Ìîíãîë÷óóäûí õ¿íäëýõ, ìýíäëýõ, òàëàðõàõ ¸ñ

À/. Õ¿íäëýõ ¸ñ

Ìîíãîë÷óóäàä ýðò äýýð ¿åýñ óëàìæëàãäàí èðñýí ñàéõàí çàíøëûí íýã íü

õ¿íèéã õ¿íäýòãýõ ÿâäàë þì. Ýíý íü íºõºðñºã õàðèëöàà, áèå áèåý õ¿íäýòãýõ

íàíäèí ÷àíàðûí èëðýë áîëäîã. Õ¿íäýòãýí èëýðõèéëýõ õýëáýð íü óëñ ¿íäýñòýí

á¿ðò ººð ººð áàéäàã.

Õ¿íèéã õ¿íäëýõäýý áàðèìòàëäàã æóðàì, çàð÷èì, õàíäàõ õàíäëàãà, ò¿¿íèéã

èëýðõèéëæ áàéãàà èëýðõèéëýë, ¿éë àæëûí àãóóëãûã õ¿íäëýõ ¸ñ ãýäýã. Õ¿íèéã

õ¿íäýòãýíý ãýäýã íü ººðèé㺺 õ¿íäýòãýíý ãýñýí ¿ã. ͺõðèéí æóðìûã õ¿íäýòãýí

ñàõèõ ãóðâàí ç¿éë áàéäàã. ͺõöºõºº õ¿ðòýë õàìò áàéæ, ñàëæ ¿ë õàãàöàõ

Õàðàì ñýòãýëýý ãýýæ, áàéãàà á¿õíýý çîðèóëàõ

Õàà õîëîîñ ÷ ÿëãàëã¿é çîâîõ öàãò íü òóñëàõ

Àæèë õºäºëìºð, õ¿íèé àæ áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààí äàõü õ¿ì¿¿ñèéí õàðüöàà

á¿õýíä òîõèðñîí õ¿íäëýõ ¸ñ áàéäàã.

1. Õ¿íòýé òàíèëöàõ áà òàíèëöóóëàõ ¸ñ

ßìàð ÷ ¿åä õ¿íòýé òàíèëöàõ òàíèëöóóëàõ ¸ñ ºðãºí õ¿ðýýã õàìàð÷ áàéäàã.

Àæèë õýðãèéí øóãìààð àíõ óäàà óóëçàõ òîõèîëäîëä àìàð ìýíäèé íü àñóóí

ìýíä÷èëýýä ººðèé㺺 òàíèëöóóëíà. Èíãýõäýý àæëûí ãàçðûí íýð, àëáàí òóøààë,

àëäàð íýðýý õýëýýä äàðàà íü çîðüæ èðñýí çîðèëãîî òîâ÷ òîäîðõîé õýëæ

òàíèëöóóëäàã. Õýðýâ õýí íýãýíòýé õàìò ÿâàà áîë óã õ¿íèéõýý àëáàí òóøààë, àëäàð

ãàâúÿàã íü ýõýëæ õýëýýä äàðàà íü íýð àëäðû íü àéëääàã. Òàíèëöàã÷ õ¿í õàðèó

áîëãîí ººðèé㺺 òàíèëöóóëäàã. Òàíèëöàã÷, òàíèëöóóëàã÷ õî¸óëàà ÿìàð ÷

òîõèîëäîëä òàíèëöàæ áóéäàà áàÿðòàé áàéãààãàà èëýðõèéëýí òàëàðõëûí ¿ã õýëäýã.

Æèøýý íü: “Àíõ óäàà òàíòàé í¿¿ð òóëàí óóëçàæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà. Òàíòàé

óóëçàí áàéãààäàà òàëàðõàæ áàéíà. ãýõ ìýò. Çàðèì ¿åä òàëàðõëàà èëýðõèéëýí ãàð

áàðüæ áîëäîã.

Ìîíãîë÷óóä õ¿íèéã “õóâöñààð íü óãòàæ, óõààíààð íü ¿ääýã” ãýäýãñýí.Òýãâýë

òàíèëöàõ ¸ñ çàðèì îðîíä ÿìàð áàéäãèéã àâ÷ ¿çâýë: “Òàíààñ ãàäíà òàíû ºìññºí

õóâöàñ, áàðüñàí ¿çýã ÷èíü ÷óõàë”.

Áàðóóíû îðíû àæèëòíóóä õóâèéí ýðõ àøèã, áàéð ñóóðèéã þó þóíààñ èë¿¿ä

òàâüäàã áîë äîðíî äàõèíûõàí íéèãìèéí ýðõ àøãèéã àìãèéí ýõýíä òàâüäàã.

Æèøýýëáýë: Àìåðèê÷óóä “Àäàì Ðè÷àðäñîí, Áººíèé õóäàëäààíû õýëòýñ,

Ìàéêðîñîôò êîìïàíè”ãýæ ººðèé㺺 òàíèëöóóëäàã áîë õàðèí ÿïîí÷óä “Ñîíè

êîðïîðàöè, Ìàðêåòèíãèéí õýëòýñ, Ìèíèé íýð ßìàòîòî” ãýæ òàíèëöóóëäàã àæýý.

ßïîí,Ãåðìàíû ìåíåæåð¿¿ä íü ºðñºë人íä ÿìàãò áýëýí, ìàø øàðãóó ºðñºëääºã.

Õàðèí îðîñóóä áèçíåñ õèéæ áàéãàà ÷, õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà, ýíýðýíã¿é

¸ñîíä òóëãóóðëàí àæèëëàæ, àëèâàà àñóóäëûã øèéäýõäýý õàðèëöàí áóóëò

õèéõ,õ¿ëýýí çºâøººðºõ áàéð ñóóðèéã äýìæäýã. Ç¿¿í ºìíºä Àçè, åðòºíöºä

ò¿íøèéíõýý ãàäààä áàéäàë, íèéãýìä ýçëýõ ñòàòóñ, óíàæ áóé ìàøèíû ìàðê, áóñäûí

äóíä ýçëýõ áàéð ñóóðü, öààøëààä îôôèñèéí áàéðëàëûã õ¿ðòýë õàðãàçàí ¿çäýã.

Ëàëûí åðòºíöºä àëèâàà óóëçàëò õýëýëöýýðèéí ÿâöàä èýíä áóé àõìàä õ¿ì¿¿ñòýý ã¿í

õ¿íääýòãýë ¿ç¿¿ëæ õàðüöäàã áîë áàðóóíûõàí ýíý áàéäëûã õîöðîãäññîí õºãæèëä

ñààä áîëñîí ¸ñ ãîðèì õýìýýäýã.

Äîðíî ç¿ãèéíõýí õýäèéãýýð ìýäëýã ìýðãýæëýýð øàëãàðñàí ñàéí àæèëòàí áàéëàà ÷

òóõàéí

Êîìïàíèä àæèëëàñàí æèë íü áàãà, øàò äàìæëàãà á¿ðýýð íü äàìæààã¿é õ¿íèéã

àæëûí òóðøëàãàã¿é ãýæ ¿çýæ, íýã èõ àâ÷ õýëýëóäýãã¿é áàéíà.

Îð÷èí ¿åä õ¿íòýé òàíèëöàõäàà íýðèéí õóóäàñ ñîëèëöäîã áîëñîí. Íýðèéí

õóóäàñ íü òàíèëöñàíû áýëýãäýë òºäèéã¿é, öààøèä õàìòðàí àæèëëàõ ñàíàë

ñàíàà÷ëãûí ýõëýë áîëäîã.

Íýðèéí õóóäñàí äýýð àæëûí ãàçðûí ýìáëåì, íýð, ººðèéí îâîã íýð, àëáàí òóøààë,

àæëûí ãàçðûí õàÿã, óòàñ, ôàêñ, ìýéë õàÿã áàéíà. Ãýðèéí óòàñ, ãàð óòàñíû äóãààðûã

òýð áîëãîí áè÷äýãã¿é. Õýðýãöýýòýé ¿åä ãàðààðàà áè÷èæ ºãäºã.

