Lekz 10 олноо өргөгдсөн монгол улс

20-р зууны эхэн үеийн түүх

• Дэлхий аж үйлдвэрлэлийн ачаар үсрэнгүй хөгжив.

• Ази тив дэлхийн үсрэнгүй хөгжилөөс бүтэн зуунаар хоцров.

• Монгол улс цаг үеэсээ дөрвөн зуунаар хоцорсон байв.

• Монгол улсын, монгол үндэстний түүхэн дэх хамгийн эгзэгтэй үе.

• Õàðü ã¿ðí¿¿äèéí òóëãàñàí ýðõ òýãø áóñ ãýðýý õýëýëöýýðèéã ×èí óëñ õ¿÷èí ìºõºñäñºíèéõºº óëìààñ õ¿ëýýí çºâøººðñººð ÕIÕ çóóíû äóíäóóð õàãàñ êîëîíè îðîí áîëîâ.

• 1901 îíä ×èí óëñàä ò¿ðýìãèé ãýðýý òóëãàí õ¿ëýýëãýæ, 4 ä¿í÷¿¿ð, ìÿíãàí ò¿ìýí ëàí ìºíãèéã 30 æèëä òºëºõ áºãººä õ¿¿òýéãýý íèéëáýë 9 ä¿í÷¿¿ð 8000 ãàðóé ò¿ìýí ëàí ìºíãº áîëîõ àæýý.


• Чин гүрний ноёрхолд байсан олон үндэстэн угсаатан тусгаар тогтнохыг зоьж бослого тэмцэл дэгдээв.

• Энэ нь өөрлөлт шинэчлэлт хийлгүйгээр Манжын төрийг аварч үлдэх боломжгүй болохыг баталжээ.


• Үүний үр дүнд Манжын төр Шинэ Засгйн Бодлого (ШЗБ) гээчийг хэрэгжүүлэх болжээ.

• 1900 онд ШЗБ-г бүтээх зарлиг гаржээ.• 1906 онд ГМТЗЯЯ-г татан буулгаж Гадаад

Монголын Яам болгожээ.• 1910 онд хүрээнд сууж байсан амбан сайд

Янь Чжи-гийн оронд Сань До ирэв.


• ШЗБ-ыг эсэргүүцсэн бослого тэмцлүүд монгол оронд олон гарах болов.

• 1900 îíä ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàðò Õàëõûí 4 àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, òóñëàõ æàíæèí, õýáýé, Èõ øàâèéí øàíçóäáà, äà ëàì íàð íýð õàìòðàí ýñýðã¿¿öýí çààëäñàí áîëîâ÷ àìæèëò îëсонгүй.


• 1901-1910 онд Өвөрмонголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошууны тайж Энхбилэгийн Тогтох /1832-1922/ хамаатан садан харьяат иргэдээ удирдан манжийн түрэмгийлэгчид, тариалан эрхлэгч хятад иргэдийн эсрэг тэмцэж байв.


• Өвөрмонголын Харчин баруун хошууны мэйрэн Б. Хайсан нар 1907 онд их хүрээнд ирж, Түшээт хан аймгийн туслагч жанжин засаг ноён М. Ханддорж Их шавийн Да лам Г. Цэрэнчимэд нартай уулзан, Манжийн дарангуйллаас хэрхэн, яаж ангижирч төрт ёсоо сэргээх тухай ярилцаж байв.


• - Засагт хан аймгийн Дархан бэйсийн хошууны харц ард Аюуш /Ард Аюуш/ нутаг усныхнаа удирдан 1903 оноос эхлэн засаг ноёны бусармаг үйлдийг эсэргүүцэн заргалдаж байжээ.

• - 1900 онд Улиастайд Манжийн эсрэг 2000 цэрэг бослого гарган цэргийн албанаас зайлсхийн нутаг нутагтаа таран оджээ.


Манжийн эрхшээлд байсан Хятад, Түвэд зэрэг оронд үндэсний ухамсар сэргэн, тэмцэл хөдөлгөөнүүд гарч байлаа. Манж нар эдгээр тэмцэл хөдөлгөөнийг дарах арга замыг янз бүрээр сүвэгчилж байв.


• 1900 онд да лам Бадамдорж тэргүүтэй элчийг Хаант Орос улсад илгээв

• 1904 онд Их Хүрээнд Далай лам айлчилж ирэв

• 1910 онд Халхын ноёд түшмэд, дээд эрх бүхий лам нар Хүрээний Манж амбан Сань До-той заргалдсан нь амжилтгүй болов.


