Embed Size (px)
Citation preview
LAO KE NE FAI HA NGAAIII TU'UTU'UNI MAIDNO '0FEKAU'AKI MO E TOTONU '0 E HIKI TATAU
FAKAHOKOHOKO '0 E NGAAHI KUPU
KUPU,.'
I.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
.' 19.
20.
21.
H ingoa Nounou
'Uhinga'i Lea
KONGA 1 - TOTONU '0 E HIKI TATAU
Malu'i '0 c ngaahi ngaue
Ngaahi filio'I mel ha ngaue kehe
'Ikai malu'I '8 e tefito'i fakakaukau
Ngaahi Totonu Faka'ekonomika
Ngaahi totonu fakamolale
Toe fa'u ha tatau taautaha ki he ngaahi taumu'a fakafo'jtuitui
Fa'u hanc tatau fakataimi
Ko e hiki ha konga mei ha tohi
Ngaohi ha tatau ke ako'i
Toe fa'u ha tatau lipokalafi 'e he ngaahi laipeli mo c ngaahi 'akaivi
Toe fa'u ha tatau, fakamafola rno ha fakafetu'utaki kehe ki he kakai kihe taumu'a ma'u'anga fakamatala
Toe fa'u ha tatau rno liliu ke fe'unga '0 ha ngaahi polokalama komipiuta
Hu mai ki he ngaahi taumu'a fakafo'ituitui
Faka'ali'ali '0 e ngaahi ngaue
Lekoori fakataimi
Taimi ki he Toronu hiki tatau
Ko e taha 'o'ona 'a e ngaahi totonu faka'ekonornika 'olisinale
Lao ko e taha fa'u rno e fakafofonga '0 e raha fa'u
Tuku atu mo hono laiseni '0 e ngaahi totonu 'a e taha fa'u
KONGA IIMALU'I '0 E KAU FAIVA, KAU FA'U FONOKALAMI MO E
NGAAHI KAUTAHA FAKAMAFOLA
22. Ngaahi ngaue 'oku fiema'u ke fakamafai'i 'e he kau faiva
ii
23. Ngaahi ngaue 'oku fiema'u kc fakarnafai"i 'e he kau polotiusa '0 engaahi fonokalami
24. Totongi taau ki hono ngaue'aki '0 e ngaahi fonokalami
25. Ngaahi ngaue 'oku fierna'u ke fakamafai 'a c ngaahi kautaha fakamafola
26. Ngaahi fakangatangata ki he malu't
27. Ngaahi tu'utu'uni tu'uma'u mo fakataimi
28. Ngaahi huhu'i sivlle
29. Ngaahi Tautea
30. Ngaahi Fua, ngaahi totongi huhu'i mo e ngaahi tautea ki hono pa'usl'I'0 e malu'I me hono pulc'j fakatekinikale '0 c ngaahi totonu
KONGA IV
NGAAHI ME'A KEHEKEHE
31. Lahi hono ngaue'aki malu'i '0 e ngaue fa'u tohi mo e 'aatifakamatamatalelei
32. Lahi hono ngaue'aki mo malu'j '0 c kau faiva, ngaahi fonokalami rnoc ngaahi fakamafola
33. Ngaue'uki '0 e ngaahi talite faka-vaha'upuleanga
34. Ngaahi Tu'utu'uni
35. Fakapekia rno e Ngauc'aki
.1
Tonga Fika 12 '0 e 2002.
'Oku au Iota ki ai,
TAUFA'AHAU TUPOU IV,
4 '0 Ma'asi, 2004.
KO E LAOKE NE FAI HA NGAAHI TU'UTU'UNl MAffiNO
'0 FEKAU'AKI MO E TOTONU '0 E HlKI TATAU
[30 '0 Siulai 2002]
'OKU TU'UTU'UNI 'e he Tu'i mo e Pale Alea '0 Tonga "i he FakatahaAlea '0 e PuJe'anga '0 pche:
1. (1) 'E ui '3 e Lao ni ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau 2002. Hlngoa Nounou
(2) Kuo pall 'e kamata ngaue'aki '3 e Lao ni "i ha 'aho 'e fanongonongo'e he 'Ene 'Afia "i he Fakataha Tokoni.
2. 'I he Lao ni tukukehe 'aka ha atu ha toe 'uhinga kehe 'i hono tu'unga'- 'Uhinga'i Lea
"ngjlue 'ata-ongo'' 'oku 'uhinga ki ha nggue 'oku fa'u 'aki ha ngaahiholonga 'ata 'oku nau fekau'aki '3 ia 'oku' ne tukuange atu ha fotunga'oku ngaue, fakataha pe "ikai fakataha rno ha ngaahi ongo, '3 ia'oku malava ke 'ai ke ha. mai pea, kapau 'oku tuku atu fakatahamo ha ngaahi ongo, 'oku malava ke 'ai ke ongo;
"tangata fa'u" 'oku 'uhinga ki ha taha fakanatula kuo ne fa'u'a e ngaue";
"fakamafola" 'oku 'uhinga lei hono fakafetu'utaki '0 ha ngaue, hafaiva, pe ha fonokalami lei he kakaifakafou 't he fetu'utaki uaealesi.kau ai 'a e fakahoko 'j he satelaite";
"ngaue kclekitivi" 'oku 'uhinga ki ha ngaue kuo fa'u 'e ha kakaifakanatula 'e toko ua pe toko lahi ange 't hano fekau pe tu'utu'uni'e ha taha fakanatula pe sino fakalao, "i he femahino'aki 'e tukuatu ia 'e he taha pc sino 'oku lau fakarnuimui lei air ma'ana pe 'ihone hingoapea 'c 'ikai ke hn ai 'a e hingoa ia 'a e kakai fakanatuJana'a nau fa'u ";
2 Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
"fakafetu'utaki ki he kakai" 'oku 'uhinga, ko e fakahoko fakafou'i he uaea pe uaealesi ha ngaahi 'ata pe ongo, pe fakarou'osi, '0
ha ngaue, ha faiva, ha fonokalami pe ha fakamafola 'i ha fu'ahingafounga 'a ia 'e lava kc mamata pe fanongo ki ai 'e ha kakai kitu'amei he siakale "angamaheni '0 e familir mo hono ngaahi mahenifakasosiale ofi tahat mei ha ngaahi feitu'u pe feitu'u marna'o meihe feitu'u 'oku fakahoko mei ai" 'a ia, ka ne ta'c'oua hono fakahoko",na'e "ikai ke mei malava ke fai ha mamata pe fanongo ki he ngaahi'ata pe ngaahi ongo ko .ia"pea, '0 tatau ai pe pc 'e lava 'e he kakaiko ia ... 'o ma'u 'a ,e ngaahi 'ata pe ngaahi ongo kc ia" "i he feitu'urno e taimi tatau, pe 'i ha ngaahi feitu'u rno ha ngaahi tairni kehekehete t nau fiji fakafo'ituitui ki ai;
"komipiuta" 'oku 'uhinga ki ha me'ungaue faka'elekitulonika pe hame'a tatau mo ia 'oku ne malava '0 tauhi, liliu rno 'omai hafakamatala;
"polokalama komipiuta" 'oku 'uhinga ki ha ngaahi fakahinohino 'okufakahaa"i 'l ha ngaahi fo'! lea, ngaahi kouti, 'i ha ngaahi foungape ffitunga·pe. 'a ia, 'i he taimi 'oku fakatahataha"i ai ki ha mitiume'e lava 'eo he komipiuta '0 lau, te 'ne lava "0 'ai ke fakahokope ke ma'u 'e he komipiutavha fa'ahinga ngaue pe ha ola:
.,~'Fak:amaau'anga" 'oku 'uhinga ki he Fakamaau'anga Lahi '0 Tonga;
"ngaahi totcnu faka'ekonomika" 'oku 'uhinga ki he ngaahi totonu'oku fakamatala"i "i he kupu 6;
"fakafotunga '0 e talatukufakaholo" 'oku 'uhinga ki ha fa'u 'okufakahoko fakakuJupu '0 makatu'unga 'i he tala tukufakaholo 'a hangaahi kulupu pe ha kakai fakafo'ituitui 'a ia te nau fakahaa'I atu'0 fakatatau ki he 'amanaki 'a e komiunitii, ha fotunga totonu '0
honau tala fakafonua rno 'enau nofo fakasosiale", mo honau ngaahitu'unga mo e ngaahi me'a 'oku nau mahu'inga'ia ai fakaenofo '0
fakahoko fou 'i he tala ngutu, pe kohono fa'ifa'itaki pe 'i ha ngaahifounga kehe, ~ ai 'a e:
(a) ngaahi fananga, maau, ngaahi tala tupu'a:
(b) ngaahi hiva mo e musika 'oku ta . 'I he me'alea I tu'ufonua;
(c) ngaahi me'e mo e ngaahi va'inga tu'ufonua;
(d) fa'u '0 e ngaahi 'ati tu'ufonua '0 tautautefito lei he. ngaahi tafakatnta, ngaahi tA valivali, ngaahi ta tongitongi, ngaahi tii makafakamanatu, ngaohi kula kelepulu, ngaohi kula 'umea, tufungafaliki maka, tufunga 'akau. tufunga ukamea, ngaohi me'a teuteu,ngaahi ngaue nimamea'a, ngaahi teunga, rno e ngaahi tupenutu'ufonua; ,
"hOO" 'oku 'uhinga lei hono fakafa'utaha'I 'i ha me'a 'a e ngaahiongo, ngaahi 'ata pe fakatou'osi pe ha ngaahi fakafofonga '0 ia,'a ia 'e lava ke fai ha mamata pe fanongo ki ai, toe fa'u hano tataupe fakafetu'utaki feu "i ha misini;
",
Ko e Lao ki he Totonu 'a e Hiki Tatau - 12 '0 e 2002.