ªºðèéí ààâ, ýýæèéãýý òàíèëöóóëàõäàà “ìèíèé ýöýã, ìèíèé ýõ” õýìýýí õýëäýã.

“Ìèíèé ààâ, ìèíèé ýýæ” ãýõ òîõèëäîëä õîéò ýöýã ýõ, ýñâýë ºðãºìºë ãýñýí óòãààð

ìîíãîë õ¿í îéëãîäîã áàéíà.

Àëáàí ãàçàð, àëáàí òàñàëãààíä îðîõäîî çºâøººðºë àâ÷, õààëãû íü äóòóó

õààëã¿é, ñàéòàð õààí îðäîã. Õààëãà õààëã¿é ýñâýë äóòóó õààñàí õ¿íèéã ìîíãîë÷óóä

“Íîõîé ñ¿¿ëòýé, ñ¿¿ëýý ¿ëäýýãýýä îðëîî” õýìýýí õîøèãíîäîã.

Àëèâàà õ¿íòýé àëáàíû áóþó àæèë õýðãèéí øóãàìààð óóëçàæ ÿðèëöàõäàà öàã

õóãàöààã óòñààð óðüä÷èëàí òîãòîîõ áà òîãòñîí öàãààñàà õîöðîëã¿é î÷èõ íü õ¿íèé

õ¿íäýòãýë áîëîõ òºäèéã¿é õàðèëöàã÷ õ¿íèéõýý àæèë, öàãèéã õýìíýäýã.

Öàãèéã íàðèéí ÷àíä áàðèìòëàõ íü ÷óõàë. Çàðèì îðîíä áîëçñîí öàãààñ õîöðîõûã

äîðîìæëîë ãóòàìøèã ãýæ ¿çäýã.

ĺ÷ººñ äýýø ìèíóòûí õîöðîëò õàìãèéí òîì äîðîìæëîë

ßïîíû õºðºí㺠îðóóëàëòòàé êìïàíèä àæèëëàäàã íàéç ìààíü ñàÿõàí òóí ýâã¿é

áàéäàëä îðæýý. Íàéç ìààíü ìîíãîë çàíãààðàà õàìò àæèëëàã ÿïîíîîñîî öàëèí áóóòàë

100 äîëëàð çýýëýõèéã õ¿ñýõýä öààäàõ íü “Çà” ãýæ. Ãýñýí àòëàà ºãäºãã¿é.Íàéç ìààíü

ÿàðààä íýã ºäºð õî¸ð ÷ óäàà íºãºº ìºí㺺 ÿàñàí áý? Ãýõýä “ Çà” ë ãýæýý. Ñ¿¿ëäýý

íºãºº ÿïîí íýëýýä äóðã¿éöýõ õàíäëàãà ãàðãàæýý. Àæèë òàðñàí õîéíî íàéç ìààíü

“ªãºõã¿é áîë øóóäõàí õýëýõýä ÿàäàã þì”ãýæ óóðëàñàí íàéç ìààíü ººð õ¿íä ýíý

òóõàéãàà õýëýõýä òýð ÿïîí “Çà” ãýäýã íü “Òà íàäààñ 100 äîëëàð ãóéñíûã îéëãîëîî”

ãýñýí ¿ã .ßïîí÷óóä áóñäàä øóóä “¿ã¿é, ìýäýõã¿é, ÷àäàõã¿é, áîëîõã¿é áàéõ”ãýæ

õàðèóëò ºãäºãã¿é ãýäãèéã ìýäýæ àâ÷ýý. Åð íü îîí ¿íäýñòíèé îíöëîã ÿíç á¿ð áàéäàã.

Õýäýí öàãò óóëçàõ âý?

Öàã õóãàöààã íàðèéí áàðèìòàëæ ñóðâàë òàíû àæìë àìüäðàë òàíü áàéíãà

öýãöòýé, òîäîðõîé áàéõ áîëíî.

Àìåðèêèéí ñýòãýë ç¿é÷ Ýäâàðä Õîëë ýíý¿¿ öàã õóãàö ààí áàðèìæààã óóëçàëòàíä

ÿàæ õýðõýí áàðüäãààð íü òîäîðõîéëæýý. Áàðóóíû îðíóóäàä öàã õîöðîëòûí

õÿçãààðûã 5 õýñýãò õóâààäàã áàéíà.

5 õ¿ðòýë ìèíóò: Áàéæ áîëîõ õóãàöàà

15 õ¿ðòýë ìèíóò: ¯ë ÿëèõ óó÷ëàëò ãóéõ õóãàöàà

20-30 õ¿ðòýë ìèíóò: Õºíãºí ìàÿãààð ãîìäîõ õóãàöàà

40 õ¿ðòýë ìèíóò: Á¿ä¿¿ëýãò òîîöîãäîõ õóãàöàà

40-ººñ äýýø ìèíóò:Ñàíààòàéãààð, á¿ä¿¿ëãýýð äîðîìæèëñîíä òîîöîõ õóãàöàà

Ýíý òàëààð íýã æèøýý㠺㿿ëüå. Ëàòèí Àìåðèêèéí îðîíä àæèëëàæ áàéñàí

Àìåðèêèéí ýë÷èí ñàéä, íýãýí ñàéäòàé óóëçàõààð òîâëîñîí õóãàöààíäàà èðæýý.

Òîâëîñîí õóãàöààíààñ 15 ìèíóò ºíãºðºõºä íºãºº ñàéä íü ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâ÷

óóëçñàíã¿é. Ýë÷èí ñàéä íàðèéí áè÷ãýýð íü äàìæóóëàí ò¿¿íèé õ¿ëýýëãèéí

ºðººíä í ü èð÷èõýýä áàéãààãàà äèïëîìàò ìàÿãààð óàëìæèëñàí áîëîâ÷

àìæèëòàíä õ¿ðñýíã¿é. Ýë÷èí ñàéä õ¿ëýýñýýð ýöýñò íü 45 ìèíóò ºíãºðºõºä èõýä

áóõèìäàí á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëæýý. Ýíý íü óëìààð õî¸ð îðíû õàðèëöààã

õ¿íäð¿¿ëýõýä õ¿ðãýæýý. Ýíý òîõèîëäîëä 45 ìèíóò õ¿ëýýëãýíý ãýäýã

àìåðèê÷óóäûí õóâüä ñàíààòàéãààð á¿ä¿¿ëãýýð äîðîìæëóóëñàíä òîîöîãääîã áîë

Ëàòèí Àìåðèê õ¿íèé õóâüä áàéäàã ë õîöðîëò àæýý.

