deze enigszins scheve kerktoren domi neert al eeu-wenlang het sfeervolle centrum, dat door velen wordt beschouwd als een van de aantrekkelijk-ste binnensteden van Nederland. Bovendien is

er in Groningen altijd wat te doen. Bijna dage-lijks zijn er markten, straatmuzikanten staan op elke hoek en er worden tal van evenementen georganiseerd, met als topper het theaterfesti-val Noorderzon. Extra levendig wordt het door de vele studenten, die van Groningen de stad met gemiddeld de jongste bevolking van Neder-land maken. Nieuwsgierig? Beklim voor een fraai overzicht een van de kerktorens die de stad rijk is, zoals de eerder genoemde Martini-toren, die tot 97 meter hoogte reikt.

Onderweg in Groningen

Het kan verwarrend zijn: Groningen is zowel de naam van de provincie als van de hoofdstad van die provincie. De provincie ligt in het uiterste noorden van het land, ingeklemd tussen de Waddenzee en de buurprovincies Friesland en Drenthe.

Wonen aan het water – ook in Groningen is het mogelijk.

Groningen ligt in het hart van de gelijknamige provincie.

De Korenbeurs, aan de westzijde van de Vismarkt

GRONINGENOppervlakte: 2960 km²Aantal inwoners: 586.144 Bevolkingsdichtheid: 198 inwoners per km² Provinciehoofdstad: Groningen

*

INFO

23Nederland | Groningen

N 370

N 370

N 7

N 7

E 22

E 22

RIVIERENBUURT

HEREWEGBUURT

OOSTERPOORT BUURT

GRUNO-BUURT

LAAN-HUIZEN

SCHILDERS-BUURT

BINNENSTAD-OOST

KORTUSBUURT

ORANJEBUURT

OOSTERPARKWIJK

CONCORDIABUURT

VensterschoolStadspark

singe

l

Wester-

binnen-

Prof. H.C. van

duikersstr.

Weg der Verenigde Naties

Juliana-plein

Emm

aviadukt

Emm

avia

dukt

Hoendiep

A-Weg

Hoendiepskade

Wes

terh

aven

Wester-

singel

Noorderhave

n Z.Z.

Noorde

rhaven N.Z.

DiepLopende

Spilsluizen N.Z.

SpilsluizenZ.Z. Turfsingel

Turfsingel

Schutendieep

Schutendieep

Nieuwe

Ebingestraat

Eeldersingel

Emmasingel StationswegZuiderpark

Tromp-

Griffe- weg

Europaweg

Damsterdiep

Damste

rdiep

Steentilstr.

Rade-

markt

Verlengde

Oosterstr.

Petru

sCa

mpe

rsin

g el

Petrus Campersingel

S.S. Rosensteinlaan

Boterdiep

Boterdiep

Eendrachtskade Z.Z.

Eendrachtskade N.Z.

Paterswoldseweg

Paterswoldsew

eg

Hereweg

Hereweg

Hereweg

Rodeweg

Sumatralaan

J. C. Kapteyn-

laan

Wouter vanDoeveren-

plein

Bedu

mer

weg

Laan 1940-1945

Laan

1940-1945

Grote

Kloosterstr.

Baanstr.

Kolfstr.

Kerklaan

Veldstr.

Kl.

Bergstr.

Bergstr.Tuinbouw-

dwarsstr.

Tuinb

ouwstr

.

Zonne-

laan

Oranjestr.

Nassau-pl.

Noorder

Dwarsstr.

Rijs-

kampen-

str.

Selwerder-

dwarsstr.

Plantsoenstr.Albertine

Kalvers

tr.

Moesstr.

Grote

Appelstr.

Grote Kruiss

tr.

Nieuwe Kijk

in’t Jatstr.

Kleine

Leliestr.

Grote Lelie

str.

Bloemsingel

Oostersingel

W.A

. Sch

olten

str.

Bloemstr.

Bleekv

eldWip-

str.

Marktstr

.

Guyot-pl.

Nieuwe

Kerkhof

N.Kerk

-

str.Z.

Kerk-str.

Koren-

str.

Boter-plaats

Boten

-mole

n-dr

ift

Haver-

kamps

drift

Achter

de Wal

Violen-

str

.

Van

Kerck

hoffs

tr.

O

Oosterham

rikkad

e

Ooster-

hamrik

kade

Eyssonius- pl.

Monnik-hof

Hofstr. Katte

n-ha

ge

Gerbrand Bakkerstr.

Gorechtkade

GorechtkadeGorechtkade

A.P. Fokkerstr.

Seringe-

hof

Walstr.

Kruitstr.

Kruitlaan

Nieuwe S

t-

Jans-

str.

Hanze-plein

H.A.Kooyker-

pl.

Ripperdala

an

Dillen-

burglaan

Regentesse-

str.Adel-

heidstr.

Werftstr.

Havenstr.

Zoutstr.Jan

Lutmastr.

Taco

Mesdagpl.

Otto

Eere

lman

-st

r.

Kranew.

St-Lucas-

str.

Visserstr.

Turftorenstr.

Koekstr.

Paus-

gang

’T KloosterW

ees-

huisgang

Butiesstr.

Grote

Markt

Waagstr.

Soephuis-

str.

Broer- str.

Vismarkt

Koude Gat

Brugstr.A-Str.

Ruben

s-str

.

Leeuwarderstr.

Taco Mesdagpl.H.W.

Mesdag-pl.

JozefIsraëls-

pl.

Jozef

Israëlsstr.

Pelster-

str.Herestr.

Herestr.

Hoog-

str.

Folkingestr.Haddingestr.

Papen-

gang

Peperstr.

Popkenstr.

School-str.

Stalstr. Mussen-

gang Tuinstr.

Oudew.

Agricolastr.

Poorters-pl.

Achterom

Ooster-

havenstr.Damsterkade

Damstersingel

Poelestr. Nieuwe- w.

Pluimerstr.

Grote Gang

Petrus

Camper-

singel

Eemskanaal N.Z.

Eemskanaal

Friesestraatw.

H.W.

Mesdagstr.

Jozef Israëlsstr.

Nieuwe

Blekerstr.

Lissabon-

str.

Peizerw.

VanW

asse-

naerstr.

Kortenaersstr.

Van Brakepl.

Van Brakepl.