"ngaahi totonufakamolalc" 'oku 'uhinga ki he ngaahi totonu 'okuha 'i he kupu 7;
"taha 'a'ana 'a e totonu hiki tatau" 'oku 'uhinga:
(a) ki he taha fa'u". kapau 'oku ma'u 'e he taha fa'u 'a e ngaahitotonu faka' ekonomika":
(b) ki he taha fakanatula pc ko e sino fakalac", kapau 'oku ma'u'e ha taha fakanatula pc ko ha sino fakalac" 'a e ngaahi totonufaka'ekonomika 'clistnale" '0 "ikai ko e taha fa'u";
(c) ki he taha pc sino fakalao', kapau kuo hiki hono ma'u '0 engaahi totonu faka'ekonornika ki ha taha fakanatula pe sinofakalao:
"kau faiva" 'oku 'uhinga k.i ha taha 'oku ne faiva 'i ha ngaahi ngauefakafa'u tohi mo 'ati fakamatamatalclci pe ko hono fakafdtunga'0 e tala tukufakaholo;
"fonokalami" 'oku 'uhinga ki hono hiki '0 ha ngaahi ongo '0 hafaiva pc ngaahi ongo kehe, pe ko hano fakafofonga '0 ha ngaahiongo, kae 'ikai ko ha hiki kuo fakatahataha'i 'i ha helc'uhila pc'ha ngaue-tata-ongo kchc;
"ngaue fakafaitii" 'oku 'uhinga ki hono lekooti '0 e maama pc hahuelo kehe 'i ha mitiumc 'a ia 'c ma'u pe 'e ala ma'u mei ai ha'ata, '0 tatau ai pC pc ko c hit 'a e founga (kemikale, 'elekitulonikipe me'a kehe) 'oku lckoori 'akika 'oku "ikai ke kau heni ha fakatatdtu'uma'u kuo to'o mci ha ngaue 'ata-ongo;
"polotiusa" '0 ha ngguc 'ata-ongo pc ha fonokalami 'oku 'uhingaki ha taha fakanatula pc ha sino fakalao 'oku ne kamata'i mo faitokanga'i hono ngaohi '0 e ngaue "'ata-ongo pe fonokalami:
"faka'ali'ali lei he kakai" 'oku 'uhinga ki hono fakah3ha '0 e'olisinale pc ha tatau '0 e. ngjlue":
(a) fakahangatonu;
(b) fou 'i ha filimi, silaiti, 'ata televlsone pe "i ha sikulini,
(c) fou 'i ha misini pe process kehe; pe,
(d) kapau ko ha ngjtue 'ata-ongo, ki hono faka'ali'ali '0 ha ngaahi'ata fakafo'ituitui motumotu "i ha feitu'u pe ngaahi feitu'u 'oku'i ai pe malava ke 'j ai ha kakai "i tu'a mei he siakale familiangamaheni mo hono ngaahi maheni fakasosiale ofi taha", '0
tatau ai pe pe 'oku pc 'e lava kc nau 'i ha fcitu'u mo e taimitatau pe 't ha ngaahi feitu'u mo ha ngaahi taimi kehekehe,'a ia 'e lava ke faka'uli'uli ai 'a e ngauc ko iata'e fakafetu'utakiki he kakai ";
3
4 Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
"'oatu lei he kakai" 'oku 'uhinga ki hono liliu '0 e ma'u '0 e 'olisinalepc ha tatau '0 ha ngjlue pe ha fonokalami 'e ha fa'ahingakautaha 'a ia 'oku 'aUi 'cne ngaahi sevesi/ ma'a e kakai", '0 hangsko ha laipcli pe ha 'akaivi 'I ha vaha'a taimi fakangatangata ki hangaahi taumu'a 'e 'ikai ma'u mei ai ha tupu;
"faiva ki he kakai" 'cku 'uhinga:
(a) kapau ko ha ngaue kchc mei he ngjlue 'ata-ongo, ki hono faiva'I'0 e ngaue ko is", fakahangatonu pe fou "i ha misini pe hafa'ahinga faunga;
(b) kapau ko ha ngaue 'uta-ongo, lei hono faka'ali'ali '0 ha ngaahi'ata "i hono fakahokohokopea rno hono 'ai ke ongo '3 e ngaahiango 'oku tukuange atu rno ia"; pea
(c) kapau ko ha fonokalami, lei hono 'ai ke ongo'j '3 e ngaahi ongokuo lekooti,
"i he me'a takitaha 'I ha feitu'u pe ngaahi feitu'u 'oku 'i ai pe 'elava ke "i ai ha kakai "i tu'a mei he siakale fllmili angamaheni",'0 tatau ai pe pe 'oku pe 'e lava ke nau 'i ha feitu'u rna ha taimitatau, pe 't ha ngaahi feitu'u rna ha ngaahi taimi kehekehe, 'a ia'e lava ke fai ai 'a e mamata pe fanongo lei he faiva" '0 'jkai toefierna'u ke fakafetu'utaki ki he kakai";
"ngaue kuo pulusi" 'oku 'uhinga ki ha ngaue pe ha fonokalami, kuofaka'alii hano ngaahi tatau lahi fakapotopoto ki he kakaike fakatau,no atu, 'oatu pe ko e liliu kehe •i hono rna'u '0 e ngaahi tatau",ka kuo pau, 'okapau ko ha ngaue, ke loto 'a e taba fa'u pe ko etaha kehe 'oku 'o'ona 'a e totonu hiki tatau" ki hono faka'ata koia", pea kapau ko- ha fonokalarni, ke loto ki ai 'a e polotiusa'0 e fonokalami" pe ko hono fetongi fakalac";
"no atu" 'oku 'uhinga ke hiki ki ha taha kehe hono rna'u 'a e'olislnale '0 e pe ko ha tatau '.0 ha ngliue pe fonOkalami ki ha vaha'ataimi fakangatangata 'i he ngaahi taumu'a ke ma'u mei ai ha tupu;
"toe fa'u hanc tatau" 'oku 'uhinga ki ha fa'u ha tatau 'e tabs pelahi hake 'a ha ngaue pe fonokalami 'i ha fa'ahnga 30ga pe founga,kau ai hono tauhi 'aupito pe fakataimi '0 e ngaue ' pe fonokalami'i ha fotunga faka' elekutulOnika;
"lipokalafi" 'oku 'uhinga ki hono ngaohi ha tatau fekisimili '0 e'olisinale pe ko e tatau '0 ha nggue, kau ai hono fotokopi;
"fakamatala lei he pule'! '0 e totonu" 'oku 'uhinga ki ha fakamatala'oku ne fakahaa'i 'a e taha fa'u, '3 e ngaue ', 'a e taha faiva,'a e faiva 'a e taha faiva, 'a e polotiusa '0 ha fonokalami, 'a efonokatami, 'a e taha fakamafola, 'a e fakamafola, 'a e taha 'a'anaha totonu 'I he Lao ni, pe ha fakamatala fekau'aki rna e ngaahi'uhinga rna e ngaahi tu'unga ki hono faka'aonga'i '0 e "galle','a e faiva", 'a e fonokalami pe ko e fakamafola", rna ha ngaahi teita
l.
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau. -12 '0 e 2002.
pe ngaahi kouti 'oku ne fakafofonga'i ha fakamatala pchc. pea 'iha taimi ko ia 'e fakapipiki ai ha taha '0 e ngaahi fakamatala niki ha tatau '0 ha ngjlue, ha faiva kuo hOO, ha fonokalami pe hafakamafola kuo hiki. pe 'c ha ai '0 fekau'aki mo e fakamafola,fakafetu'utaki ki he kakai tpc ko hono faka'ata ki he kakatba ngaue.ha faiva kuo hiki, ha fonokalami pe ha fakamafola;
"nggue" 'oku 'uhinga ki ha ngaue fakafa'utohi pe 'atifakamatarnalalelei 'i he kupu 3(1) rno e 4(1);
"ngaue 'jiti 'aonga" 'oku 'uhinga ki ha fa'u faka'jlti 'oku lava '0
ngaue 'aonga 'aki pe kuo fakatahataha'! ki ha me'a 'oku 'aonga,'0 tatau ai pe pe na'e ngaohi 'e he nima pe fa'u 'i ha ngaue'angangaohi koloa; .
"ngllue kaungf fa'u" 'oku 'uhinga ki ha ngaue na'e kau ha kau fa'u'e toko ua pe taka lahi ange 'i hono fakatupu ", ka kuo pau 'e 'ikaike kau heni ha "ngjtue kolekitivi".
KONG A I
TOTONU '0 E HIKI TATAU
3. (I) Ko e ngaahi fa'u 'otislnale fakaepoto 'a e ngaahi ngaue fakafa'u Malu'l '0 etohi mo e 'uati fakamatamatalelei" kau ai 'a e ngaahi mc'u ko 'eni: ngaahl ngiiue
(a) ngaahi tohi, ngaahi pemifeleti, ngaahi 'atikolo, ngaahipolokalarna komipiuta mo ha ngaahi tohi kehe;
(b) ngaahi lea, ngaahi lea fakafaiako, ngaahi tala. ngaahi malangamo ha ngaahi ngjlue tala ngutu kche;
(c) ngaahi tulama, ngaahi ngaue tulama-mllsika, ngaahi fakakatafakalongolongo, fa'ahinga teu'olunga pelei mo ha ngaahi ngauekehe kuo fa'u ke fakahoko "i he siteisi;
(d) ngaahi ngjlue fakamllsika, fakataha pc "ikai 'alu fakatahamo e lea;
(e) ngaahi nglluc 'uta-ongo;
(f) ngaahi ngauc 'ukiteki;
(g) ngaahi ngauc ta, ngaahi Hi valivali. ngaahi tii "imisi, tatongitongi, lalanga tupenu teuteu rno e ngaahi ngaue faini "aati(fine arts);
(h) ngaahi ngaue fakafaita:
(i) ngaahi ngaue 'ali 'aonga;
0) ngaahi fukatatn fakahinohino, ngaahi mape, ngaahi palani,ngaahi Hi palani mo e ngaahi ngaue fotunga anga-'e-tolu 'okufekau'aki mo e siokalafi, topokalafi (topography), 'ukiteki pcfakasaienisi.