Ãåðìàí ìåíåæåð¿¿äèéí õóâüä õèé àæëàà öàã ìèíóòààð íü íàðèéí òºëºâëºæ, ÿã

õóãàöààíä íü ã¿éööòãýäýã áºãººä öàã àæèë òîõèð÷èõîîä ò¿¿íäýý ººð÷ëºëò

îðóóëàõ òóí äóðã¿é áîë Èñïàíè÷óóä ãýíýò ãàðñàí àæëààñàà õàìààðàí

òºëºâëºñºí àæèë, öàã õóãàöààãàà ººð÷ëºõ íü òýäýíä òèéì òîì àñóóäàë

áîëäîãã¿é. Õàðèí Îðîñóóä ýíý õî¸ðûí äóíäàæ àæ. Òýä ò¿íøòýéãýý äîëîî

õîíîãèéí äàðàà, òîäîðõîé öàãò óóëçàõààð òºëºâëºñºí “òóõàéí ¿åä íü

óòàñäàíà”ãýæ õýëýõ íü ò¿ãýýìýë. Ýíý íü òýäíèé áîîëñîí öàã õóãàöààíä íü

ººð÷ëºëò îðæ áîëçîøã¿é ãýñýí ¿ã. Ëàëûí åðòºíöºä öàã õóãàöààã íàð ìàíäàæ,

æàðãàõ öàã, óëèðàë ñîëèãäîõîîð õýìæäýã çàíøèëòàé áàéíà. Òèéìýýñ ÷ ýäãýýð

îðíû ìåíåæåð¿¿ä îãò ÿàðäàãã¿é. Òýä àðàáûí ýðòíèé “Àëë äàë” /Õîöîðëîî,

Ãÿëàëçàõã¿é áîë äàõèí áîëîìæ îëäîõã¿é ø¿¿/ ãýäýã ¿ãèéã îéëãîäîã ÷ ¿ã¿é,

îéëãîõûã õ¿ñäýãã¿é àæýý. Òýä õî¸ð äàõü áîëîìæ õýçýýä áàéäàã ãýäýãò áàò

èòãýäýã áà äàðààãèéí óäààä ÷ èë¿¿ óõààíòàé áàéæ, èë¿¿ ñàéí áýëäýæ ÷àäíà

ãýäýãò ¿çäýã. Õàðèí ìàíàéä ÿìàð áàéäãèéã ìîíãîë õ¿í á¿ð ìýäíý.¯äýýñ ºìíº,

¿äýýñ õîéíî ãýñýí öàã õóãàöààãàà õýìæäýã.

2. Õ¿íòýé õàðüöàõ áà ÿðèõ ¸ñ.

Õ¿íòýé õàðüöàõ íàðèéí ¸ñ áàéäàã. Õ¿íèé õàðüöààã õ¿í õ¿íòýéãýý õàðüöàõ, õ¿í

þì ¿çýãäýëòýé õàðüöàõ, õ¿í àìüòàíòàé õàðüöàõ, õ¿í áàéãàëòàé õàðüöàõ õàðüöàà

ãýæ äºðºâ àíãèëäàã.

ßìàð ÷ õ¿íòýé õàðüöàõäàà õ¿íèéã õ¿íèéõ íü õóâüä õ¿íäýòãýí õàðèëöâàë

çîõèëòîé. Òýð õ¿íä õýðõýí õàíäàæ õàðüöàæ áàéãààãààð òà ººðºº ò¿¿íä òèéì

õýìæýýãýýð ¿íýëýãääýã. ªºðò ÷èíü õýí íýãýí õ¿í òààëàìæã¿é ñàíàãäàõ áóþó ººðò

÷èíü ýâã¿é ñýòãýë òºð¿¿ëñýí, òàíûã ãîìäîîñîí ÷ áàé çààâàë õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ

áàéâàë çîõèëòîé.

“Ǻºëºí íü õàòóóãàà èääýã” ãýäýã àðäûí ìààíü ¿ã áàéäàã. Õ¿í ÷àìä ìóó áàéõ

òóñàì ÷è ò¿¿íä ñýòãýëýýñýý ñàéí õàíäàæ áàéâàë ò¿¿íä íýãèéã áîäîãäóóëíà.

Îðîñûí èõ ø¿¿ìæëýã÷ Â.Ã.Áåëèíñêèé “ßìàð ÷ õýðýãòýí õ¿íèéã ýõëýýä õ¿íèéõ

íü õóâüä õ¿íäýëäýã, äàðàà íü õýðýãòíèéõ íü õóâüä çýìýëæ øèéòãýäýã” ãýæýý. Õýí

õýäèé èõ ìýäëýã áîëîâñðîëòîé, ºíäºð àëáàí òóøààëòàé áàéõ òóñàì õ¿íèéã õ¿íäëýí

õàðüöàõ ¸ñòîé.. Õ¿íòýé ÿàæ õàðüöàæ áàéãààãààð õàðèëöàã÷èéí õóâèéí ñî¸ë, õ¿í

÷àíàð, õ¿íëýã ¸ñ èëýð÷ áàéäàã.

Õ¿íòýé ýåëäýã 纺ëºí, çºâ áîëîâñîí, òºâ äàðóó õ¿íäýòãýí õàðüöàõ áºãººä óòãà

ó÷èðã¿é óóðëàõ, õ¿íä ýâã¿é ñýòãýãäýë òºð¿¿ëýõ, õ¿÷ ÷àäàë, àëáàí òóøààëààðàà

äàëàéëãàõ, õàðààë, ç¿õýë õýëýõ çýðãýýð á¿ä¿¿ëýã õàðüöäàãã¿é.

Õ¿íòýé àëü áîëîõ õýò ÷àíãà áèø, íàìóóõàí òàéâàí, òóõàéí õ¿íä ñîíñîãäîõîîð

ÿðüäàã ¸ñòîé. Õýðâýý ÿðüæ áàéõàä õ¿í óóðëàõ, äóðãóéöýõ áàéäàë ãàðãàâàë

òýâ÷ýýðòýé õ¿ëýýæ áàéãààä ÿðèëöàã÷ õ¿íýý òàéâøèðñíû äàðàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí

ÿðüäàã.

Àëèâàà õ¿íòýé õàðèëöàí ÿðèõäàà ýðýý öýýðã¿é õýòð¿¿ëæ õóäàë ÿðèõ, ìàðçàãíàõ,

õýò óäààí ýñâýë õýò õóðäàí, õýò ÷àíãà õàøãèð÷ ÿðèõ, ººðèéí ¿çýë áîäëûã õýò òóëãàõ,

õàðèëöàã÷èéí ÿðèàã ¿ë òîîìñîðëîõ, àì óðàëäàí ÿðèõ, óòãà ó÷èðã¿é èíýýõ, õóðóó ãàð

çîõèìæã¿é õºäºëãºõ, õ¿í ð¿¿ çàíãàõ, ÷è÷èõ, á¿ä¿¿ëýã ¿ã õàðààë õýëýõèéã

ìîíãîë÷óóä öýýðëýí ”Ìóó õ¿íèé äóó èõ” õýìýýäýã. ßðüæ ÿðèëöàæ áàéõ ¿åäýý

õóäàë èíýýõ, äîîãëîõ çýðýã ýâã¿é áàéäàë ãàðãàäàãã¿é. Óòãà ó÷èðã¿é èíýýä

òýíýãëýëòýé àäèë áàéäàã.

Ñýòãýë ñóäëàà÷èä “ Òýíýã õ¿í èíýýä õ¿ðýìã¿é ¿ã õýëýýä ººðºº èíýýäýã, óõààíò

õ¿í õ¿í ººðºº èíýýäýãã¿é áóñäûã èíýýëãýäýã” ãýæýý.

ßìàð ÷ õ¿íèéã ìóóëæ ººð õ¿íä ÿðèõ, õ¿íèéã õýò øàëãààõ, ¿çñýí ñîíññîí á¿õíýý

òàíèõ òàíèõã¿é õ¿íä ÿðèõ, ãàäààä ¿ãèéã èõ õýðýãëýæ ÿðèõ, îëîí õýëèéã õîëüæ ÿðèõ,

îëíû äóíä íýãíèéõýý ÷èõýíä øèâíýæ ÿðèõ õ¿íä ñàéõàí ñýòãýãäýë ò¿ð¿¿ëäýãã¿é.

ßðèëöàã÷ õ¿íèéõýý ¿ãèéã àíõàààðàëòàé ñîíñîæ äóóññàíûõ íü äàðàà ÿðèàãàà

ýõýëäýã. Çýðýãöýæ, óðàëäàæ ÿðüäàãã¿é. ßðèëöàæ áàéõ ¿åä ñàíàë íèéëýõã¿é

çºðºëäâºë ìàðãàæ, õýðýëääýãã¿é äàðàà íü äàõèí óóëçàæ ÿðèëöäàã.

Õàðèëöàã÷ õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèà ÿìàð íýã ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áàé, õ¿ðýýã¿é ÷ áàé

ÿðèàíûõàà òºãñãºëä ÿìàãò áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëäýã ¸ñòîé.

