diplomatiqueئایاری 12013MONDE diplomatique

LE

كوردی

سێرژ حەلیمی

diplomatiqueMONDE diplomatique

LE

كوردی20 الپەڕە - نرخی 1000 دینارەwww.monde-diplomatique-kurde.com - info@monde-diplomatique-kurde.comئایار)مەی(ی 2013 - ژمارە 35

MO

ND

E di

plom

atiq

ueLE

11

17ژان پیێر سێرێنی 14بێنێدیكت مانیێ 7

گەورەی بووژانەوەیەك���ی هەولێر ش���اری بەخۆی���ەوە بینیوە. لە ش���وێنی خانووی بە خش���ت دروستكراو، ئێس���تا بازاڕگەی گەورە )مۆڵ( و هۆتێل و ساختمانی گەورە گەورەی نیشتەجێبوون دروستكراون. لە هەموو الیەكەوە، هەر خەریكی دروس���تكردنن، ل���ە دەوروبەری شار گوندی مۆدێرن دروستكراون یان خەریكە دروستدەكرێن، بۆ ئەوەی ئەو خێزانانەی سەر بە چینە ناوەڕاس���تەكەی كوردس���تانن تێیدا نیش���تەجێ بن. چەندی���ن دووكان خەریكی فرۆش���تنی كەرەستەی دروستكردنی خانوو و كەلوپەلی ناوم���اڵ و ئامێری ئەلیكترۆنین، لە كاتێكدا جاددە و شەقامە بەرینەكانی شار پڕ بوونە لە ئۆتۆمۆبیلی الندكروزەر. هاوواڵتیانی بەشەكانی دیكەی عێراق بۆ كڕینی شمەك یان بۆ گەشتوگوزار و حەسانەوە روو لە كوردستان دەكەن. مانێجەری لوبنانی، بازرگانی توركی، خزمەتكاری هیندی لە هۆتێلەكان، هەموویان

بۆ خڕكردنەوەی پارە روویان لە كوردس���تان كردووە. ئارامی و پارەی نەوت كوردس���تانی عێراقیان لە هەرێمێكی تەپوتۆزاوییەوە گۆڕیوە

بۆ شوێنێك كە شایستەی ژیان بێت.

مێ���ژوو غەدرێكی زۆری ل���ە كورد كردووە. دوای ئەوەی دەوڵەتی عوس���مانی هەرەس���ی هێنا و زلهێزە ئەوروپییەكان چەندین دەوڵەتی تازەیان لە ناوچەكە داتاش���ی، كورد بێبەش مانەوە و نەبوونە خ���اوەن دەوڵەتی خۆیان. گەلی كورد بەس���ەر چوار دەوڵەتدا دابەشكرا و لە پایتەختە ت���ازەكان دوورەپەرێز مایەوە. ئەوكات ناسیۆنالیزمی كوردی الواز بوو، بەاڵم بەهۆی پەراوێزخستن و جیاكار و هەاڵواردن و سەركوتكردنەوە، ئەم ناسیۆنالیزمە بەردەوام

لە گەشەدا بووە.

جەبار قادر، مێژووناس پێیگوتم :« لە 20

س���اڵی رابردوودا و ب���ۆ یەكەمجار لە مێژووی نوێ���دا، مێ���ژوو دەرفەتێك���ی داوە بە كورد. ئەوەش بە داگیركردنی كوێت لەالیەن عێراقەوە دەس���تیپێكرد و راپەڕینی كوردیشی بە دوادا ه���ات، ئەمەریكیەكانیش هەرێمی دژەفڕینیان دامەزراند و ئەمەش بووە هۆی دروس���تبوونی پەناگ���ەی ئ���ارام، دوای���ی ل���ە بارودۆخێكی سەختدا، لە رێگای هەڵبژاردنەوە پەرلەمانێك

دامەزرا«.جەب���ار قادر درێ���ژەی بە قس���ەكانی داو گوت���ی: »بەاڵم ك���ورد لە هەڵ���ەش بێبەری

نێوخۆییەكان ناكۆكییە نەبوون.

* توێژەر و رۆژنامەوانێكی بە ئەسڵ ئەرمەنییە و ل���ە ژنێڤ دەژی���ت. كتێبێكی نووس���یوە بە ناونیش���انی »جەنگ و ئاش���تی لە كافكاسیا: سنوورە ش���ڵەژاوەكەی رووس���یا«، چاپخانەی

زانكۆی كۆلۆمبیا، نیویۆرك، 2009.

*پەیامنێری لومۆند دیپلۆماتیك ڤیكێن چێتێریان

شانسێكی مێژوویی بۆ كورد

دەربارەی بێنرخكردنی كاری ژنان مارگرێت مروانی و مۆنیك میرۆن

كورد و جوێندان

رێبوار سیوەیلی

هیندستانیجەنگی عێراق و پەترۆل نوێ بێدەنگی دەشكێنێ

»بۆ ئەوەی ئەو هە موو هیوایەم بپارێزم، دەمەوێ بزانم لە كوێوە دەستمپێكرد«

)پۆل ئێلوار، »شیعری نەپساوە«(

هێندێك ل���ەو زانیارییانەی ب���ەم دواییە لە كایەی سیاسی فەڕەنس���ادا ئاشكراكراون هە ر ئەو شتانەن كە پێشتریش دەمانزانین. نموونەی ئەوەی كە: بەرپرس���انی سیاس���ی حەزیان لە پارەیە و لەگەڵ ئەو كەس���انەی پارەیان هەیە هەڵدەس���تن و دادەنیشن، كە ئەوان جاری وایە وەك چین و توێژێكی س���ەرووی یاس���ا رەفتار دەكەن، كە سیس���تەمی باج و ماڵیات قازانجی هەرە گەورە بە باجدەرە هەرە دەوڵەمە ندەكان دەبەخشێ، یان نموونەی ئەوەی كە هاتوچۆی ئازادی س���ەرمایەكان رێگەیان پێدەدا سەروەت و سامانی خۆیان لە »بەهەشتە داراییەكان«دا بشارنەوە، هیچكام لەوانە نوێ نین و پێشتریش

هەموو الیەك لێی ئاگادار بوون.جێی خۆیەتی ئاشكرابوونی سەرپێچییەكان هانمان بدات تا ئەو سیس���تەمەی كە دەرفەتی سەرپێچییەكانی داوە بخەینە ژێر پرسیارەوە. بەاڵم ل���ە دەیەكانی راب���ردوودا ئاڵوگۆڕەكانی جیهان ئەوەندە خێراب���وون كە توانای ئێمەی بۆ شرۆڤەكردن س���نووردار كردووە. رووخانی

دیواری بەرلین، س���ەرهەڵدانی واڵتانی ناسراو بە »بریكس« )بەرازیل، رووسیا، هیندستان، چین، ئەفریقای باشوور(، تەكنۆلۆژییە تازەكان، قەیران���ە داراییەكان، شۆڕش���ە عەرەبییەكان، داكش���انی ئەوروپ���ی: لەگ���ەڵ ه���ەر كام لەو دی���اردە و رووداوە گەورانەدا ش���رۆڤەكارەكان یەك لەدوای یەك س���ەبارەت بە كۆتایی مێژوو یان لەدایكبوونی سیس���تەمێكی نوێی جیهانی

ئاگاداریان كردینەوە.بەپەالن���ەی ئاكامگیریی���ە ل���ەو ب���ەدەر ش���ڕۆڤەكارەكان لەو دیاردانەی���ان كرد و جیا لە ئەنجامە نادیارەكانیان، ش���تێك كە روونە و حاش���ای لێ ناكرێ ئەوەیە كە سێ رەوتی كەم تا زۆر جیهانی لە نێ���و ئەو رووداو و دیاردانەدا هەن پێویس���تە پێش هەموو ش���تێك پۆلێن و دەستنیشان بكرێن. ئەو رەوتانەش بریتین لە: پەرەسەندنی نایەكس���انییە كۆمەاڵیەتییەكان، لەبەریەكهەڵوەشانەوەی دیموكراسیی سیاسی، نەتەوەیی. س���ەروەریی بەرتەس���كبوونەوەی لەگەڵ هەر سكاندالێكی نوێ كە ئاشكرا دەبێ نیش���انەكانی هەر كام لەو سێ رەوتە چەشنی جەستەیەكی گەورەی نەخۆش وەدەردەكەون، ئەگەرچی ئەمانە لێكیشجیان، بەاڵم تێكدەئاڵێن و یەكت���ر دەگرنەوە. دەكرێ پش���تی پەردەی

گش���تیی ئەم دۆخە بەم چەشنە

نایەكسانی، دیموكراسی و سەروەری

وەدەستهێنانەوەی مافەكان

ئیدی هیچ كەس هیوای بەوە نەماوە كە عەقڵ بەسەر سیاسەتەكانی سەختگیریی لەڕادەبەدەری ئابووریدا زاڵ

بێت، یان ئەخالق پێش بەو سكاندااڵنە بگرێ كە تێیاندا دەسەاڵت و پارە تێكەڵی یەكتر بوون. لەمەودوا تەنیا

ئومێدی گۆڕانكاری بەستراوەتەوە بەوەی كە بەرژەوەندییە ناكۆكەكان راستەوخۆ بەرەوڕووی یەكتر ببنەوە.

3- 2

5- 4

كوردستان: ئۆتۆنۆمی لە عێراق وسەرەتای دانوستاندن لە توركیا

Serhad Bapir

2 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

رەنگدانەوەی ئیمارەتە كۆنەكانن كە لەس���ەر بنچینەی خێڵەكی و هۆزەكی دامەزرا بوون و لە سەردەمی نوێدا فۆرمی حیزبی سیاسییان وەرگرتووە«. چەند جار كورد لە دژی رێژیمێك كە دەیچەوساندنەوە شۆڕش���ی كردووە و بە وەرگرتنی كۆمەك لە دەوڵەتێكی دراوسێ كە س���ەركوتی كەمینە كوردیەكەی خۆی كردووە شەڕی گەریالیی راگەیاندووە؟ بۆ یەكەمینجار ك���وردی عێراق لە س���اڵی 1991 جۆرێك لە هاوپەیمانێت���ی دروس���تكردووە، ئەوی���ش بە

هاوكاری هێزێكی بێگانە، واتە ئەمەریكا.لە ساڵی 2003، داگیركردنی عێراق لە الیەن ئەمەریكاوە )كە بە پشتبەس���تن بە زانیاریی هەڵە ب���وو( و رووخاندنی رێژیمی دیكتاتۆری بەعس، ئاس���انكارییان بۆ پێش���مەرگە كرد تا بەرەو باش���وور بڕۆن و بچ���ن ئەو ناوچانە بگرن كە زۆربەی دانیشتووانەكانیان كوردن و دەست بەسەر چەك و تەقەمەنی و كەرەستە سەربازییەكانی رێژیمەكەی سەددام حوسێندا

بگرن.چەس���پاندنی مافی ئۆتۆنۆمی���ی كورد لە باكووری عێراق لەناو دەستووری ساڵی 2005 دا، وایكرد كوردانی دەوڵەتە دراوسێكانی عێراق، واتە توركیا و ئێران و س���ووریاش خواست و ئارەزووی���ان بۆ هەمان ماف���ی كوردانی عێراق دەربب���ڕن. دروس���تبوونی حكومەتی هەرێمی كوردس���تان كە خاوەن ئۆتۆنۆمییەكی باش و هێزێكی پێش���مەرگەیە و لە رووی یاساییەوە دانی پێدانراوە، هەرێمی كوردس���تانی عێراقی نەك تەنها كردووەتە چەقی سیاسەتی كوردی، بەڵك���و كردوویەتی بە ئاكتەرێكی سیاس���ی

تازەش لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا.كاتێك هێزەكانی ئەمەریكا رێژیمی سەددام حوسێنیان رووخاند، كوردی عێراق تاكە هێزی سەربازی – سیاسی رێكخراو بوون. هەربۆیە رۆڵێك���ی گەورەیان بینی لە یارمەتیدانی هێزە داگیركەرەكانی ئەمەری���كا لە زۆر رووەوە، بۆ نموونە لە پێكهێنانی خانە س���ەرەتاییەكانی س���وپای نوێی عێراق. هەر لەبەر ئەمەش���ە، كە ژمارەیەكی زۆر لە گەورە كاربەدەس���ت و بەرپرسانی عێراقی ئەمڕۆكە بە ئەسڵ كوردن، هەر لە س���ەرۆكی عێراق ج���ەالل تاڵەبانی و وەزیری دەرەوە هۆش���یار زێباری و سەرۆكی دەس���تەی ئەركان بابەك���ر زێباریەوە بگرە تا كاربەدەس���تانی خ���وارەوەی ناو دەس���ەاڵتی

سیاسی عێراق.