5
6
Ngaahl filla'i melhe ngiue kehe
'Ikal malu'i 'a eteflto'lfakakaukau .
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau - 12 '0 e 2002.
(2) Kuo pao ke malu'j 'a e ngaahi ngaue koe'uhi pe ko honau fa'u"neongo pe ko e ha. '3 e founga rno e anga hono fakafotunga", peko hono kakano", mahu'Jnga'vmo hono taumu'a".
4. (1) Kuo pall ke malu'i 'a e ngaahi ngaue ko "eni:
(a) ngaahi liliu lea, ngaahi Jilin ke fe'unga, ngaahi fokotu'utu'u rnoha ngaahi Iiliu pe ngaahi fakalelei kehe '0 ha ngaahi ngaue;rno e
(b) ngaahi ngaue kclekitivi, ngaahi teita (teitapeisi} kolekitivi, '0
tatau ai pe pe 'oku lava ke lau 'i ha misini pe "i ha foungakehe, rno e ngaahi fakafotunga •0 e talafukufakaholo, ka kuopall ko ha ngaue fo'ou '3 e ngaahi kolekitivi ko ia" 'aki '8 eanga hono filifili pe fokotu'utu'u '0 hono kakano".
(2) Ko e malu'i '0 ha ngsue 'oku lau ki ai 'i he kupu si'i (1) kuo pau'e "ikai ke kaunga kovi ia ki ha malu'i '0 ha ngaue na'e 'uluaki'i ai ki mu'a pe ha fakafotunga '0 e talatukufakaholo 'a ia kuofakatahataha'i pe faka'aonga'i 'ihono ngaohi '0 ha fa'ahinga ngauepehe. .
5. Neongo 'a e ngaahi tu'utu'uni 'a e kupu 3 rna e 4, kuo pau 'e "ikaike fakakau 'a e ngaahi me'a ko 'eni" 'i hono malu'i 'i he Lao ni:
(a) ha fakakaukau, founga ngaue, sisitemi, founga fakalele,taumu'u, kaveinga, "ilc fo'ou pe teita, '0 tatau ai pe pe 'efakahaa'i, fakamahino'I, fakamataja'I, ta fakatataai pe 'efakahasino mai 'i ha ngaue;
(b) ha tohi faka'ofisiale 'oku natula fakafa'u-lao, fakapule'i ngauepe fakalao, pe ko ha Hliu Iea faka'ofisiale '0 ia.
Ngaahl TOlOn. '6. (I) Fakatatau ki he ngaahi tu'utu'uni '0 e kupu 9 ki he 17, kuo pauFaka'ekonomlka ke ma'u 'e he taba fa'u" pe taba kehe 'oku 'a'ana 'a e totonu hiki
tatau 'a e totonu tokotaha ke ne fakahoko pe ke fakamafai'j 'a engaahi me's -ko 'eni" '0 fekau'aki -rno e ngaue":
(a) toe fa'u ha tatau '0 e ngaue;
(b) liliu lea '0 e ngaue";
(c) ha liliu ke fe'unga, fokoru'utu'u pe ko hano liliu kehe '0 e ngAue";
(d) ko hono tufaki ki he kakai" 'ak:i hono fakatau, no aru, 'oatuki he kakai pe ha founga kehe '0 e 'oJisinale pe ko ha tatau'0 e ngaue 'a ia kuo te'eki ai ke fakatau atu pe liliu hono ma'u"ki ha taha kehe kuo fakamafai'i 'e he taha 'a'ana 'a e totonuhOO tatau ' ;
(e) no atu pe 'oatu ki he kakai" 'a e 'olisinale pe ha tatau '0 hangaue 'ata-ongo, ha ngaue kuo fakatahataha'i 'I ha fonokalarni,polokalama komipiuta, teitapeisipe ha ngaue fakamusika 'I hefotunga '0 e nota, '0 tatau ai pe pe ko hai 'oku ne ma'u'.3 e 'olisinale pe tatau ko ia";
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
(0 hll mai mei ru'apule'anga ha ngaahi tatau '0 c ngjlue:
(g) faka'ali'ali ki he kakai 'a e 'olisinale pe tatau '0 e ngllue;
(h) faiva'i '0 e ngaue ki he kakai ";
(i) fakamafola '0 e ngaue;
(j) fakafetu'utaki kehc '0 e ngllue" ki he kakai".
(2) Ko e ngaahi totonu ke no atu rna 'oatu 'i he kupusi'i (l)(e) 'oku'ikai ke ngaue'aki ia ki he n6 atu pe 'oaru ha ngaahi polokaJamakomipiuta kapau 'oku 'ikai ko e polokalama" 'iate ia pC 'a e tefito'ime'a 'oku n6 pe 'oatu.
7, (1) Kehc ange rnei he'ene ngaahi totonu faka'ekonomika. pea neongo Ngaahl totonu'oku 'ikai ke ne kei ma'u 'a e ngaahi totonu ko ia", kuo pau kc fakamolale
ma'u 'e he taha fa'u 'a e ngaahi totonu-
(a) ke 'ai hono hingoa" ke ha mahino 'i he ngaahi tatau" peafckau'aki rno hano ngaue'uki '0 'ene nguuc v ki he kakai",ki he lelei taha 'e ala lava';
7
8. (1)
(b) kc 'oua 'e fakaha hono hingoa 'i he ngaahi tatau" pea fekau'akimo hono ngaue'aki '0 'cnc ngauc" ki he kakai", mo e totonuke ne ngaue'aki ha hingoa fakapulipuli;
(c) kc fakafepaki'i hano fakakehe'L fakakonga'i pc ha fa'ahingaliliu kehe, pc ko hano pa'usi'i 'CDC ngaue 'a ia 'c ala kaungakoviki hono ngcia pc ongoongo lelei ".
(2) Kuo pall 'e "ikai ke liliu ki ha taha kehe ha totonu 'oku tau ki ai"i hc kupusi'j (I) lolotonga 'a e mo'ui 'a e taha fa'u ", ka ko e totonukc ngaue'aki ha ni'fhi '0 e ngaahi totonu ko iakuo.pau 'e ala liIiuia ki ha taha kehe 'aki ha tohi tuku e ko pc ngjlue 'a ciaohili 'a e pekia 'a e taha fa'u.
(3) 'E ngofua ke tukuange 'e he taha fa'u tohi ha ni'ihi '0 e ngaahitotonu fakamolale 'oku hli "i he kupusi'i (I), ka kuo pau kefai 'i he tohi 'a e tukuangc ko ia" pea ke fakamahino'j pau ai 'ae totonu pe ngaahi totonu kuo tukuange" rna e ngaahi tu'unga 'engaue'ak:i ai 'a e tukuange ko ia" pea kuo pau foki, ke fakamahino'j'I he tukuangc '0 e totonu 'i he kupusi'i (l)(c) 'a e natula rnoe lahi '0 e Jiliu pe ha ngaue kehe 'oku tukuange ki ai 'a e totonuko ia". Hili 'a e pekia 'a e taha fa'u kuo pau ke ma'u 'e he tahafakanatula pc sino fakalao 'a ia kuo 'alu ki al 'a e ngaahi totonufakamolale" 'a e totonu ke ne tukuange 'a e ngaahi totonu ko ia".
Neongo 'a e ngaahi tu'utu'uni '0 e kupu 6(1)(a), pea fakatatauki he ngaahi ru'utu'uni 'i he kupusi'i (2), kuo pau ke ngofua 'a honotoe fa'u fakataautaba ha tatau pe 'c taha '0 ha nggue kuo pulusi'0 'ikai toe ficma'u ki ai ha fakamafai 'a e taha fa'u pc taha 'a'ana'a e totonu hiki tatau", kapau ko hono toe fa'u 'e ha taha ki ha'unetaumu'a fakafo'ituitui ma'uta'uta pe.
Toe fa'u hatatautaautahakihe ngaahltaumu'alakalo'ituitul
8 Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Talau -12 '0 e 2002.
(2) Kuo pau 'e 'ikai ke ngaue'aki 'a e ngofua 'i he kupusiti I l) ki honotoe fa'u ha tatau .
(a) '0 ha ngjtue faka'Rkiteki "i he ffitunga '0 ha fale pc ha langakehe; i
(b) "i ha founga lipokalafi '0 e koloa pe ko e kcnga mahu'inga'0 ha tohi pe ha ngaue fakamllsika 'i he fdtunga '0 e nota;
(c) 'a e koloa pe ha konga mahu'inga '0 ha tcitapeisi "i he fctungatisitolo (digital);
(d) '0 ha polokalama komipiuta, tukukehe '0 hange ko in "okutu'utu'uni 'j he kupu 14; pe
(e) '0 ha ngjtue 'a ia 'e fepaki 'a e toe fa'u hano tatau rno c angahono ngaue'aki angamaheni '0 e ngaue ko iape 'a in 'e kaungakovi ki he ngaahi kaunga fakalao 'a e taha fa'u" pe ko e tahakehe 'oku 'a-ana 'a e totonu hiki tatau".
Fa'u hano tataufakatalml
Ko e hlki hakonga mel hatohi
Ngaohi ha tatauke aka'!