• 1911 îíû YI ñàðûí 21-íä Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí õàí, ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí òýðã¿¿òýé íî¸ä, õàìáà, øàíçóäáà íàðûí çýðýã ýðõ ìýäýëòýí Èõ Õ¿ðýýíä öóãëàð÷, Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä áàò îðøèë ºðãºõººð Ýðäýíý Øàíçóäáûí ÿàìàíä íóóö çºâëºëãººí õèéæ, ×èí óëñûí øèíý çàñãèéí áîäëîãî ãýã÷èéã õ¿ëýýõ, ýñýõ òàëààð çºâëºëäæýý. Òýãýõýä îëîíõè íü øèíý çàñãèéí áîäëîãî ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàë, ¸ñ ñóðòàõóóí, øàøèí ø¿òëýãòýé õàðøòàé ãýæ ¿çýýä, ò¿¿íèéã á¿õýëä íü õ¿ëýýæ àâ÷ áîëîõã¿é õýìýýõ ñàíàë íü äàâàìãàéëæ, êîëîíè÷ëîõ áîäëîãîîñ ìóëòðàõ àðãà ñ¿âýã÷ëýí õýëýëöýæ áàéõ ¿åýð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí Õàíääîðæ, ìºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà ×àãäàðæàâ çýðýã íî¸ä, Èõ øàâèéí äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð Áîãä õàí óóëûí ìîäîíä ñýì õóðàëäàæ, Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ àâ÷ ìîíãîë÷óóä Ìàíæààñ ñàëæ, òóñãààð óëñ áîëîõ ñàíàë ñýäýæ, íóóö çºâëºãººíä îðóóëàí õýëýëö¿¿ëýýä, óëìààð Æèáçóíäàìáà õóòàãòààñ ñî¸ðõëûã îëæýý.


• Æèáçóíäàìáà õóòàãò, Õàëõûí õàíãóóä íýð õîëáîæ, Îðîñ óëñûí ýçýí õààíä áè÷ñýí àëáàí áè÷ãèéã òºëººëºã÷èä àâ÷ ÿâàâ. Ò¿¿íýýñ ãàäíà “ Õÿòàä ò¿øìýä Ìàíæ óëñûí ýðõèéã ýäýëæ ýðò ýä¿ãýýä îëîí ìîíãîëûã õèëñ áýðõýýð äàðëàí çîâîîæ õàðøóóëàí á¿õèé ó÷ðûã ýä¿ãýý áèäíèé ìýäñýí àìññàí òºäèéãººñ òîâ÷ëîí ãàðãàæ ìýä¿¿ëýõ íü" ãýñýí 21 ç¿éëèéã ñèéð¿¿ëñýí àëáàí áè÷ãèéã òºëººëºã÷èä áàñ àâ÷ ÿâàâ.


• 1911 îíû XI ñàðûí 28-íä Ìîíãîëûí íî¸ä, äýýä ëàì íàð Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä àéëòãàõäàà: “...Îäîî ºìíº ãàçàð èõ ñàìóóí äýãäýæ îëîí øèíý òºð áàéãóóëàí óëñ áîëîí òîãòîæ áóé ÷èìýý ìàøèä îëîí áîëñîí áà Ìàíæèéí õààí àéìàãòíû ýðõ ìýäýë òóí ÷ º÷¿¿õýí áîëæýý. Èéìä øàâü íàð áèä á¿õýí ÿàõèí õ¿ì¿¿æâýýñ ñàéí áîëîõûã òîäîðõîéãîîð àéëäàõûã õ¿ñíý” ãýæýý.


• ¯¿íèé õàðèóä Æèáçóíäàìáà õóòàãò ë¿íäýí [çàðëèã] áóóëãàõäàà: “...Òàíû èéíõ¿¿ àñóóñàí íü ìàø ñàéí. Åð íü àëèâàà þìàíä öàã õýìæýýã¿é íü îãò ¿ã¿é. Ìàíæ, õÿòàäûí ýíý áàéäàë ìºí öàã áîëñíû òóëä áîëîé. Îäîî ìîíãîë îâîãòîí á¿ãäýýð íèéëæ, ººðòºº óëñ áîëîí òîãòíîæ, øàøíàà ìàíäóóëàí áóñäûí ýðõ ìýäýëä äàðëàãäàõ çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã ¿çýõã¿é áîëîõ öàã áîëñîí. Ãýâ÷ á¿ãäýýðýý íýãýí ñýòãýë õàìò õ¿÷èí ãàðãàæ ÷àðìàéí ç¿òãýõèéã õàðãàëçàíà. Áàñ ëàì áè îëîí ìîíãîë øàâü íàðàà öºìèéã íýãýí àäèë àâðàëäàà àâñààð áºëãºº. Ìèíèé ýíý ¿ãèéã óëàì óëìààð ëàì íàäàä ìºðãºõººð èðäýã îëîí ìîíãîë øàâü íàðò íèéòýýð íýãýí àäèë ñîíñãîâîë çîõèíî”