كەمینەیەك لە عێراق یاخود فەرمانڕەوایی گرووپێكی نەژادی؟

ئەگەرچی كورد لە بەغدا چەندین پۆس���تی بەرزی���ان بە دەس���تە، كەچی ل���ە پایتەختی واڵت نەیانتوانیوە ببنە خاوەن كاریگەرییەكی سیاس���ی راس���تەقینە. بەڵگەش ب���ۆ ئەمە دروس���تبوونی ئەو قەیرانە توندەیە كە ئێستا لە نێوان حكومەتی عێراقی و بە پلەی یەكەم سەرۆك وەزیر نوری مالیكی لەالیەك و سەرانی حكومەت���ی هەرێم���ی كوردس���تان لەالیەكی دیكەوە، لە ئارادایە. س���ەرۆك وەزیری عێراق هێزێكی سەربازیی تازەی دروستكردووە و ناوی ناوە »فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی دیجلە« و ل���ە الیەن ژەنەڕاڵ عەبدولئەمیر ئەلزەیدیەوە فەرماندەی���ی دەكرێت. مالیك���ی ژمارەیەكی زۆری ئەم هێزەی ب���ە چەندین تانكەوە ناردە ناوچەكانی خوارووی كەركووك. ئەم هەنگاوە سەركردایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانی بە ئاگا هێنایەوە و ئەمیش كەوتە خۆی، ئەوە بوو بە هەزاران پێش���مەرگەی رەوانەی هەمان ئەو ناوچانە كرد. لە سۆنگەی ئەمەوە، دەكرێت بڵێین كە مەترسیەكی راستەقینە و جددی هەیە بۆ هەڵگیرس���انەوەی جەنگ لە نێوان سوپای عێراق و پێشمەرگە. ئەو گفتوگۆ چڕ و پڕانەی ل���ە نێوان هەردووال ئەنجام دراون، تا ئێس���تا

نەیانتوانیوە چارەسەری كێشەكە بكەن.

پرسی كەركووك پەیوەندییەكانی نێوان بەغدا و هەولێری گرژ كردووە

سیاسەتمەدارانی كوردی عێراق هەرێمەكەیان بە پەناگەیەكی ئارام بۆ كەمینەكان دادەنێن. بڕۆ س���ەردانێكی عەنكاوەی كەن���اری هەولێر بكە بۆت دەردەكەوێت كە چۆن مەسیحیەكان لە س���ەر دابونەریت و ش���ێوازی ژیانی خۆیان بەردەوامن و بە شێوەیەكی ئاسایی و بێ ترس دەژین. راس���تە لە مێژوودا جەنگاوەرانی كورد دژی چەندی���ن گرووپ و كەمینەی مەس���یحی

جەن���گاون، بەاڵم س���تەم و س���ەركوتكاری ل���ە س���ەردەمی حوكمی بەعس���دا هەس���تی هاوچارەنووسی الی كورد و ئاشوورییەكان)1( و ئێزیدیەكان دروس���تكرد. بەاڵم لە كەركووك گرژی بەردەوام بووە لە نێوان كورد لە الیەك، كە زۆربەی ئیدارە و پۆلیس���ی شارەكەیان بە دەستە، لەگەڵ توركمان و بە تایبەتی عەرەبی ئەو ش���ارە لەالیەكی دیكەوە. ئەمە سەرباری ئ���ەوەی كە بارودۆخی ش���اری كەركووك هەر

خۆی پێشتر ئاڵۆز و دژوار بووە.ریش���ەی كێش���ەی كەرك���ووك بەش���ێكی دەگەڕێت���ەوە بۆ سیاس���ەتەكانی بەعس. لە س���ەردەمی حوكمی بەعسدا، بەغدا سیاسەتی بەعەرەبكردنی چەندین ناوچەی پەیڕەو دەكرد كە كەركووك یەكێك ب���وو لەوانە. كەركووك بایەخێكی ستراتیژی هەیە چونكە پتر لە %10ی سامانی نەوت و غازی عێراق لەخۆدەگرێ. لە ئاكامی ئەم سیاسەتی تەعریبەوە، 300 هەزار كورد – هەروەها كلدۆئاش���ووری و ئێزدی – لەو ناوچان���ە دەركران و ماڵەكانیان زەوتكران و خێڵە عەرەبەكانیان هێنانە ش���وێنی ئەوان. هەندێ لەو نیشتەجێكراوانە بە ئەسڵ خەڵكی ئەنبار بوون و ئەوانی دیكە عەرەبی ش���یعەی باشووری عێراق بوون. دوای هاتنی ئەمەریكا، هێزەكانی پێش���مەرگە چوونە ئ���ەو ناوچانە و كۆنترۆڵیان كردن. ئەو ناوچانە ئێس���تا بە »ناوچە كێشە لە سەرەكان« ناسراون. ماددەی 140ی دەستووری عێراق باس لە هەنگاوەكانی »راستكردنەوە«ی هەڵەكانی رابردوو دەكات، ئەویش بە هاندانی عەرەبە هاوردەكان تا بچنەوە ناوچەكانی پێشووی خۆیان و قەرەبووی كوردە دەركراوەكان بكرێتەوە و یارمەتیان بدرێت تا موڵك و ماڵی خۆیان وەرگرنەوە، دوای ئەمەش ئاماری دانیشتووانی ئاو ناوچانە بكرێت و ئینجا ریفرێندۆمێكیان تێدا ئەنجام بدرێت بۆ ئەوەی سنووری نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەشەكەی دیكەی عێراق بە یەكجاری دیاری

بكرێت.

كەركووك ك���ە جەوهەری كێش���ەی نێوان ك���ورد و عەرەب و بەغدا و هەولێر پێكدێنێ)2( بەشێكە لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان كە بەرەو خواروو تا پارێزگاكانی دیالە و س���ەاڵحەدین درێژ دەبنەوە. لەس���ەر ئ���ەرزی واقیع، هێزە كوردییەكان دەزگاكانی پۆلیسیان لە دەستە و

نفوزی سیاسیش لە ناوچەكە لە دەست یەكێتی نیش���تمانیی كوردس���تانە. هەروەها هێزكانی س���وپای عێراقیش لەو ناوچانە جێگیر كراون. هەر جوڵەیەكی س���ەربازی لەو ناوچە كێش���ە لەس���ەرانە بكرێت یەكس���ەر هەولێر ناڕەزایی دەردەبڕێت و نیگەرانیش���ە لەوەی كە ئێستا بەغدا خەریكی دانوس���تاندنە لەگەڵ مۆسكۆ لەسەر ئیمزاكردنی چەندین كۆنتراكتی چەك بە

بڕی چەندین ملیار دۆالر)3(. جگە لە مەسەلەی خاك، حكومەتی هەرێمی كوردستان ناكۆكییەكی دیكەشی لەگەڵ بەغدا هەیە، ئەویش لەسەر تەفسیركردنی بەندەكانی دەس���توورە س���ەبارەت بەوەی چۆن مامەڵە لەگەڵ پرسی پێشمەرگەدا بكرێت. هەولێر پێ لەس���ەر ئەوە دادەگرێت كە پێشمەرگە دەبێت بە بەشێك لە هێزی بەرگری نیشتمانی حیساب بكرێت، بۆ ئەم���ەش دەبێت مووچە و چەكی ل���ە بودجەی فێدێرالییەوە ب���ۆ دابین بكرێت. هەرچی دەسەاڵتی بەغداشە بە دیوێكی دیكە دەڕوانێتە پێش���مەرگە و دەڵێ���ت كە دەبێت لە ژێر فەرماندەی���ی ناوەندیدا بێت نەك وەك

سوپایەكی سەربەخۆ رەفتار بكات. ناكۆكی و كێش���ەكانی ه���ەردووال فراوانتر دەبن و مەسەلەی سامانەكانی نەوت و غازیش دەگرنەوە. بەپێی دەستوور، حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێت %17ی بودجەی دەوڵەتی بدرێتێ)4(، ئەم بەشە بودجەیە نەك تەنها تاكە سەرچاوەی سەرەكیی گەش���ە ئابوورییەكەی ئێستای هەرێمی كوردستانە، بەڵكو تاكە پەتی س���ەرەكییە كە هەرێمی كوردی بە ناوچەكانی

دیكەی واڵتەوە دەبەس���تێتەوە. بەغدا هەولێر بەوە تۆمەتبار دەكات كە رێساكانی یارییەكەی پێشێلكردووە و بە كەیفی خۆی سووتەمەنی لە رێگای توركیاوە دەنێرێتە دەرەوە و داهاتەكەشی

ناگەڕێنێتەوە خەزێنەی ناوەندی)5(. ئەوەی وایكردووە چارەس���ەری ئەم گرفتە زەحمەت بێت، زیادبوونی عەداوەتی شەخسیە لە نێوان سەرۆك وەزیری عێراق نوری مالیكی و س���ەرۆكی هەرێمی كوردس���تان مەس���عود بارزانی. سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆڵێكی گەورەی گێ���ڕا لە كۆكردن���ەوە و جوواڵندنی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی بۆ لێسەندنەوەی متمانە لە مالیكی – ئەم هەوڵە شكستی هێنا- ، ئەمە بووە هۆی ئەوەی ناكۆكی شەخس���یی توند لە نێوان هەردووكیاندا سەرهەڵبدات. لە هەولێر، كاربەدەستانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە باس دێتە س���ەر باسی س���ەرۆك وەزیری عێراق، درێغ���ی ناكەن لەوەی رەخنەی توندی ئاراس���تە بكەن. فەالح مس���تەفا، بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێمی كوردس���تان، دەڵێت :« مالیكی راس���تەوخۆ لەالی���ەن گەلی عێراق���ەوە هەڵنەبژێردراوە.« فوئاد حوسێن، سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێم و راوێژكاری شەخسی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەس���عود بارزانی، توندتر دەدوێت و دەڵێت: »ئۆفیس���ی س���ەرۆك وەزیر نوری مالیكی بووەتە كارگەی���ەك بۆ بەرهەمهێنانی

گیروگرفت«. ئ���ەو ت���رس و دڵەڕاوكێی���ەی كە فش���ارە س���ەربازییەكانی س���وپای عێراق ل���ە دڵ و دەروونی تاكی كوردیان دروستكردوون، ناكرێت ب���ە هەن���د وەرنەگیرێن و ل���ە بایەخیان كەم بكرێتەوە. لەوەتەی دەوڵەتی عێراق دامەزراوە، كورد بە دەست سیاسەتە سەركوتكارییەكانی دەسەاڵتدارانی بەغداوە نااڵندوویانە. ئەم ستەم و چەوس���اندنەوەیە لە سەردەمی بەعسدا زۆر زیادی كرد. بەعس كە خاوەن ئایدیۆلۆژیایەكی تۆتالیتاری نەتەوەپەرستی عەرەبییە و ساڵی 1963 بۆ یەكەمین جار گەیشتە دەسەاڵت، لە كاتی جەنگی نێوان عێراق و ئێراندا، رەهەندی جینۆسایدی دایە سیاسەتەكەی. تا ئێستاش خەڵكی كوردس���تان ئەم مێژووەی���ان لە یاد م���اوە. ئەمڕۆ، كورد ترس���ی دیكەیان لە دڵدا نیش���تووە: ه���ەر پێكدادانێكی س���ەربازی لە ناوچەی كەركووك بقەومێت زیانێكی ئابووریی

زۆر بەر هەرێمی كوردس���تان دەكەوێت، پڕۆژە و كارەكانی وەبەرهێنان و ئاوەدانی رادەوەستن و كۆمپانیا فرەنەتەوەییە بیانییەكان هەرێمی كوردستان بەجێدێڵن و دەڕۆن. لەم بارەیەوە، فوئ���اد حوس���ێن گوتی :« بەغ���دا بە چاوی ئیرەیی س���ەیری ئێمە دەكات، حەس���ودی بە ئارامی و گەش���انەوەی ئابووریی ئێمە دێت«. بەاڵم دەشپرس���ێت :« لە بەسرە و ناسریەش ئارامی هەیە، ئێ باشە بۆ لەوێ گیروگرفتەكانی ئاو و كارەبا چارەسەر ناكەن، بۆ خەستەخانە و قوتابخانە دروس���ت ناكەن و دەچن فڕۆكەی

