Leksioni 1

A.Njohuri themelore pr Naftn dhe Gazin Natyror,

minerale t dobishme t nntoks t formuara nga Lnda Organike Fosile e maturuar n formacionet shkmbore-mm, ose shkmbenjt sedimentare t origjins,

burime natyrore primare t paprtritshme,

burime kryesore t prodhimit t energjis s parinovueshme, t industris petrokimike, etj..

B.Prbrja hidrokarbure e Nafts dhe e Gazit Natyror,

perberja hidrokarbure e saj dhe e Gazit Natyror,

vetite themelore kimiko-fizike dhe klasifikimi sipas cilesive energjetike.

C.Rezervat botrore t Nafts e Gazit Natyror dhe rajonet e prqndrimit t tyre,

rezervat dhe rajonet prkatse naftgazmbajtse n Shqipri

situate aktuale e krkimit dhe zhvillimit t sektorit hidrokarbur n Shqipri

HYRJE

Emrtimi Lnd Organike Fosile (ose natyrore) prcakton mbeturinat organike t jetes bimore, shtazore e shumllojshmri mikroorganizmash t dekompozuara e depozituara n ambjente gjeologjike t tilla si shkmbinjt sedimentar t origjins zakonisht n fund t baseneve ujore (ose sediment, fundrri, llum, etj..) gjat milionave vjetve jet t planetit ton.Nn veprimin e fenomeve t natyrs, temperaturs, presionit e pr gjat nj koh t konsiderueshme gjeologjike (procesi i maturimit), kjo lnd organike e ngjizur n shkmbinjt sedimentar burimor, dekompozohet deri sa modifikohet n Lnd Minerale Hidrokarbure ose m sakt : Lngje-fluide Hidrokarbure t tilla si Naft, Gaz Natyror, Bitume, etj.., deri solide si rra, zhavore, rreshpe bituminoze e asfaltene natyrore.Lngjet hidrokarbure n shtres, prmbledhin pra : t gjitha format fluide t gazta, t lngta dhe t ngurta t substancave natyrore t migruara e kurthzuara n kushte e struktura t veanta shkmbore, t prbra n pjesn m t madhe nga komponime kimike mjaft komplekse t Hidrogjenit (H), t Karbonit (C) dhe t papastrtive me origjine mjaft t komplikuar kimike si psh. Squfuri (S) e karakteristik fizike kryesore djegshmrin e lart n prani t O2.

Kur kjo lnd n trajt fazore fluid-i t lngt nxirret nga nntoka n siprfaqen e Toks nprmjet puseve t prodhimit t Nafts, quhet Naft Minerare - Konvencionale ose thjesht Naft Brut (emrtimi tregtar i nafts s paprpunuar);nprmjet puseve t prodhimit t Gazit Natyror (ose Gazit Metan CH4), lnda nxirret n siprfaqen e Toks n trajtn fazore fluid i gaz-t.

Shpesh gazi metan si dhe prbrsat e tjer gazore si etan, propan, butan e deri tek heptan-i, gjnden si shoqrues ose faz ndrmjetse gjat nxjerrjes s fluid-it; n disa raste emrtohet Gaz Shoqrues i Nafts kur pr shkak t depresionit shtres-siperfaqe e Toks, ai lirohet nga faza e lngt; n disa t tjera emrtohet Gaz i Kapeles Gazore kur faza e gazt sht e ndar nga ajo e lngt q n shtres; ndrsa nprmjet puseve t prodhimit t Gazit Kondesat-it (faza e lngt e tretur n gaz) , fluid-i nxirret n fazn ndrmjetse Kondesat i kapeles gazore. Pak HISTORI