Õ¿íòýé ýõëýýä óóëçàæ ÿðèõäàà çààâàë ìýíäëýýä “Áè ººðººñ ÷èíü íýã àñóóÿ, áè

òàíòàé íýã ç¿éë ÿðèõ ãýñýí þì” ãýõ ìýòýýð çºâøººðºë àâäàã. Ãýõäýý òóõàéí õ¿íèé

àæèë òºðºë, öàãèéã àëäàãäóóëàõã¿éí òóëä òîâ÷ òîäîðõîé ÿðüäàã. Õ¿íòýé ÿðèõ áóþó

õàðüöàõäàà õýò îéð, õýò õîë áèø äóíäàæ îðîí çàéä çîãñâîë ç¿ãýýð. Ìîíãîë÷óóä íýã

èõ ìýääýãã¿é ñî¸ëûí íýã íü õ¿íèé îðîí çàé áèëýý.

“Ìèíèé îðîí çàéä íýâòýðâýë”…

Èòàë÷óóä áîëîí Ëàòèí àìåðèê÷óóäûí õóâüä Øâåä, Àìåðèê ò¿íø¿¿ä íü íºõºðñºã

áóñ, õ¿éòýí öýâäýã ñàíàãääàã àæýý.Ó÷èð íü: Àìåðèê áîëîí åâðîï÷óóäûí õóâüä 75

ñì-èéí çàéíààñ èë¿¿ îéð çàéä íýâòðýõ íü ñî¸ëã¿é á¿ä¿¿ëëýãò òîîöîãääîã áàéíà.

Õàðèí èòàë÷óóä, ëàòèí àìåðèê÷óóäûí õóâüä 40 ñì áàéäàã áàéíà. Ãåðìàí õ¿íèé

õóâüä ò¿¿íèé ìºðºí äýýð íü àëãàõàä ò¿¿íèé îðîí çàéä íýâòýðñýí á¿ä¿¿ëýã

õàëäëàãà ãýæ ¿çäýã. Òýãâýë õýí íýãýí òàíû ºðººíèé õààëãààð øàãàéâàë ìîíãîë õ¿í

åð àæðàõã¿é áîë ãåðìàí õ¿í “Ìèíèé îðîí çàéä çºâøºðºëã¿éãýýð íýâòýðëýý ãýæ

äóðã¿éöäýã áàéíà.

2..Õ¿íòýé õàìò ÿâàõ ¸ñ.

Õ¿íòýé õàìò ÿâàõäàà ä¿¿ õ¿í íü àõìàä õ¿íýý áàðóóí ãàð òàëäàà àâ÷, ººðºº

ãàðòàà þì áàðüæ ÿâàà áîë ò¿¿íýý ç¿¿í ãàðòàà áàðüæ òàéâàí òîãòóóí ÿâäàã. Õýðâýý

õàìò ÿâàà õ¿í íü èõýä íýð õ¿íäòýé õ¿í áîë òýð õ¿íèé ñîëãîé ãàð òàëààñ íü ñóãàäàõ

áà ò¿øèí ÿâäàã. Õàðèí ýðýãòýé õ¿í íàñààð àõ ÷ áàé ä¿¿ ÷ áàé õàìò ÿâàà ýìýãòýé

õ¿íýý áàðóóí ãàð òàëäàà àâ÷ ÿâäàã. Ãàãöõ¿¿ ýõíýð íºõºð áîë ýõíýð íü, íºõðºº

áàðóóí ãàð òàëäàà àâ÷ ÿâäàã. Õ¿¿õäèéã ìºí ë áàðóóí òàëäàà àâ÷ ÿâäàã. Çàì

õàëòèðãààòàé ¿åä õàìò ÿâàà õ¿íýý ñóãàäàæ ò¿øèæ ò¿øèã áîëæ ÿâäàã. ̺í ìàøèí

òýðãýíä ñóóëãàõäàà ÷ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àõìàä õ¿í ,õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã

ñóóëãàäàã. Õàìò ÿâàà àõìàä õ¿í, õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä þì áàðüæ ÿâàà áîë ò¿¿íèé íü

ç¿¿í òàëäàà áàðüäàã.

3. Õîîëëîæ óíäëàõ ¸ñ.

Ìîíãîë÷óóä ìàõ èäýõäýý òîì õ¿í ø¿äýýðýý ìýðæ èääýãã¿é, õàðèí õ¿¿õýä

õóòãàã¿éãýýð èäýæ áîëíî. Ìàõûã èäýõäýý òîëãîé òàëààñ íü áàðüæ èäíý. Ìàõíû ýõ

òîëãîé òàëûã ºãºõ õ¿í ð¿¿ õàðóóëäàã. Õ¿í õ¿íä ÷àíàæ ºãºõ ìàõ ººð áàéäàã. Àõìàä

õ¿í áîëîí ààâ, ýýæ, íàãàöäàà óóö, äàë, äºðâºí ºíäºð, õîíò, øàíò ºãäºã. Íàãàöûí

äýðãýä áîëîí ààâûíõàà äýðãýä õ¿¿ íü äàë, çýýãèéíõýý äýðãýä íàãàö íü ºâ÷¿¿íä ãàð

õ¿ðäýãã¿é. ßìàð ÷ õ¿í ñ¿¿æ, áîãòîñ, ÷ºìºã, áîãèíî õàâèðãà, äàëíû ìºãººðñ, ºâ÷¿¿

ºãäºãã¿é. Ìàõûã áóðóó îãòëîõ, áóðóó áàðüæ èäâýë áóöàæ àâäàã ¸ñ, çàðèì íóòàãò

ìîðèîð òîðãîäîã ¸ñ ÷ áàéäàã.

Õýäèé öàòãàëàí áàéñàí ÷ àéëä õî¸ð àÿãà öàé óóäàã. Õîîëëîñíû äàðàà çààâàë öàé

àìñäàã ¸ñòîé. Õîîëîíä õóòãà, õàëáàãà, ñýðýý, ñàâõ õýðýãëýäýã. Õîîëîæ áàéõäàà

õîîëîî õýò ÷àíãà ñîðîõ, ¿ëýýõ, àñãàæ öóòãàõ, øºë òîñûã íü ¿ñýðãýõ, òàâàã ñýðýýãýý

õàíãèíóóëàí äóóãàðäàãã¿é. Õîîëûã áèò¿¿ çàæèëæ èääýã. Õîîëëîæ äóóññàíû äàðàà

õîîë ñàéõàí àìòòàé áàéñíûã òàëàðõàí õýëäýã.

Õýðâýý çîîãèéí ãàçàð, ðåñòîðàí çýðýãò õàìò õîîëëîæ áàéãààä ò¿ð¿¿ëæ ÿâàõ

õýðýã ãàðâàë áóñäààñàà óó÷ëàë ãóéãààä, ñàéõàí õîîëëîõûã åðººí òàëàðõàí õýëäýã.

¯ëäýæ áóé õ¿ì¿¿ñ ÷ ñàéõàí õîîëëîõûã åðººñºíä áàÿðëàñíàà ýåëäãýýð èëýðõèéëäýã.

Öàé þ¿ëýõäýý äàíõíû öîðãûã õîéìîð õàðóóëæ òàâèàä øàíàãàà áàðóóí ãàðòàà

áàðüæ þ¿ëäýã. Ýíý íü “Áóöàëñàí öàé òàíü áóðàì áîëîã

Áóóñàí àéë ìèíü áóÿíòàé áîëîã” ãýñýí ¿ãèéã áýëýãääýã.

Õ¿íä öàé àÿãàëàõäàà äàíõíû öîðãûã õîéìîðü òèéø õàðóóëàí õèéæ, àÿãàà õî¸ð

ãàðààð áàðüæ ºãäºã. Öàé àâàõäàà ¸ðîîë òàëààñ íü õî¸ð ãàðààðàà àâ÷, àìñààä

òàâüäàã.Òàâàãòàé èäýýíýýñ àìñàõäàà ýõëýýä öàãààí èäýýíýýñ àìñäàã.