سەربازیی ئێف 16 دەكڕن؟«

هێزی پێشمەرگە وەك تاكە هێزی رێكخراوی عێراق

گوشاری بەغدا لەسەر هەرێمی كوردستان دوو ئەنجامی لێكەوتووەتەوە. یەكەم، بووەتە هۆی ئەوەی حیزبە كوردییەكان تەبا و یەكدەنگ بن كە لە مێژوودا هەردەم شەڕی یەكتریان كردووە و پێك ناكۆك بوونە. تەنانەت سەرۆك كۆمار جەالل تاڵەبانیش ناچارە پشتی مەسعود بارزانی بگرێت و رەخنە لە رەفتارەكانی بەغدا بگرێت و داوا بكات هێزە س���ەربازییەكان بكشێنەوە و هێزی دیجل���ەش هەڵبوەش���ێندرێتەوە. لە هەمووی گرینگتر ئەوەیە كە چەندین كێش���ە و ناكۆكیی نێوخۆیی خەریكە سەرهەڵدەدەن. ئابووری���ی ن���ەوت هەم���وو بوارەكانی دیكەی ئابووریی تێكداوە، ئێستا كوردستان دەستی لە كشتوكاڵ هەڵگرتووە و زۆربەی كەرەستەكانی بەكارب���ردن )خۆراك(ی ل���ە دەرەوە دێنێت. هەروەها داهاتەكانی نەوت ناكۆكی و ملمالنێی تازەی���ان لە نێوان چین���ی فەرمانڕەوا كە زۆر دەوڵەمەندە و بەش���ەكەی دیكەی دانیشتووان دروستكردووە. بە قس���ەی رۆژنامەنووسێكی كوردس���تان » هیچ ش���ەفافیەتێك لە كەرتی نەوتدا نییە«. فشارەكانی بەغدا كۆمەڵگەیان یەكخس���تووە لە كاتێكدا زیاتریش كەوتووەتە

نێو پڕۆسەی دووبەرەكی ناوخۆییەوە.ئەنجام���ی دووەم ئەوەی���ە ك���ە هەولێر و ئەنقەرەی لێك نزیك كردووەتەوە. لە س���اڵی 2003 توركی���ا دژی جەنگی ئەمەریكا لە دژی عێراق وەستایەوە و رێی نەدا سوپای ئەمەریكی خاكی توركیا بۆ هێرشی زەمینی بەكاربێنێت، چونكە دەترس���ا ل���ەوەی رووخان���ی رێژیمی

2 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

شانسێكی مێژوویی بۆ كورد

سەردانێكی عەنكاوەی كەناری هەولێر بكە بۆت دەردەكەوێت كە چۆن مەسیحیەكان لەسەر دابونەریت و شێوازی ژیانی

خۆیان بەردەوامن و بە شێوەیەكی ئاسایی و بێ

ترس دەژین

كاری هونەرمەندی كورد ئەحمەد فایەق نامۆ

diplomatiqueئایاری 32013MONDE diplomatique

LE

كوردی

diplomatiqueئایاری 32013MONDE diplomatique

LE

كوردی

س���ەددام حوس���ێن ببێتە هۆی دروستبوونی دەوڵەتێكی ك���وردی لە باكووری عێراق. جگە لەمەش، دەشترسا دەوڵەتە كوردییەكە ببێتە هاندەر بۆ كەمینەی كوردی لە توركیا و داوای هەمان ماف بكات. كوردی توركیا هەر لەوەتەی PKK ل���ە س���اڵی 1984 ش���ەڕی چەكداری دەس���تپێكردووە، سەرئێش���ەیەكی زۆریان بۆ

ئەنقەرە دروستكردووە.بەاڵم پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و هەولێر بەم دواییە زۆر گەش���ەیان كردووە، بە جۆرێك ئێس���تا هاوكارییەكی زۆر بەهێ���ز لە نێوانیان ب���ەدی دەكرێت. بازرگان���ی دەرەكیی هەرێمی كوردس���تانی عێراق بە توركی���ادا رەتدەبێت، كۆمپانیا توركیەكان وەبەرهێنانێكی زۆریان لە كوردستاندا كردووە. ئەم كۆمپانیایانە خۆیان ئام���ادە ك���ردووە بۆ ئەوەی ه���ەر دەرفەتێك بێتە پێش���ەوە بچن كەڵك ل���ە هەناردەكردنی نەوت���ی كەرك���ووك وەربگرن)6(. ل���ە كاتێكدا میدی���ا جیهانیی���ەكان تەركیزی���ان كردووەتە س���ەر كاریگەری���ی ئێران بەس���ەر حكومەتی عێراق���ەوە، كەچی ل���ەوالوە بەغ���دا نیگەرانە ل���ە زیادبوونی نفوزی توركیا بەس���ەر زۆربەی الیەنە سیاسییەكانی عێراقەوە: جاران توركیا خۆی بە داكۆكیكەری توركمانی عێراق دادەنا، ئیس���تا خۆی وا نیش���ان دەدات كە پارێزەری ئۆتۆنۆمییەكەی كوردی عێراقە. جگە لەمەش، ئەنقەرە نفوزی خۆی بەسەر سیاسەتمەدارانی سوننەی عێراقدا زیاد كردووە: جێگری سەرۆك كۆماری عێراقی پێشوو تارق هاشمی كە لەالیەن بەغداوە بە دەستتێكەڵكردن لەگەڵ تێرۆریستان

تۆمەتبار كراوە، ئێستا رایكردووەتە توركیا. گرژییەكان���ی كورد لەگەڵ بەغدا س���ەرۆك تاڵەبانی و حیزبەكەی خستووەتە هەڵوێستێكی ناخۆش���ەوە. تاڵەبانی ئێستا لەبەر تێكچوونی باری تەندروس���تی ناتوانێت وەك جاران رۆڵی ناوبژیكەر و ریشسپی لەنێو سیاسەتی عێراقیدا بگێڕێت. یەكێتی نیشتمانیی كوردستانیش كە ئێس���تا دووەم حیزبی سیاس���یی كوردییە لە عێراق دوای پارتی دیموكراتی كورستان، نێوانی لەگەڵ ئێراندا زۆر خۆش���ە. هەر بۆیە، ئێستا یەكێتی خۆی لە نێوان هاوپەیمانییەكەی بەغدا و تاراندا دەبینێتەوە، هەرچی پارتیشە، زیاتر

بە الی ئەنقەرەیدا شكاندووەتەوە.لەساڵی 2003، كاتێك س���وپای ئەمەریكا عێراقی گرت و س���وپاكەی سەددام حوسێنی هەڵوەشاندەوە، هێزی پێشمەرگەی كورد تاكە هێزی چەكداری رێكخ���راوی عێراق بوو. بۆیە، كورد توانییان ركێفی خۆیان بەسەر تەواوی ئەو ناوچانەدا بسەپێنن كە كوردیان لێ نیشتەجێیە و ببنە هێزێكی گەورە و كاریگەریش لە بەغدا. ئێستاش كە نوری مالیكی خەریكە دەسەاڵتێكی ناوەندیی تازە بونیاد دەنێت، نفوز و ئاواتەكانی كورد داكشاون)7(. پرسیارەكە ئەوەیە كە ئاخۆ هێڵێكی تازە لە كوێدا دەكێش���رێت، ئایا ئەمە

بەبێ خوێن رشتن دەكرێت؟

ملمالنێ لەسەر كوردی سووریا

»هەلێك���ی زێڕینمان ب���ۆ هەڵكەوتووە«، ئەمە قسەی بەهجەت بەشیر، نوێنەری پارتی دیموكرات���ی كوردی س���ووریایە ل���ە هەولێر، كە زەردەخەنەیەكی گەش لەس���ەر لێوەكانی دەبین���را. هەورەها گوت���ی »دەبێت خۆمانی بۆ ئامادە بكەین، چونك���ە زەحمەتە جارێكی دی دەرفەتێك���ی لەم جۆرەمان بۆ هەڵكەوێت. چەندین سیناریۆ لە سووریادا هەن كە دەكرێت بێنە دی، ب���ەاڵم لە خراپترین حاڵەتیش���دا، كوردانی س���ووریا هەر ب���راوە دەبن. هەر هیچ نەبێ���ت خۆی���ان ناوچەكانی خۆی���ان بەڕێوە

دەبەن«.وا دی���ارە كوردانی س���ووریا خۆیان ئامادە كردووە لە بەری شۆڕش���ەكەی سووریا بخۆن. رێژیمی بەعس لە سووریا زۆر لەگەڵ كەمینەی كورد توند و دڵڕەق بووە. بەعس كە هەڵگری ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزمی عەرەبییە، دانی بە ناس���نامەی كوردیدا نەناوە، لە رووی سیاسی و ئابوورییەوە پەڕاوێزی خستوون، واڵتینامەی ل���ە نزیك���ەی 100 ه���ەزار كوردی س���ووریا س���ەندووەتەوە. سیاسەتی تەعریبی لە ناوچە كوردیەكاندا پیادە ك���ردووە و خێڵی عەرەبی لەشوێنیان نیشتەجێ كردووە. دوای ئەوەی لە ساڵی 2004 راپەڕینێكی كوردی دەستیپێكرد ك���ە بەه���ۆی ش���ەڕێكی نێ���وان الیەنگرانی فوتبۆڵی كورد و عەرەبی دێ���رەزوورەوە بوو، هێزەكانی سووریا زۆر بە توندی و بێڕەحمانە

راپەڕینەكەیان سەركوت كرد.كوردی س���ووریا ل���ە ماف���ی كولتووریش بێبەشكراون. خوێندن بە زمانی كوردی قەدەغە كراوە، كەچ���ی كەمینەكانی دی كە لە هەمان ناوچ���ە كوردییەكاندا دەژی���ن، وەكو ئەرمەنی

و ئاش���وورییەكان، بۆیان هەیە قوتابخانەیان هەبێ���ت و زمانی نەتەوەی���ی خۆیان بخوێنن. حكومەتی سووریا نەیهێشتووە كورد بە بۆنەی جەژنی نەورۆزیشەوە كە سەری ساڵی كوردییە، بە ئاش���كرا ئاهەنگ بگێڕن. ناوی گوند و شار و ش���ارۆچكە و گەڕەكەكان تەعریب كراون. لە كتێبەكانی قوتابخانە و كتێبە رەس���مییەكانی دەوڵەتیشدا ناسنامەی كورد رەشكراوەتەوە)8(.

لە كاتێكدا رێژیمی س���ووریا وەك هاوواڵتیی پل���ە دوو مامەڵەی لەگەڵ كوردانی س���ووریا دەكرد، لەوالوە داڵدەی ئەو هێزە كوردییانەی دەدا ك���ە لە واڵتانی دراوس���ێوە رایانكردبوو، بۆ ئەوەی وەك كارتی فش���ار ل���ە دژی بەغدا و ئەنقەرە بەكاریانبێنێت. جەالل تاڵەبانی كە ئێس���تا س���ەرۆك كۆماری عێراقە، حیزبەكەی خۆی، یەكێتی نیشتمانی كوردستانی لە ساڵی 1975 لە دیمەشق دامەزراندووەو خۆیشی ماوەی چەندین ساڵ لەوێ ژیاوە. بەاڵم حیزبێكی دی كە لە باك���وورەوە هاتبوو، لە نێ���و كوردانی سووریا رەگ و ریشەی قووڵی داكوتا، ئەویش

پارتی كرێكارانی كوردستان PKKیە.

PKK زیادبوونی نفوزی

شۆڕشی سووریا هێشتا ناوچە كوردیەكانی نەگرتووەت���ەوە. هەرچەن���دە لە قامش���لو كە گەورەترین شاری كوردییە لە سووریا، چەندین خۆپێشاندانی گەورە سازكران، بەاڵم نەگەیشتنە قۆناغی چەكداری. لێكحاڵینەبوونێكی سیاسی هەی���ە ل���ە نێوان ئۆپۆزیس���یۆنی س���ووریا و چاالكوانانی كورد. س���اڵی 2011، ئەوكاتەی دامەزرێندرا، نیشتمانی س���ووری ئەنجومەنی حی���زب و الیەن���ە كوردیی���ەكان داوایان كرد ئیعترافێك���ی تایبەتی بە ئێ���ش و ئازارەكانی رابردوویان بكرێت و گەرەنتیشیان بدرێتێ كە لە ئایندەدا دەبنە خاوەن ناسنامەی كولتووری و ئۆتۆنۆمی سیاسی خۆیان. بەاڵم چاالكوانانی ئۆپۆزیسیۆنی س���ووریا ئەم خواستانەیان بە سووربوونێكی خۆویستانەی كورد دانا و داوایان لێكردن بچنە ناو شۆڕشەكە و ئەم جۆرە گرفتانە دوایی لە سووریای دیموكراتیی ئایندەدا چارەسەر بكرێن. لە راس���تیدا، لەبەرئەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی سووری لە ئیستانبول راگەیەندرا و سوپای سووریی ئازادیش بنكەكەی لە هەرێمی هاتای توركیایە، ئەمە جێی گومان بوو بۆ ئەو كوردانەی سووریا كە الیەنگری PKKن، چونكە پێیانوایە هێزەكانی ئۆپۆزیس���یۆنی سووریا لە

ژێر سایەی ئەنقەرەدان.حكومەت���ی دیمەش���قیش وریایانە رەفتاری كردووە و هەوڵی نەداوە بەرەیەكی دیكەی شەڕ لە باكووری رۆژهەاڵتی واڵت بكاتەوە. س���اڵی 2011، حكومەتی سووریا مافی واڵتینامەی دایە 300 هەزار كوردی سووریا)9(. وەك هەنگاوێكی دیكەی رازیكردنی كورد، دیمەش���ق ژمارەیەك لە زیندانییە سیاس���ییە كوردەكانی ئازاد كرد. بەاڵم سەرباری ئەمانەش، هەر بەردەوام بوو لە سەركوتكردنی كوردان، بۆ نموونە لە تشرینی یەكەم )ئۆكتۆبەر(ی 2011، چاالكڤانی سیاسی مەشعەل تەممۆ لە ماڵەكەی خۆیدا لە قامشلو

كوژرا.لە مێژوودا، حیزبە سیاس���ییە كوردییەكانی توركی���ا و ئەوانەی عێراق هەوڵیان داوە بزاڤی سیاسیی كورد لە سووریا بە الی خۆیاندا راكێشن. لەو كاتەی كوردی هەرسێ واڵتەكەی دراوسێ خەباتیان بۆ مافی بڕیاردانی چارەنووس دەكرد، هەندێ جار بە رێگای تێكۆش���انی چەكداری، حیزبە سیاس���ییە كوردییەكانی سووریا هیچ داوایەكیان ب���ۆ ئۆتۆنۆمی یان مافی بڕیاردانی

چارەنووس بەرز نەكردبووەوە و فش���اریان بۆ كاربەدەستانی دیمەشق نەهێنابوو.