Termat q hasen n literatur pr t prshkruar fluidet hidrokarbure, jan t ndryshme dhe e kan origjinn nga Antikiteti. Emrtimi kryesor petrole, n latinisht petroleum, ka rrjedhur nga greqishtja (petra) + latinisht oleum(oil). N greqishten e sotme vazhdon t shqiptohet petreleo = vaj guri. Naptha mjaft e afrt me emrtimin shqip-naft, sht prdorur shum nga perst, grekt e latint. N gjuhn teknike moderne, sidomos tek emrtimi i produkteve t prpunimit n rafineri, fjala naptha prcakton nj pjes t produktit t distilimit (deri n 280 C) n kullat e fraksionimit t nafts brut. Emrtimi tjetr asphalte, q prfaqeson produktet m viskoze dhe gjysm t ngurta, e ka origjinen nga antikiteti kaldeo-babilonas i transformuar n greqisht asfaltos. Kurse bitumi, n latinisht bitumen vjen nga gjuha kelte dhe sht sinonim i asfaltit.

T gjitha kto terma e mjaft te tjera t prdorura, kan pasaktsi t dukshme lidhur me natyren kimiko-fizike t lnds hidrokarbure. Ato jan pjes e nj fjalori tradicional t prdorur prej shekujsh por q jan t paprshtatshme pr njohjet q kemi tani.

N emrtimin praktik modern tregtar-industrial, prodhimi fillestar i fluideve hidrokarbure nga puset e shfrytzimit, sot njihet si Nafta brut (Crude oil n anglisht). Nafta brut sht lnda e par kryesisht pr Rafinerit ku procesohen deri n produkte energjitike t tilla si lnd djegse pr motorr e pr impjante industriale, n industrin kimike e mjaft fusha t tjera t veprimtaris njerzore.

Dukurit natyrore t shfaqjes s hidrokarbureve, fillimet e para t prdorimit

N disa vende t bots, hidrokarburt natyror jane shfaqur prej mijra vjetsh e vazhdojne t shfaqen n siprfaqen e toks n formn e zjarreve t prjetshme, t burimeve t nafts, gazeve hidrokarbure dhe t bitumeve ose n prhapjen e ktyre produkteve n siprfaqen e pellgjeve ujore apo t liqeneve (kullimi nga shtresa ne trajta te ndryshme gazore, bulzash, flluckash e deri rrjedhje te konsiderueshme).Njerzimi prehistorik i ka vzhguar proceset natyrore te shfaqjes se tyre duke u ngacmuar nga kto shfaqje dhe ata kan qen t interesuar pr to sidomos pr vetit e asfaltit dhe t bitumit qe konsiderohen si produktet e para hidrokarbure q njerzimi i ka perdorur direkt nga siprfaqja kores s Toks e pak metra nn t, pr aktivitete jetsore.Popujt e Antikitetit grek dhe latin edhe pse e kan njohur naftn dhe bitumin, nuk i kan dhn t njjtin interes si edhe popujt e Lindjes s Mesme q i kan prdorur t part burimet e bitumit. Grekt e lasht e quanin kt produkt pissasphalt. Jan sinjalizuar zjarre t prjetshme n Apoloni (Shqipri), Zante (Greqi) dhe Agrigente (Siili). Shum autor (Herodoti, Aristoti, Diodori, Plutarku etj.) dshmojn pr ngjarje t shekullit t par para Ers s Re ku tre Nimfa vinin vrdall prreth nj burimi nafte n flak. Produktet hidrokarbure, n kt periudh, prdoreshin shum pak (kryesisht n magji, n mjeksi, riparimin e varkave, etj..).Arabt u bn, n fakt, trashgimtart e vrtet t eksperiencave t popujve m t lasht n drejtim t prdorimit t hidrokarburve natyror. Ata i kushtuan nj vmendje t veant fraksioneve t lehta, pra artit t distilimit t nafts bruto. Distilimi ishte prshkruar tashm q n shekullin e I pas Ers s Re nga alkimistt kopt. Nga shekulli i III deri n shekullin e VI ata bn nj progres t rndsishm sidomos n fillimin e trajtimit t gazolins. N shekullin e XI ekzistonte n Damask nj industri e vrtet distilimi. Ka t dhna q n pallatin e Sulltanit n Kajro kishte deri n 200 ton gazolin. Prve distilimit n kolona me gur dhe me plumb, arabt prdornin nj metod e quajtur distillatio pr discensorium, t prdorur direkt n shkmbinjt asfaltik, e aft t realizonte cracking-un (kreking-u i nafts ose coptimi i zinxhirve komplekse t komponimeve shummolekulare hidrokarbure t rnda n t thjeshta pakmolekulare e t lehta) dhe distilimin e produkteve t nafts.N Lindjen e Largt, q nga shekulli i VII Japonezt shfrytzonin gazin natyror dhe naftn. N shekullin e XVII puset e tyre, t grmuara nga puntor t varur n litar, arrinin thellsin 100 m. Kinezt, nga ana tjetr, shquheshin pr grmime t thella shum shekuj para Ers s Re. Duke grmuar pr krip n thellsi, ata shpesh takonin gaz natyror t cilin, nprmjet tubove prej bambuje, e shfrytzonin pr ta djegur n ngrohset e krips dhe pr t ndriuar rrugt. Pjesn e teprt e digjnin n atmosfer. Gjenden dokumente, q nga fillimi i shekullit XVI, ku prshkruhen me hollsi metodat e prodhimit t nafts dhe t bitumit. Dinin si t grmonin puse t thell disa dhjetra metra. Nafta mblidhej me kova druri dhe mbahej po n fui druri.