Van Heemskerckstr.

Eendrachts-kade Z.Z.

Reitemakersrijge

Jonk

erst

r.St

atio

nsst

r.

Emma-pl.

Coehoorsingel

Torenstr.

Ruiter-str. Phebens-

str.

Here-

singel

Radeb

innen

singe

l

Rade-

singel

Trompstr.

Koster-

gangBurchtstr.

Ypen-

molen-

drift

Jacob- str.Warmoesstr.

Sophiastr.

Bran

den-

burg

erst

r.

Oosterw.

Van

Julsingha-

str.

Oliemulderstr.Polderstr.

Cubastr.Dijks

tr.

Martenstr.

Park

laan

Here-pl.

Piet Heinstr.

Dorus

Rijkersstr. Theodorus

Niemeyerstr.

Badhuispl.

Stephensonstr.

Bruno-str.

Westinghousestr.

Droppings-

veld

Koeriersterw.

Illegaliteitslaan

Sabotagelaan Spaarnestr.Zaanstr.

Parkw.

Parkw.Parkw.

Hoornsediep O.Z.

Runstr.Berkel- str.

Lingestr.

Mer

wed

estr.

Grunostr.

Viaductstr.

Hovenstr.

Raben- hauptstr.

Aduarderstr.

Barestr.

Geulstr.

Vechtstr.Usselstr.

Helperzoom

KwintlaanBlekerslaanFrederikstr.Bouman-

str.

Alexander- str.

Mauritsdwarsstr.Albertstr.

J.A. Feithstr.Verl. J.A. Feith-

str.Verl. Willemstr.

Anna Paulova-

str.

Tweede Willemstr.Willemstr.

Sterrebosstr.

Verlengde

Oosterw.

Fongers-plaats

Frederiks-pl.

Van Susenstr.Verlengde

Nieuwstr.

Kievit-

str.J. Baart

de la Faillestr.

H.A.Kooyker-

pl.

Weeg-

schaalstr.

Braillew.

HoornsediepO.Z.

HoornsediepW

.Z.

Moesstr.

Beerstr.

Louise Henriëttestr.

Tuinbouwstr.

Grachtstr.

Zw

artew.

Krui

s-

singel

Noorde

rbuit

en

singel

Boteringesingel

Nieuwe

Noorderbinnensingel

Grach

tstr.

Kerklaan

Leliesingel

Koninginne-laanAgnesstr.

Verl. Grachtstr.

Selwerder-str.

Prin-sesse- Grote Rozenstr.

Violen-hof

Bloemsingel

Langestr.

Singelw.

Vlasstr.

Kolendri

ftLange-str.

Gorechtkade

Gerbrand Bakkerstr.

Hissi

nk Jansse

n-

Jan

str.

Dirk-Huizingastr

.

EnnoD irk

Prof.

Wiersm

astr.

Holtsie k

Ljzielstraw.

Oostersingel

Steentil-kade

Winschoter-

Oosterkade

Lijnb

aanstr.

Boteringenstr.

LeliesingelN

oorderbinnensingel

weg

NassaulaanNassau-Oranje-

singel

Ernst Casimirlaan

Koninginne-laan

laan

WilhelminakadeWilhelmina- kade

Dr. C. Hofstede de Grootkade Reiterdieps-kade

Oude

Kijk in

Uurwerkersgang

DeLaan

OudeBoteringestr.

Gulden-

Hardwikerstr.

Oude Ebbingestr. Jacobijners tr.

Achter

deMuur

Gelkingestr.Ooster-

str. Ged.

Katte

n-

Kl. Peperstr.

Blek

erstr.

Melkw.H.W.

Mesdagstr.

Herman

Colleniusstr.

Wassen-

bergh-str. Kranew.

Mondriaan-

str.

Mel

kw.

Lutkenieuwestr.

Hoge der A

Sledemennerstr.

Lage der A

Weste r kade

Westerhavenstr.

Potte

nbak

kers

rijge

Steenhouwers-kade

Sluis

kade

de Sluis

Bij

Praedinius-Ubbo Emmiussingel Ubbo Emmiussingel

Ganzevoortsingel

Gedempte Zuiderdiep

A-Kerkhof Z.Z.A-Kerkhof N.Z.

Schoolholm

A-Ke

rkstr

.

Stoeldraaier-

str.

Driem

olen-drift

Ubbo

Emm

iusstr.

NieuwstadGedempte Zuider-

Prinsen

str.

Herebinnen-singel

Raamstr.

Kl. Raamstr.

Zuiderpark

Palm

slag

Palmslag

Parklaan

Lodewijkstr.

Maurits-

str.

Witlattenstr.

DeBr

inkoo

sterhaven

Boermandestr.

WinschoterdiepO.Z.

Winschoterdiep

O.Z.

Barkmolenstr.

Winschoterdiep W

.Z.

Winschoterdiep

W.Z.

Annastr.

Meeuwerderw.

Nieuwstr.

Espe

ranto

str.

Meeuwerderw.

Oosterw.

Lodewijkstr.

Verlengde

Lodewijkstr.

H.L.W

ichers

str.

Nieuwstr.

Waterloolaan

Runstr.

Usselstr.

Reggestr. Dinkels

tr.

Vechtstr.

Acht

erw.

Driehovenstr.

Barestr.

David- str.

OnderdoorStationspl. Stations w.Oude

Witte de Withstr.

Peizerw.

Abel Tasmanpl.VanSpeykstr.

Admiraal de

Van der Doesstr.

Ruyterlaan

Verzetsstrijdens- laan

Verzetsstrijdenslaan

Onder-

Gijzelaarslaan

HoornsediepW

.Z.Braillew.

James

Wattstr.

Ooster Badstr.

Wester Badstr.M

arwixstr.M

arwixkade

Hallpad

Casc adepl.

Fietstunnel

Volkenh. MuseumFac. der Gadgeleerdh.

Sosa

Psychologie

Platform Theater

De Machinefa briek

MedischeWetenchool

Academisch

Ziekenhuis

Hoofdingang

Treslinghuis

Klaprooslaan

Thuiszorg

HanzeHogeschool

Groene Kruis

AlfaCollege

CultureelCentrum

Buurtc.

I.d.h.