ئێستاش، باكوور و باشوور خەریكن كوردی سووریا بەالی خۆیاندا رادەكێشن. یەكەم حیزب كە لە گۆڕەپانی سیاس���ی لە هەرێمی كوردیی سووریادا چاالكە پارتی یەكێتی دیموكراتیە كە س���ەر بە PKKیە)PKK .)10 لە س���اڵی 1978 لەالیەن هەن���دێ خوێندكاری كورد لە ئەنقەرە دام���ەزراوە و لە س���اڵی 1984 ی���ش، دوای

كودەتایەكی س���ەربازی لە توركی���ا، لە دژی ئەنقەرە دەس���تی داوەت���ە خەباتی چەكداری. PKK لەالیەن دیمەش���قەوە پشتگیری لێدەكرا و لە دۆڵی بیقاعی لوبنانی كە لە بن دەس���تی س���ووریا ب���وو، چەندین كامپی س���ەربازی و مەشقی بۆ خۆی كردبووەوە. هەروەها سەرۆكی PKKش، عەبدوڵاڵ ئۆجەالن بۆ ماوەی چەندین س���اڵ لە دیمەشق ژیانی بەسەربرد. ئەوكاتەی PKK لە سووریا بوو، زۆر بە ئاسانی دەیتوانی گەنجانی كوردی س���ووریا بۆخۆی رابكێشێ و بیانكات���ە ئەندام و چەكداری خۆی، حكومەتی سووریاش ئاس���انكاریی بۆ دەكرد، بۆ نموونە ئەو گەنجە كوردان���ەی دەچوونە ناو PKK لە دەبەخش���ران. ئیلزامی خزمەتی س���ەربازیی سەرچاوە جیاجیاكان دەخەمڵێنن كە حەوت تا 10 هەزار گەنجی كوردی سووریا لە ژێر ئااڵی PKKدا لە ش���ەڕ لە دژی ئەنقەرە كوژراون)11(، PKK ئەمڕۆش س���ێیەكی تەواوی گەریالكانیكە لە چیاكانی باكووری عێراق خۆیان جێگیر

كردووە بە ئەسڵ كوردی سووریان.ل���ە س���اڵی 1998، دوای ئ���ەوەی توركیا هەڕەش���ەی شەڕی لە س���ووریا كرد، سووریا ناچ���ار ب���وو بنكەكان���ی PKK دابخ���ات و سەرۆكەكەشی دەربكات، پاش دەربەدەربوونی ل���ەم واڵت و لەو واڵت، دواجار ئاژانس���ەكانی هەواڵگریی توركیا لە كینیا دەستگیریان كرد. دوای ئەم���ە پەیوەندییەكانی نێوان دیمەش���ق و ئەنقەرە ئاس���ایی بوونەوە و بەینیان خۆش بوو، سووریاش بە سەتان ئەندام و چاالكوانی PKKی خستە زیندان. PKKش، دوای گیرانی س���ەرۆكەكەی، تووشی دابڕان و الوازی هات و بۆ چیای قەندیل لە باكووری رۆژهەاڵتی عێراق پاشەكشەی كرد. ئەندام و الیەنگرانی ئەو حیزبە لە واڵتانی دراوسێدا راودەنران. قسەیەكی كۆن هەی���ە دەڵێت :« كورد هیچ دۆس���تێكی نییە

تەنها چیاكانی نەبێت«.بەاڵم لەگەڵ بەرپابوونی شۆڕشەكانی واڵتانی عەرەب���ی، هاوپەیمانییەكان���ی هەرێمەك���ەش گۆڕانیان بەس���ەردا هات. س���اڵی 2011، بە PYD و PKK س���ەتان ئەندام و چاالكوان���یپەناگەكانیان لە چیاكان بەجێهێشت و چوونە ناوچە كوردییەكانی س���ووریا، ئەو ناوچانەی خۆیان ناویان ناوە »رۆژئاوای كوردستان«. لە هاوینی 2012 ، لە دیمەش���ق و حەلەب شەڕ هەڵگیرسا، رێژیمی دیمەشق نەیتوانی كۆنترۆڵی تەواوی واڵت بكات، ئەوە بوو هێزەكانی خۆی لە هەندێ لە شارە كوردییەكان كێشایەوە. لە PYD حوزەیران )جون(ی 2012 ، هێزەكانیدەستیان بە سەر شارەكانی مالكیە )دێرك(، عەین ئەلعەرەب )كۆبانێ(، ئامودە و عەفریندا گرت. حوس���ێن كۆچەر، نوێن���ەری PYD لە هەرێمی كوردستان دەڵێت :« رێژیم تەواو بووە، رۆژ بە رۆژ ل���ە رووخان نزیك دەبێتەوە، بۆیە ناكرێت بچین هاوپەیمانێتی لەگەڵ بكەین«. ئەو تۆمەتانەی كە گوایە دیمەشق و PYD هاوكاریی یەكتر دەكەن »هەمووی پرۆپاگەندەی توركیان. ئێمە بە سەتان كەسمان لێ شەهید بوونە و لە زیندانەكان بە دەستی بەعس ئەشكەنجە دراون

و مردوون«.پێش���اندانی هێ���ز لەالی���ەن PYDوە ترس و گومان���ی الی حیزب���ە كوردیەكانی دیكەی سووریا دروستكردووە و زەنگێكی ئاگاداریشە بۆ ئەنق���ەرە)12(. ئەو 16 حیزبە كوردییەی كە ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردییان دروستكردووە، وا خەریك���ە بە یارمەت���ی حكومەتی هەرێمی كوردس���تان خۆی���ان ب���ۆ پێكهێنان���ی هێزی س���ەربازی ئامادە دەكەن. بە هەزاران گەنجی كوردی سووریا لە سوپای سووریا رایانكردووە و پەنایان بۆ باكووری عێراق هێناوە و لە كامپی دۆمیز لە نزیك دهۆك نیش���تەجێكراون. لە ناو ئەو كامپەدا ئەفس���ەرانی پێشمەرگە نزیكەی 1600 سەربازی هەاڵتووی كوردی سووریایان مەش���ق پێكردووە و چەكدارای���ان كردوون بۆ ئەوەی »هەركاتێك رێژیمی س���ووریا رووخا و بارودۆخەكە تێكچوو و بۆش���ایی دروست بوو، ئ���ەوان رۆڵی خۆیان بگێڕن«، ئەمە قس���ەی مەس���عود بارزانییە)13(. خەڵك لەوە دەترسێن كە ئەو دوو هێزە س���ەربازییە لەس���ەر ناوچە

كوردییەكان���ی س���ووریا بكەون���ە ملمالنێ و ركابەرایەتی���ی یەكت���ری و دواجار ببێتە هۆی بەرپابوونی ش���ەڕێكی دیكەی ناوخۆیی كورد. بارزان���ی ناوبژی لە نێوان ه���ەردووالدا كرد و سەرپەرشتی دوو كۆبوونەوەی كردن لە هەولێر، لە ئەنجامدا چەند میكانیزمێك پێكهێندران بۆ یەكخستنی تێكۆش���انی چەكداری و پڕۆسەی وەرگرتنی بڕیار لە نێ���وان هەردوو رێكخراودا، واتە PYD و ئەنجومەنی نیش���تمانی كوردی. ئەگەرچی تا ئێستا هیچ پێكدادانێكی گەورە لە نێو هێزە كوردییەكانی سووریادا رووی نەداوە، بەاڵم گرژییەكی زۆر لە نێوان PYD و حیزبەكانی

ئەنجومەنی نیشتمانی كوردیدا هەیە. مەترس���ی دووەم ئەوەی���ە ك���ە ل���ە نێوان جەنگاوەرانی كورد و شۆڕش���گێڕانی س���ووریا ش���ەڕ بەرپ���ا ببێ���ت. چەندین پێك���دادان لە نێ���وان ه���ەردووال ل���ە عەفری���ن و گەڕەكی ئەشرەفیەی حەلەب روویانداوە. گەورەترین و مەترسیدارترین شەڕ ئەو ش���ەڕە سێ رۆژییە

بوو كە لە تشرینی دووەم )نۆڤێمبەر(ی 2012 ، لە نێ���وان خەباتگێڕانی كورد و كەتیبەكانی شۆڕش���گێڕانی س���ووریا روویدا. ئەو كەتیبانە هێزە ئیس���المیەكانی س���ەر بە )غربا الشام( و )جبه���ە النصرە( بوون لە س���ەرێ كانیێ. ئاگربەس���تێك لە نێوانیان هاتە كایەوە بەاڵم زۆری نەخایاند، ئ���ەوە بوو لە كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2013 ش���ەڕ و پێكدادانی توند سووری شۆڕش���گێڕانی پێكردەوە. دەستیان گەریالكان���ی كورد ب���ەوە تۆمەتبار دەكەن كە رێیان لێدەگرن، بەم���ەش خزمەت بە رێژیمی PYD دیمەش���ق دەكەن. ب���ەاڵم جەنگاوەرانیگومان لە شۆڕش���گێڕانی س���ووریا دەكەن، بە تایبەت���ی كەتیبە ئیس���المییەكان، بۆیە حەز

ناكەن بێنە سەر خاكی ئەوان.ئەگەر كوردستانی سووریا بكەوێتە دەستی PKK و PYD، ئ���ەوە دەكەوێت���ە نێوان دوو بەرداش، توركیا لە باكوورەوە و شۆڕشگێڕانی سووریش لە باشوورەوە. هەرێمە كوردییەكانی سووریا بریتین لە خاكێكی تەخت و بە كەڵكی شەڕی گەریالیی نایەن. گەلی كورد لە سووریا كەوتووەتە ژێر رەحمەتی بڕیارە سیاسییەكانی

هەندێ الیەن كە كێش���ەی سەرەكییان لەگەڵ توركی���ا و عێراق هەیە. بەاڵم پێویس���تە ببنە خاوەن دەنگی خۆیان لە كاتێكدا كە لە سووریا فەوزایەكی سیاسی لە ئارادایە و بارودۆخەكان

بە خێرایی گۆڕانیان بەسەردا دێت.