Q n vitin 1694, n Britanin e Madhe, n nj uzin nxirrej naft nga shkmbinjt bituminoz nprmjet nj procedure t liensuar. Q nga kjo kohe filluan punimet e para shkencore mbi natyrn dhe origjinn e substancave bituminoze. Krkesa pr produkte bituminoze ishte e kufizuar. Ato prdoreshin kryesisht n piktur, pr lyerjen e anijeve, n mjeksi, ndonjher pr ndriim apo edhe pr lubrifikim.N Franc, q nga viti 1837 zhvillohet asfaltimi i rrugve duke prdorur glqerort asfaltik t Seysselit dhe t Val Travers. M pas Parisi, Londra dhe shum qytete t Gjermanis kan rrugt e tyre t asfaltuara. Shfrytzimi i par industrial n Franc sht br n Pechelbronn (1812). Industria e vogl lokale kishte t gjitha stadet, q nga nxjerrja deri tek shprndarja. Shistet argjilore n Autun shfrytzoheshin pr t prodhuar vajgur, lubrifikante dhe gaz pr ndriim, me t cilin Dizhoni ndriohej trsisht q nga viti 1837.

Ngarkesa e par me naft bruto amerikane arriti n Franc m 1860 dhe u distilua nga Charles Despeaux. Ai u ndoq shum shpejt nga industrialist t tjer. Prodhimi kryesor ishte vajguri. Deri m 1900 benzina prdorej shum pak, ajo prdorej kryesisht pr heqjen e yndyrave dhe si trets pr ngjyrat dhe verniqet.Prve prdorimit kryesor pr ndriim, nafta e rafinuar filloi t prdoret si lnd djegse n kaldajat e lokomotivave dhe t anijeve. Q nga viti 1868 filluan provat rudimentare duke prdorur krahas vajgurit edhe produktet m t rnda. N vitin 1869 gjermani Otto Lenz shpik djegsin me pulverizim dhe pr t cilin u interesua menjher marina. U dyfishua distanca q mund t prshkonin anijet me t njjtn sasi lnde djegse. Q n vitin 1910 marina britanike e lufts vendosi transformimin e t gjitha anijeve. Shum shpejt do t ndiqej nga marinat e tjera t lufts dhe nga flotat tregtare. N t njjtn koh zhvillohet edhe prdorimi industrial dhe shtpiak i ksaj lnde t re djegse. Ajo konkurroi direkt qymyrin dhe drurin, duke prezantuar avantazhe t dukshme ekonomike, m e pastr, m e manovrueshme dhe krkonte m pak vend stokimi.