Gerechthuis

GGD

PraediniusGymnasium

Basis-school

Werkmancollege

H.N. Noorderp. CollegeStadsschouwburg

Prinsenhof

MuziekschoolMartinitorenDIA Stadskontoor

ProvinciehuisHarm.Gebouw

Recht en Lett.

Academie-gebouw RUG

RechtbankOnderwijsJohanWillem Frisostr.

Grote Adolfstr.

BelastingBedrijven

De Stadspoort-college

Noorder-poortcoll.CongresscentrumKasteel Tabaks- en

Scheepv.-mus.

A-Kerk

Korenbeurs

singel

S.G.De Clinck

Jur.Inst.

Univ. bibl.en Mus. str.

StadhuisGoudkant

GrandTheatre

VoorgezetOnderwijs

Casinodie

p

Huisartenlab.

SGDe Hamrik

Gem.Havenkant.

kade

Cultureel Centrumd’Oosterpoort

Tromp-kade

Sted.Conservatorium

BuurtcentrumPoorters Hoes

Academie vanLogopedia

RO/EZ

H.N. WerkmanbrugFietsbrug

GroningerMuseum

RoeverenigingDe Hunze

InvalidenBootsteige

singel

GroningerArchieven

KPN

SIG

DeAaborg

Alfa College,Sect. Techn.

AugustinusCollege

Willem LodewijkGymnasium

Basisschool

GroningenCentraal Station

Busstation

GrafischMuseum

RHGCitybus

BS Venter-school

NoorderpoortCollege NAC

NOORDER-

PLANTSOEN

NOORDER-PLANTSOEN

PedagogieSociologie

BuurtcentrumOranjewijk

Martini-kerkhof

Emplacement NS

Eendrachts-brug

Emmabrug

Here-brug

tr. str.

Magnoliastr.

Wilgen-

pad Magnolia-

str.

Studentenlaan

Vindicat-

str.

Magna-

Peterstr.

Almastr.

Javalaan

Bank

str.Allersma-

str.

Riouwstr.

Ambonstr.

Delipl.

Borneo-pl.

Atjehstr.

Bilit

onst

r.

Petrus

Hendrikszstr.

Korrew.

Korrew.

Diephusstr.

Reigers

tr.

Heymanspl.

Telleg

en-

str.Landstr. Star

Numanstr.

Vinkenstr.

Vinkenstr.Koekoekpl.

Merelstr

.

Nachtegaalstr.Tulpstr.

Thomassen À. Thuess

ink-

laan

Wielewaa-pl.

Oppenheimstr.C.H. P

eterss

tr.Petrus

Driesse

nstr.

Eyssoniusstr.

Bernoulli-pl.

2e Hunzestr.

Sabang-pl.

Balistr.

Beren

Fruit- str.

Ooft-

str.

Concordiastr.Radijsstr.

Mutua F

idess

tr.Koolstr.

K. de V

rieze

str.Dierenriem

str.

Lierstr.

tielaan

Maaslaan

Amstelstr.

Lauwersstr.

Scheldestr.M

erwedestr.

Huygensstr.Huygensstr.

Kamerlingh Onnes- str.

Papiermolenlaan

Engelse Kamp

Kempkensberg

Fongerspad

Fongers-

padVan der

Waalstr.

Rivierenhof

Concourslaan

Concourslaan

Leonard Springerlaan

Muntinglaan

VanLeeuwenhoekstr.

Snelliusstr.

KempkensbergKempkenspadLekstr.

Lorentzstr.

Snelliusstr.

Kastanielaan

Olde

nbar

neve

ltlaa

n

Pada

ngstr.

Fivelstr.

1e Hunzestr.

Akkerstr.

Noorderstationsstr.

Moesstr.

Paral

lelw.

Bessemoerstr.

Wilgenlaan

Wilgenlaan

GomarusCollege

Sticht. Ned. Centrum.voor Huisv. v. Ouderen

HanzeHogeschoolPABO

De Studio

Prinsen-theaterBuurt-

centrumTuinwijk

Komensky-school

NOORDER-BEGRAVN.-

PLEIN

ISR.BEGRAVN.- PLEIN

OOSTER-PARK

Oosterham

rikbaan

SportparkStadspark Martini Plaza

KvK en FNeboflat

NoorderpoortStratingh College

Juliana-brug

De PapiermolenR.K. BEGRAV-NINGSPLEIN

Zwembad

ZUIDER-BEGRAVNING-

SPLEINVrijeschoolBovenbouw

AZC Marienholm

VanLieflandschool

FNV MartiniTrade Park

STERREBOS

OorlogsmonumentReisenhaupt

Speelweide

De Vogels

S T A D S -

P A R K

Irislaan

Sontw.

Barkmolenstr.

diep

’t Jatstr.

N.Z.

Z.Z.

Christian ChurchGroningen

NieuweKerk

Oosterham

rikkade

Walle-

gangGrut-molen

St. Franciscus-kerk

Ooster-kerk

LifeLines

UniversitairCentrum

Psychiatrie -UCP

Vrydem

alaan

DOTGroningen

Zaagmuldersweg

Zaagmuldersweg

J.

Groninger-

str.

Parkzijde

Langezijde

ChristeljikGerefromeerde K.

Martinikerk

St-Jozef-kathedral

Remon-strantse

Kerk

Stripmus.

Peizerw.

Monkey TownGroningen

Terra MBOGroningen Mesdagkliniek

Dienst UitvoeringOnderwijs (DUO)

BelastingdienstGroningen

Van

Rietdiep

Eemskanaal

Ooster-haven

OudeW

inschoter-diep

Noord

Willem

skanaal

Eendrachtkanaal

250 m820 ft

Kunth; Reise nach BENELUX; Innenkarte: Groningen; Breite 175mm x Höhe 202mm; +3mm Beschnitt; Kartographie 94,34%; Layout 106%; 17.01.2020

24 Nederland | Groningen

** Martinikerk In universiteitssteden is er vaak een tekort aan geschikte ruimten voor academi-sche activiteiten. Dat geldt zeker voor Gronin-gen, dat meer dan 60.000 studenten telt. De universiteit lost dat onder meer op door de Martini kerk, de oudste kerk van de stad, te ge-bruiken voor tentamens en officiële gelegenhe-den. Maar zelfs op momenten dat de kerk vol zit met studenten, zijn bezoekers welkom in de 97 meter hoge Martinitoren. De pittige klim naar de top wordt beloond met een weids uitzicht over de historische binnenstad. Vanaf deze hoogte lijkt de Grote Markt aan de voet van de toren helemaal niet zo groot. Je ziet de vele kroegen aan de randen van het plein, fietsers laveren door de smalle straten en studenten hangen rond op banken en muurtjes. Het hart

van Groningen is levendig, maar zonder de hectiek van een wereldstad als Amster dam. Op zondag weerklinken de klanken van het be-roemde orgel – dan verandert de kerk weer in een echt godshuis.