Àðõèéã èäýýíèé äýýæ ãýæ óòãààð õ¿íäýëäýã áîëîâ÷ óóæ õýðýãëýõäýý íàðèéí ¸ñ

æàÿãòàé. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é áóþó çàëóó õ¿í òºäèéëýí õýðýãëýäýãã¿é. Ýðòíèé

óëàìæëàëààñ ¿çâýë àðõèéã íàéð õóðèìàí äýýð õýðýãëýäýã áºãººä æèðèéí ¿åä

óóäàãã¿éí äýýð ºâºë õàâðûí óëèðàëä åð óóäàãã¿é áàéæýý. “ĺ÷ õ¿ðýýä äºíãºæ àìñ,

òàâü õ¿ðýýä òàâüæ àìñ, æàð õ¿ðýýä æàðãàæ óó” ãýäýã áàéâ. “Çàñàã õóóëü”, “Õàëõ

æóðàì”-ä áè÷ñýíèéã ¿çâýë “Àðõè óóñàí õ¿íèéã ¿çñýí õ¿í ýìýýëò ìîðèé íü àâäàã”

õóóëüòàé áàéñàí òºäèéã¿é ìîðèîð òîðãîäîã áàéæýý.

Õ¿íä èðòýé ¿ç¿¿ðòýé õóòãà ãýõ ìýòèéã ºãºõ人 ¿ç¿¿ðýýñ íü áàðüæ èðèé íü ¿¿ä

ð¿¿ õàðóóëæ èø, áàðèóëààð íü ºãäºã. Èéì ç¿éëèéã ãàäàãø àâ÷ ãàðàõäàà èø

áàðèóëààñ íü áàðüæ, áèåèéíõýý àð òàëä áàðüæ ÿâäàã. Ñàâ ñóóëãà, àÿãà òàâàã ìýò

ç¿éëä äîòîð íü þì õèéæ ºãäºã. Èéì ó÷ðààñ “Ñàâ íü ä¿¿ðýí, ñààëü íü àðâèí áàéã”

ãýæ åðººí õýëäýã.

4. Õ¿íä áýëýã ºãºõ ¸ñ

Áýëýã ãýäýã íü áàÿðëàñàí òàëàðõñíàà èëýðõèéëñýí ÷èí ñýòãýëèéí èëýðõèéëýë

þì.

Áýëãèéí ç¿éëèéã õî¸ð ãàðààðàà áàðüæ äýýø ºðãºæ, áàÿðòàéãààð òàëàðõñàíàà

õýëæ ºãäºã íü áýëýã òîãòîîõ õ¿íýý ¿ðãýëæ ººäëºí ÿâàõûã áýëýãäýí åðººæ áàéãààã

èëòãýñýí óòãàòàé áàéäàã. Áýëãèéã àâ÷ áàéãàà õ¿í ºãñºí áýëãèéã ìàãíàéí òóñ õ¿ðòýë

ºðãºæ áàÿðëàñíàà õýëæ àâäàã íü áýëýã ºãñºí õ¿íýý ººäëºí ìàíäàæ áàéõûã åðººæ

áóéí øèíæ. Áýëãèéã ºã÷ àâàõäàà ñàéí ñàéõíûã áýëýãäýí ñýòãýëèéí ¿ãýý õýëäýã.

Áýëýã ºãºõºä ó÷èð áèé. ßìàð ÷ ¿åä õ¿íä õóòãà, ìýñ çýðãèéã ºãäºãã¿é.

Õ¿íèéã òºðñºí íóòãààñàà õîë ãàçàð ÿâàõàä íóòãèéí ÷óëóóã ºãäºã. Ó÷èð íü

íóòãèéí ÷èíü øèðõýã ÷óëóó÷ ãýñýí ¿íýòýé íàíäèàí ýðäýíý áºãººä õ¿í ýõ îðíûõîî

õºðñºí äýýð òºðººä ò¿¿í äýýðýý ìºíõðºõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýãò îðøäîã.

Áýëãèéã òóõàéí íºõöºë áàéäàëä çîõèöóóëàí ñîíãîëò õèéí ºãäºã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä

¿íýðòýé óñ, öýöýã áýëýãëýõ íü ýëáýã áîëñîí.

Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ ºíãºíèé áýëýãäëèéã àíõààðàí ¿çäýã áàéñàí.

- Óëààí ºí㺠íü ìàíäàë áàäðàë, õàéðûí áàäðàíãóé äàé÷èí ñàíààã ãàðãàäàã

òóë

ýðõýìëýí ¿çäýã áºãººä óëààí öýöýã íü õàéðûí áýëýãäýë áîëäîã.

- Øàð ºí㺠íü ýðäýíèéí ºí㺠ãýäýã. Ãýðýë èõòýé (ãýðýë ñàéí îéëãîäîã). Øàð

ºí㺠íü

óðàì çîðèã ºãäºã. Øàð öýöãèéã òºð ñàëàõûí ñàíàà ãýäýã.

- Íîãîîí ºíãèéã íàì òàéâàí òóíãàëàã ºí㺠õýìýýäýã. Íîãîîí ºí㺠õ¿íä óðàì

õàéðëàæ, òàéâøðóóëäàã. Íîãîîí ºãèéí ç¿éë íü ýâ íàéðòàé áàéæ, ¿éëñ á¿òýõèéí

áýëýãäýë áîëäîã.

- Öýíõýð õºõ ºí㺠íü ñýòãýë óóæðóóëäàã. Öýíõýð õºõ ºíãèéí ç¿éë äóðñãàâàë

¿íýí÷

øóäàðãà áàéõûí áýëýãäýë ãýäýã. “Ýðò öàãò õàéð ñýòãýëòýé õîñóóä áàéæ ãýíý.

Ýðýãýé íü öýðãèéí àëáàíä ìîðäîõ áîëæ íýãýí ºäºð òýð õî¸ð óóëçààä íàãàðõàã

áàìáàëçóóðòàé ãàçðààð ÿâæ áàéæýý.Ãýòýë ãýíýò áàìáàëçóóð íü öîîð÷ ÿàõ èéõèéí

çàâã¿é ýìýãòýé íü á¿ñë¿¿ðýý õ¿ðòýë øèãäæýý. Ýðýãòýé íü òàòàæ ãàðãàõ ãýýä

äèéëñýíã¿é.Ýìýãòýé íü óëàì óëìààð æèâñýýð áàéæýý. Ýíý ¿åä ýìýãýòé íü áàðüæ

ÿâñàí öýíõýð öýöãýý çàëóóäàà ºã÷, “Ìèíèé ãàðàõ ÷ ºíãºð뺺. Ýíý öýöãèéã ÷àìä

äóðñãàÿ. Ààâ ýýæ, àõ ä¿¿, íàéç íºõºä, àðä îëîí, ¿åðõýë íºõºðëºëäººí ¿íýí÷

ÿâààðàé“ ãýæ õýëýýä á¿ð æèâæýý. ¯¿íýýñ õîéø çàëóóãèéí ýöýã ýõ íü “Ìàíàé áýð

áîëîõ áàéñàí õ¿í ºãñºí þì. Áýðèéí ìààíü ¿ëäýýñýí öýöýã “ ãýñíýýñ õîéø “Áýð

öýöýã” ãýõ áîëæýý. ¯¿íýýñ óëáààëààä öýíõýð ºí㺠íü ¿íýí÷ øóäàðãûí , ìºí

ìºíõèéí áýëýãäýë áîëæýý.

- Öàãààí ºí㺠íü àðèóí, ãýðýëòýé, ºí㺠ãýäýã. Á¿õ ºíãèéí ÿçãóóð ºâºã ãýäýã.