• 1911 îíû XI ñàðûí 30-íä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà çàñàã, óëñûí ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâààð òîëãîéëóóëàí, ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí 7 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëæýý. Ýíý áàéãóóëëàãà íü ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýðýý á¿õ Ìîíãîë äàÿàð ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºæ áàéãààã àøèãëàí, þóíû óðüä Èõ Õ¿ðýýí äýõ Ìàíæ ×èí óëñûí çàõèðãààã ò¿ëõýí óíàãàæ, Ìîíãîëûí òºð óëñûã ñýðãýýõ ÿâäëûã áýëòãýí çîõèîí áàéãóóëàõ ò¿ð çàñãèéí ãàçàð øèíæòýé áàéëàà.


• ÕÕÁÕÒÅØÃ áàéãóóëàãäìàãö Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí ë¿íäýíã ªâºð Ìîíãîëûí çàñàã íî¸ä, Áàðãà, Àëàøàà, Õºõ íóóðûí Ìîíãîë÷óóäàä ÿàðàëòàé äàìæóóëàõäàà, Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä ºðãºìæëºõ ãýæ áàéãààã íýãýí àäèë ìýäýãäýæ, þóíû óðüä Õàëõûí 4 àéìãààñ íýæãýýä ìÿíãàí öýðýã äàé÷ëàõ òóõàé òóøààë ãàðãàæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø 1-2 õîíîãèéí äîòîð Õ¿ðýýíèé îéðõ õîøóóäààñ 500 îð÷èì öýðýã öóãëàð÷ýý


• 1911 оны 11 сарын 30-нд Манж сайд Сань До-г Монголын хилээс гархыг шаардав.

• Мөн өдөр олон түмэнд Богд хаант Монгол улсыг байгуулах тухай тунхаглав.

• 12-р сарын 4-ний өдөр Сань До тэргүүтэй манж хятад түшмэдийг Хиагт хүртэл харгалзан Монгол нутгаас үлдэн хөөжээ.


• XII ñàðûí 3-íä Ìàíæ ×èí óëñûí Õýâò ¸ñ [Ñþàíüòóí]-íû îí òîîëëûã õàëæ, ìîíãîëûí 12 æèëèéí öàã òîîã áàðèìòëàí “öàãààã÷èí ãàõàé” æèë ãýæ íýðëýõýýð øèéäâýðëýæ, ìºðä¿¿ëýõ áîëñîí íü Ìîíãîëûã ñýðãýýí ìàíäóóëàõ ¿éë õýðãèéí ýõëýë áàéâ.


• 1911 îíû XII ñàðûí 29-íèé áààñàí ãàðèãò Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë óëñûí øàøèí, òºðèéã õîñëóóëàí áàðüñàí õààí øèðýýíä ºðãºìæëºí çàëàõ ¸ñëîë Èõ Õ¿ðýýíä áîëæ, Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëñíûã àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàâ.


• Ìîíãîëûí òóñãààð óëñ áàéãóóëàõ ¿éëèéã ñýäýæ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººíèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí

• Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí, çàñàã, õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæèéã Ãàäààä õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýõ ÿàìíû,

• Èõ Õ¿ðýýíèé äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû,

• Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, çàñàã, óëñûí ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâûã Ñàíãèéí õàìàã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû,

• Ñýöýí õàí àéìãèéí õàìààðñàí æàíæèí, çàñàã, áýéñ Ãîìáîñ¿ðýíã Öýðãèéí õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû,

• Ò¿øýýò õàí àéìãèéí óëñàä òóñëàã÷ ã¿í, çàñàã Íàìñðàéã Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààð òóñ òóñ òîìèëæээ.


• ×èí óëñûí Àð Ìîíãîë äàõü çàõèðãààíû ÷óõàë òºâ-Óëèàñòàé, Õîâäûã àëü áîëîõ ò¿ðãýí õóãàöààíä ÷ºëººëºõ íü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí öààøäûí ã¿íçãèéðýëòýä ãàðöààã¿é íºëººëºõ áàéâ.