*** Scheepvaartmuseum Groningen is een stad vol contrasten. Waar het bontgekleurde ge-bouw van het Groninger Museum een bijna pro-vocerend statement maakt, oogt het Noordelijk Scheepvaartmuseum statig en monu men taal. Dat begint al bij de twee gebouwen waarin het museum onderdak heeft gevonden: het Gotisch Huis en het Canterhuis dateren uit de 15de eeuw en stralen een historische elegantie uit. De collectie illustreert de geschiedenis van de Hanze, de binnenscheepvaart en de kustvaart,

maar er is ook volop aandacht voor de opkomst van de stad Groningen. Via krakende houten vloeren en smalle trappen – bijna alsof het een eeuwenoud zeilschip is – dwalen de bezoekers langs vitrines gevuld met scheeps modellen, motoren en andere herinneringen aan het ma-ritieme en stadsverleden. De komende jaren werkt het museum aan het versterken van de rol als ‘Huis van de Groningse Geschiedenis’.

*** Groninger Museum Hadden alle musea maar zulke geldschieters! En een museum-bestuur dat het aandurft iets totaal nieuws te beginnen. In Groningen kwamen beide aspec-ten bij elkaar toen in 1987 de Nederlandse Gas-unie geld beschikbaar stelde voor de bouw van een nieuw stadsmuseum. De toenmalige

25Nederland | Groningen

museumdirecteur Frans Haks koos voor een concept waarbij ‘de grenzen tussen kitsch, design, beeldende kunst en architectuur voor-goed zouden verdwijnen’. Hoofdarchitect werd de Italiaanse ontwerper Alessandro Mendini (1931–2019), drie andere architectenbureaus werden uitgenodigd om de verschillende pavil-joens te ontwerpen. Zo ontstond, op een eiland tussen het station en het stadscentrum, een ge-durfd, postmodernistisch museumcomplex, dat ook nu nog indruk maakt. De collectie varieert van archeologische vondsten tot Aziatisch por-selein en hedendaagse kunstinstallaties.

Boven: het historische Scheepvaartmuseum. Linksboven: havens geven de stad een mari-tieme flair. Links: Martinikerk. Blikvanger van het Groninger Museum is een 20 meter hoge gouden toren.

26 Nederland | Groningen

*** Appingedam Deze kleine stad ligt enkele kilometers ten zuid-westen van Delfzijl, waar veel inwoners dage-lijks voor hun werk naartoe reizen. Appingedam verrast met een onmiskenbare charme. Dwars

door het stadje stroomt het Damsterdiep, een kanaal dat rond 1200 werd gegraven. Al voor deze tijd stroomde hier de Delf, een ouder kanaal dat in open verbinding stond met de zee. Dankzij deze ligging groeide Appingedam in de

middeleeuwen uit tot een bloeiend handels- en marktcentrum. De van oorsprong middel-eeuwse panden langs de oevers van het kanaal en in het stadshart stralen nog de welvaart van weleer uit. Blikvangers zijn de imposante Nico-laïkerk, het oudste bouwwerk in Appingedam, en het in renaissancistische stijl gebouwde Raadhuis uit 1630 – niet voor niets kreeg Ap-pingedam in 1972 de status van beschermd stadsgezicht. De beste manier om Appingedam te verkennen is via een boottocht: elke zomer vaart een karak teristieke houten punter vanaf de jachthaven door de water wegen van het centrum. Of wandel door de steegjes en begin bij de Vlintenbrug, met uitzicht op de beroemde hangende keukens van Appingedam. Deze keu-kens werden ooit boven het water gebouwd omdat er in de woningen onvoldoende ruimte was. Via de deuren vlak bij het wateroppervlak konden de bewoners direct in het kanaal water putten.

* Winschoten Winschoten, stad van molens en rozen, lag niet altijd aan het water. Nederland staat bekend om de grootschalige inpolderingen, maar bij Win-schoten gebeurde precies het omgekeerde. Om deze economisch kwetsbare regio een nieuwe toeristische impuls te geven, werd een flink stuk landbouwgrond onder water gezet. Zo

RozenNee, het waren niet de Nederlanders die de roos in de westerse tuincultuur hebben geïntro-duceerd. De geschiedenis van deze bloem gaat veel verder terug: waarschijnlijk werden al 5000 jaar geleden in China rozen gekweekt. Daarna vonden ze hun weg naar het klassieke Egypte en Griekenland. De omslag kwam toen in de 18de eeuw rozen met een langere bloei-tijd vanuit China naar Europa werden gehaald. Vanaf dat moment konden enthousiaste hobby isten ook zelf nieuwe variëteiten kweken, die soms meerdere keren per jaar bloeiden. Dat gebeurde ook in Neder land, maar het leidde nooit tot een manie zoals bij de tulpen. Nu zijn overal in Nederland tuinen met uitbundig bloeiende rozen te vinden. Het Rosarium in Winschoten is met 20.000 rozen van 320 verschillende soorten een van de grootste.

Grachten en bruggen bepalen het stadsbeeld in Appingedam.

27Nederland | Groningen

ontstond het 800 ha grote Oldambtmeer, een kunstmatig meer waar natuur, watersport en andere vormen van recreatie hand in hand gaan. Op een serie eilanden aan de oostelijke oever verrijst het dorp Blauwestad. In het Stadspark van Winschoten zelf is het in de zo-mer een feest van geuren en kleuren: in het Rosarium bloeien dan 320 verschillende soor-ten rozen. Bij elke soort staat een bordje met de naam van de roos en de kweker.