9. Neongo 'a e ngaahi tu'utu'uni 'a-c kupu6(1)(a), kuo pau 'e ngofua ketoe fa'u fakataimi ha tatau '0 ha ngaue kapau 'e fakaboko kotoa 'a engaahi me-a ko 'eni ";
(a) kapau ko e toe fa'u '0 e ngaue" 'oku fakahoko ia 'j he foungafakatisitolo (digital) pe 'i ha ngauc ke lava '0 lau ha ngaue kuotauhi fakatisitolo (digital);
(b) kapau ko e toe fa'u 'e ha taha pe ha sino'i 'a ia, 'oku 'i ai'ene totonu ke ne fakahoko hi pe te ne lava ke fakahoko hangaue 'oku tauhi fakatisitolo(digital), 'i hanc fakamafai'j 'e hetaha 'a' ana 'a e totonu hiki tatau pe ko e ngaue 'a e lao'; pea
(c) kapau ko e toe fa'u k,o e konga pe ia '0 C founga fakatisitclc(digital)ko iako hono "ai ke lava '0 lau 'a e ngaue kuo tauhifakatisitolo ko ia", 'a ia 'e hoko lolotonga 'a e ngaueangamaheni '0 e me'ungfiue 'oku ngaue'uki pea 'oku nefakatupunga 'a e mate "iate ia pe 'a e tatau"'o'ikai ke toemalava ke toe fakafoki mai 'a e ngaue ki ha taumu'u kehe melhe ngaahi taumu'u, 'oku lau ki ai 'i he palakalafi (a) rno (b),
10. Neongo 'a e ngaahi tu'utu'uni "a e kupu 6(1)(a), ko e toe fa'u ha tatau,'uki hono hiki ha konga, nounou '0 ha ngjluc kuo pulusi kuo pau kengofua ia '0 "ikai fiema'u ha fakamafui 'a e taha fa'u pc taha 'a'ana'a e totonu hiki tatau", ka kuo pau ke ngaue totonu 'aki 'a e toe fa'uko iepea ke 'oua 'e hulu atu "i he taumu'u totonu na'e 'uhinga ki ai".Kuo pau ke 'ave fakataha rno e tatau hiki rnei ha tohi ko ia" ha ki'Ifakamatala '0 hono ma'u'ungat mo e hingoa '0 e taha fa'u ", kapau na'eha hono hingoa.'! he ngsue na'c to'o mei ai 'a e konga ko ia".
11. (I) Neongo 'a e ngaahi tu'utu'uni '0 e kupu6(1)(a), kuo pau ke ngofua'a e ngaahi ngjlue ko 'eni" '0 "ikai toe fiema'u ha fakarnafai meihe taha fa'u. pe ha taha kehe 'oku 'a'ana 'a e totonu hiki tatau:
j"
;.
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
(a) ko e toe fa'u ha tatau '0 ha konga nounou '0 ha ngjtue kuo. pulusi lei he ngaahi taumu'a fakafaiako fou 'i he fakahinohino,
tohi pc ongo pc lekooti 'era pe ongo, ka kuo pau ke ngauetotonu'aki 'a e tatau ko iapca ke 'oua 'e hulu atu "i he taumu'atotonu na'e 'uhinga ki ai";
(b) ko e toe fa'u ha ngaahi tatau lipokalafi '0 e ngaahi 'fltikolo
ko pulusi, ki he ako femaataaki "i he ngaahi ako'anga 'a ia'oku "ikai ma'u fakahangatonu pe ta'efakahangatonu mei at hatotongi fakakomesiale, pc ha ngaahi ngllue nounou kehc pengaahi konga nounou kuo to'o mei ha ngaahi ngaue, ki hetaumu'a totonu na'c 'uhinga lei ai, ka kuo pau-
(i) ke fakahoko mavahe 'a e toe fa'u tatau ko ia", pea kapau'e toe fakahoko, ke fakahoko pe ia 'i ha ngaahi taimi
kehekehe mo mavahevahe; pea
{ii} 'e 'ik.aike lava ke toe fa'u ha tatau pehee koe'uhi ko hano'oatu ha laiseni kolekitivi ('a ia, 'e tuku atu 'e ha kautabakolekitivi 'a ia 'oku pe kuo totonu ke 'ilo'i 'e heako'anga").
(2) Kuo pau ke fakamahino'i 'a c ma'u'anga '0 e ngaue kuo toe fa'uhono tatau" rno e hingoa '0 e taha fa'u ki he lclei taha 'e ala lava''i he ngaahi tatau kotoa pC 'i he palakalafi (I).
12. Neongo 'a e ngaahi tu'utu'uni 'a e kupu 6(1)(a), 'c ngofua ki ha laipelipe 'akaivi 'a ia 'oku 'Ikai ke nau ngaue ki ha totongi fakakomesiale kcne ngaohi fakahangatonu pe ta'efakahangatonu ha tatau lipokalafi 'e tahapc '0 e ngauc", '0 'ikai ke toe fiema'u ha fakamafai mei he taha ta'u"pe ha taha kehe 'oku 'a'ana 'a c totonu hiki tatau,-
(a) kapau ko e ngllue kuo toe fa'u hono tatau" ko ha 'Rtikolo kuopulusi. ngaue nounou kehc pc ko ha konga nounou kuo to'omel ha ngaue, pea ko e taumu'a '0 e toe fa'u ' ko ha kole 'eha taha fakanatula, ka kuo pau-
{i} ke fiemlllie 'a e laipeli pe "akaivi" 'e ngaue'akj pC 'a etatau "ki he ngaahi taurnu'a ako, sikolasipi pe fakatotolotaautaha;
(ii) kapau 'e toe fa'u hano tatau, kc fakahoko makehekehe 'ae toe fa' u tatau ko ia", 'i ha ngaahi taimi mflvahevahe peake 'oua te nau fekau'aki; pea
(iii) 'e 'ikai ke lava ke toe fa'u ha tatau pchee koe'uhi ko hano'oatu ha laiseni kolekitivi ('a ia, 'e tuku atu 'c ha kautahakclekitivi 'a ia 'oku pe kuo totonu ke 'ilo'i 'e he laipeli "pe 'akaivi "l : pe
Toe fa'u hatatau lipokalafi'e he ngaahilalpell mo engaahi 'akaivi
9
10 Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
(b) kapau ko e ngaohi '0 e tatau" ke fakatolonga pea, kapau 'efiema'u, ke fctongi ha tatau pe ke fetongi ha tatau kuo mole,maumau pe 'ikai toe ala ngaue'aki 't ha feitu'u tauhi tu'uma'ukehe '0 ha laipeli pe 'akaivi tatau rno ia ka 'okapau 'oku 'ikaike malava .ke ma'u ha tatau pehs "i ha ngaahi tu'unga 'okufakapotopoto" pea kapau 'e toe fa'u hano tatau lipokalafi kuopan ke fakahoko mavahe '8 e toe fa'u ko ia" "i ha ngaahi taimimavahevahe.
Il
Toe fa'u ha 13.tateu, fakamafolamo hatakafelu'utakikehe ki he kakalkI he taumu's.ma'u'angafakamatala
Neongo 'a e ngaahi tu'utu'uni 'i he kupu 6(I)(a), (i) rno e (j) kuo pau'e ngofua '3 e ngaahi ngaue ko 'eni" '0 felave."i rno ha ngaue '0 "ikaitoe fiema'u ha fakamafai '3 e taha fa'u pe taha kehe 'oku 'a'ana '8 etotonu hiki tatau/.kae fakatatau ki he fatongia ko ia ke fakamahino'i'a e rna'u'anga mo e hingoa '0 e taha fa'u" ki he Ielei taha 'e alafakahoko:-· •
(a) ko hono toe fa'u ha tatau "i ha nusipepa pe ha pepa fakataimipau pe ko ha fakamafola pe ha fakafetu'utaki kehe ki he kakai",'0 ha 'arikolo kuo pulusi 'I ha nusipepa pe ha pepa fakataimipau '0 ha ngaahi kaveinga lolotonga faka'ekonomika,fakapolitikale pe fakalotupe .ha ngllue "fakamafola 'oku'ulungaanga tatau mo ia; ka kuo pau 'e "ikai ke ngaue'uki'a e ngofua ko 'eni" kapau 'oku fakamahino'i 'e he taha fa'upc teha 'a'ana 'a e totonu hiki tatau 't he ngaahi tatau ko ia"'a e ma'u '0 e totonu ki he mafai ki hono toe fa'u ha tatau,fakamafola pe ha fakafetu'utaki kehe ki he kakai,pe 'e he taha'oku 'o'ona 'a e totonu hiki tatau", pe fakahaa'i '0 fekau'ukirno e fakamafolape ha fakafetu'utaki kehe ki he kakai" '0 engaue ko ia";
Toe ta'u hatatau me IlIlu kefe'unga '0 hangaahlpolokalamakomipiuta
(b) ko e toe fa'u ha tatau mo fakamafola pe fakafetu'utaki keheki he. kakai" '0 ha ngaahi konga nounou '0 ha ngjtue na'emamata'I pe fanongoa lolotonga 'a e hoko 'a e ngaahi rne'ako ia", 'i he taumu'a ke lipooti 'a e ngaahi ongoongo lclotonga"'0 fakafe'unga pe ki he taumu'u pe ko ia";
(c) ko e toe fa'u ha 'u tatau 'i ha nusipepa pc hapepa fakataimipau, ko e fakamafola ki he kakai ~ pc ko ha fakafetu'utaki keheki he kakai" 0 ha fakamalanga fakapolitikale, ha lea, fakamatala,malanga pc ha ngaue kehe 'oku natula tatau mo ia, pe hafakamalanga 'e fai lolotonga ha hope, '0 ngata pe 'i he taumu'ake fakamatala'j ha me:a 'oku lolotonga hoko.