PKK دانوستاندنی نێوان توركیا و

لە 1ی كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2013 ، میدیاكانی توركیا كەشفیان كرد كە لە نێوان سەرۆكی زیندانیكراوی PKK عەبدواڵ ئۆجەالن و دەزگای هەواڵگریی توركیا دانوس���تاندن لە ئارادایە و دیار بوو كە بەرەو پێشەوە دەچوو، داوا لە پەرلەمانتاران���ی كوردی توركیاش كرا سەردانی ئۆجەالن بكەن لە زیندان، بۆ ئەوەی پەیامێك���ی دیكەی بۆ بب���ەن. دوای 10 رۆژ، س���ێ چاالكوانی س���ەر بە PKK ل���ە پاریس كوژران، كە یەكێكیان بە ناوی ساكینە جانسز، یەكێك بوو لە دامەزرێنەرانی PKK. سەرچاوە كوردییەكان ئەم پالنكوژییە بە هەوڵی هەندێ الیەنی ناو توركیا دەزانن بۆ تێكدانی پڕۆسەی

دانوستاندنەكان.جەنازەی هەرس���ێ ژنە كوژراوەكە برانەوە دیاربەك���ر و ژمارەیەك���ی زۆری خەڵ���ك ل���ە رێوڕەسمی بەخاك سپاردنیاندا بەشدار بوون. بەاڵم ئەو پەیامەی لە رێوڕەسمەكەدا پێشكەش

كرا، بۆ ئاشتی بوو نەك بۆ تۆڵەسەندنەوە. كوشتنی ئەو سێ ژنە، نەبووە هۆی وەستانی دانوس���تاندنەكانی نێوان ئەنقەرە و ئۆجەالن. PKK بڕیاری داوە هێرشە سەربازییەكانی لەناو توركیا بوەس���تێنێ و ژمارەیەكی رەمزیش لە جەنگاوەرەكانی لە باشووری رۆژهەاڵتی توركیاوە

بۆ چیاكانی باكووری عێراق بكشێنێتەوە. سەختە پێشبینی بكەیت ئاخۆ دانوستاندنەكان كۆتای���ی بە جەنگێ���ك دێنن ك���ە 40 هەزار قوربانی لێكەوتووەت���ەوە، بەاڵم دەكرێت وەك رەنگدانەوەیەك ب���ۆ گۆڕانی هاوپەیمانییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت س���ەیر بكرێ. توركیا، دوای ئەوەی توانی پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ كوردی عێراق باش بكات، ئێس���تا رووبەڕووی دوو كێش���ەی دیك���ەی ك���وردی بووەت���ەوە، یەكێكیان لە ناو خاكی خۆی، ئەوەی دیكەیان لە سووریا. ئەنقەرە و PKK هەردووكیان حەز بە راگەیاندنی ئاگربەس���ت دەك���ەن، بەاڵم لە هەمان كات���دا هەردووكیان لە هەوڵی ئەوەدان جێ پێی خۆیان لە سووریا قایم بكەن، ئەمە لە ساتەوەختێكدا كە بارودۆخەكانی ئەو واڵتە بە

خێرایی لە گۆڕاندان.

وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە: كانەبی محەممەد عەواڵ

سەرچاوە و پەراوێزەكان

)1( لە س���اڵی 1987، بزووتنەوەی دیموكراتی ئاشووری و باڵە سەربازیەكەی چوونە ناو بەرەی كوردستانی بۆ ئەوەی لە دژی س���وپای عێراقی س���ەركوتكەر بجەنگێت. بڕوانە دەیڤد مەكدۆوەڵ، مێژووی نوێی كورد،

باڵوخانەی ئای بی تۆریس، 2004، الپەڕە 352.)2( بڕوانە ستێفان وۆلف، »حوكمڕانی لە كەركووك: دیاریكردنی چارەنووسی ناوچەیەكی كێشە لەسەر لە

عێراقی دوای سەددام«، گۆڤاری ئینتەرناشنەڵ ئەفێرز، بەرگی 86، ژمارە 6، 2010.)3( رێككەوتن و كۆنتراكتەكانی كڕین و فرۆش���تنی چەكی نێوان رووس���یا و عێراق تا ئێس���تا دیار نین و نازانرێت بە كوێ گەیشتوونە. لە سەردانێكی مالیكی-دا بۆ مۆسكۆ لە تشرینی یەكەم )ئۆكتۆبەر(ی 2012، راگەیەندرا كە رێككەوتنێك بە بڕی 4.2 ملیار دۆالر ئیمزا كراوە، بەاڵم دوای مانگێك بە هۆی سكانداڵێكی گەندەڵییەوە »پووچەڵ كرایەوە«، تەنها سەرۆك وەزیری عێراق بۆی هەیە رایبگەیەنێت كە رێككەوتنەكە

گفتوگۆی لەسەر دەكرێتەوە یان نا.)4( بودجەی دەوڵەتی عێراق بۆ ساڵی 2013 بە بڕی 138 تریلیۆن دیناری عێراقی )115 ملیار دۆالر( دیاری

كرا.)5( ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژانە 30 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دێنێت، ئەمەش وا دەكات گەش���ەی ئابووریی هەرێمی كوردستان پش���ت بە نەوتی عێراق ببەستێ كە بە زۆری لە پارێزگای بەسرە

بەرهەم دەهێندرێت، بڕوانە سایتی ئەلحەیات، 21ی كانوونی یەكەم )دیسێمبەر(ی 2012، http://alhayat.com/Details/464247

)6( بڕوانە بێن ڤان هوڤلێن، » توركیا هەڵسەنگاندن بۆ كۆنتراكتە نەوتیە گرنگەكانی كوردستانی عێراق دەكات«، واشنتن پۆست، 11ی كانوونی یەكەم )دیسێمبەر(ی 2012.

)7( مایكڵ ئێم گونتەر، »پەیوەندیەكانی نێوان كورد و عەرەب و ئایندەی عێراق«، گۆڤاری سێرد وێرڵد كوۆرتەرڵی، بەرگی 32، ژمارە 9، 2011.

)8( هیومەن رایتس وۆچ، » نكوڵیكردن لە گەلێك، زەوتكردنی مافە سیاس���ی و كولتووریەكانی كورد لە سووریا«، تشرینی دووەم )نۆڤێمبەر(ی 2009، الپەڕە 11،

http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/syria1109webwcover_0.pdf

)9( ستێفێن ستار، » شۆڕشەكەی سووریا، ئەزموونی شایەتحاڵێك لەگەڵ راپەڕیندا، باڵوخانەی هێرست ئەند كۆ بوكس، لەندەن، 2012، الپەڕە 5.

)PKK )10 ژمارەیەكی زۆری حیزب و رێكخراوی دروستكردووە و هەمووی سەر بە خۆین، لەوانە » پارتیا یەكیتیا دیموكرات« )PYD(، كە رێكخراوێكی س���ەر بە خۆیەتی و لە سووریا كار دەكات. PYDش باڵێكی

.YPG سەربازی بۆ خۆی دامەزراندووە و ناوی ناوە »یەكینەیێن پاراستنا گەل)11( جۆردی تێجێل، كوردی سووریا، باڵوخانەی روتلێج، 2009، الپەڕە 76.

)12( بڕوانە ئیلهان تانر، والدیمیر ڤان ویلخێنبێرخ، عومەر حوسێنۆ، »یەكێتی یاخود گەمەی هێزی PYD؟ رەوشی كوردی سووریا دوای رێككەوتنەكەی هەولێر«، كۆمەڵەی هێنری جاكسۆن، 2012.

)13( جەین عەراف، » مەسعود بارزانی: بەرزكردنەوەی ئااڵی كوردی«، ئەلجەزیرە، 29ی تەمموز )جواڵی(ی 2012،

html.2012726121141649305/07/http://www.aljazeera.com/programmes/talktojazeera/2012

ئارامی و پارەی نەوت كوردستانی

عێراقیان لە هەرێمێكی تەپوتۆزاویەوە گۆڕیوە بۆ شوێنێك كە شایستەی

ژیان بێت

حكومەتی هەرێمی كوردستان كە خاوەن ئۆتۆنۆمییەكی باش و هێزێكی پێشمەرگەیە و لە رووی یاساییەوە دانی پێدانراوە، هەرێمی كوردستانی عێراقی نەك تەنها كردووەتە چەقی سیاسەتی كوردی، بەڵكو

كردوویەتی بە ئاكتەرێكی سیاسی تازەش لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا

4 4ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

كورت بكەینەوە : حكومەتەكان لەبەر ئەوەی پێش هەموو شتێك سەر بە كەمینەیەكی خواپێداون ) ئەو كەمینەیە پێكهات���ووە لەوانەی وەبەرهێنان دەك���ەن، مامەڵەی دارایی دەكەن، كار بە خەڵك دەدە ن، خەڵ���ك ل���ە كارەكانی���ان دەردەكەن و قەرز بە خەڵ���ك دەدەن(، ئەو حكومەتانە رێگە دەدەن كە سیستەمی سیاسی بەالڕێداچوونێكی ئۆلیگاركی بەخۆی���ەوە ببینێ. ئەگەریش بێت و بەمەبەس���تی بەجێهێنانی متمانەیەك كە خەڵك ب���ۆ بەڕێوەبردنی كاروب���اری واڵت پێی كردوون خۆڕاگری و سەركێش���ی لە خۆیان نیشان بدەن، ئەوكات سیستەمی نێودەوڵەتی رێكخستنی دراو و دارایی ئەوەندەیان دەخاتە ژێر گوش���ار هەتا

سەرەنجام حكومەتەكانیان بڕووخێن.»مرۆڤەكان بە ئازادی و بە مافی یەكسانەوە لەدای���ك دەبن و هەرواش دەمێننەوە. جیاكارییە كۆمەاڵیەتییەكان تەنیا لەس���ەر بنەمای سوودی هاوبەش رێگەپێ���دراون«. وەك دەزانین ماددەی یەكەمی جاڕی گەردوونی مافی مرۆڤ و مافەكانی هاوواڵتی هیچكات بەت���ەواوی جێبەجێنەكراوە. بەرژەوەندیی هەرگی���ز جیاكردنەوەكان بنەمای گش���تی نەبووە. ب���ۆ نموونە ئەو ش���وێنەی كە مرۆڤەكان ش���انس ی���ان بەدبەختی���ی ئەوەیان هەبووە لێی لەدایك بین، دۆخ و گوزەرانی دایك و باوكیان، دەستڕاگەیش���تنیان ب���ە پەروەردە و تەندروس���تی و ... هت���د. هێندێ���ك ك���ەس پێیانوایە ك���ە جموجۆڵ���ی كۆمەاڵیەتی دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی نایەكسانییەكانی سەردەمی لەدایكبوون. بە باوەڕی ئەلێكس���ی دو تۆكڤیل، ئەم بیرە كە زۆرتر لەالی ئەمەریكییەكان باوە تا ل���ە ئەوروپا دەرەتانی ئەوە بە خەڵكی ئەمەریكا دەدات لەگەڵ ناهاوس���انیی داهاتەكان كە لەچاو شوێنی دیكەی جیهان زەقترە خۆیان بگونجێنن. بەمج���ۆرە ژمێریارێك���ی س���ادەی كلیڤالند یان گەنجێكی بێ بڕوانام���ەی كالیفۆرنی دەیانتوانی خەون ب���ەوەوە ببینن كە لەس���ایەی لێهاتوویی و كۆڵنەدانیان���ەوە بگەنە ئ���ەو جێگایەی جۆن رۆكفێلەر یان س���تیڤ جۆبس پێش ئەوان پێی

گەیشتوون.ئەمڕۆش رووناكبیری كۆنسێر ڤاتیڤ فرانسیس فوكۆیاما دووپاتیدەكاتەوە كە »نایەكسانی وەك خۆی هەرگیز بۆ كولتووری سیاس���ی ئەمەریكا كێشە نەبوو، چونكە لە ئەمەریكا گرینگ یەكسانیی دەرفەتەكانە نەك یەكس���انی ئەنجامەكان. بەاڵم سیستەمەكە تەنیا كاتێك رەوایی خۆی لەدەست نادات كە خەڵك دڵنیا بن لەوەی ئەگە ر زۆر ئیش بكەن و باش���ترین هەوڵی خۆیان بدەن خۆیان و منداڵەكانیان شانسی باشی پێشكەوتنیان دەبێ. هەروەه���ا دڵنیاش بن لەوەی كە دەوڵەمەندەكان ب���ە رێزگرتن لە یاس���اكانی یارییەكە دەوڵەمەند بوون نەك لە رێگای ناتەندروس���تەوە«)1(. بەاڵم ئەم یاسایە، جا ئارامبەخش بێ یان بێهۆشكەر، ل���ە تەواوی دونیادا كەمڕەن���گ بووەتەوە. بەڕێز فرانس���وا هۆالن���د كاتێك ش���ەش مانگ پێش هەڵبژاردنی بە سەركۆمار سەبارەت بە رێگاكانی »راس���تكردنەوەیەكی ئەخالق���ی« كە بۆخۆی ئارەزووی دەكرد پرس���یاری لێكرا، باسی خەونی فەڕەنس���ی كرد كە بە وت���ەی ئەو »بریتییە لەو بەس���ەرهاتە كۆماریی���ەی بووە ه���ۆی ئەوەی س���ەرەڕای ش���ەڕ و قەی���ران و ناكۆكییەكانمان پێشبكەوین. تا ئەم سااڵنەی دواییش ئێمە دڵنیا بووین كە منداڵەكانمان لە ئێمە باش���تر دەژین،