** Bourtange Het is een van de grootste verrassingen op het Groningse platteland: een perfect stervormige vesting, bestaande uit grachten, aarden wallen, ophaalbruggen en poorten. Bour tange is een relict uit de Tachtigjarige Oorlog (1568–1648), ook wel de Nederlandse Opstand genoemd. In 1568 waren enkele Neder landse gewesten in opstand gekomen tegen de Spaanse koning Filips II, die het in een groot deel van Europa voor het zeggen had. De strijd ging om macht, maar zeker ook om godsdienstvrijheid. Uitein-delijk zouden vier generaties te maken krijgen met oorlogshandelingen, verlies en ontberin-gen. Maar dat verklaart nog niet waarom er hier, midden in een inmiddels opgedroogd moe-ras, een onneem bare vesting ligt. Ga op pad met een gids om het hele verhaal te horen. Dat begint in 1580, als de stad Groningen door

Spaanse troepen is bezet. De voorraden wor-den vanuit Duitsland aangevoerd via een zand-rug in het Bourtangermoeras. Om deze route af te sluiten, laat Willem van Oranje, de leider van de opstand, in het moeras een schans aanleg-gen. Zijn plan slaagt: de bevoorrading stopt. Later wordt het fort uitgebouwd tot een stervor-mige vesting. Deze zal nooit worden veroverd: aanvallers krijgen te maken met allerlei moe-rasziektes en moeten de strijd al snel staken. Tot 1851 hebben militairen het voor het zeggen in Bourtange, daarna wordt de vesting opgehe-ven. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp zo goed als verlaten. Dat verandert als de ge-meente besluit de oude vesting te reconstrue-ren en er een museumdorp van te maken. Het resultaat is verbluffend: binnen een perfect regel matige vijfhoek ligt nu een authentiek ogende vesting die bezoekers terugbrengt naar het jaar 1742. Het dagelijks leven van toen her-leeft onder meer door markten met oude ambach ten en historische festivals. Zo spelen honderden acteurs elk jaar de Slag om Bour-tange (1640) na. Toch is Bourtange geen open-luchtmuseum: in het vestingstadje wonen circa zeventig mensen en bij de toegangspoort wordt geen entree geheven. Wel is een deel van de gebouwen opgesteld voor bezoekers, zoals Museum De Baracquen, waar archeologische vondsten te zien zijn.

Vanuit Bourtange slingert de grenslijn noord-waarts richting de Dollard, een brede zeearm tussen Duitsland en Nederland. Staande op de hoge dijk doemt in de verte de Duitse haven-stad Emden op.

Historische charme in Appingedam

Het centrum van Winschoten

De molen in museumdorp Bourtange maalde het graan voor de soldaten.

C = Corbis, G = Getty, M = Mauritius Images

Cover vooraan: sara_winter/iStock (Kinderdijk,Nederland), KavalenkavaVolha/iStock (Brussel, België), Deejpilot/iStock (Amsterdam, Nederland); cover rug:Travel_Motion/iStock (Brussel, België); cover achteraan: Johan De Meester (Kasteel Ooidonk, België), Sergey Dzyuba/Shutterstock (Luxemburg stad, Groothertogdom Luxemburg)

P. 002-003 G/Remo Scarfò; P. 004-005 G/TomasSe-reda; P. 006-007 G/Dado Daniela; P. 008-009 G/Francesco Vaninetti Photo; P. 010-011 G/PhotonP-hotography -Viktor Lakics; P. 012-013 G/Olena_Znak; P. 016-017 G/dennisvdw; P. 018-019 M/Clic-kAlps; P. 022 G/SanderStock; P. 022 G/venemama; P. 022 G/CreativeNature_nl; P. 024 G/venemama; P. 024 M/Alamy ; P. 025 G/Frans Lemmens; P. 024-025 M/Alamy; P. 026 G/SanderStock; P. 026 G/Toshihiro Hirai; P. 027 M/Alamy ; P. 027 M/Alamy ; P. 027 G/venemama; P. 028 M/Rene van der Meer; P. 029 M/Alamy ; P. 029 G/Samuel Betkowski; P. 029 M/Ro-nald Kamphuis; P. 030-031 G/frankhoekzema; P. 032-033 M/Alamy; P. 033 digitalimagination/istock; P. 033 M/Alamy ; P. 034 TasfotoNL/istock; P. 034 M/Ingo Boelter; P. 034 G/venemama; P. 035 G/Ulrich Baumgarten; P. 035 M/Alamy ; P. 036 M/United Ar-chives; P. 036 M/Ingo Boelter; P. 036 G/Hanneke Luijting; P. 037 G/Hans Balsing; P. 037 M/Alamy ; P. 038 M/Alamy ; P. 038 M/Rene van der Meer; P. 039 M/Alamy ; P. 039 M/Alamy ; P. 040 G/venemama; P. 040 G/EKH-Pictures; P. 041 M/Alamy; P. 041 M/Ala-my ; P. 041 M/Alamy; P. 041 M/Alamy; P. 042-043 M/Ingo Boelter; P. 042 M/Alamy ; P. 043 G/TasfotoNL; P. 043 G/ChrisRinckes; P. 043 G/Frans Sellies; P. 044 M/Nico van Kappel; P. 045 M/Alamy; P. 045 Look/age fotostock; P. 045 G/Daniel Bosma; P. 045 G/ur-mel89; P. 045 Cloud-Mine-Amsterdam/istock; P. 046-047 G/Daniel Bosma; P. 048-049 M/Beate Mar-graf; P. 048 G/Erik_; P. 049 M/Alamy; P. 049 G/Se-bastian Rose; P. 049 G/HildaWeges; P. 050-051 M/Alamy ; P. 052 M/Alamy; P. 052-053 G/fotolupa; P. 053 C/Frans Lemmens; P. 053 M/Alamy; P. 056-057 M/Alamy; P. 058 M/Alamy ; P. 058-059 G/Fadi Hage; P. 058 G/siraanamwong; P. 059 G/jewhyte; P. 059 M/Alamy ; P. 060-061 KavalenkavaVolha/istock; P. 062-063 G/Buena Vista Images; P. 062 M/Rene Mat-tes; P. 063 tunart/istock; P. 063 M/Rene Mattes; P. 063 M/Alamy; P. 064-065 G/George Pachantouris; P. 064 G/sbostock; P. 065 G/Nikada; P. 066-067 M/Alamy; P. 068 Look/robertharding; P. 068 M/Ton Koene; P. 068 M/Alamy ; P. 069 G/Reinier Snijders ; P. 069 M/Ingo Boelter; P. 069 M/Alamy; P. 070 M/imageBROKER; P. 070 M/Stefano Termanini; P. 070 M/Alamy ; P. 071 M/Alamy ; P. 071 M/Alamy; P. 071 M/Alamy ; P. 072 G/Luiskurtum Photography; P. 072 G/Steve Smith; P. 073 G/Luiskurtum Photography; P. 073 G/Westend61; P. 073 G/Pim Van Wel ; P. 074 M/Alamy; P. 074 G/venemama; P. 074 G/Izzet Keribar; P. 075 M/Ingo Boelter; P. 075 M/Alamy; P. 076 G/Ventura Carmona; P. 076 G/Ventura Carmona; P. 076 M/Rene van der Meer; P. 077 G/Rene Siebring; P. 077 G/CreativeNature_nl; P. 078-079 G/franswil-lemblok; P. 078 M/Jason Langley; P. 079 A/AGAMI Photo Agency; P. 079 A/Peter Horree; P. 079 G/frans-willemblok; P. 080-081 G/ruzanna; P. 081 M/Alamy ;