Õ¿íèé õàðüöààíä õèðã¿é, öýâýð àðèóí, ¿¿ðä ìºíõºä àðèóí ãýñýí óòãààð íü

öàãààí öýöãèéã óãòàëò, ¿äýëòèéí öýöýã ãýäýã.

Òºðèéí øàãíàëò çîõèîë÷ Á.ßâóóõóëàí “Áè õààíà òºðºâ ºº” íàéðàãëàëäàà:

“ ¯íýð ÿëäàì àãü ãàíãûã ýçýãíýíõýí òºð뺺 áè

¯¿ð øºíèéí çàâñàð ø¿¿äýð áóóõ íàâ÷èíä

¯ðýë óñàí ø¿¿äýðò íü îäîä ãÿëàëçàõ äýëáýýíä

¯õýëã¿é ìºíõèéí áýëýãäýë öàãààí óóë öýöãýíä

¯íýð ÿëäàì àãü ãàíãûã ýçýãíýíõýí òºð뺺 áè” ãýæ áè÷ñýí áàéäàã.

Èéìýýñ ìîíãîë õ¿í öàãààí ºíãèéã õèðã¿é, ñàéõíû òýìäýã, öàãààí ñýòãýëèéí

èëýðõèéëýë õýìýýí áýëýãäýí ¿çäýã.

- Õàð ºíãèéã óéòãàðòàé áóþó õ¿íä ºí㺠ãýæ ¿çäýã. Ãýõäýý õàð ºíãèéí õóâöàñ

ãýðýë ñàéí øèíãýýäýã òóë õ¿éòýí öàãò äóëààí áàéäàã. Õàð ºí㺠íü õ¿íèé áèåèéí ºº

ñýâèéã äàðæ ºãäºã. Õàð ºíãèéí ç¿éëèéã õ¿íä áýëýã áîëãîí äóðñãàäàãã¿é.

Ìîíãîë÷óóäûí äóíä õàäàã áýëýãëýõ ¸ñ áàäàã.

Õàäãèéã áýëýãëýõäýý àìûã íü õ¿í ð¿¿ õàðóóëàí õî¸ð ãàðààðàà ºãäºã íü “Àðèóí

ñàéõàí ñýòãýëèéí ¿¿äíýýñ áàðüæ áàéãàà áýëýã ìèíü òàíä ºëçèéòýé áîëîã”, “Òàíû à÷

òóñ, òà áèäíèé íºõºðëºë, íàéðàìäàë, ¿åðõýë àðèóí áèëýý. Õîéøèä ÷ àðèóí áàéõ

áîëíî” ãýñýí ñàíààã èëòãýäýã. Õàäãèéã àâ÷ áàéãàà õ¿í õî¸ð ãàðäàí àâàõäàà õàäãèéí

òîëãîé òàëûã áàðóóí ãàð äýýðýý òàâüæ, áàðóóí ãàð òàëûã ç¿¿í ãàð äýýðýý òàâèàä

ãóðàâ íóãàëæ àâäàã. Õàðèí ãàøóóäëûí õàäãèéã ýâõýæ ºãäºã.

Ìîíãîë õ¿í õàìðûí òàìõè òàìõèëàõäàà õººðãèéí òîëãîéã ñóëëàæ

ºãäºã.Õýðâýý õººðãèéã òîëãîé ÷àíãàëæ ºãâºë ìóó ó÷ðàë òîõèîëäñîíîî õýëæ áàéãàà

õýðýã áºãººä òèéì ¿åä õººðãèéã àâñàí õ¿í, õººðºã ºãñºí õ¿íýýñýý òàíä çîëã¿é ÿâäàë

òîõèîëäîâ óó ãýæ àñóóäàã áàéíà. ̺í õ¿í íóòàãëóóëæ èðýýä õººðãèéíõºº òîëãîéã

÷àíãàëàí òàìõèëàõäàà “çà ãàøóóäëàà òàéëúÿ” ãýæ õàðèëöàí õýëöãýýæ òàìõèëäàã.

Áóöààæ ºãºõ人 “Òýãüå, òàéëúÿ” ãýýä õººðãèéí òîëãîéãîî ñóëëàæ ºãäºã.

Ìîíãîë÷óóä õ¿íä íîì, ñóäàð, àëèâ äóãòóé, áîîäîëòîé ç¿éëèéã áîîäëû íü àâ÷

ºãäºã. Ýíý íü “Äýëãýæ áàðèâàë äýìáýðýëòýé”ãýñýí óòãûã èëòãýäýã.

Á/. Ìýíäëýõ ¸ñ

Ìýíä÷èëãýý á¿õýí õ¿íäýòãýëèéí óòãà èëýðõèéëäýã ó÷èð ìýíäëýõ ¸ñîí

áàéäàã.

1. ßìàð ÷ ¿åä ä¿¿ õ¿í íü ýõýëæ ìýíäýëäýã. Õýðâýý íàñààð ä¿¿ íü

ìýíäëýõã¿é áîë àõ íàñòàé íü ýõýëæ ìýíäëýýä, àõ çàõ õ¿íòýé ýõëýí ìýíäýëæ ñóðàõûã

ñóðãàäàã.

2. Ìýíäýëæ áàéãàà õ¿íýý ýãö õàðæ, èõ ÷àíãà ÷ áèø, èõ íàì ÷ áèø, àÿäóó

纺ëºí äóóãààð õ¿íäýòãýí ìýíäýëäýã.

3. Ìýíäèéã çààâàë ºã¿¿ëáýðýýð õýëäýã ¸ñòîé. Æèøýý íü: “ Òà àìàðõàí

ñàéí áàéíà óó?, Òà ñàéí áàéíà óó?, Òàíû ëàãøèí òóíãàëàã óó? ãýõ ìýò. Ìîíãîë õ¿í

“Çà ñàéí áàéíà óó? ãýæ ìýíäýëäýãã¿é. ªºðººð õýëáýë ýçýí áèåã¿é ºã¿¿ëáýðýýð

ìýíäýëäýãã¿é.

4. Ìýíä á¿õýí çààâàë õàðèó ìýíäòýé áàéäàã. Õàðèó ìýíäèéã çààâàë

ºã¿¿ëáýðýýð èëýðõèéëäýã. Æèøýý íü: Òà àìàðõàí ñàéí áàéíà óó? ãýõýä Ñàéí áàéíà

àà. Òà àìàðõàí ñàéí áàéíà óó? ãýäýã.

5. Ìýíäëýõäýý çààâàë ( Òà, òà íàð, òà á¿õíèé… ãýæ ) òà õýìýýí

õ¿íäýòãýí òºëººëñºí õî¸ðäóãààð áèåèéí òºëººíèé ¿ãýýð ýõýëæ õýëäýã. Ýíý íü îëîí

õýëýíä ò¿ãýýìýë áàéäàã ¸ñ.

6. Õóâöàñ, ìàëãàéãàà ¸ñîîð íü ºìñºæ, äýýë õóâöàñíû òîâ÷ øèëáýý á¿ðýí

á¿òýí çºâ òîâ÷èëæ ìýíäýëäýã. ªºðººð õýëáýë ñàëàí çàäãàé, õàéø ÿéø áèø òºëºâ

äàðóó ìýíäëýõèéã õýëæ áóé.

7. Õýðâýý ãàäààäûí õ¿í ìàëãàéãàà àâ÷ ìýíäýëáýë òýð çàíøëûã íü

äàãóóëàí áàñ ìàëãàéãàà àâ÷ ìýíäýëíý. Ãýõäýý óëñ á¿õíèé ìýíäëýõ ¸ñ ººð ººð,

Æèøýýëáýë: Ýñêèñîì õ¿í íýã íýãíèéõýý õàìðûã èëäýã áîë Ýíýòõýã õ¿í ãàðàà

íàìèí÷ëàí ìýõýñõèéäýã, çàðèì íü õàìðàà òóëãàäàã, òºâä õ¿í áàðóóí ãàðààðàà

ìàëãàéãàà àâ÷, ç¿¿í ãàðààðàà þì ÷àãíàæ áàéãàà ìýòýýð ãàðàà áàðüæ õ¿íäýòãýí

áàéãààãàà èëýðõèéëæ õýëýý ãàðãàäàã. Ýíý á¿õ ¸ñíîîñ àëèé íü ÷ á¿ä¿¿ëýã, àëèé íü ÷

áîëîâñîí ãýæ õàðøóóëàí òàâüæ áîëîõã¿é. ¯íäýñòýí á¿ðèéí ¸ñûã òýãø õ¿íäýòãýâýë

çîõèíî.

