Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties
Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties
Nationaal Programma Herbestemming
Herbestemmen pré-crisis
Trends & ontwikkelingen anno 2013
De kracht van het platteland
Hoe nu verder?
Herbestemming als culturele opgave
Architectuurbeleid
Modern Monumentenbeleid
& Visie Erfgoed en Ruimte
De grondslag
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)
Opdrachtnemer vanuit OCW, I&M & ELI
Insteek
Karakteristieke gebouwen verkiezen boven standaard gebouwen (NB: dus niet per sé beschermde monumenten)
Nationaal Programma Herbestemming
Breed stimuleringsprogramma, samen met 30 partners, gefaciliteerd vanuit de RCE
NL ● RESET/DE PARTNERS
NL ● RESET/NATIONALE AGENDA HERBESTEMMING
Partners in de Nationale Agenda Herbestemming:
Aedes Agrarisch Erfgoed Nederland
Architectuur Lokaal Boei
Bond Heemschut Bond van Nederlandse Architecten
Bouwend Nederland Clue (VU Amsterdam)
College van Rijksadviseurs Dienst Landelijk Gebied
Drents Plateau Landelijke Federatie het Behouden Huis
Federatie Grote Monumentengemeenten Federatie Welstand
Gelders Genootschap Het Oversticht
Hogeschool Utrecht Hogeschool voor de Kunsten Utrecht
Inter Provinciaal Overleg (IPO) Kei
Maastricht University Nationaal Restauratiefonds
Nederlands Architectuur Instituut NICIS Instituut
Nirov Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
R-MIT (TU Delft) SBR
SEV Vakgroep Restauratie
Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG)
Vereniging Wonen boven Winkels Nederland
(SEMI)PUBLIEKE SECTOR & ONDERWIJS
Past niet bij
Nederlandse identiteit Nederland staat bekend voor ‘modern’
bouwen
Ingericht op
nieuwbouw
Opleidingen & de praktijk
is ingericht op nieuwbouw
Niche markt Algemene vraag is naar
nieuwbouw
Onrendabele top
qua financiering
Onbekende
eindgebruiker
Duur & lastig
Herbestemming kost meer
en is ingewikkeld
Risicovol Complex, onbekend,
risico’s (grondvervuiling)
H-
Vooroordelen tegen herbestemming
Niet duurzaam Geen optimale energie
oplossingen
Minder publieke
inkomsten Gronduitgifte, OZB
Verlamt
innovatie 2nd best
Tast
behoud
aan Ongewenste
transformatie
De Nationale Agenda Herbestemming
Praktijk bevorderen
• Casuïstiek ondersteunen
• Geld beschikbaar stellen
• Sturen op leegstand (tools)
Kennis & innovatie
• Dossiers & projectenbank
• Kennisagenda & monitoring
• Communities of Practice/Scholing
Herbestemming agenderen
• H(erbestemmings)-team
• Thematische bijeenkomsten
• Internationale Biënnale Leegstand & Herbestemming 2011 & 2013
Powered by RCE
Financiële regelingen: herbestemming & restauratie
Subsidieregeling Herbestemming
• Alle beschermde & niet-beschermde monumenten (karakteristiek)
• Geen woonhuizen
Uitgangspunten
Haalbaarheidsstudies
• min 7 – max 17.500 bijdrage
Wind en waterdicht
• min 7 – max 35.000 bijdrage
• Tijdelijke maatregelen; geen restauratie
• Indienen: vanaf 1 oktober
Restauratiefonds-plus Hypotheek
• Rijksmonumenten
• Geen woonhuizen
Uitgangspunten
• Revolverend fonds (rente en aflossing vloeien terug)
• Inleg OCW 17 mln per jaar, oplopend tot 100 mln in 2018
• Laagrentende leningen voor 30 jaar
• max 2.500.000 lenen
• Indienen: altijd
Daarnaast ook instandhouding subsidie (BRIM) & restauratiegelden via provincies
Jaar van de boerderij 2003
In 1940 waren er nog 200.000 boerderijen in gebruik in Nederland,
in 2000 waren er nog 91.000 over, waarvan 38.000 in agrarisch gebruik.”