P. 081 G/ruzanna; P. 081 M/Alamy ; P. 082 G/Bart Hendrix ; P. 082 M/Manfred Mehlig; P. 083 G/Hans Jansen; P. 083 G/wavipicture; P. 084-085 G/wavipic-ture; P. 086 M/Alamy ; P. 086 G/ruzanna; P. 086-087 G/Kloeg008; P. 087 M/Alamy ; P. 087 G/Sjo; P. 088-089 G/Sjoerd van der Wal; P. 090 G/franswillemblok; P. 090-091 G/Sjo; P. 090 M/Alamy; P. 091 G/Sjo; P. 091 G/venemama; P. 091 G/DutchScenery; P. 092 M/Alamy ; P. 092-093 G/Martijn van Steenbergen ; P. 093 G/Sjo; P. 094 G/Roman Sidorenko; P. 094 M/Alamy ; P. 094-095 M/Alamy ; P. 095 Martin Metse-makers/Shutterstock.com ; P. 095 G/3quarks; P. 096 M/Alamy ; P. 096-097 G/venemama; P. 097 G/digita-limagination; P. 097 G/venemama; P. 098-099 G/waeske; P. 100 M/Alamy; P. 101 M/Wim Weenink ; P. 101 M/Jan Vermeer; P. 101 M/Alamy; P. 101 G/Erich Kuchling; P. 101 G/Sebastiaan Kroes; P. 102-103 M/Rene van der Meer; P. 102 G/JStuij; P. 103 G/vene-mama; P. 103 G/DutchScenery; P. 103 G/venemama; P. 103 G/venemama; P. 104 G/DutchScenery; P. 104 G/DutchScenery; P. 105 M/Rene van der Meer; P. 105 M/Alamy ; P. 105 M/Alamy ; P. 105 M/Alamy ; P. 106-107 G/DutchScenery; P. 106 M/Alamy; P. 107 M/Alamy; P. 107 M/Alamy; P. 107 G/HildaWeges; P. 107 M/Alamy ; P. 108 M/Alamy ; P. 108-109 M/Ala-my; P. 109 M/Alamy ; P. 109 M/Alamy; P. 110 M/Alamy; P. 110-111 M/Alamy; P. 111 M/Rene van der Meer; P. 111 M/Christian Hütter; P. 112-113 M/Ala-my; P. 112 G/GAPS; P. 113 G/TasfotoNL; P. 114 G/Stefano Oppo; P. 114 M/Alamy ; P. 114 M/Alamy; P. 116 M/Alamy ; P. 116 M/Alamy; P. 117 G/Ju-lia700702; P. 117 M/Alamy; P. 117 M/Alamy ; P. 118 M/Alamy ; P. 118 G/ahavelaar; P. 119 G/Kloeg008; P. 119 M/Alamy ; P. 119 G/VanderWolf-Images; P. 119 TVGD/Shutterstock.com ; P. 120-121 M/Alamy; P. 122 M/Roberto Sysa Moiola; P. 122 G/JacobH; P. 123 M/Rene van der Meer; P. 123 G/Rujchu; P. 123 G/Yamaki Yuri ; P. 124-125 G/Peter Zelei Images; P. 126 G/Lara_Uhryn; P. 126-127 M/Alamy ; P. 127 G/Martijnvandernat; P. 127 M/Alamy ; P. 128-129 G/Martijn van der Nat; P. 128 M/Karol Kozlowski; P. 128 G/rustamank; P. 129 M/Hans P. Szyszka; P. 129 M/Manfred Mehlig; P. 129 G/leuntje; P. 130 M/Ala-my ; P. 131 M/Alamy ; P. 132 G/Henryk Sadura; P. 132 G/AFP; P. 132 M/Alamy; P. 134 G/Gatsi; P. 134 G/Michel Porro; P. 134-135 G/Gatsi; P. 135 M/Fine Art Images; P. 135 M/Alamy; P. 136-137 G/Pierre Crom; P. 138 G/mihaiulia; P. 138 G/Manfred Gott-schalk; P. 139 KarinR/Shutterstock.com; P. 139 G/Hans-Peter Merten; P. 139 M/Alamy ; P. 140-141 G/OperationShooting; P. 141 G/stocknshares; P. 142 G/franswillemblok; P. 142-143 M/ANP Photo; P. 143 M/rphstock; P. 143 G/ilya131266; P. 143 M/age; P. 143 M/Alamy ; P. 144-145 M/Alamy ; P. 146 G/Chris van Dolleweerd; P. 146 G/Henryk Sadura; P. 146 Look/robertharding; P. 148 M/Alamy ; P. 148 M/Alamy ; P. 149 M/Alamy ; P. 149 M/Alamy; P. 149 M/Alamy ; P. 150 G/NurPhoto; P. 150 M/Alamy ; P. 150 G/NurPhoto; P. 151 M/Alamy ; P. 151 G/franswillem-blok; P. 151 G/MrGLove; P. 151 G/Julian Elliott Pho-tography; P. 152 M/Alamy ; P. 153 M/Alamy ; P. 153 M/Alamy ; P. 153 M/Alamy ; P. 154-155 G/JFsPic; P. 155 M/Alamy ; P. 155 M/Nico van Kappel; P. 155 M/Alamy ; P. 155 M/Alamy ; P. 156 M/Hans Leijnse; P. 156 M/Hans Leijnse; P. 156 M/Ron Offermans; P. 156 M/Nico van Kappel ; P. 156 M/Ron Offermans; P. 157 M/Nico van Kappel; P. 158 M/imageBROKER; P.