Benzina, me daljen e automobilit rreth fundit t shekullit XIX, fillon dhe bhet m e krkuar dhe ajo s shpejti, nga fillimi i shekullit XX, bhet nnprodukti m i krkuar i nafts. Vajguri e l pak nga pak rolin e tij si nnprodukt ndriimi, ai filloi t zvendsohej nga elektriciteti.Dalja e transportit ajror krkon nj karburant t ri, perfeksionimi teknik i motorve t automobilave krkonin karburant me numr oktani t lart, kshtu q kto krkesa solln n treg superkarburante. Shpikja e motorit Diezel, q sht nj konsumator modest dhe efikas i nnprodukteve t tjera m t rnda t nafts (nafta-diezel) u b rreth viteve 1930. Ky motor do t dominoj rrugn, shinn dhe detin.N t njjtn koh vajrat minerale, nnprodukte t nafts bruto, pushtonin tregjet duke zvendsuar vajrat bimore. Franca, q n 1928 ndrton rafineri t afta t nxjerrin t gjitha nnproduktet e nafts dhe t plotsonin nevojat e saj.Pas Lufts s Dyt Botrore shpikja e motorit reaktiv on shum prpara aviacionin dhe nj tip i ri karburanti, kerozeni (midis benzins s rnd dhe nafts s leht) bhet shum i krkuar.

Rreth viteve 70 hidrokarburt gjejn nj prdorim t ri industrial, lindi Petrokimia, e cila prdor gjersisht prbrsit aromatik te tyre.Nga hidrokarburt e leht propani dhe butani, lehtsisht t lngzueshme nprmjet presionit, u hodhn gjersisht n treg q nga viti 1922 n ShBA. Prsa i prket gazeve hidrokarbur m t leht, metani dhe etani edhe ato filluan t gjejn nj prdorim t gjer industrial dhe shtpiak. Gazi natyror zvendson progresivisht gazin shoqrues t nafts. N fakt gazi n Evrop ka filluar t prdorej q nga viti 1821 e n vitin 1872 n ShBA.

Hidrokarburet - burime natyrore me rndsi jetike n ekonomin botrore

Fal hidrokarburve, nj burim natyror energjie parsore shum m cilsor dhe i manovrueshme se qymyri, u prfitua nga njerzimi :

nj zhvillim t jashtzakonshm t mjeteve t transportit n tok s bashku me rrugt e asfaltuara, n ajr (aviacioni klasik dhe reaktiv) dhe n det (anijet jo m me kaldaja qymyri por me motor me naft); zhvillim t bujqsis fal futjes s traktorve dhe mekanizimit t saj, por dhe prdorimit t nafts e t gazit pr energji n sera, etj.; rritje t mjeteve t prodhimit industrial me prdorimin e nafts dhe t gazit natyror; prmirsimin e kushteve dhe konditave shtpiake (ngrohje me naft dhe me gaz natyror); zhvillimin e industris kimike nga prdorimi i derivateve t hidrokarburve, zhvillim i papar i industris plastike etj..

Jeta n shoqrin e industrializuar sht transformuar krejtsisht me nj ritm t papar dhe n kto 25-30 vjett e fundit nprmjet shfrytzimit t burimeve hidrokarbure pr energji; krkesa botrore pr produkte energjetike fosile rritet vazhdimisht pavarsisht nga impakti mjedisor i Nafts, GN e produkteve t tyre;pr pasoj, duke qn se rezervat globale jan n shterrim, bota ka filluar t ndjej etje pr sigurimin e burimeve t qndrueshme e t sigurta hidrokarbur.Rezervat e burimeve natyrore jo t rinovueshme Rezervat egzistuese e t studjuara t lndve fosile hidrokarbure, duke u mbshtetur n leverdisshmrin ekonomike ndahen n:

rezerva t provuara ato, t cilat n vendburimet egzistuese, gjeologjia e gjeofizika moderne, inxhinieria e shpimit dhe e nxjerrjes si dhe investitort potencial, i vlersojn ekonomikisht me leverdi n t tashmen e t ardhmen e afrt pr tu shfrytzuar me teknollogjine ekzistuese. rezerva t parashikuara konsiderohen ato, t cilat, gjeollogjikisht ekzistojn t zbuluara e studjuara ne vendburimet egzistuese, por ekonomikisht vlersohen akoma jo me leverdi pr tu shfrytzuar si dhe ato q gjeollogjikisht akoma nuk jan prcaktuar sakt.N kt grup prfshihet edhe energjia q mund t prftohet nga zberthimi i elementeve radioaktiv (uranit, radiumit, plutonit, etj), por ne analizen qe behet ne Strategjine Kombetare te Energjise energjia berthamore akoma nuk merret ne konsiderate si opsion i mundshem per tu inicuar deri te pakten n vitin 2015.

Duke pasur parasysh rolin jetsor e impaktin q kan hidrokarburt n jetn e ekonomin moderne, duke par rrjetin e naft dhe gazsjellsve dhe projektet e reja pr ndrtimin e tyre, lvizjet e anijeve tanker dhe metaniereve, mund t thuhet me plot gojn se hidrokarburt natyror jan gjaku i zi i Planetit t Njeriut.

Krkimi e Zbulimi i tyre kerkon investime gjithmon e m t shumta edhe pse suksesi pr gjetjen e tyre sht rritur disi (rreth 15%). Rreziqeve teknike u shtohen edhe rreziqet politike (konflikte, luftra etj). Rritja e kostos dhe e mimit t nafts bruto shpesh her on n kriza vendet prodhuese dhe vendet konsumatore dhe prish ekuilibrat e ekonomis botrore. Situata t tilla duhet t zgjidhen me bisedime t rangut botror dhe duhet patjetr t merren parasysh jo vetm interesat e bashkbiseduesve por edhe interesat e vendeve joprodhues dhe q jan n zhvillim. Zhvillimi i tyre do t jet i pamundur n qoft se edhe ata nuk furnizohen, me mime t arsyeshme, me kt burim t energjis parsore. Rezervat e Nafts n Shqipri jan pergjithesisht te percaktuara nga pikpamja gjeologjike dhe t provuara. Rezervat e nafts n vendin ton, pavaresisht nga dominimi i shfrytzimit t vendburimeve me metoda tradicionale (debite normale n kushte presioni normal), ruajne vlera relativisht te konsiderueshme per te vepruar me metoda sekondare e intensifikuese pr rritjen e prodhimit t nafts. Ne vendburimet e naftes te njohura, rezervat gjeologjike jane afersisht 450 Mtoe, nga t cilat 340 Mtoe jane ne vendburimet ranore dhe 110 Mtoe n vendburimet glqerore. Pjesn m t madhe t rezervave e kan vendburimet e Drizes ne vlern 200 Mtoe dhe te Kuovs n vleren 68 Mtoe, t cilat t dyja s bashku prbejne 60% te rezevave gjeologjike. Nafta e ktyre vendburimeve te nafts kan gravitet t lart t rangut 12-25 API e me prmbajtje squfuri 4-8%. Rezervat e provuara jan pak m shume se 30 Mtoe.

Rezervat e Gazit Natyror ne vendin tone kane pesuar nje rnie drastike qysh nga viti 1985, duke arritur kulmin pas viteve 1990, si pasoje e moszbulimit te vendburimeve te reja dhe mungeses se investimeve ne vendburimet ekzistuese. Nisur nga kjo gjendje, me poshte paraqitet nje vleresim i rezervave te gazit ne vendburimet e gazit natyror, gazkondesatit (ne Delvine) dhe te gazit shoqerues te naftes. Punimet per kerkimin e rezervave te reja te gazit natyror, vitet e fundit jan kufizuar ne nje numer te vogel vendburimesh dhe jane perqendruar kryesisht ne rajonin e Divjakes dhe me pak ne ate te Frakulles. Reduktimi i punimeve per gjetjen e rezervave te reja ka ndodhur sepse kerkohet kosto e larte per shpimin e puseve dhe jane shtuar veshtiresite per gjetjen e vendburimeve te reja gazmbajtese me leverdi ekonomike.