RCE onderzoekt kansen “datamining”
Twee pilots •Religieus erfgoed (landelijk, alleen rijksmonumenten) •Agrarisch erfgoed (drie gebieden, gehele historische voorraad <1965)
Doel Beleidsinformatie Signalering Selectie
Vragen als •Hoeveel zijn er herbestemd en voor welke functie? •Wat is de waardeontwikkeling van het erfgoed •Wat is de staat van het onderhoud? •Hoeveel objecten staan leeg in welke gebieden? Welke bouwperiode?
1000
1000
200
Onderzoeksgroep
BAG
KVK
LN
V-G
eco
mb
inee
rde
op
gave
“Leegstand” geen GBA, KvK, DR
Combinatie gegevens Oldambt, Raalte & Amstelland
Staat van onderhoud
Combinatie gegevens Oldambt, Raalte & Amstelland
Combinatie gegevens Oldambt, Raalte & Amstelland
Herbestemd?
Combinatie gegevens Rijksmonumenten Oldambt, Raalte & Amstelland
www.herbestemming.nu
Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties
Nationaal Programma Herbestemming
Herbestemmen pré-crisis
Trends & ontwikkelingen anno 2013
De kracht van het platteland
Hoe nu verder?
Herbestemming als redder van een gebouw
Van Nellefabriek Rotterdam 2000 De Dominanenkerk Maastricht 2006
Herbestemming als katalysator van stedelijke ontwikkeling
Stokstraat Maastricht 1973 Binnendieze ‘s Hertogenbosch 1998
Herbestemming op het platteland
Leur Tabaksschuur Amerongen
22
“herbestemming” was ooit stads- en dorpsvernieuwing
Moddergat 1972
23
Workum 1977
24
25
De realiteit van 2013 op veel plekken is leegstand of stilstand
Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming
Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming
Groeiend aanbod
• 7,8 miljoen m2 kantorenleegstand • 25% bedrijven op bedrijventerreinen
staan leeg (67.500/270.000) • 14.000 winkels staan leeg • 40.000 woningen boven winkels • 10.000 stuks oftewel 2 mln m2
monumentale gebouwen
& de aantallen groeien: • elke dag 1 boerderij leeg • elke week 2 kerken leeg • elke maand 1 klooster leeg plus postkantoren, defensieterreinen, ‘oude’
industrie, scholen, zorginstellingen, musea …
Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming
Groeiend aanbod
• 7,6 miljoen m2 kantorenleegstand • 25% bedrijven op bedrijventerreinen
staan leeg (67.500/270.000) • 14.000 winkels staan leeg • 40.000 woningen boven winkels • 10.000 stuks oftewel 2 mln m2
monumentale gebouwen
& de aantallen groeien: • elke dag 1 boerderij leeg • elke week 2 kerken leeg • elke maand 1 klooster leeg plus postkantoren, defensieterreinen, ‘oude’
industrie, scholen, zorginstellingen, musea …
& de Rijksoverheid stoot zelf de komende tijd vastgoed af ter grootte van de Provincie Utrecht.
Frits van Dongen, Rijksbouwmeester, april 2012
Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming
Groeiend aanbod
• 7,6 miljoen m2 kantorenleegstand • 25% bedrijven op bedrijventerreinen
staan leeg (67.500/270.000) • 14.000 winkels staan leeg • 40.000 woningen boven winkels • 10.000 stuks oftewel 2 mln m2
monumentale gebouwen
& de aantallen groeien: • elke dag 1 boerderij leeg • elke week 2 kerken leeg • elke maand 1 klooster leeg plus postkantoren, defensieterreinen, ‘oude’
industrie, scholen, zorginstellingen, musea …
& de Rijksoverheid stoot zelf de komende tijd vastgoed af ter grootte van de Provincie Utrecht.