8. ªºðò ÷èíü õýí íýãýí òààëàìæã¿é áàéõ, ýñâýë ýâã¿é ñýòãýë ¿ëäýýñýí,

ãîìäîîñîí ÷ ãýëýý òýð õ¿íèéã õ¿í ãýäýã óòãààð íü çààâàë ìýíäýëäýã . Ǻâõºí õàíèàä

áóþó àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷òºé ¿åäýý òîëãîé äîõèæ ìýíäýëäýã.

9. Òîäîðõîé àæèë õºäºëìºð õèéæ áàéãàà õ¿íòýé óóëçàõäàà åðººëò áóþó

òàëàðõàëò ìýíäýýð ìýíäýëñíèé äàðàà àìðûã àéëòãàíà. Æèøýý íü: Íîì çîõèîë

áè÷èæ áàéâàë “Áè÷èã ò¿âøèí áîëîã” ãýæ õýëýýä àìðûã íü àñóóí ìýíäýëäýã. Ãýõäýý

òîäîðõîé àæèë õèéæ áàéãàà õ¿í íü óóëçàæ áóé õ¿íýýñýýý íàñààð àõ ÷ áàé, ä¿¿ ÷ áàé

õèéæ áàéãàà õºäºëìºðèéã íü õ¿íäýòãýí óóëçàã÷ õ¿í ýõýëæ åðººëò áóþó òàëàðõàëò

ìýíäýýð ìýíäýëäýã. Ýíý ¿åä òóõàéí ìýíäèéí õàðèó ìýíäèéã õýëýýä àìðûã

àéëòãàäàã. Àìðûã àéëòàñíû äàðààãààð óëèðëûí ìýíä, ìýðãýæëèéí ìýíäèéã õýëäýã.

10. Ãàøóóäàë òîõèîëäñîí ¿åä àìàð ìýíäèéã àñóóí ìýíäýëäýãã¿é, õàðèí

èõýä õàðàìñàí áàéãààãàà õýëæ ýìãýíýë èëýðõèéëäýã.

11. Íàéð, õóðèìûí ¿åä îëîí õ¿í áàéâàë çààâàë íýã á¿ð÷ëýí ìýíäëýëã¿é

íèéò äóíä íü ìýíäýëäýã. Õàðèí öººí õ¿í áàéâàë íýã á¿ð÷ëýí ìýíäýëæ áîëíî.

12. Ìîíãîë÷óóä íýã ºäºð íýã õ¿íòýé ãàíö óäàà ìýíäýëäýã. Äàõèí

òààðàëäâàë èíýýãýýä ºíãºðäºã. Ìîíãîë ¸ñîíä îðîéí ìýíä áàéñàí áàéíà. Òèéìýýñ ÷

èõýä õ¿íäòýé õ¿í, äîòíî íàéç, õºðø àéëûíõàí áîëîí ÿëàíãóÿà áàãøèéíõàà ¿äøèéí

àìãàëàíã ìýääýã ¸ñ áàéæýý. Àëèâàà ìýíä, òàëàðõàë íü õýí íýãíèé ¿íýò öàãèéã òºäèé

ë èõýýð àëäàãäóóëäàãã¿éãýýð îíöëîãòîé. Õºãæèë äýâøëèéí ºíºº ¿åä óòñààð îðîéí

àìãàëàíã àéëòãàõ áîëîëöîîòîé áîëñîí.

13. Íýã õýñýã óóëçààã¿é äîòíî òàíèë õ¿í áóþó øèíýýð òàíèëöàæ áóé

õ¿íòýé ãàð áàðüæ ìýíäýëäýã íü åâðîï äàõèíû ¸ñ þì. Îäîî ìàíàéä íýëýýä ºðãºí

õýðýãëýääýã áîëñîí. Ãýõäýý àõìàä õ¿í áà ýìýãòýé õ¿í íü ýõýëæ ãàðàà ºãäºã,

áýýëèéã¿éãýýð ãàð áàðüäàã. Ãàð áàðüæ ìýíäëýõèéã ìîíãîë÷óóä èõ ÷óõàë÷èëäàãã¿é.

Ãàð áàðèõã¿éãýýð ñàéí ñàéõàí ñýòãýëýý èë÷ëýí ìýíäýëæ áîëäîã. Ãýõäýý ãàð áàðüæ

ìýíäëýõ ¿åä óóëçàã÷ õ¿í íü ýð¿¿ë ìýíäýýð ìóó, ãàðààð äàìæèõ ºâ÷òºé ãýæ ¿çâýë

òàòãàëçäàã. ¯¿íä ãîìäîõ õýðýãã¿é.

14. Õóðàë öóãëààíä ýñâýë íýëýýä õîë ñóóæ áàéõ ¿åäýý òàíüäàã õ¿í áàéâàë

òîëãîé äîõèí ìýíäýëäýã.

Â/. Òàëàðõàõ ¸ñ

Õ¿íèé àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãàà, õºäºëìºðò õàíäàõ õàíäëàãà, ºãºõ ¿íýëãýýã

èëýðõèéëýõèéã òàëàðõàõ ¸ñ ãýíý.

1. Èíýýâõèéëæ áàÿðëàñíàà èëýðõèéëäýã.

2. Èõýä áàÿðëñíàà ¿ãýýð èëýðõèéëäýã.

3. Ãàð áàðüæ, òàëàðõñíàà ¿ãýýð èëýðõèéëäýã.

4. Òîëãîé äîõèõ çýðýã áàéäëààð òàëàðõàæ áîëäîã.

Òàëàðõëàà èëýðõèéëæ ñóð.

Àæèë ¿éëñ íü àìæèëòòàé ÿâàà õ¿ì¿¿ñ ººðºº ººðñ人 ë á¿ãäèéã õèéñýí ãýæ

áàòàëäàã ÷ ¿íýíäýý áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí òóñàëöààã¿éãýýð õýí ÷,þóíä ÷ õ¿ð÷ ÷àääàãã¿é

áèëýý. Àìæèëòàíä õ¿ðýõ çîðèëãîî ãàðãàæ òàâèí, àíõíû àëõìàà õèéõ ¿åäýý ÷ òà

ñàíààíäã¿é áàéäëààð áóñäûí òóñëàìæ òóñàëöààã àâ÷ áàéäàã. Èéì ¿åä òà õ¿ì¿¿ñò

õ¿í ¸ñíû òºäèéã¿é, áóðõàí òýíãýð ÷ áàÿðëàæ òàëàðõñíàà èëýðõèéëæ áàéõ ¸ñòîé.

Òàëàðõàõ ãýäýã ãàéõàìøèãò ñàéõàí ¿ã áºãººä óã ÷àíàðòàà õ¿ì¿¿ñèéí çàí ÷àíàðûí

õ¿íëýã ¸ñíû íýã õýëáýð þì. Òàëàðõëàà èëýðõèéëýõ ÷àäâàð íü òàíû äàäàë áîëñîí

áàéâàë òóí ñàéí. Õýðýâ òà òàëàðõëàà ¿íýí ñýòãýëýýñýý èëýðõèéëýõã¿é áîë òàíû

õýëñýí ¿ã õîîñîí, óòãà ó÷èðã¿é ìýò áîëäîã. Òàëàðõàë èëýðõèéëýõ ìýäðýìæýý

õºãæ¿¿ëñíýýð òà ººðèé㺺 ýåëäýã, ýíýðýíã¿é, õ¿íäë¿¿øòýé õ¿í áîëãîæ ÷àäíà.