• Èéìýýñ Õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàõààñ ºìíº áàðóóí àéìãóóäûí ÷óóëãàíä îðîí íóòãààñ öýðýã äàé÷èëæ, óã ãàçðóóäûã äàðóé ÷ºëººëºõèéã òóøààñàí áèëýý


• Òýð ¸ñîîð áàðóóí àéìãèéí ÷óóëãàí õîøóóä õàðüÿàò íóòãààñàà äàé÷èëñàí öýðãèéí õ¿÷ýýð Óëèàñòàé õîòûã ÷ºëººëºõººð î÷èõîä, ýäíèé ìàíæ æàíæèí, ñàéä íàð íü ãàäíààñ òóñëàõ õ¿÷èí àâàõ íàéäâàðã¿é áàéñàí ó÷ðààñ 1912 îíû I ñàðûí 21-íä ýñýðã¿¿öýëã¿é áóóæ ºãñíººð Óëèàñòàé õîò ÷ºëººëºãäñºí þì.


• Ховд хотыг 1912 оны 8 сарын 7-нд чөлөөлсөнөөр Ар Монголын газар нутаг бүхэлдээ манжын эрхшээлээс ангижирчээ. Энэхүү тулаанд цэрэг удирдах ухаанаа таниулсан Баргын гүн Дамдинсүрэнд Манлайбаатар, Сайн ноён хан аймгийн гүн Магсаржавд Хатанбаатар цолыг олгожээ.


• 1914 оныг хүртэл Өвөр Монголыг Хятадаас чөлөөлөх улс төр, цэрэг дайны ажиллагаа явагджээ.

• Өвөр Монголын олон хошуу, Барга зэрэг олон нэгдэж байв.

• Энэхүү Монгол үндэстний улсыг байгуулах хувьсгал нь Дундад иргэн улс болон Хаант Орос улсын хавсайдлаар зогсжээ.


• 1913 онд Бээжин хотноо ДИУ болон Хаант Орос улсын хооронд монголын талаархи нууц хэлэлцээр хийгджээ. Үүнийг “Îðîñ Äóíäàä õî¸ð óëñûí 1913 îíû òóíõàã” гэж тэмдэглэжээ.

• Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ãóðâàí ýòãýýäèéí áàãà õóðëûã 1914 îíû YIII ñàðûí 26-íä Ìîíãîë-Îðîñûí õèë äýýðõ Õèàãò õîòíîî ýõëýâ.

• Энэхүү хурал 8 сар үргэлжилж 1915 оны 4н сард Гадаад Монголыг ДИУ-н харъя, өөртөө захирах эрх бүхий Автономит Монгол улс мөн болохыг заралжээ. Үүнийг түүхэнд “Гурван улсын хэлэлцээр” гэжээ.


• 1919 оны 2 сард одооны ОХУ-н нутаг Чита хотноо бүх Монголчуудын хуралдай болов.

• ДИУ-аас Монгол улсад сууж байсан төлөөлөгч Чен И Монголын ноёдод шахалт үзүүлэв.

• 1919 îíû YII ñàðä õÿòàä ñàéä ×åí È-ãèéí øàõàëòàä àâòñàí àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàõ òóõàé ñýäâèéã óëñûí õóðëààð õýëýëö¿¿ëæýý


• Дээрхи хэлэлцүүлгийг нийгмийн янз бүрийн давхаргаас бүрдсэн улсын бага хурал эрс эсэргүүцжээ.

• 1919 оны намар ДИУ генерал Сию Шужаныг томоохон цэргийн хүчтэй монголд оруулав.

• Монголын автономийг устгах тухай бичгийг 11 сарын 17нд хүчээр гаргуулж 11 сарын 22нд ДИУ-н ёрөнхийлөгч Монголын автономийг устгах тушаал гаргажээ.


• 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь Монгол үндэстэн тусгаар тогтносон улс болон нэгдэх хувьсгалын шинж чанартай үйл явдал байв.

• Хоёр зуу илүү жилийн дарангуйлал мөлжлөг болон хятадын далд бодлогыг эсэргүүцсэн үндэсний сэхээрэл байв.


• Хожимын тусгаар тогтносон Монгол улсын тулгар, үндэс суурийг тавьж өгсөн түүхт үйл явдал мөн.

• Нийт Монгол угсаатны нэгдэн нийлэх гэсэн энэхүү оролдлогыг Орос болон Хятадын түрэмгийлэгчидийн хуйвалдааны үр дүнд бүтэлгүйтсэнээр дуусгавар болжээ.


Documents

Lekz 10 олноо өргөгдсөн монгол улс