Frits van Dongen, Rijksbouwmeester, april 2012
Stagnerende vraag
• Kantoorfuncties verkopen slecht
• Woningmarkt zit op slot (nieuwbouw op
niveau van 1953)
• Sommige soorten van retail doen
het minder
Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming
• afgelopen 50 jaar is de bevolking gegroeid met 8
mln; komende 50 jaar nog maar met circa 1 mln
• steden trekken mensen aan; met name hoog
opgeleide vrouwen (130 vrouwen op 100 mannen);
de periferie krimpt en houdt laag opgeleide
mannen
Let op: demografie is structureel; ook als de
economie weer aantrekt
Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming
Overheden: bezuinigen, kerntaken, grondbedrijf negatief
Corporaties: regelgeving vanuit Brussel beperken ontwikkelkracht, financiële problemen (oa Vestia), slechte reputatie zorgt voor aan banden leggen rol corporaties als opdrachtgever (nieuwe kabinet)
Ontwikkelaars: nog slechts 1/3 aan capaciteit over, financiering bij banken is extreem moeilijk, risicomijdend en spreidend
Banken: investeringsvolume van 27 miljard (2007) naar 7 miljard (2011) en 2 miljard (1e helft 2012)
Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming
NL ● RESET/DE VISIE van Florida
NL ● RESET/DE VISIE van Florida
• De financiële bankencrisis, bouwcrisis & politieke crisis in EU & USA zijn symptomen van een dieperliggende verandering
• We maken (in het Westen) de overgang mee naar een nieuwe een ‘idee gedreven, creatieve, service industrie’ samenleving
• Daar hoort ook een andere ruimtelijke structuur bij stedelijke regio’s, flexibel gebruik van gebouwen, nieuwe infrastructuur/connectivity,
ander ruimte gebruik (netwerk ipv geografisch), sturing lokaal waar mogelijk
• De leegstand in Nederland is kenmerkend voor de oude economie/samenleving.
• Tegelijkertijd bieden oude gebouwen flexibiliteit & onderscheidend vermogen: ‘new ideas need old buildings’
De feiten: Veranderende omstandigheden
Ook een verhaal van kansen! Vergt anders kijken & doen: NL.Reset
Behoefte aan authenticiteit &waarden
Behoefte aan identiteit
Behoefte aan onderscheid, waardecreatie
Kansen voor karakteristiek vastgoed = authenticiteit & identiteit & waardecreatie
Lege fabrieken, kerken, boerderijen en kantoren
Nieuwe markten
Het nieuwe ouder worden: in 2030 1,3 miljoen 80+ met wensen
Nieuwe markten
Het nieuwe werken: in 2015/30 nog slechts 50% van de kantoren nodig volgens ING
Nieuwe markten
Het nieuwe zorgen: maatwerk, kwaliteit & kwantiteitsverschillen
Nieuwe markten: de nieuwe veiligheid?
Nieuwe markten: de nieuwe leefbaarheid
Arnhemse broek Klarendal
Nieuwe markten: onderstroom wordt bovenstroom?
Profilering Onderscheidend zijn/city promotion
Tastbare
ruimtelijke
kwaliteit Schoonheid, Eigenheid
Economische
waarde Vastgoed, Vestigingsfactor,
Toerisme, waardecreatie
Ruimte voor
ontwerp Inspiratie voor vernieuwing
Contact
burger Draagvlak
Nieuwe woon- en
werkconcepten sluit
aan bij lifestyle & het nieuwe werken
Contact met
de wortels Identiteit, authenticiteit
H+
Herbestemming past goed bij de nieuwe markten
Duurzaamheid Sloop/Nieuwbouw >eco footprint
Gebiedsontwikkeling Erfgoed als katalysator
Innovatie Geen 2nd best
Behoud Cultureel erfgoed,
Vakkennis
NL ● RESET/HET PRINCIPE
VAN ONTWIKKELEN . . . . .
• Uitgetekende visie
• Top down planning
• Grootschalig ontwikkelen
• Snel & veel geld (lawinekapitaal)
• Complex; gestapelde belangen
• Aanbod gestuurd
• Vooraf bepaalde PPS
• Overheid als ontwikkelaar
• Denken vanuit groei
• Vooral (sloop)/nieuwbouw
• Standaard ontwikkeling
NL ● RESET/HET PRINCIPE
VAN ONTWIKKELEN . . . . . NAAR PROGRAMMEREN
• Uitgetekende visie
• Top down planning
• Grootschalig ontwikkelen
• Snel & veel geld (lawinekapitaal)
• Complex; gestapelde belangen
• Aanbod gestuurd
• Vooraf bepaalde PPS
• Overheid als ontwikkelaar
• Denken vanuit groei
• Vooral (sloop)/nieuwbouw
• Standaard ontwikkeling
• Hoofdlijnenvisie; flexibele invulling
• Adaptief, aangroeiend
• Kleinschalig entrepeneurship
• Langzame waardecreatie
• Overzichtelijk houden
• Vraag ontwikkelend/volgend
• Coalitie zoekende samenwerking
• Overheid als facilitator
• Zoeken naar mogelijkheden
• Meer hergebruik
• Vakmanschap & maatwerk
Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties
Nationaal Programma Herbestemming
Herbestemmen pré-crisis
Trends & ontwikkelingen anno 2013
De kracht van het platteland
Hoe nu verder?