كەچی ئەو باوەڕە لەنێو چووە«)2(. راستییەكەی ئەوەیە كە ئەفسانەی جموجۆڵی كۆمەاڵیەت���ی ل���ە بەرامب���ەر ترس���ی دەرچوون ل���ە چین���ە كۆمەاڵیەتییەكان���دا كاڵ دەبێتەوە. كرێكارێك چیدی شانسەكانی بوون بە خاوەنكار، رۆژنامەوان، مامۆس���تای زانكۆ یان بەرپرسێكی سیاس���ی نییە. ئەم���ڕۆ قوتابخانە ب���ەرزەكان لەو س���ەردەمە زیاتر لە س���ەردەمی چاپكردنی »میراتگرەكان«ی پیێر بوردیۆ، س���اڵی 1964، بەڕووی چین و توێژە هەژار و كەم دەرەتانەكاندا داخراون. باشترین زانكۆكانی جیهانیش بە هەمان ش���ێوەن، چونكە خەرجیی خوێن���دن لەو زانكۆ جیهانییانەدا بەش���ێوەیەكی سەرس���امكەر بەرز بووەتەوە)3(. لەم دواییانەدا كچێكی خوێندكار لە مانیل لەبەر ئەوەی چی���دی توانای دانی پارەی تێچووی خوێندنی زانكۆی نەبوو خۆی كوش���ت. دوو ساڵ پێش ئێستاش خوێندكارێكی ئەمەریكی بەم جۆرە باسی خۆی دەكرد :« من هەر ئێستا 75 هەزار دۆالر قەرزدارم. ماوەیەكی دیكە چیتر ناتوان���م قەرزەكان بە وەخ���ت بدەمەوە. بەهۆی ئەوەی باوكم دەس���تەبەر )كەفیل( ی منە، ئەو ناچار دەبێ قەرزەكەم بۆ بداتەوە. هەربۆیە ئەویش وەرشكست دەبێ. بەمجۆرە بە تاوانی ئەوەی كە هەوڵم داوە پلەی كۆمەاڵیەتیی خۆم بەرمە سەر و پێشبكەوم، دەبمە هۆی تووشكردنی بنەماڵەكەم بە چەرمەس���ەری«)4(. بەمجۆرە كەس���ێك كە

ویستبووی خەونی ئەمەریكیی خۆی وەدی بێنێ، لەجیاتی س���ەروەتی خۆی، ئیفالسی بە نسیبی

خانەوادەكەشی كردبوو.كاتێ���ك »ب���راوە هەم���وو پارەك���ە بۆخۆی دەبات«)5( نایەكس���انیی داهات���ەكان جاری وایە بەخۆیەوە كۆمەاڵیەتی نەخۆش���ییەكی شێوەی دەگرێ. خانەوادەی والتۆن كە خاوەنی زنجیرەی س���ۆپەرماركێتەكانی والمارت-ن، 30 ساڵ پێش ئێس���تا 61992 ئەوەندەی داهاتی مامناوەندیی خەڵكی ئەمەریكای���ان هەبوو. بێگومان ئەوە بۆ ئ���ەوان بەس نەبوو، چونك���ە ئەمڕۆ یەك ملیۆن و 157827 ئە وەن���دەی ئەو داهاتە ناوەندییەیان هەی���ە. كەوابوو لەو ماوەیەدا ئەو خانەوادەیە بە تەنیا بە قەد 48 ملیۆن و 800 هە زار خانەوادەی هەژار پارەیان كۆكردووەتەوە)6(. واڵتەكەی بەڕێز س���یلڤیۆ بێرلسكۆنی لەو بارەوە هێندێك لەدوای ئەمەریكای���ە، بەاڵم هەر س���اڵی رابردوو، بانكی ئیتالیا رایگەیاند »10 س���ەروەتمەندی گەورەی واڵت بە قەدەر سێ ملیۆن خەڵكی هەژاری ئیتالی

دەوڵەمەندن«.)7(لەمەوالش، چین و هیندستان و رووسیا و واڵتانی كەن���داو ركا بەری لەگەڵ یان���ەی ملیاردێرەكانی جیهاندا دەكەن. لەبواری چڕبوونەوەی داهاتەكان و چەوساندنەوەی كرێكاراندا، ئەو واڵتانە هیچیان ل���ە واڵتانی رۆژئاوا كەمتر نییە و تەنانەت جاری وا هەی���ە ئەوانن ك���ە واڵتان���ی رۆژئاوایی فێری لیبرالیزمی وەحش���ەتناك دەكەن)8(. ملیاردێرانی هیند كە س���اڵی 2003، %1.8ی س���ەروەتی واڵتیان بەدەس���تەوە بوو، پێنج ساڵ دواتر ئەو رێژەیەیان بە %22 گەیاندووە)9(. لەو ماوەیەدا بێگومان ژمارەی ئەو ملیاردێرانە زیادی كردووە، بەاڵم بەڕاس���ت كۆنترۆڵكردنی %22ی داهاتی واڵتێكی زیات���ر لە یەك ملیار كەس���ی لەالیەن گرووپێكی 61 كەس���ییەوە زۆر نیی���ە؟! بەڕێز موكێش ئەمبانی كە دەوڵەمەندترین پیاوی واڵتە، رەنگە لەنێو ماڵە 27 نهۆمییەكەیدا كە بەس���ەر بۆمبای-دا دەڕوانێ، ئەو ش���ارەی تێیدا زیاتر لە نیوەی دانیشتووان لەنێو كەالوەكاندا دەژین، ئەو

پرسیارە لە خۆی بكات.ئەمڕۆ كار بە جێگایەك گەیشتووە كە تەنانەت س���ندوقی دراوی نێودەوڵەتیش نیگەرانە. پاش ئ���ەوەی رۆژگارێك ئەو رێكخ���راوە پێیوابوو كە »پەرش و باڵوبوونی داهات���ەكان« فاكتەرێكی هاندان و كاریگ���ەری و دینامیزم و چاالكبوونە، س���ەرەنجام دانی ب���ەوەدا نا ك���ە %93ی ئەو قازانجەی لە یەكەم ساڵی هەستانەوەی ئابووریی ئەمەریكادا وەدیهاتوون تەنیا سوودیان بە %1ی خەڵكی ئەمەریكا گەیاندووە و ئەمانیش لە هەرە دەوڵەمەندەكان بوون. تەنانەت بۆ سندوقی دراوی نێودەوڵەتیش ئەوە زۆرە. چونكە ئەگەر تەنانەت كارم���ان بە الیەنی ئەخالقیی مەسەلەكەش���ەوە نەبێ، چ���ۆن دەكرێ واڵتێك گەش���ە بكات كە زیادبوون���ی داهاتەكەی تەنیا خێری بۆ گروپێكی بچووك هەیە، ئەو گروپەش ئەوەندە دەوڵەمەندە كە ئیدی هیچ شتێك ناكڕێ و سەروەت و سامانی خۆی دەخاتە نێو بازاڕەكانی بورسە و مامەڵەی داراییەوە كە دەمێكە كاریگەرییە شوومەكانی بۆ سەر ئابووریی بە واقیعی دەركەوتووە. دوو ساڵ لەمەو پێش سەرەنجام سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ل���ە لێكۆڵینەوە یەك���دا دانی بەوەدان���ا كە ئەم زیادبوونە و كەمكردنەوەی نایەكسانییەكان دوو دیوی یەك دراون)10(. ئابووریناسانیش سەرنجیان داوە كە كەرتە پیشەس���ازییەكانی بەس���تراو بە كڕین و مەس���رەفی چینە مامناوەندییەكان وردە وردە ناچارن هێزی كار ك���ەم بكەنەوە، چونكە داوای گش���تی ئەگ���ەر بەهۆی سیاس���ەتەكانی سەختگیرییەوە تووشی خنكان نەبێ زۆرتر رووی

لە كەلوپەلی لوكس و كوالیتی نزمە.بە وت���ەی الیەنگرانی جیهانگی���ری هۆكاری قووڵبوونەوەی نایەكسانییە كۆمەاڵیەتییەكان پێش هەموو ش���تێك دەگەڕێتەوە سەر گەشەسەندنی زۆر خێ���رای تەكنۆلۆژیا كە ب���ە زیانی خەڵكانی نەخوێندەوار یان نیمچە خوێندەوار و كەسانێك كە كەمتر لە جموجۆڵدان و توانای گونجان و ژیرییان كەمترە ش���كاوەتەوە. هەربۆیە ئەوان پێیانوایە وەاڵمی كێشەكە بریتییە لە پەروەردە و راهێنانی ئەو كەس���انەی لەوب���وارەدا ل���ەدواوەن. مانگی هەفتەنامەی رابردوو، )فێبریوەری(ی ش���وبات دەستەبژێرە نێودەوڵەتییەكان واتە ئیكۆنۆمیست ئەم چیرۆكە رەواییبەخشەی كە دەڵێت سیاسەت و گە ندەڵ���ی بوونیان نییە بەم چەش���نە كورت ك���ردەوە: »بەرزبوون���ەوەی لەپ���ڕی داهات و سوودی %1ی هەرە دەوڵەمەندەكە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئابوورییەك���ی جیهانی كە بنەماكەی تەكنۆلۆژی���ای بەرزە ئەو كەس���انەی زیرەكترن خ���ەاڵت دەكات. ئ���ەو چینە ئەریس���تۆكراتەی كاتی خۆی پارەكەی بۆ ش���ەڕاب و مۆس���یقا و ئافرەتان تەرخان دەكرد، ئەمڕۆ دەستەبژێرێكی

لێزان و دەرچووی قوتابخانەی بازرگانی جێگەی گرتووەت���ەوە كە لەنێوان خۆیاندا ژن و ژنخوازی دەكەن و پارەكەیان بەش���ێوەیەكی ژیرانە خەرج دەكەن. بۆ نموونە بە گرتنی مامۆستای تایبەت بۆ منداڵەكانیان بۆ فێربوونی زمانی چینی و بە

ئابۆنەكردنیان بۆ گۆڤاری ئیكۆنۆمیست«)11(.بەو پێیە وەدەستهێنانی ئەو هەموو سەروەت و س���امانە دەگەڕێتەوە بۆ شەرم و عاقڵیی دایك و باوكە رێكوپێكەكان كە منداڵەكانیان فێردەكەن تاق���ە یەك رۆژنام���ە كە ئەوان باش���تر دەكات بخوێننەوە. بەاڵم دەكرێ گریمانە و لێكدانەوەی دیكەش بخەینە روو. بۆ نموونە، س���ەرمایە كە لەچاو هێزی كار باجێكی كەمتری لەسەرە بەشێك لە پاشەكەوتەكان بۆ پتەوكردنی پشتیوانیی ئەو ناوەندە سیاسییانە بەكار دەبات كە بڕیاری ئەوتۆ دەدەن تا زیان بە سەرمایە نەگات. ئەو بڕیارانە بریتی���ن لە سیس���تەمێكی باج كە ب���ە قازانجی سەرمایە دەكەوێتەوە، هاوتا لەگەڵ رزگاركردنی ئەو بانكان���ەی وردە پاش���ەكەوتچییەكانیان بە بارمتە گرتووە، فش���ارهێنان بۆ سەر خەڵك بۆ ئەوەی قەرزدەرەكان قەرەبوو بكرێنەوە، قەرزی گشتی كە بۆ دەوڵەمەندەكان بوارێكی وەبەرهێنان و ئامرازێكی دیكەی فشارخستنەس���ەر خەڵك و دەوڵەتە. مامەڵەی باش و نەرمی سیاس���ییەكان لەگەڵ س���ەرمایە گەرەنتی ئەوە دەدات كە باجی سەر س���ەرمایە كەمتر لە باجی كار بێت. ساڵی 2009، ل���ە ه���ەر 400 باج���دەری ئەمەریكیی هەرە دەوڵەمەند ش���ەش كەس���یان هیچ باجیان ب���ە دەوڵ���ەت نەدابوو، 25 كەس���یان كەمتر لە %10یان دابوو، هیچ كامیان زیاتر لە %35یان

نەدابوو بە دەوڵەت.بە كورتی دەوڵەمەندەكان سەروەتی خۆیان بۆ زیادكردنی هەژموونی خۆیان بەكاردەبەن و پاش هەژموونی خۆش���یان بۆ زیادكردنی سەروەتیان بەكاری دەبەنەوە. لەوب���ارەوە فوكۆیاما دەڵێت زەمەن، دەس���تەبژێرەكان تێپەڕین���ی »لەگەڵ توانای ئەوە وەدەس���تدێنن كە جێگە و پێگەی خۆیان بپارێ���زن، ئەمەش ب���ەزۆر رێگە ئەنجام دەدەن كە بریتین لە دەوردانەوەی سیس���تەمی سیاسی، دانانی پارەكەیان لە واڵتانی دەرەوە بۆ خۆبواردن لە باج و گواستنەوەی ئیمتیازەكانیان بۆ منداڵەكانیان لەرێگەی جێكردنەوەی تایبەتیان لەنێو دامەزراوە نوخبەپەروەرەكاندا«)12(. لێرەوە تێدەگەین كە بۆ چارەسەری ئەم دۆخە هێندێك دەستكاریی رووكەشیانەی دەستووری بەس نییە و دۆخەكە پێویستی بە هەنگاوی زۆر گەورەتر و