158 G/Westend61; P. 159 G/Dado Daniela; P. 159 G/compuinfoto; P. 159 G/Bernhard Klar ; P. 160 G/franswillemblok; P. 161 G/Rudy Denoyette; P. 161 G/Westend61; P. 162 G/kurtmartin; P. 162 M/Alamy ; P. 163 G/Chanachai Panichpattanakij; P. 163 G/Joris-vo; P. 163 M/ProCip; P. 163 G/Celli07; P. 164 M/Ala-my ; P. 165 M/Alamy ; P. 166 M/Wil Meinderts; P. 166-167 G/Roel Meijer; P. 167 M/Rene van der Meer; P. 167 M/René van der Meer; P. 167 G/Corin-ne Poleij; P. 168-169 M/Alamy ; P. 169 G/J.Castro; P. 169 G/Corinne Poleij; P. 169 M/Alamy; P. 170 M/Alamy; P. 170-171 M/Alamy ; P. 172 M/Karl F. Schöf-mann; P. 172 G/amoklv; P. 173 M/Alamy; P. 173 M/Alamy; P. 173 G/csfotoimages; P. 173 DariaZu/Is-tock; P. 173 M/Alamy; P. 174-175 M/Alamy; P. 174 G/Ellen van Bodegom; P. 175 M/Alamy; P. 175 G/Celli07; P. 175 M/Alamy; P. 175 M/Jan Baks ; P. 176 M/Jochen Tack; P. 176 M/Alamy ; P. 176 M/Alamy; P. 178 M/Rene van der Meer ; P. 178 G/ivotheeditors; P. 178-179 M/Alamy; P. 179 M/Iain Masterton; P. 179 G/trabantos; P. 179 M/Emanuele Ciccomartino; P. 180 G/chris-mueller; P. 180-181 M/Alamy ; P. 181 M/Alamy; P. 181 M/Christian Richters; P. 181 M/Alamy ; P. 181 M/Alamy ; P. 182 G/franswillemblok; P. 182 M/Alamy ; P. 183 M/Alamy ; P. 183 M/Karl F. Schöfmann; P. 183 G/chris-mueller; P. 184 M/Otto Plantema; P. 185 M/United Archives; P. 185 M/Rene van der Meer; P. 184-185 M/Alamy; P. 186-187 Look/robertharding; P. 190 M/Alamy ; P. 190 Tim Heirman; P. 191 G/Borisb17; P. 191 G/Borisb17; P. 191 G/Patrick van Katwijk; P. 192 M/Alamy ; P. 193 M/Alamy ; P. 193 G/ClaudineVM; P. 193 G/walen-cienne; P. 193 G/Tim E White; P. 194-195 G/SL_Pho-tography; P. 194 G/SL_Photography; P. 195 G/arga-lis; P. 195 M/Emilie Chaix; P. 196 G/Beeldbewerking; P. 196 M/Alamy; P. 196-197 M/Alamy; P. 197 M/Alamy; P. 197 M/Alamy; P. 198-199 G/Celli07; P. 200 G/RudyBalasko; P. 200 Look/Tobias Richter; P. 202 G/Sir Francis Canker Photography; P. 202-203 G/Hiroshi Higuchi; P. 203 G/Kurt Desplenter ; P. 203 M/ Christian Handl; P. 204 M/Alamy; P. 204-205 G/Heri-tage Images; P. 206-207 Alex Cimbal/Shutterstock; P. 207 M/Alamy; P. 207 G/PicsFactory; P. 208-209 Kiev.Victor/Shutterstock.com; P. 210-211 C/Miles Ertman; P. 212 M/Alamy ; P. 212 G/Flavio Vallenari; P. 213 G/Frank Smout Images; P. 213 M/Alamy ; P. 214-215 G/Peter Bocklandt; P. 216-217 M/Alamy ; P. 217 M/Alamy ; P. 217 M/Alamy ; P. 217 G/G. Cigolini; P. 218 G/TomasSereda; P. 218 G/Universal History Archive; P. 220 M/Alamy ; P. 220 Look/Tobias Rich-ter; P. 220-221 G/KavalenkavaVolha; P. 221 G/Dark_Eni; P. 221 M/Martin Moxter; P. 222-223 M/Alamy; P. 222 M/Alamy; P. 223 G/Arterra; P. 223 M/Alamy; P. 224-225 M/Alamy; P. 224 M/Alamy ; P. 225 M/Alamy ; P. 225 G/Unal Bilir; P. 226-227 M/Alamy ; P. 226 M/Alamy ; P. 227 M/Alamy; P. 227 M/Alamy ; P. 228 M/Alamy ; P. 228-229 G/Beeldbewerking; P. 230 G/sedmak; P. 230 M/Alamy ; P. 230 G/querbeet; P. 232 G/Ventura Carmona; P. 232 G/Westend61; P. 233 G/sedmak; P. 233 G/Insights; P. 233 Look/rober-tharding; P. 234 Look/Holger Leue; P. 234-235 Look/Holger Leue ; P. 236 M/Ben Seelt; P. 236 M/Alamy; P. 237 M/Alamy; P. 237 M/Alamy ; P. 238 G/bbsferrari; P. 238 M/Alamy ; P. 238 G/PepiteVoyage; P. 239 M/Alamy ; P. 239 G/bbsferrari; P. 240 G/Westend61; P. 240-241 G/Sir Francis Canker Photography; P. 244 M/Alamy ; P. 245 G/Westend61; P. 244-245 G/5xinc;