De kracht van het platteland
De kracht van het platteland
• Eigen kwaliteit (Living in Leasure Areas: Lila van Gert de Roo)
De kracht van het platteland
• Eigen kwaliteit (Living in Leasure Areas: Lila van Gert de Roo)
• Innovatie vindt in de periferie plaats
CREATIEVE SECTOR GEDIJT IN KRIMPREGIO'S Nieuwe schwung aan gemeenschap
Op formele en informele werklocaties op het platteland van Noord-Nederland en
het verstedelijkte gebied van Zuid-Limburg nestelen zich creatievelingen en
nichebedrijven. Ze geven nieuwe schwung aan lokale gemeenschappen. Cottage
industries worden ze genoemd: gespecialiseerde kleine bedrijven die ondanks
hun perifere ligging zijn aangesloten op ‘de grote wereld’, doordat ze
locatieonafhankelijke producten en diensten aanbieden – soms zelfs als
micromultinationals.
Landschap inspireert ZZP'ers
Begin 2012 onderzoek naar cottage industries in het Groningse De Marne en het
Friese Dongeradeel. ‘Het gaat heel vaak om zzp'ers die kiezen voor wonen en
werken op het platteland, omdat de landschappelijke kwaliteiten hen inspireren’,
zegt de onderzoeker. ‘Het zijn mensen waarbij de grens tussen wonen en werken
vaag is. Juist in krimpgebieden kunnen ze goed terecht, omdat er oude
schoolgebouwen, winkels of boerderijen vrijkomen waar ze precies vinden wat ze
zoeken. En dankzij een goede ICT-infrastructuur is afstand volstrekt onbelangrijk.’
Uit het onderzoek blijkt dat het aantal cottage industries in De Marne en
Dongeradeel tussen 2000 en nu met tientallen procenten is gestegen.
Binnenlands Bestuur 28 okt 2012
Wongema
• Dorpscafé
• Werkplek
• Weekendaccomodatie
• Lokale producten
• Verbinden van regionale
activiteiten & kennis
De kracht van het platteland
• Eigen kwaliteit (Living in Leasure Areas: Lila van Gert de Roo)
• Innovatie vindt in de periferie plaats
• De corporatiegedachte zit in het DNA van de plattelandsbewoner
2. De nieuwe collectieven
Fanfare Sint Clemens wil vml café kopen als oefenruimte De Limburger 20.10.12
De kracht van het platteland
• Eigen kwaliteit (Living in Leasure Areas: Lila van Gert de Roo)
• Innovatie vindt in de periferie plaats
• De corporatiegedachte zit in het DNA van de plattelandsbewoner
• Organisch ontwikkelen idem
Transformatie is van alle tijden
Kerk van Veere
Datering Aantal inwoners
1500/1600 3.000
16e eeuw krimp
1809
1839
1865 925
1890: Rijksmonument
1953
2013 1650
Functies
Kerk voor één geloof
4 Kerkgenootschappen (Nederduits-hervormd, Schotse gemeenschap, Waalse kerk & Lutherse kerk)
& begraafplaats
Frans Hospitaal
Bedelaarsgesticht
Hospitaal
Opslagplaats
Boerenstal
Voetbalveld
Houthandel
Feestzaal
Vee opslag tijdens watersnoodramp
Culturele bestemming
The rise & fall of Enkhuizen
1355 stadsrechten Enkhuizen
15e eeuw: bouw van kloosters
1593: stadsuitleg
16e eeuw: groei agv haring (270 van de 500 Hollandse haringbuizen), VOC, walvisvaart, handel in ossen met Denemarken
1622: 21.000 inwoners: 2e havenstad na Amsterdam
1650: 25.000 inwoners
2 eeuwen stagnatie agv concurrentie met A’dam/R’dam en Alkmaar/Hoorn
1850: 5.000 inwoners
2011: 18.000
Kloksgewijs: Van
Deventer 1558-1560;
Blaeu, 1652; Kadaster
1832; Egmond 1885
Boerderij ca 1978
Boerderij, 1978
niet meer in
gebruik
Groei, krimp & erfgoed
Bron: oratie prof. Hans Renes; erfgoed in interessante tijden
De kracht van het platteland
• Eigen kwaliteit (Living in Leasure Areas: Lila van Gert de Roo)
• Innovatie vindt in de periferie plaats
• De corporatiegedachte zit in het DNA van de plattelandsbewoner
• Organisch ontwikkelen idem
• Afstand platteland – stad is in Nederland gering (fysiek & qua voorzieningen)
Lokatie is alles: Görlitz, Zgorzelec
Görlitz: achterkant Duitsland; Zgorlec: voorkant Polen
Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties
Nationaal Programma Herbestemming
Herbestemmen pré-crisis
Trends & ontwikkelingen anno 2013
De kracht van het platteland
Hoe nu verder?