ªºðèéí àæèë ¿éëñèéí òºëºº òàëàðõëàà èëýðõèéëýõèéí òóëä ºäºðò ÿäàæ õýäýí

ìèíóòûã ÷ áîëîâ çàðöóóëæ ñóð. Òàíû ºäºð òóòàì õýðýãëýãääýã ¿ãñèéí ñàíä

“Áàÿðëàëàà”, “Òàíä èõ áàÿðëàæ áàéíà”, “Òàíä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéíà” ãýäýã

ºã¿¿ëáýð¿¿ä õàìãèéí èõ õýðýãëýãääýã áàéõ ¸ñòîé. Òàëàðõëàà èëýðõèéëýõ øèíý

ñîðãîã àðãóóäûã ýðýëõèéëæ áàé. Òýãýõäýý çààâàë ìàòåðèàëëàã ç¿éëñ, áýëýã áàéõ

àëáàã¿é. Òàëàðõëàà èëýðèéëýõýä òàíû ñàíàà÷èëãàòàé, á¿òýýë÷ çàí ÷óõàë áºãººä

¿¿íèéã ººðòºº áèé áîëãî. Òóõàéëáàë ººðèé㺺 àæèëäàà õè÷íýýí ñîíèðõîëòîé

õèéãýýä, ò¿¿íèéã õèéõ áîëîìæèéã ãàðãàí ºã÷ áàéäàãò íü òàëàðõëàà èëýðõèéëæ

äàðãàäàà áÿöõàí çóðâàñ, òàëàðõëûí õóóäàñ áè÷èõ ñàíàà òàíû îþóí óõààíä õýçýý

íýãýí öàãò òºðæ áàéñàí óó? Ìàãàäã¿é ýíý íü òàíûã äàðãûí àíõààðàëä ºðò¿¿ëæ,

àëáàí òóøààë àõèõàä ÷èíü òóñëàõ ÷ þì áèë¿¿.

ªºðèéí îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñ áîëîõ ààâ, ýýæ, õàíü èæèë, ¿ð õ¿¿õýä, àõ ä¿¿äýý

òàëàðõëàà áàéíãà èëýðõèéëæ áàéãààðàé.

Òàëàðõàë ãýäýã íü õ¿íèé àìüäðàëä øèíý ýð÷ õ¿÷, øèíýóóð àìüñãàëûã áèé

áîëãîäîã. Òèéìýýñ ÷ ãýð á¿ëèéí îð÷èíä ýåëäýã 纺ëºí, õàëóóí äóëààí óóð

àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã. Òàëàðõàë èëýðõèéëýõ îëîí øàëòãààí áàéäàã. ¯¿íèéã

ÿìàãò áîäîîðîé. Æèøýýëáýë, òàíàé äýëã¿¿ðýýñ, òàíû áàéíãûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ÷èíü

ãàíö óäàà þì õóäàëäàí àâààã¿é áàéñàí ÷ öàã çàâàà ãàðãàí èðñýíä íü, òàíûã çîðèîä

èðñýíä íü, òà ò¿¿íä áàÿðëàñíàà èëýðõèéëýýä äàõèí

èðýõèéã óðèàðàé. Èíãýñíýýðýý òýð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ äàðààãèéí óäàà ÿìàð íýãýí ç¿éë

õóäàëäàí àâàõààð èðýõ íü äàìæèãã¿é.

Ã/ Çýìëýõ ¸ñ

Àëèâàà óëñ á¿õýíä õ¿íäëýõ, ìýíäëýõ, òàëàðõàõ ¸ñ áàéõààñ ãàäíà çýìëýõ ¸ñ

ò¿¿íèé õýì õýìæýý áàéäàã. Õ¿íèé äóòàãäàë äîãîëäîëä õàíäàíà ãýäýã íü ìàø

íàðèéí ÷àäâàðûã øààðääàã.Õ¿íèéã çýìëýõäýý çàãíàõ, õàðààõ, óóðëàõààñàà èë¿¿

äóòàãäëûã íü îéëãóóëàõ, äàõèí àëäàà ãàðãóóëàõã¿é áàéõ ¿¿äíýýñ óõàìñàðëàí

óõààðóóëàõ íü ÷óõàë áàéäàã. Àëäàà ãàðãàñàí õ¿íéèã çýìëýõäýý:

1. Òóõàéí õ¿íèé çàí áàéäàëä íü òîõèðóóëàí õàðüöàõ. Æèøýý íü: Óóðòàé

áóþó àéìõàé õ¿íòýé 纺ëºí àÿäóó áàéäëààð ÿðüäàã

2. Îëîí äàõèí þì óó áàéíãà ¿ãëýäýãã¿é. “Îëîí ¿ãýíä îëçã¿é” ãýäýã.

3. Õ¿íèéã ç¿õýõ, õàðààõ, äîðîìæëîõ, çîäîõ çýðãèéã ¿éëääýãã¿é. “Çîäîõûí

ìóó ÷èìõýõ” ãýäýã.

4. Õ¿íèé õàæóóä õ¿¿õäèéã åð çýìëýí ìóóëäàãã¿é. Á¿ð áîëîìã¿é áîë

õàðöààðàà çýìëýäýã.

5. Àëäàà ãàðãàñàíäàà ãýìøèæ áàéâàë çàðèì ¿åä àëäàà äóòàãäëû íü

àíçààðààã¿é þì øèã ºíãºðººäºã.

6. Òóõàéí àëäàà äóòàãäàëòàé íü òºñòýé ¿ëãýð ñóðãààë õýëæ ñóðãàäàã.

7. Çàðèì ¿åä àëäàà äóòàãäëû íü øóóä õýëæ, áóðóóã íü õ¿ëýýëãýí çýìëýäýã.

8. Ãýð÷ òàòàæ äóòàãäëû íü ººðººð íü õ¿ëýýëãýäýã.

9. Áóñàä ñàéí õ¿íèé æèøýýãýýð äóóðèàëãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëäýã.

10. ¯å ¿å õ¿ññýí õ¿ñýëòèéã íü õ¿ëýýí àâàëã¿éãýýð çýìëýë õ¿ðòýýäýã.

11. Çàðèì ¿åä õ¿íèé äýðãýä äóòàãäëû íü ¸æëîí ìàãòäàã.

12. Óðàì õàéðëàí óðàìøóóëàí ìàãòäàã.

13. Õàìãèéí õàéðòàé õ¿íä íü õýëýí çýì õ¿ðòýýäýã.

14. Õ¿íèéã óóðëàñàí áóþó óéòãàð ãóíèãòàé áàéõàä íü çýìëýäýãã¿é

15. Ãýð îðíû àæèë õèéëãýõ çýðãýýð õºäºëìºðò ñóðãàõ, õºäºëìºðèéí àìò

øèìòèéã ìýä¿¿ëýõ çîðèëãîîð çýìëýäýã.

16. Àëäàà äóòàãäàëä íü äóðã¿éöýí áàéãààãàà ¿ã äóóãàðàëã¿éãýýð èëýðõèéëýí

çýìëýäýã.

17. ßìàð ÷ ¿åä õ¿íèéã çýìëýõäýý òîãòóóí òàéâàí, íàìóóí 纺ëºí äóóãààð,

ýíãèéí ¿ãýýð çýìëýýä äóòàãäëàà çàñàõ àðãà óõààíûã õýëæ îéëãóóëæ ºãäºã.

Ãàðãàñàí äóòàãäàëäàà ãýìøèæ áàéâàë äàõèæ áóðóó ç¿éë õèéõã¿éã

ñàíóóëààä èòãýæ áàéãààãàà èëýðõèéëýí óðàì õàéðëàäàã.