قووڵتر هەیە.ئ���ەوە ل���ە حاڵەتێكدایە كە ئەو سیاس���ەتە ئابوورییان���ەی بوونەتە هۆی سوودبەخش���ینی ب���ە كەمینەی���ەك رێوش���وێنە لەڕاددەب���ەدەر دیموكراتییەكانی حكومەتیان پێشێل نەكردووە. ل���ە روانینی یەكەمدا ئەمە پارادۆكس���ە. یەكێك

ل���ە دادوەرە هەرە ناس���راوەكانی دادگای بااڵی ئەمەریكا، لویس براندێ���س، لەوبارەوە دەڵێت: »ئێم���ە دەب���ێ هەڵبژێری���ن. ئێم���ە دەتوانین چڕبوونەوەی ی���ان هەبێ، دیموكراس���ییەكمان دەوڵەمەندییەكان لەنێو دەستی چەند كەسێكدا هەب���ێ، بەاڵم هاوكات ناتوانی���ن هەردووكیانمان هەبێ«. دیموكراسیی راس���تەقینە تەنیا بریتی نییە ل���ە وەبەرچاوگرتنی چەند رێوش���وێنێكی رواڵەت���ی )دەنگدانی گش���تی و نهێنی و ئازاد(. دیموكراسی گەورەترە لە بەشدارییەكی ناچارییانە ل���ە دەنگداندا كە هیچ لە مەس���ەلەكە ناگۆڕێ،

دیموكراس���ی بریتییە لە پەروەردەی خەڵك، لە كو لتوورێكی سیاس���ی، لە مافی لێپرسینەوە لە كاربەدەستان، لەسەركارالبردنی ئەو بەرپرسانەی خیانەتیان لە متمان���ەی خەڵك كردووە. لەخۆڕا نەبوو كە س���اڵی 1975 لە س���ەروبەندی جۆش و خرۆش���ێكی زۆری سیاسی و گەشبینی گشتی یوتۆپی���ای و نێودەوڵەت���ی هاوپێوەندی���ی و كۆمەاڵیەتیدا، رووناكبیری كۆنسێرڤاتیڤ ساموێل هەنتیگتن نیگەرانیی خۆی نیشان دابوو. ناوبراو لە راپۆرتێكی بەناوبانگدا كە لەالیەن كۆمیسیۆنی س���ێ قۆڵییەوە چاپكرا نووسیبووی »بۆ ئەوەی سیستەمی دیموكراسی كاریگەر بێ و بەدروستی كار بكات، بەشێوەیەكی گشتی پێویستە هێندێك كەس و هێندێك گرووپ سس���ت بن و بەش���دار

نەبن«)13(. كۆمیس���یۆنی س���ێ قۆڵی كە ئێس���تا یادی چلەمین ساڵی دامەزرانی خۆی دەكاتەوە، كۆڕی بەش���دارانی خۆی بۆ وەزیرانی سۆسیالیس���تی پێش���ووی ئەوروپا )بەڕێزان پیتەر مەندلسۆن و ئێلیزابێ���ت گیگۆ و داڤی���د مێلیبەند( و هەروەها ب���ۆ كۆمەڵێ���ك میوانی چینی و هین���دی فراوان كردەوە. هەقوایە ئەو كۆمیس���یۆنە ش���انازی بە رێگایەكەوە بكات كە تا ئێستا بڕیویەتی. ساڵی 2011، دوو ل���ە ئەندامانی وات���ە ماریۆ مۆنتی و لوكاس پاپادێمۆس ك���ە هەردووكیان بانكدارانی پێشوون، بەپش���تیوانی سێ كوچكەی دامەزراوە هەڵنەبژێردراوەكان )سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، كۆمیسیۆنی ئەوروپا و بانكی ناوەندیی ئەوروپا( بە سەرۆك وەزیرانی ئیتالیا و یۆنان دیاریكران. بەاڵم ئێستاش هێندێك گەل ماون كە ئاستی سستی و بەشداری نەكردنیان نزمە و هەستی سەربزێوییان تێدا ماوە. بەم چەشنە كاتێك بەڕێز مۆنتی هەوڵی دا كە سیس���تەمی دەنگدان���ی نوخبەگەرایانەی س���ێ كوچكەكە بە دیموكراتی ب���كات و بیكاتە سیستەمی دەنگدانی گشتی، تووشی شكستێكی گەورە هات و زۆریش دەنگیدایەوە. فەیلەسووفی فەڕەنس���ی لووك فێ���ری ناڕەحەت���ی خۆی لەو مەس���ەلەیە دەربڕی و گوتی :«لەبەر ئەوەی من رۆحم دیموكراتە، ئەوەی ناڕەحەتم دەكات ئەوەیە كە دەبینم لە هەلومەرجی قەیراندا گەل بەردەوام و ب���ێ ئەمال و ئەوال ئەگەر خراپترین كەس���یش بۆ سەركردایەتیكردنی خۆی هەڵنەبژێرێ، ئەوانە هەڵدەبژێرێ كە زیرەكانەتر و بەرباڵوتر لەوانی دی

حەقیقەتی لێدەشارنەوە«)14(.ب���ۆ خۆپاراس���تن ل���ە بەرامب���ەر ئەمج���ۆرە دڵساردبوونەوەیە، باشترین رێگا ئەوەیە كە هیچ حیس���ابێك بۆ ئاكامی هەڵبژاردن���ەكان نەكرێ. یەكێتی ئەوروپا كە دەرس���ی دیموكراسی فێری

هەموو دونیا دەكات، ئەم هەڵوێستەی كردووەتە یەكێك لە بوارەكانی پس���پۆڕیی خۆی. ئەوەش لەخ���ۆڕا نییە. لە 30 س���اڵ لەمەوب���ەرەوە ئەو ئۆلترالیبراالن���ەی بااڵدەس���تی ئایدیۆلۆژییان لە ئەمەری���كا و ئەوروپ���ا هەیە پش���ت بە »تیۆری ب���ژارە گش���تییەكان«ی جەیم���س بوچانەن-ی ئابووریناس دەبەس���تن. ئەم قوتابخانە فیكرییە ك���ە بەش���ێوەیەكی بنەڕەتی لە دیموكراس���ی و بەوتەی خۆیان سەرەڕۆیی زۆرینە بەگومانە، لەو باوەڕەدایە كە رێبەرانی سیاس���ی لەدەستیان دێ بەرژەوەندیی گشتی )كە لە دەسپێشخەریی خاوەن كۆمپانی���اكان جیاناكرێتە وە( فی���دای رازیكردنی موشتەرییەكانی خۆیان بكەن بۆ ئەوەی دڵنیا بن لەوەی كە هەڵدەبژێردرێنەوە. هەربۆیە پێویستە س���ەروەریی ئەمجۆرە نابەرپرس���انە س���نووردار بكرێت. ئەمەش رۆڵی میكانیزمە سزادەرەكانە كە لە سەردەمی ئێستادا بوونەتە مایەی دروستكردنی ئەوروپای سیاسی یەكگرتوو )سەربەخۆیی بانكە ناوەندییەكان، یاس���ای 3%ی كەس���ری بودجە، پەیمان���ی جێگیریی دارایی و بودج���ە(، یان لە ئەمەریكا بڕینی ئۆتۆماتیكی داراییە گشتیییەكان

)دەستبەسەرداگرتنی بودجەیی(.پرس���یار لێرەدا ئەوەیە كە بۆچی لیبراڵەكان هێش���تا لە حكومەتەكان بەد گومان���ن، خۆ ئەو ریفۆرم���ە ئاب���ووری و كۆمەاڵیەتییان���ەی ئەمڕۆ حكومەت���ەكان بەڕێوەی���ان دەب���ەن ب���ە وردی چاوەڕوانییەكان���ی ناوەن���دە ئاب���ووری و بازاڕە داراییەكان لەبەرچاو دەگرن. ئەو یەكانگیرییە لە لووتكەی دەوڵەتدا هێن���دەی دیكەش قایمكراوە بە رێ���گا دان بە نوێنەرانی چی���ن و توێژە هەرە بۆرژواكان بۆ بەش���داربوون لە كۆڕ و كۆبوونەوە و دامەزراوەكان���ی راوێژكاریی دەوڵەت و هەروەها لە رێگا ی ئاسانكردنەوەی پەڕینەوەی ئەم چین و توێژانە لە كەرتی گش���تییەوە بۆ كەرتی تایبەت. كاتێك لە سیس���تەمێكی وەك ئ���ەوەی چین كە داهاتی س���ااڵنە بەحاڵ لە 2500 دۆالر تێدەپەڕێ 83 كەس ل���ە ئەندامانی پەرلەم���ان ملیاردێرن، تێدەگەین كە دەوڵەمەندەكانی چین لە لووتكەی دەسەاڵتدا داكۆكیكاری زۆر باشیان هەیە. النیكەم لەوب���ارەوە، واڵتێك پەیدا بووە ك���ە لە مۆدێلی ئەمەریكی لەپێش���تر بێ ئەگەرچی بەپێچەوانەی ئەمەری���كا، حكومەت���ی چین بەه���ۆی نەبوونی هەڵبژاردنی ئازاد هێشتا باڵیۆزخانەكانی خۆی بۆ ئەو الیەنان���ەی كەرتی تایبەت نەكردووەتەوە كە ئامادەن پش���تیوانی دارایی هەڵمەتی هەڵبژاردنی

سەركۆماری سەربخەن.بەرژەوەندییەكان دژایەتی و رووبەڕووبوونەوە لەنێوان كاربەدەس���تان و ملیاردێ���رەكان ئەمڕۆ

نایەكسانی، دیموكراسی و سەروەری

ئەمڕۆ دەستەبژێرێكی لێزان و دەرچووی قوتابخانە بازرگانییەكان جێگەی

ئەو چینە ئەریستۆكراتەی جارانی گرتووەتەوە كە

كاتی خۆی داهاتی بۆ شەراب و مۆسیقا و

ئافرەتان تەرخان دەكرد. ئەو دەستەبژێرەی ئەمڕۆ

لەنێوان خۆیاندا ژن و ژنخوازی دەكەن و

پارەكەیان بەشێوەیەكی ژیرانە خەرج دەكەن

ئەنجامی هەڵبژاردنەكان هەرچییەك بێت هیچ لە سیاسەتە ئابوورییەكان ناگۆڕێت )ئێفێكت : لومۆند دیپلۆماتیكی كوردی(

diplomatiqueئایاری 52013MONDE diplomatique

LE

كوردی diplomatiqueئایاری 52013MONDE diplomatique

LE

كوردی

ئیدی هەموو س���نوورێكی بەزاندووە. بەڕێز نیكۆال ساركۆزی كە ئەو وەختەی لە كۆشكی ئێلیزێ بوو ئیمتیازێكی زۆری بە قەتەر بەخشیبوو، یەك لەو ئیمتیازاتانە بریتی بوو لە بەخشینی قازانجە كانی وەبەرهێنانی بواری نیشتەجێكردن لە باج، ئێستا بەنیازە بە پش���تیوانیی دۆحە لەبواری مامەڵە و پێش���بینیی بۆرسەدا كار بكات. وەزیری پێشووی ناوخ���ۆ كلۆد گێئان ئەم كارەی پاس���او دەدات و دەڵێت :«كەس���ێك كە س���ەردەمێك سەركۆمار بووە بەو مانایە نییە كە دواتر ژیانێكی دەروێشانە بگرێتە بەر«.)15( وا دیارە ئەم قسەیە بۆ كەسانی دیكەش كە پاش بەرپرسایەتییە سیاسییەكانیان چوونەتە نێو ب���واری دارایی كەرت���ی تایبەتەوە رەوایە، وەك سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانی تۆنی بلێر كە بووەتە راوێژكاری جی پی مۆرگان، هەروەه���ا ژان لووك دوهێن كە بووەتە راوێژكاری بێلژ دێكسیا و گیلیانۆ ئاماتۆ كە بووەتە راوێژكاری دۆیچ بانك. ئایا چۆن دەكرێ كەسێك لە پۆستی بەرپرس���یارێتی بااڵی سیاسیی خۆیدا داكۆكی لە بەرژەوەندی گش���تی ب���كات و هاوكاتیش هەر لە فیكری ئەوەدا بێت كە دڵی رێژیمە فیۆدالییەكانی واڵتانی دیكە یان دامەزراوە داراییە كان نەشكێنێ، لەبەر ئەوەی رەنگە ئەو كەسە بۆخۆی دواتر ناچار بێت كاریان بۆ بكات؟ كاتێك لە ژمارەیەكی زۆر لە واڵتاندا ئەمجۆرە مشتومڕە قازانجپەر ستانەیە لەالی كاربەدەس���تانی هەردوو پارتی گەورەی دەسەاڵت دەبینرێن، ئەم حیزبانە بۆ گەلی خۆیان دەبنە ئەو شتە كە رۆماننووس ئو پتۆن سەنكلێر ناوی نابوو

»دوو باڵەكەی هەمان باڵندەی نێچیر«.ل���ە ویس���تبووی دێم���ۆس ئینس���تتیوتی كاربەدەس���تانی تێكەاڵوی���ی دەرەنجامەكان���ی حكومەتی و ئۆلیگاركیی ئابووری ورد بێتەوە. لەو پێوەندییەدا، دوو مانگ لەمەوبەر لێكۆڵینەوەیەكی باڵوك���ردەوە كە تێی���دا بەوردی ش���یكراوەتەوە لەالیەن سیاس���ەت دەستبەس���ەرداگرتنی چۆن دەوڵەمەن���دان و كۆڕ و كۆمەڵەكانی س���ەروەت و س���امان بووەتە هۆی ش���لكردنەوەی جموجۆڵی كۆمەاڵیەت���ی لە ئەمەری���كا«)16(. وەاڵم ئەوەبوو كە لەبواری سیاس���ەتی ئابووری و كۆمەاڵیەتی و مافی ئیشكردندا، هاوواڵتییە هەرە دەوڵەمەندەكان س���ەبارەت بە كۆمەڵێ���ك ئەولەویی���ەت پێكەوە رێكدەك���ەو ن كە لەگ���ەڵ ئەولەوییات���ی زۆربەی هاوواڵتییان فرە جیاوازن. بەاڵم ئەوان بۆ گەیشتن بە حە ز و نیازەكانیان دەستیان بە ئامراز و رێگەی وەها رادەگات كە خەڵكی دیكە دەستان ناگاتێ.