14. (I) Neongo 'a e kupu 6(1)(a) rno e (c), ko e toe fa'u ha tatau pe 'etaha, pc ko e liliu ke fe'unga ha polokalama komipiuta 'e ha taha 'okune ma'u fakalao ha tatau '0 c polokalama komipiuta ko ia" kuo pau kcngofua Ia '0 "ikai toe fiema'u ha fakamafai 'a e taha fa'u" pe ko e tahakehe •a' ana 'a e totonu hiki tatau", ka kuo pau ke fiema' u .a e tataupc Jiliu ke taau ko ia",
f}
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
(a) ki hono ngllue'uki '0 e polokalama komipiuta ki he taumu'arno e 'uhinga na'e ma'u mai ki ai 'a e polokalama komipiutako ia";
~ (b) ki he ngaahi taumu'a faka'akaivi pea ki hono fetongi '0 hatatau '0 e polokalama komipiuta na'e ma'u fakalao kapau kuomole, maumau pe "ikai toe ala ngaue'aki 'a e tatau '0 epolokalama komipiuta ko ia".
(2) Kuo pau 'e 'ikai ke ngaue'aki ha tatau pc ha Iiliu ke fe'unga "0
ha polokalama komipiuta ki ha taumu'a kehe mei he ngaahi taumu'a'oku fakamahino'i "i he kupusi'i (1) pea kuo pau ke faka'auha hatatau pe ha liliu pehe "i ha taimi 'oku 'ikai fakalao ai ke kei ma'u'a e tatau '0 e polokalama komipiuta ko ia".
15, Neongo 'a e ngaahi tu'utu'uni "i he kupu6(1)(f), kuo pau 'e ngofua 'ahono hli mai ha tatau '0 ha ngnue 'c ha taha ki ha ngaahi taumu'afakafo'jtuitui '0 "ikai toe fiema'u ha fakamafai mei he taha fa'u peko ha taha kehe 'oku 'a'ana 'a e toronu hiki tatau ....
11
Hii mal kI hengaahl taumu'aIakafo'ilullul
16, Neongo 'a 0 ngaahi tu'utu'uni 'I he kupu 6 (I)(g), kuo pau ke ngofua Fw'a1I'1U '0.
'a e faka'ali'a1i fakapule'anga '0 e ngaahi 'olisinale '0 e ngaue" pc ha ngaahl ngAuengaahi tatau '0 ha ngaahi ngaue '0 'Ikai toe fiema'u ha fakamafai'a e taha fa'u, ka kuo pau ke fai 'a e faka'ali'uli 'i ha founga kehemci he filimi, silaiti, "ata televisone pe ko ha founga kehe 'okuha 'i he sikulini, pe ha founga faka'elekitulcnika kehe, ka kuo pall fokike 'osi pulusi 'a e ngaue ko ia" pe ko e 'olisinale '0 e ngaue pekoe tatau 'oku faka'uli'uli", fakatau aru. tuku atu pe Jiliu ki ha taha kehe'e he taha fa'u" pe ko hono fetongi fakalao".
17. Neongo 'a 0 ngaahi tu'utu'uni 'a e kupu 6(1)(a), '0 ngofua ki ha kautaha bkootllaketalmlfakamafola kc ne fal ha lekooti fakataimi '0 ha ngaue, '0 taumu'a kene fakamafola pea 'aki 'ene ngaahi me'angaue, ha ngaue kuo fakamafai'jia ke ne fakamafola. Kuo pau ke faka'auha hono ngaahi tatau kotoape 'I lcto 'i he mahina 'e ono mei he 'aho na'e fai ai .pe 'i loto 'i hataimi loloa ange 'c loto ki ai 'a e taha fa'u; kaikehe, kapau 'oku 'i aiha 'ulungaanga ma'u'anga fakamatala makehe "0 e lekooti ko Ia, 'engofua ke tauhi hano tatau 'e taba 'i ha ngaahi 'akaivi -fakangaue.
18, (1) Fakatatau ki he ngaahi tu'utu'uni '0 e kupusi'! (2) ki be{5), kuopau kc malu'i 'a e ngaahi totonu faka'ekonomika rno fakamolalelolotonga 'a e mo'ui 'a e taba fa'u pea ki he ta'u 'e nimangofuluhili 'enc pekia". .
(2) Kapau ko 0 ngsue 'a ha kaunga fa'u, kuo pau ke malu'] 'a e ngaahitotonu faka'ekonomika mofakamolaledolctonga 'a e mo'ui 'a e tabafa'u na'e kei rno'uiTakamulmui tahapea ki he ta'u 'e nimangofuluhili 'ene pekia".
(3) Kapau ko ha ngaue kolekitivi, kehe mei ha ngguc faka'jiti 'conge,pea kapau ko ha ngaue 'ata-ongo, kuo pau ke malu'i 'a e ngaahitotonu faka'ekoncmika mo fakamclale" ki he ta'u 'e nimangofulumei he 'aho na'e fa'u ai 'a e ngllue", 'uluaki faka'ata ai lei be kakai",pc na'e 'uhraki pulusi ai", ko te pi: 'a e 'aho na'e hoko fakarnuimuitaha".
T81ml kI heTotonuhlkllatau
12 Ko e Lao'ki he Totonu '0 e Hiki Tatau - 12 '0 e 2002.
Ko e taha 'e'cna'8 e ngashitotonufaka'ekonomika'olisinale
(4)
. "
(5)
(6)
19. (1)
•. (2)
Kapau kc ha ngdue na'e pulusi ta'e fakaha 'a e hingoa" pe 'aki hahingoa fakapulipuli, kuo pall ke malu'I '3 e ngaahi totonufaka'ekonomika mo fakamolale ki he ta'u 'e nimangofulu mei he'aho na'e fa'u ai 'a e ngaue", 'uluaki faka'atA ai ki he kakai/pena'e 'uluaki pulusi ai", pe ko re pe '3 e 'aho na'e hoko fakamuimuitaha", ka 'okapau 'e fakaha pe 'e mahino 'aupito kimu'a '3 e hingoa'0 e taha fa'u " kimu'a pea 'osi '3 e vaha'a taimi kuo lau ki ai",kuo pan ke ngaue'aki 'a e ngaahi tu'utu'uni '3 e kupusi"i (I) pekupusi'i (2), '0 hangs ko ia 'e hoke".
Kapau ko ha ngjlue faka'Jlti kuo filio'I, kuo pall ke malu'i 'a e ngaahitotonu faka'ekonomika mofakamolale ki he ta'u 'c uofulu rna nimamei he hono fa'u '0 e ngaue".
Ko ,e vaha'a taimi kotoa pe 'oku tu'utu'uni 'i he ngaahi kupusi'ikimu'ar kuo pau ke nau lele ki he ngata'anga '0 e ta'u fakatohimghina'a hi 'e toki ngata ki ai.
Fakatatau ki he ngaahi tu'utu'uni '0 e ngaahi kupusi'i (2) ki he (5),ko e taha 'o'ona '0 e ngaahi totonu faka'ekonomika "olisinale"ko e taha fa'u '0 e ngaue ko ia".
Kapau ko ha ngjtue 'a ha kaungjl fa'u, kuo pau ke nau ma'u'a e ngaahi totonu faka'ckonomika 'olisinale". Ka, kapau, ko hakonga '3 ha ngauc 'a ha kaungf fa'u tohi 'oku lava ke ngaue'akirnavahevahe pea 'oku lava ke 'Ilo'] 'a e hingoa '0 e taha fa'u'0 e konga tak.i taha, ko e taha fa'u '0 e konga taki taha kuo paute ne ma'u 'a e ngaahi totonu faka'ekonomika 'olisinale k.i he kongako ia na'a nc fa'u".
,l
(3) Kapau ko ha ngaue kolekitivi, ko e taha fakanatula pc ko e sinofakalao na'a ne kamata'i pc na'a ne fakahinohino 'a e ngaue kuofa' u ~ kuo pau ko e taha ia 'oku 'a'ana 'a e ngaahi totonufaka'ekonomika "olisinale".
(4) Kapau -ko ha ngAue kuo fa'-u 'e ha taha fa'u, 'oku fakangllue.']'e ha taha fakanatula pc sino fakalao, 'i he lolotonga '0 'cne ngaue",kuo pau ko e taha 'a-ana 'a e ngaahi totonu faka'ekonomika'olisinale," 'a e taha na'a ~e fakangaue'!" tukukehe ka 'i ai hatu'utu'uni kehe 'i ha aleapau.
(5) Kapau ko ha nga:ue 'ata-ongo, kuo pau ke ma'u 'e he polotiusa 'ae ngaahi totonu faka'ekonomika 'olisinale", tukukehe ka 'i ai hatu'utu'uni kehe 'i ha aleapau. Ko e kau kaunga fa'u '0 ha ngaue'ata-ongo rno e taha fa'u '0 e ngaabi ngaue na'e "i ai kimu'u" 'aia kuo fakakau pe liliu ke fe'unga ki hono fo'u '0 e ngaue 'ataongo ko ia" kuo pall ke nau ma'u pe 'enau ngaahi totonufaka'ekonomika kihe'ene kaupe 'e fakatatau 'a e ngaahi ngaue na'e'i ai kimu'u" '0 'ikai ko e ngaue 'uta-ongo tki he ngaahi ngaue 'okukau 'j he'enau ngaahi totonu faka'ekonomika".
I.
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
20. (1) Ko e taha 'a ia 'oku fakamahino'] hono hingoa 't he anga maheni "ko e taba ia na'a ne fa'u ha ngaue kuo pau, ka "ikai ke 'i ai hafakamo'oni fehangahangai, 'e lau ko e taha fa'u ia '0 c ngdue". Kuo
"pau ke ngaue'aki 'a e tu'utu'uni ni neon go ko ha hingoafakapulipuli 'a e hingoa", kapau 'oku 'ikai faka'alo'alongaua'oku 'uhinga 'a e hingoa fakapulipuli ko ia" ki he taha fa'u ".