P. 246 G/possum1961; P. 246 M/Peter Enzinger; P. 247 G/hmeier; P. 247 G/MarcoRof; P. 248 M/image-BROKER; P. 249 M/Alamy ; P. 249 M/Alamy ; P. 249 G/TomasSereda; P. 250-251 G/Matteo Piotto; P. 252 G/Westend61; P. 252 M/Alamy ; P. 253 Look/Rainer Mirau; P. 254 G/Sylvain Sonnet; P. 255 M/Alamy ; P. 255 M/Alamy ; P. 256-257 G/Santiago Urquijo; P. 258 G/Arterra; P. 259 A/Arterra Picture Library; P. 259 M/Alamy ; P. 259 M/Alamy ; P. 260-261 G/Frans Sellies; P. 262-263 G/Frank Smout ; P. 264 G/sed-mak; P. 264 M/Alamy ; P. 264 M/Alamy ; P. 265 G/Flavio Vallenari; P. 265 G/bluejayphoto; P. 266 M/Alamy ; P. 266 M/imageBROKER; P. 267 M/Bernard Castelein ; P. 267 G/benkrut; P. 267 M/Alamy ; P. 267 G/Henryk Sadura; P. 268 M/Alamy; P. 268 M/Alamy ; P. 269 M/Alamy ; P. 269 M/Alamy ; P. 270 G/arsse-creta; P. 270 A/Falkensteinfoto ; P. 271 M/Alamy ; P. 271 M/Alamy ; P. 272 M/Alamy ; P. 272 G/L. Toshio Kishiyama; P. 272 Look/Ernst Wrba; P. 273 G/Henryk Sadura; P. 273 G/Samere Fahim Photography; P. 273 Look/Ernst Wrba; P. 274-275 M/imagebroker ; P. 276 M/Werner Dieterich; P. 276 G/Henk Langerak; P. 276 G/JJS-Pepite; P. 278 G/Alain et Nadine; P. 278 G/Nathalie Dupont; P. 278 G/Arterra; P. 279 M/Alamy ; P. 279 M/Alamy ; P. 280-281 G/VW Pics; P. 282 M/Alamy; P. 283 G/talevr; P. 284 G/Carl Court; P. 285 M/Alamy ; P. 285 G/bluejayphoto; P. 286 M/Alamy; P. 286-287 M/Alamy; P. 287 G/Alexander Soroko-pud; P. 288-289 G/bluejayphoto; P. 288 M/Alamy ; P. 289 M/Alamy; P. 290 M/Alamy ; P. 291 G/Arterra; P. 291 G/Arterra; P. 291 G/Arterra; P. 292-293 Wouter van den Broek/Shutterstock.com ; P. 292 M/Alamy ; P. 293 M/Alamy ; P. 294 G/Eagle2308; P. 294 G/Eag-le2308; P. 294 M/Alamy ; P. 294 G/Allan Baxter ; P. 296 M/Alamy; P. 296 M/Alamy ; P. 296-297 M/Ala-my ; P. 298-299 G/Classen Rafael; P. 300 G/Flavio Vallenari; P. 301 M/Alamy; P. 301 M/Alamy ; P. 301 M/Alamy; P. 301 M/Alamy ; P. 302-303 G/boerescul; P. 302 M/Alamy ; P. 303 M/Alamy ; P. 304 M/Alamy ; P. 304 M/Alamy; P. 304 M/Alamy ; P. 305 M/Alamy ; P. 304-305 M/H.-D. Falkenstein; P. 306-307 M/Wes-tend61; P. 310-311 G/Jesus Barroso; P. 310 G/Jesus Barroso; P. 311 M/Alamy ; P. 311 M/Alamy ; P. 311 G/Dado Daniela; P. 312 G/Jesus Barroso; P. 312-313 G/JacobH; P. 313 M/imageBROKER; P. 313 M/Alamy ; P. 314-315 M/Alamy; P. 314 G/MinhThuan; P. 315 M/Alamy ; P. 315 G/Stanislava Karagyozova; P. 316-317 G/Franz Sussbauer; P. 318 G/Hans Georg Eiben; P. 318-319 M/Chris Seba; P. 319 M/Chris Seba; P. 319 Cathy Php/Shutterstock.com ; P. 319 M/Alamy; P. 320-3321 G/Frans Sellies; P. 322 M/Alamy ; P. 322-323 G/Frédéric Collin; P. 323 M/Alamy; P. 326-327 M/Hans-Peter Merten; P. 327 G/Westend61; P. 328 M/Heinz-Dieter Falkenstein; P. 329 M/Mel Stuart; P. 329 G/Franz-Marc Frei; P. 329 G/SerrNovik; P. 330 M/Alamy ; P. 330 M/Alamy; P. 330-331 Look/Foto Herzig; P. 332-333 G/Hans-Peter Merten; P. 334-335 M/Alamy; P. 336 G/Alexander Spatari; P. 337 Look/ClickAlps; P. 337 G/Hiroshi Higuchi; P. 337 M/Alamy ; P. 337 horstgerlach/istock; P. 337 C/Marcos Semo-la; P. 338 M/Ingo Boelter; P. 338 M/Rene van der Meer; P. 338 G/Ventura Carmona; P. 338 G/franswil-lemblok; P. 338 G/SanderStock; P. 340 M/Alamy ; P. 341 M/Alamy ; P. 341 M/Alamy ; P. 341 G/boerescul; P. 342 M/Alamy ; P. 343 M/Chris Seba; P. 343 G/Ja-cobH; P. 343 Look/Foto Herzig; P. 344 M/Alamy.

Fotoverantwoording/colofon

www.lannoo.comRegistreer u op onze website en we sturen u regelmatig een nieuwsbrief met infor-matie over nieuwe boeken en met interessante, exclusieve aanbiedingen.Als u opmerkingen of vragen heeft, dan kunt u contact opnemen met onze redac-tie: redactie.toerisme@lannoo.com.

Vertaling: Harry Bunk en Joost ZwartOpmaak: AsteriskOpmaak cover: Peter De BockOorspronkelijke titel: Unterwegs in den Niederlanden, Belgien und Luxemburg© Kunth Verlag GmbH & Co. KG, München, Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2020© Cartografie: Kunth Verlag GmbH & Co. KG

D/2020/45/388 – NUR 511ISBN 978 94 014 6852 7

Deze uitgave werd met de meeste zorg samengesteld. De juistheid van de gege-vens is mede afhankelijk van informatie die ons werd verstrekt door derden.Indien die informatie onjuistheden bevat, kan Lannoo daarvoor geen aansprake-lijkheid aanvaarden. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitge-ver.

400