Management of change/change of management?
. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de
gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en
cultuurhistorie)
stad)
Dorpsontwikkelingsplan Dongeraldeel
• Samenkomen van bouwhistorie, cultuurhistorie, dorpsverkenningen (per dorp)
• Samenwerking tussen provincie, gemeenten, corporaties, dorpsverenigingen
• Doel:
• Behoud en het versterken van de aantrekkelijke duurzame woonmilieus
• Beschermde gezichten als dynamische gebieden die meegroeien met de eisen van deze tijd en waar het prettig wonen, werken en verblijven is
• Gericht op de particuliere woningvoorraad, maar ook overige gebouwen, de sociale omgeving, de openbare/private ruimte en de economie
Dongeradeel
Management of change/change of management?
. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de
gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en
cultuurhistorie)
. Stimuleer lokaal ondernemerschap en creativiteit; het gaat
daarbij om combineren en recombineren rondom gebiedswaarden (geen deus ex machina oplossingen door grote bedrijven of ingrepen van buitenaf)
Management of change/change of management?
. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de
gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en
cultuurhistorie)
. Stimuleer lokaal ondernemerschap en creativiteit; het gaat
daarbij om combineren en recombineren rondom gebiedswaarden (geen deus ex machina oplossingen door grote bedrijven of ingrepen van buitenaf)
. Werk aan community building: (herstel) verbinding van lokaal
gewortelde mensen, initiatieven en organisaties
Management of change/change of management?
. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de
gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en
cultuurhistorie)
. Stimuleer lokaal ondernemerschap en creativiteit; het gaat
daarbij om combineren en recombineren rondom gebiedswaarden (geen deus ex machina oplossingen door grote bedrijven of ingrepen van buitenaf)
. Werk aan community building: (herstel) verbinding van lokaal
gewortelde mensen, initiatieven en organisaties
. Zet in op behoud eigen mensen; niet op aantrekken nieuwe
mensen via ‘stenen’. Krimp kun je niet keren met vastgoed
Management of change/change of management?
. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de
gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en
cultuurhistorie)
. Stimuleer lokaal ondernemerschap en creativiteit; het gaat
daarbij om combineren en recombineren rondom gebiedswaarden (geen deus ex machina oplossingen door grote bedrijven of ingrepen van buitenaf)
. Werk aan community building: (herstel) verbinding van lokaal
gewortelde mensen, initiatieven en organisaties
. Zet in op behoud eigen mensen; niet op aantrekken nieuwe
mensen via ‘stenen’. Krimp kun je niet keren met vastgoed
. Creëer connectie: virtueel/ict en reële infrastructuur (sluit aan bij de grote
stad)
Het grootste struikelblok?
Het grootste struikelblok?
WIJZELF !
Dilemma’s houden ons gevangen
• Oude gedachten
Groei en vernieuwingsdrang staan centraal in instituties, systemen,
instrumenten, opleidingen
• Ongeloof
de markt trekt wel weer aan
• Ontsnapping
nieuwbouw wordt nog gestimuleerd
• Onbekend en onbemind
vermijding
• Oneerlijke concurrentie
geen level playing field
prisoner’s dilemma (zie Kantorentop)
HERBESTEMMEN….
HERBESTEMMEN….
DURFT U HET AAN?