(2) Kapau ko ha ngaue 'oku "ikai fakahg 'a e hingoa pe 'oku ngaue'akiha hingoa fakapulipuli; fakatatau k.i he tu'utu'uni 'i he kupusi'i (1),kuo pau, kapau 'oku "ikai ha fakamo'oni fehangahangai. ke lau 'okufakafofonga'i 'e he taha fai pulusi 'a ia 'oku ha hono hlngoa"'a e taha fa'upea. 'I he tu'unga ko ia", kuo pau ke "i ai 'cnc totonuke ne ngaue'aki 'a e ngaahi totonu fakamolalc rna faka'ckonomika'a e taha fa'u". Kuo pau 'c ngata 'a e 'aonga '0 e lau ko 'eni'i ha taimi 'e fakaha ai 'e he taha fa'u" hono hingoa totonu".
I21. (1) Kuo pau ke tuku atu kakato pc fakakonga 'a e ng~ahi totonu
faka'ekonomika. .
(2) Ko hano tuku atu '0 ha totonu faka'ekonomika, rno ha laiseni kefakahoko ha ngllue '0 fakatatau ki ha fakamafai 'a e taha fa'ur peha taha kehe 'oku 'a'ana 'a e totonu hiki tatau ", kuo pau ke 'I hetohi kuo fakamo'oni hingoa ki ai 'a e taha 'oku ne tuku atu(assignor)rna e taha 'oku tuku atu ki ai" (assignee), pe ko e taha 'oku ne 'oatu'a .e laiseni " (licensor) rno e taha 'oku 'oatu ki ai 'a elaiseni '(Licensee).
(3) Ko ha tuku atu kakato pe fakakonga '0 ha totonu faka'ekonomika,pc ha laiseni ke fakahoko ha ngjtue '0 fakatatau lei ha fakamafai'a e taha fa'upe koha taha kehe 'oku 'a'ana 'a e toronu hiki tatau ",kuo pau 'e 'ikai ke kau ai pe 'e lau 'oku kau ai"~ hono tuku atupe laiseni '0 ha ngaahi totonu kehe 'oku 'ikai fakamatala'! mahino'i ai.
KONGA II
MALU'I '0 E KAU FAIVA, KAU FA'U FONOKALAMI MO ENGAAHI KAUTAHA FAKAMAFOLA.
/3
Lau ko e tahafa'u mo efakafotonga '0 etaha fa'u
Tuku atu mohone lalsenl '0e ngaahi totonu'a e taha fa'u
22. (I) Fakatatau ki "he ngaahi tu'utu'uni '0 e kupu 25 kuo pall ke ma'u'e ha taha faiva 'a e totonu tokotaha kc fakahoko pe ke fakamafai'iha taha '0 e ngaahi ngaue ko 'cni";
(a) 'a e fakamafola pe fakafetu'utaki kehe ki he kakai" '0 'cnc faiva,tukukehe kapau ko e fakamafola pe ko c fakafct~'utaki keheko ia".
(i) 'oku ngaohi mei ha faiva kuo hiki, kehe mei ha hikl na'efakahoko 'i he ngaabi ru'unga '0 e kupu 26 pc 'ikai 'akiha fakamafai 'a c taha faiva"; pe
(ii) ko ha toe fakamafola kuo ngaohi pe fakamafai"I 'e hekautaha na'a nau fuofua fakamafola '0 e faiva":
Ngaahl ng!ue'oku frema'u kefakamafai'i 'e hekau faiva . "~ ~
14 Ko e Lao ki .he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
I,I
(b) ko e hili ha'ane faiva "oku te'eki ke hiki;
(c) ko hono toe fa'u ha tatau fakahangatonu pe ta'efakahangatonu'0 ha hiki '0 'ene faiva" 'i ha fa'ahinga founga pe fOtunga ps;
(d) ko e tufaki lei he kakai " feu 'i he fakatau pe ko e liliu kehe'0 hono ma'u '0 ha hiki '0 'ene faiva", pe ko hano ngaahi tatau,'a ia kuo te'eki ke tufaki 'j ha fakamafai 'e he taha faiva";
(e) no atu ki he kakairpe 'oatu ki he kakaiv ha hiki '0 'cne falva",pe ko hano ngaahi tatau, '0 tatau ai pe pe ko hai 'oku 'a'ana'3 e tatau kuo no atu pe 'oatu ko ia k.i he kakai";
(t) ko e faka'ata ki he kakai" '3 'ene faiva kuo hiki", fou 'i heuaea pe uaealesi, 'i ha founga '3 ia 'e lava ke ma'u 'e he kakai"mei ha fcitu'u. pe "i ha taimi .te nau fili fakafo'Ituitui .ki ai.
(2) 'I he taimi ko ia kuo fakamafai'i ai 'e ha taha faiva ke fakakau,'ene faiva" 'i ha hiki 'ata-ongo, kuo pau 'e "ikai ke ngaue'aki'a e kupusi'ff I).
(3) Makehe mei he ngaahi totcnu faka'ekoncmika '3 e taha faiva", peahili hono tuku atu '0 e ngaahi totonu ko ia" ki ha taha kehe, kuopau ki he taha faiva", '0 fekau'aki mo 'ene ngaahi faiva laivi (live)rno e ngaahi faiva kuo hiki 'i ha ngaahi fonokalami, ke ne ma'u'a e totonu ke 'eke'I ke fakaha ko ia' 'a e taha na'u ne faiva']'a e ngaahi faiva", tukukehe kapau 'e tu'utu'uni 'e he anga '0 honongau'aki '0 e faiva" ke 'oua 'e fakaha, pea ke ne ta'of hanofakakehe'J, tu'usi pe liliu kehe '0 'ene ngaahi faiva" 'a ia 'oku hepehe 'oku kaungakovi k.i hono ongoongo lelei". Kuo pau ke ngaue'akitatau pc 'a e ngaahi tu'utu'uni "i he kupusi'i (2) mo e (3)'0 e kupu 7 ~ he ngaahi totoriu kuo tuku atu 'i he kupusi'i ni.
(4) Kuo pau 'e "ikai ha me'a 'i he kupu ni 'e Iau 'oku ne to'omei he lean faiva" 'a e totonu ke nau felotoi 'j ha ngaahi aleapauki he ngaahi tu'unga 'oku kaunga lelei nnge kiate kinautolu" '0
fekau'aki rno 'enau -ngaahi faiva".
(5) Kuo pau ke malu'I 'a e totonu 'i he kupu ni kae'oua ke 'osi'a e ta'u fakatohimjlhina hono nimangofulu hili 'a e ta'u na'e hikiai 'a e faiva "i ha fonokalamai, pe kapau 'oku "ikai ha hiki pehe,.mei he ngata'anga '0 e ta'u na'e fakahoko ai 'a e faiva".
Fakatatau ki he ngaahi tu'utu'uni '0 e kupu 26 kuo pau ke ma'uma'ata'ata 'e he polotiusa '0 ha fonokalami 'u e mafai ke fakahokope ke .fakamafai'I 'a e ngaahi faiva ~? 'eni"-.
(a) toe fa'uha tatau '0 ha fonokalami fakahangatonu peta'efakahangatonu "i ha fa'ahinga founga pe anga;
(b) hii mai '0 ha ngaahi tatau '0 e fonokalami";
(c) ko e tufaki lei he kakai" fou 'i he fakatau pe ko e Iiliu kehehono rna'u '0 e 'olisinale pe ngaahi tatau '0 e fonokalami 'ain kuo te'eki ke tufaki 't ha fakamafai'J 'e he taha polotiusa;
NgaahI ngaue 23. (I)'oku fIema'u kefakamafaI'l 'e hekau poIotiusa'0 e ngaahJ_I
24. (I)
25. (1)
Ko e Lao kihe Totonu '0 e Hiki Tarau -12 '0 e 2002.
(d) no atu ki he kakai pe 'oatu ki he kakai 'a e 'olisinale pe ngaahitatau '0 e fonokalami", '0 tatau ai pe pe ko hai 'oku 'a'ana'a e tatau kuo no atu" pc 'oatu ko ia";
(e) ko e faka'ata ki he kakai" '0 e fonokalami", '0 fou 'i he uaeapc uaealesi, 'i ha founga 'e lava ai 'c he kakai" ke nau ma'umei ha feitu'u pe 'I ha taimi te nau fili fakafo'ituitui ki ai.
(2) Kuo pau ke malu'i 'a e ngaahi totonu 'i he kupusi'i (1) mei hanopulusi '0 e fonokalami kae'oua ke 'osi 'a e ta'u fakatohimahina hononimangofulu hili 'a e ta'u '0 hono pulusir pe, kapau kuo te'cki kepulusi 'a c fonokalarni mei hono hiki '0 e fonokalami" kae'cua kc'osi 'a e ta'u fakatohimlihina hono nimangofulu", hili 'a c ta'u '0
hono hiki".
Kapau 'okuvnggue'akt fakahangatonu ki he fakamafola pe hafakafetu'utaki kehe ki he kakaiha fonokalami kuo puiusi ki ha ngaahitaumu'a fakakomesiale, pe ko ha tatau kuo fa'u '0 ha fonokalami pche.pe 'oku faiva'i ki he kakai", kuo pau ke totongi atu" 'e he taha 'okune ngaue'ukiki he polotluaha totongi taau 'c taha ma'a e taha faivape kau faiva mo e polotiusa '0 e ·fonokalami.
(2) Tukukehe kapau 'e felotoi lei ai 'a e kau faiva mo c polotiusa", kuopan ke totongi 'e he polotiusa ha vacua '0 e lahi '0 e pa'anga kuoma'u 'e he polotiusa"! he kupusii (1) ki he taha faiva pe kau faiva.