N strukturen e Divjaks jane evidentuar dhe projektuar per tu shpuar disa puse ne te dyja zonat gazmbajtese te saj. Struktura e Frakulls eshte vendburim gazi ne shfrytezim ku gazmbajtja eshte vertetuar ne te gjitha pjeset e struktures. Vendburimi i Panajas shte i pa zhvilluar. Perjashtim ben vetem shtratimi i pusit Pa-10 me rezerva rreth 50 mln m3N. Problemet e mprehta gjeologjike te ketij vendburimi kushtezojne kerkimin e shfrytezimit te kesaj zone ne bashkepunim me partnere te huaj. Ne strukturen e Povels rezultatet e puseve te fundit ne pjesen veriore te struktures ku rezervat per pus jane nen mesataren e te gjitha puseve, uan ne pezullimin e punimeve te shpimit te puseve te rinj. Ne strukturen e Delvins eshte vertetuar permbajtja e gazit shoqerues dhe rezervat e parashikuara-gjeologjike te ketij rajoni jane 1.3-1.5 mld m3N.

Si permbledhje, rezervat totale te provuara te gazit natyror ne vend jane rreth 57 mln m3N. Gjithashtu shpimi ne depozitimet e Mesiniani-Tortonianit garanton kerkesat e Rafinerise se Ballshit dhe te konsumit te AlbPetrolit ne fushat e prodhimit.

Ne bilancin energjitik te vendit tone burimet me baze hidrokarbure zene rreth 60%. Nevojat e vendit plotesohen aktualisht vetem me rreth 10-12% nga prodhim vendas; pjesa tjeter sigurohet nga importi i cila realizohet nepermjet shoqerive private te tregetimit me shumice. Industria e Naftes dhe Gazit ne fillim te tranzicionit trashegoi vendburime te zbuluara me resurse te konsoliduara nafte nentoke si dhe nje pervoje te plote ne kerkim, prodhim, rafinerim, sherbime dhe tregetim te naftes, gazit dhe nenprodukteve te tyre. Aktualisht 100 % e tregut te produkteve te perpunuara te naftes e te gazit eshte jopublik; rreth 95 % e sektorit te nxjerrjes e te prodhimit te naftes brut e gazit u eshte dhene shoqerive private me forma te te ndryshme koncesionare e marreveshjesh hidrokarbure.

Me kalimin ne ekonomine e tregut u vune re mosperputhje ndermjet nevojave per investime dhe mundesive te saj e cila shkaktoj nje renie drastike te prodhimit te naftes dhe te gazit. Vendburimet e naftes ne kete kohe gjendeshin ne nje stad shfrytezimi te vonshem dhe me nje teknologji te amortizuar fizikisht dhe moralisht. Ne vazhdim industria e naftes dhe gazit do te vazhdoje te jete nje sektor i rendesishem i ekonomise se vendit, si ne peshen qe do te zere ne bilancin energjitik, ashtu dhe ne industrite e prodhimit e te perpunimit.

Prbrsit Organik t hidrokarbureve

Prbrsit natyral t hidrokarbureve q i interesojn inxhinierit t nafts jan ata me origjin organike. Nse nj przierje kimike do t ishte e prbr nga molekula t vogla hidrokarbure, ather mund t themi se kemi t bjm me gaz n temperatur dhe presion normal. N tabeln 1-1 kemi t gjith prbrsit si dhe vlerat n prqindje t tyre pr gazet hidrokarbure.

Gaz shoqeruesPrqendrimi %Gaz natyrorPrqendrimi %

Hidrokarbure

MetanEtanPropanButanPentanHekzanHeptan

Johidrokarbure

AzotDioksid karboniSulfur/ hidrogjeniHelium

45-924-211-150.5-7