(3) Ko e totonu ki ha totongi taau "i he kupu ni kuo pau ke kamatalau ia mei he 'aho '0 hono pulusi '0 e fonokalami kae'oua kc 'osi'a e ta'u fakatohimllhina hono nimangofulu hili 'a e ta'u '0 e pulusi "pe, kapau kuo te'eki ai ke pulusi 'a e fonokalami, mei he 'aho "0
hono hiki '0 e fonokalami kae'oua ke 'osi 'a e ta'u fakatohimahinahono nimangofulu hili 'a e ta'u '0 hono' hiki".
(4) Ki he ngaahi taumu'a '0 e kupu ni, ko e ngaahi fonokalami kuofaka'ata ki he kakai" '0 fou 'i he uaea pe uaealesi 'i ha founga '3
ia 'e lava ai ke ma'u 'e he kakai" mei ha feitu'u pea mo ha taimite nau fili fakafo'Ituitui k.i ai kuo pau ke lau ia kuo pulusi ki hengaahi taumu'a fakakomesiale.
Fakatatau ki he ngaahi tu'utu'uni '0 e kupu 26 kuo pau ke ma'u'c ha kautaha fakarnafola 'a e totonu ma'ata'ata kc ne fakahoko peke ne fakamafai"i ha taha pe '0 e ngaahi fakahoko ngaue ko 'eni:
(a) toe-fakamafola '0 'ene fakamafola;
(b) fakafetu'utaki ki he kakai" '0 'ene fakamafola":
(c) hiki '0 'ene fakamafola";
(d) toe fa'u ha tatau '0 ha hiki '0 'ene fakamafola".
(2) Kuo pau kc malu'] 'a c ngaahi totonu 'I he kupu ni mei he momeniti'oku fai ai 'a e fakamafclakae'oua ke 'osi 'a c ta'u fakatohimahinahono nimangofulu hili 'a e ta'u na'e hoko ai 'a e fakamafola".
/5
Totongi taau kihono ngaue'cld'0 e ngaahlfonokaiami
Ngaahi ngaue'oku fiema'u icefakamafai '0 engaahi kautahafakamafoia
16
Ngaahitakangatangatakl he malu'j
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
26. Kuo pau 'c "ikai ngaue'uki 'a e ngaahi kupu 22, 23, 24 rno e 25 kapauko e ngaahi ngnue 'oku Iau ki ai 'j he ngaahi kupu ko ia" 'oku kau kihono-
(a) ngauc'aki '0 e ngaahi konga nounou kuo to'o ki hano lipooti'0 ha ngaahi me'a 'oku lolotcnga hoko ki he taumu'a '0 hono'oatu '0 e fakamataJa ki he mea 'oku lolctonga hoko ia";
(b) toe fa'u ha tatau '0 tllfataha pe ki he fakatotolo fakasaienisi;
(c) toe fa' u ha tatau •0 tafataha pe ki he taumu'a ki he ngaahingjtue fakafaiako fesiofaki, tukukehe 'a e ngaahi faiva rno engaahi fonokalami 'a ia kuo pulusi ke hoko ko ha ngaahi naunaufakahinohino fakafaiako;
(d) ngaahi me-a 'a ia, 'j he Konga I, 'c lava ke faka'aonga'i hangaue '0 "ikai fiema'u ha fakamafai mei he taha fa'u pe ha tahakehe 'oku 'a'ana 'a e totonu hiki tatau.
KONGA III
FAKAMALOHl'I '0 E NGAAHI TOTONU
Ngaahi tu'ute'unl 27. (1)tu'uma'u motakataiml
Ko ha Fakamaau'anga 'oku "i ai hano mafai ki he hopo sivile'i he Lao ni, kuo pau ke ne ma'u 'a e mafai-,
(a) ke oe fai ha ngaahi tu'utu'unl ta'ofi ke tapui hono fakahoko,pe ko hono hokohoko atu hono maurnau'i '0 ha totonu 'okumalu'] 'i -he Lao oi;
Ngaahl huhu'isiviie
(b) ke tu'utu'uni ke fa'ao ha ogaahi tatau '0 ha ngaahi ngjne peogaahi fonokalami 'oku mahalc'I 'oku ngaohi pe 'oku hii maimei tu'apule'anga ta'e fakamafai'i 'c he taha 'a'ana ha totonu'oku rnalu'i 'i he Lao .oi kapau 'oku mo'ula1oa 'a e ngaohipe hi] mai '0 e ngaahi tatau ko ia" ki ha fakarnafai pebg, pea
"mo fa'ao ha kofukofu '0 e ngaahi me'angjiue 'e lava kengaue'aki ki hono ngaohi, mo e ngaahi tohi, 'akauni pe ngaahipepa pisinisi 'oku fekau'aki rno ha ngaahi tatau pehs.
(2) Ko e ngaahi tu'utu'uni 'a e Lao ki he Kau Polisi rno e Lao ki heNgaahi Fakamaau'anga Polisi felave'i rno e kumi rno pukekuo pau "\ke ngaue'uki ia '0 bangs pe ko e lau kotoa pe ki ha hia 'j he ngaahi ~
tu'utu'uni ko ia" 'oku 'uhinga ia ki he maumau'i '0 e ngaahi totonu'j he Lao ni. "~
(3) Ko e ngaahi tu'utu'uni '0 e lao ki he Ngaahi Tute rno e Tute 'Ekisia'oku fekau'aki rno hono ta'ofi fakatairni '0 hono tukuange '0 hangaahi koloa 'oku mahalo'I 'oku ta'efakalao kuo pau ke ngaue'akiia ki he ngaahi 'Iltikolo rno e ngaahi me'ungllue 'oku malu'i 't heLao ni.
28. (1) Kuo pau ke ma'u 'e he taha 'a'una ha totonu 'oku malu'i 'I heLao ni 'a ia kuo maumau'i 'cne ngaahi totonu '. ki ha ngaahi totongihuhu'Ymei he taha maumau lao' ki he kovi kuo ne fuesia mei he
(2)
(3)
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau -12 '0 e 2002.
nunu'a '0 e maumau lao ko lapea mo ha ngaahi totongi ki he ngaahifakamole na'e tupu mei he maumau ko ia", '0 kau ai 'a e ngaahitotongi fakalao". 'I he'ene fakakaukau'i pc 'e fiha 'a e totongihuhu'Fkuo pau ke fakakaukau'i 'e he Fakamaau'anga 'a e mahu'inga'0 e naunaumo e ongoongo kovi 'a ia kuo fuesia 'e he taha 'a'ana'a e totonu t mo e ngaahi tupu kuo ma'u 'e he taha maumau lao'me! he maumau ko ia". Kapau na'e "ikai ke "ilo'I 'e he taha maumaulao' pc na'e 'ikai ha makatu'unga fakapotopoto ke ne "ilo na'a nefai ha ngaue maumau lao. 'e ngofua ke fakangatangata 'e heFakamaau'anga 'a e totoogi huhu'j r ki he ngaahi tupu na'e ma'u'e he taha maumau lao/ mei he maumau lao ko ia".
Kapau 'oku kei 'i ai ha ngaahi tatau maumau lao. kuo pau ke "iat 'a c mafai '0 e Fakrnaau'anga kc nc tu'utu'uni ke faka'auha peko hono tuku atu fakapotopoto kehc '0 e ngaahi tatau ko iar mohonau kofukofu" 'i ha founga ke ta'of 'a e hoko ha fakatamaki kihe taha 'e'ene" 'a e toronurtukukehe ka 'oku ne kole 'e ia ha me'akehe. Kuo pau 'c 'ikai ke ngaue'aki 'a e tu'utu'uni oi ki he ngaahitatau mo honau kofukofu 'a ia na'c ma'u 'e ha fa'ahi hono toluta'e tenau 'ilo ki he maumau lao'.
Kapau 'oku 'i ai ha fakatu'utllmaki 'c lava ke ngaue'aki ha ngaahime'angaue ke fakahoko pe ke hoko atu ha ngaahi ngauc maumaulao, kuo pau ke tu'utu'uni 'e he Fakamaau'anga ke faka'uuhakinautolu pc ko hano tuku atu fakapotopoto kehe 'i ha founga 'efakasi'isi'i ai ha toe hoko ha ngaahi maumau lao ki he taha 'a'una'a e totonu".
17
(4) Kapau 'oku ngalingali 'e hokohoko atu ha ngaahi ngaue maumaulao, kuo pall. ke tu'utu'uni 'e he Fakamaau'anga ke 'oua 'e toefakahoko ha ngaahi ngaue pchc pea ke ne tu'utu'uni ha tauteapa'anga 'e "ikai toe laka hake 'i he $20,000 'a ia kuo pau 'e totongi'aka 'ikai ke fai ha talangofua ki he tu'utu'uni ko ia".
29. (1) Ka 'i ai ha taha tc ne maumau"i fakalotokovi ha totonu 'oku malu'i Ngaahl Tautea"i he Lao ni 'oku ne fakahoko ha hia pea 'oku ala mo'ua pa'anga'0 'ikai laka hake 'i he $20.000 pe ngjtue popula 'i ha vaha'a taimi'e 'ikai laka hake 'i he ta'u 'e 3 pc fakatou'osi.
30. (I)
(2) Kapau kuo halaia ha faka'iloa ki ha nglluc maumau lao fo'ou 'iloto 'i he ta'u 'e 5 mei hc'cne halaia ki ha maumau lao kimu'n"kuo pau ke liunga ua 'a e tautea 'I he kupusi"i (I).
(3) 'I ha hopo 'e ngofua ki he Fakamaau'anga ke ne ngaue'aki 'a engaahi founga mo e ngaahi totongi huhu'i 'oku lau ki ai "i he kupu27 rno e 28. ka kuo pau 'c 'ikai ke 'osi fai ha tu'uru'uni fekau'akimo e ngaahi totongi huhu'i ko ia" "i ha hopo sivile.
Kuo pau 'c lau 'oku ta'efakalao 'a e ngaahi ngjtue ko 'eni" pea. 'ihono ngaueaki '0 e kupu 27 ki he 29, kuo pau ke lau 'eni ko hanomaumau'i 'a e ngaahi totonu 'oku malu'i "i he Lao ni:
Ngaahl Fua,ngash!totongihuhu'irnoengaahlIautea IIIhono !'A'usl'l '0 emalu'fmo honepute'lfakateklnlkale'0 e ngaahltotonu
18 Lao (Fakatonutonu} ki he Pangike '0 Tonga - 3 '0 e 2002.
(a) ko e ngaohi pe hii mai ke fakatau pe ke n5 atu ha me'angauepe ha me'a kuo ngaohi tafataha pe pe kuo filio'i ke nefakafe'Jltungia'I ha mc'angaue pe ha ngaahi founga 'okutaumu'a ke ne ta'ofi pc fakangatangata 'a hono toe fa'u ha tatau'0 ha ngaue, ha fonokalami pe ha fakamafola, pe ke one ,maumau'j '3 e tu'unga lelei '0 e ngaahi tatau kuo ngaohi";
(b) ko e ngaohi pe ko e hii mai ke fakatau pe ke n5 atu ha 1.me'ungjlue pe ha ngaahi founga '3 ia kuo fakataumu'a ke TIe
puke pe ke fie tokoni'j ke puke ha polokalama fakakomipiuta(encrypted), '3 ia 'oku fakamafola pe 'oku fakafetu'utaki keheki he kakai ", kau ai '3 e satelaite, 'e ha ni'Ihi 'oku 'ikai ke'j ai ha'unau totonu kc nau rna'u 'a e polokalama ko ia";
(c) ko e to'o pe liliu ha ngaahi totonu fakamatala pule'! 'a e ngaahitotonu faka'elekituldnika ta'e fakamafai'i;
(d) ko e tufaki, .hli mai ke tufaki, fakamafola, fakafetu'utaki ki hekakai" pe ko e faka'uta ki he kakai", ta'e fakamafai'J, '0 hangaahi ngflue, ngaahi faiva, ngaahi fonokalami pe ngaahifukamafola, "i he 'flo pau pe 'oku 'i ai ha 'uhinga ke 'Ho paukuo 'osi to'o pe Iiliu ta'e fakamafui'j 'a e Iakamatala pulei'0 e ngaahi totonu".
(2) 'I hono ngaue'aki 'a e kupu 27 ki he 29, ko ha me'ungaue ta'efakalaomo ha ngaahi founga 'a ia 'oku lau ki al "i he kupusi'! (1) rno hatatau 'a ia kuo to'o mei al 'a e fakamatala pule'] totonu, pe 'a iakuo Iiliu ai ha fakamatala pehg, kuo pau ke lau ko e ngaahi tatauia '0 e ngaue kuo 'osi maumau'i, pea kuo pau ke lau ha ngjueta'efakalao 'a ia 'oku Iau ki ai 'i he kupusi'i (l) ko hano maumau'i'0 e totonu '0 e hiki tatau pe ngaahi tatau '3 ia 'oku kau ki ai'a e ngaahi totongi maumau sivile mo e ngaahi tautea hia 'i hekupu 27 ki he 29.
KONGA IV
NGAAHI ME'A KEHEKEHE
Lahi hono 31. (1)ngaue'akl malu'i'0 e ngaue fa'utohi mo e 'aatifakamatamatalelei
Kuo pau ke ngaue'ak.i 'a e ngaahi tu'utu'uni 'a e Lao ni '0 efekau'aki mo e malu'i '0 e ngaahi ngaue fakafa'u tohi rna 'atifakamatamata ki he-
(a) ngaahi ngaue 'a, e kau fa'u tohi 'a ia ko ha kakai, pe 'okunau nofoma'u "i Tonga;
(b) ngaahi ngaue na'e fuofua pulusi 'i Tonga rna ha ngaahi ngjuena'e fuofua pulusi 'i ha pule'anga kehe pea toe pulusi "j Tonga'i Iota "i he ta'u 'e tolungofulu, '0 tatau ai pe pe ko e ha'a e tangata'] fonua rna e fonua nofo'anga '0 e kakai na'a naufa'u ";
(c) ngaahi ngjlue 'ata-ongo, "a ia 'oku tu'u 'a e 'ulu'i 'ofisi '0
e taha na'e fa'u ia" pe 'oku nofoma'u, 'j Tonga; pea
Ko e Lao ki he Totonu '0 e ffiki Tatau -12 '0 e 2002. /9
(2)
32. (I)
1'.
Iiii
Lahl honongaue'aki momalu'l '0 e kaufalva, ngaah!fonokalaml mo engaahlfakamafola
Ngaue'akl '0 e 33.ngash! talite-"",m,o.
Ngaahl 34.Tu'utu'uni
(d) ngaahi ngjlue 'akitcki kuo fokotu'u 'i Tonga rno ha ngaahingaue 'ati fakamatarnatalelei kehe kuo fakatahataha'j 'i hafale pe ha langa 'oku tu'u 'i Tonga.
Kuo pau ke toe ngauc'aki 'a e ngaahi tu'utu'uni '0 C Lao ni kiha ngaahi ngaue 'oku malava ke malu'i 'i Tonga koc'uhi ko e peafakatatau ki ha konivesio fakavaha'apule'anga pe ha felotoifakavaha'apulc'anga kehe 'a ia 'oku kau ki ai 'a Tonga.
Kuo pau ko e ngaahi tu'utu'uni '0 e Lao ni ki he malu'i '0 e kaufaiva 'e ngaue'aki ia ki he-
(a) kau faiva 'a ia ko ha kau Tonga;
(b) kau faiva 'ikai ko ha kau Tonga ka ko 'enau ngaahi faiva"
0) 'oku fai 'i Tonga;
(ii) 'oku fakatahataha'i 'i ha ngaahi foriokalami 'oku malu"i'i he Lao ni; pe
(iii) kuo te'eki ai kc hiki 'i ha fonokalami ka 'oku kau 'i hangaahi fakamafola 'a ia 'oku taau ke malu'i 'i he Lao ni.
(2) Ko e ngaahi tu'utu'uni '0 e Lao ni ki hono malu'i '0 ha ngaahifonokalami kuo pau ke ngaue'aki ia ki he-
(a) ngaahi fonokalami ko hono kau fa'u " ko e kakai Tonga;
(b) ngaahi fonokalami na'e fuofua hiki 'i Tonga; pe
(c) ngaahi fonokalarni na'e fucfua pulusi 'i Tonga.
(3) Ko e ngaahi tu'utu'uni 'a c Lao ni ki hono malu'i 'a ha ngaahifakamafola kuo pau ke ngaue' aki ia ki he-
(a) ngaahi fakamafola 'a ha ngaahi kautaha fakamafola 'a ia 'okutu'u honau ngaahi 'ulu'i 'oflsi" 'i Tonga; pe
(b) ngaahi fakamafola 'oku fakahcko mei ha ngaahi talanisimita'oku tu'u '! Tonga.
4) Kuo pau foki ke ngauc'aki 'a e ngaahi tu'utu'uni '0 c Lao niki he kau faiva. kau fa'u fonokalami moe ngaahi kautaha fakamafola'oku totonu ke malu'i koe'uhi ko e pea fakatatau ki ha konivesiofakavaha'apule'anga pe ha felotoi fakavaha'apule'anga kchc 'a ia'oku kau ki ai 'a Tonga.
Ko c ngaahi tu'utu'uni '0 ha talite fakavaha'apule'anga fekau'uki rno ehiki tatau mo ha ngaahi totonu felave'i mo ia 'a ia 'oku kau ki iii 'aTonga kuo pau ke ngaue'aki ia '0 fakatatau ki he Lao ni.
'E ngofua ki he Minis ita 'oku ne tokanga"i 'a e Totonu Hiki Tatau,"i he loto ki ai 'a e Kapineti", ke ne fa'u ha Ngaahi Tu'utu'uni ki honofakahoko 'a e ngaahi taurnu'u rno e ngaahi tu'utu'uni '0 e Lao ni.
(I)
(2)
20
35.
Ko e Lao ki he Totonu '0 e Hiki Tatau - 12 '0 e 2002.
'Oku fakapekia 'a e Lao lei he Totonu lei he Hiki Tatau (Vahe 121). F_1da me'Ngaue'ski
Kuo pau ke ngaue'aki '8 e ngaahi tu'utu'uni '0 e Lao ni ki he ngaahingaue. ngaahi faiva, ngaahi fonokalami rno e ngaahi fakamafola na'choko kimu'a 'j he 'aho na'e kamata ngaue'uki ai 'a e Lao ni, 'okapaukuo 'osi 'a e taimi '0 e malu'j " fakatatau ki ha lao kimu'a peki ha lao '0 e fonua na'c tupu mei ai '8 e ngaahi ngaue, ngaahifaiva, fonokalami pe fakamafola 'a ia 'oku totonu kc malu'I "i hakonivesio fakavaha'upule'unga pe ha aleapau fakavaha'apule'angakehe 'oku kau ki ai 'a Tonga.
(3) 'E 'ikai uesia 'e he Lao ni 'a e ngaahi aleapau '0 e ngaahi ngaue,faiva, fonokalami rno e ngaahi fakamafola ne 'osi fakahoko kimu'a'i hono ngaue'aki '0 e Lao ni.
Na'e tali 'e he Fale Alea 'i he "aho ni 30 '0 Siulai, 2002.
BY AUTHORITY:S. V. Pahulu, Acting Government Primer,
2002.
fI