بەمجۆرە، لەكاتێكدا كە 78%ی خەڵكی ئەمەریكا لەو باوەڕەدان النیكەمی داهات پێویس���تە لەگەڵ تێچووی ژیان گرێ بدرێتەوە و ئەوەندەش بێت كە خاوەنی ئەو داهاتە تووش���ی هەژاری نەبێ، تەنیا 40%ی باجدەرە ه���ەرە دەوڵەمەندەكان ئەمەیان

قبووڵ���ە. ئەوان هەروەه���ا زۆر حەزیان لە بوونی س���ەندیكا و ئەو قانوونانە نیی���ە كە دەبنە هۆی گەشەكردنی چاالكییان. لەوالشەوە زۆرینەی خەڵك ئارەزوو دەكەن كە سەرمایە بەهەمان رێژەی هێزی كارەوە باجی بخرێتە س���ەر، ئەولەوییەتی خەبات ل���ەدژی بێ���كاری بێ���ت )33%( و كەمتر خەبات

لەدژی كەسرەكانی بودجە )15%( بێت.ئەنجامی ئ���ەم جیاوازیی���ەی بیروبۆچوونەكان چیی���ە؟ داهات���ی النیكەم لەچاو س���اڵی 1968، نزیكەی 30% ی نرخی خۆی لەدەس���تداوە، هیچ یاسایەك )بەپێچەوانەی بەڵێنەكانی بەربژێر باراك

ئۆباما( پەسندنەكراوە بۆ ئەوەی رێگای سەختی دروستكردنی س���ەندیكا لە كۆمپانیاكاندا تەخت بكرێ. س���ەرمایە هێشتا دوو جار كەمتر لە هێزی كار باجی لەس���ەر وەردەگیرێ )20% لە بەرامبەر 39.6%(. س���ەرەنجام، كۆنگرە و كۆش���كی سپی سەبارەت بە بڕینی بودجە ركابەرییانە لە واڵتێكدا كە رێژەی دانیشتووانی چاالك تێیدا بە كەمترین

ئاستی مێژوویی خۆی گەیشتووە.هەموو ئەمان���ە بەڵگەی حاش���اهەڵنەگرن بۆ ئ���ەوەی كە بڵێی���ن دەوڵەمەن���دەكان زۆر چاكتر كاریگەریی���ان لەس���ەر دەوڵ���ەت و سیس���تەمی سیاس���ی هەیە. ئەوان زۆرتر لە هەڵبژاردنەكاندا بەش���دارن، زۆرتر لە كەس���ان و الیەنی دی پارە دەدەن بە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن و لەوەش زیاتر فش���ارێكی بەردەوام دەخەنە سەر هەڵبژێردراوان و كاربەدەس���تان. پەرەس���ەندنی نایەكسانی لە ئەمەریكا ت���ا راددەیەكی زۆر بەس���تراوەتەوە بە نزمیی باجی س���ەر س���ەرمایە. ئەو جیاوازییە كە ئاكامی لۆبییەكی هەمیشەییە لە كۆنگرەدا، 71%ی خێرەكەی تەنیا دەچێتە گیرفانی 1%ی كەس���انی

هەرە دەوڵەمەندی ئەمەریكاوە.

رەتكردنەوەی سیاس���ەتێكی چ���االك لەبواری كارپێدان���دا بەرهەمی بژار و بڕیاری هەمان چینی دەوڵەمەند و بەپشتیوانیی سیستەمی ئۆلیگاركیە. مانگ���ی كانوونی دووەم )جانی���وەری(ی 2013، رێژەی بێكاریی ئ���ە و ئەمەریكیی���ە بۆرژوایانەی كە النیكەم لیسانس���ێكیان هەی���ە %3.7 بووە. لەبەرامب���ەردا ئ���ەم رێژەی���ە ب���ۆ هەژارانی بێ بڕوانامە %12. بیروبۆچوونی ئەمانەی دوایی بۆ حكومەت���ی ئەمەریكا زۆر كەمتر لە بیروبۆچوونی ناوەندەكان���ی كار و بازرگان���ی بایەخی هەیە. بۆ حكوم���ەت بۆ نموونە گرنگ ئەوەیە كە ش���ێلدۆن و میریام ئادلس���ۆن چۆن بیر دەكەنەوە، چونكە ئ���ەوان ژن و مێردێكی ملیاردێ���ری كۆماریخوازن كە بەتەنیا خۆی���ان زۆر زیاتر لە دانیش���تووانی 12 ویالیەت���ی ئەمەریكا پارەیان بۆ هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی س���اڵی رابردوو خەرج كرد. لەوبارەوە

لێكۆڵینەوەكەی دێمۆس بەم ئەنجامە دەگات :«لە زۆربەی بوارەكاندا حەز و ویس���تی زۆربەی خەڵك هیچ كاریگەرییەكی لەسەر سیاسەت و بڕیارەكان

نییە«.دەگوت���رێ كاتێ���ك خاتوو كریس���تیان الگارد بەڕێوەبەری گشتیی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی داوای لە سەركۆماری قوبرس نیكۆس ئاناستاسیادس كردووە دەمودەس���ت گەورەترین بانكی دوورگەكە كە خەڵكێكی زۆری لە كار وەرداوە و سەرچاوەی داهاتی بەش���ێك لە خەڵكی واڵتە دابخات، ناوبراو لە وەاڵمدا گوتوویەتی »دەفەرمووی با هەر ئێستا دەست لەكار بكێشمەوە!«)17(. وەزیری فەڕەنسی بونووا هام���ۆن هەروەها دان ب���ەوەدا دەنێت كە سەروەری )یان دەستڕۆیشتوویی( حكومەتەكەی سنووردارە، چونكە »لەژێر تەوژمی راستڕەوەكانی ئەڵمانیادا، سیاسەتی سەختگیری ئابووری بڕیاری لەس���ەر دراوە و لە هەموو ئەوروپادا بووەتە هۆی

بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری«)18(. لە جێبەجێكردنی ئ���ەو هەنگاوانەدا كە دەبنە هۆی پتەوتركردنی دەسەاڵتی سیاسی سەرمایە و سوود، حكومەتەكان هەمیشە پەنایان بۆ تەوژمی »دەنگ���دەران«ی دەرەوەی واڵتی خۆیان بردووە و بۆ ئ���ەوەش كافی بووە ئاماژە بە دەس���ەاڵتی بێئەمالوئەوالیان بكەن، ئەو دەنگدەرانەش بریتیین لە ترۆیكا و ئاژانسەكانی هەڵسەنگاندنی دارایی و بازاڕە داراییەكان. پاش ئەوەی رێوڕەسمی دەنگدان و هەڵب���ژاردن لە واڵتدا كۆتایی ه���ات، ئەمجارە دەزگاكانی بروكس���ێل، بانكی ناوەندیی ئەوروپا و سندوقی نێودەوڵەتی یادداشت بۆ سەركردە تازە هەڵبژێردراوەكان���ی واڵت دەنێرن هەتا بە ئەگەر و چەن���د و چۆنی هێندێك لە بەڵێنەكانی هەڵمەتی هەڵب���ژاردن هۆش���دارییان پێب���دەن. تەنان���ەت باڵوك���راوەی وۆل س���تریت جورناڵ-ی���ش مانگی ش���وبات )فێبریوەری(ی رابردوو لەو پێوەندییەدا وەدەن���گ هات و گوتی: »لەوكاتەوەی كە قەیران دەستیپێكردووە، واتە لە سێ ساڵ لەمەوبەرەوە، خەڵكی فەڕەنسا و ئیسپانیا و ئێرلەندا و هۆڵەندا و پۆرتوگال و یۆنان و سلۆڤێنیا و سلۆڤاكیا و قوبرس هەر هەموویان بەش���ێوەیەك لە شێوەكان لەدژی مۆدێل���ی ئابووریی ناوچەی ی���ۆرۆ دەنگیان داوە. كەچی پاش ئ���ەو وەرچەرخانانە لە هەڵبژاردندا، سیاسەتە ئابوورییەكان هیچ گۆڕانێكیان بەسەردا راستڕەوەكانیان جێگای چەپڕەوەكان نەهاتووە. گرتووەت���ەوە، راس���تڕەوەكان چەپەكانی���ان لە دەس���ەاڵت البردووە، راس���تی ناوەن���د تەنانەت كۆمۆنیستەكانی بەتەواوی شكست پێهێناوە )وەك لە قوبرس(، كەچ���ی دەوڵەتان لە كەمكردنەوەی خەرجییەكانی دەوڵەت و بەرزكردنەوەی باج هەروا بەردەوامن. كێش���ەی حكومەتە تازەكان ئەوەیە كە ئەوان ناچ���ارن لە چوارچێ���وەی دەزگاكانی ناوچ���ەی یۆرۆدا بجوڵێنەوە و دەبێ رێنماییەكانی سیاس���ەتی ئابووری كە كۆمیس���یۆنی ئەوروپی دایناون جێبەجێ بكەن. بە كورتی پاش هەڵاڵ و هەنگامەی هەڵبژاردن، مەیدانی مانۆڕی ئابووریی ئەوان زۆر بەرتەس���كە«)19(. بەڕێز هامۆن دەڵێت »هە ر دەڵێی چەپ و راست هەمان سیاسەتییان هەیە، بەاڵم مایەكان بەشێوەی جیاواز كەم و زیاد

دەكەن«)20(. بەرپرسێكی بااڵی كۆمیسیۆنی ئەوروپا بەشداری ل���ە دیدارێكی نێوان هاوكارانی و بەڕێوەبەرایەتیی خەزێنەی فەڕەنس���یدا دەڵێ :«زۆر س���ەیر بوو. ئەوان وەك مامۆستای قوتابخانەیەكی سەرەتایی مامەڵەیان دەكرد كە دەبووایە قوتابییەكی تەمبەڵ فێر بكەن چ���ی بكات و چی نەكات. س���ەرم لە بەڕێوەبەری خەزێنەی فەڕەنس���ا سووڕما كە بەو حاڵەش ئارام مایەوە و ت���ووڕە نەبوو«)21(. ئەو

دیمەنە زۆر لە چارەنووسی واڵتانی وەك ئەسیۆپیا و ئەندۆنیزیا دەچێ لەو س���ەردەمەدا كە رێبەرانی ئەو واڵتانە لە جێبەجێكاری س���ادەی س���زاكانی س���ندوقی نێودەوڵەتی ل���ەدژی واڵتەكەیان زیاتر هیچی دیكە نەبوون )22(. ئەوروپا ئەمڕۆ لە هەمان بارودۆخدایە. مانگی كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2012، كۆمیس���یۆنی بروكس���ێل فەرمانی بە حكومەتی یۆنان كرد كە نزیك بە دوو ملیار یۆرۆ لە خەرجییەكانی دەوڵەت بگێڕێتەوە. بۆ ئەو ەش تەنیا مۆڵەتی پێنج رۆژ درابوو بە حكومەتی یۆنان

و لە حاڵەتی جێبەجێنەكردنیشدا سزایان دەدا.ب���ەاڵم لەبەرامبەردا س���ەرۆكی ئازەربایجان و وەزی���ری پێش���ووی دارایی مۆنگۆلیا و س���ەرۆك وەزیران���ی گورجس���تان و هاوس���ەری جێگ���ری س���ەرۆك وەزیری رووس���یا یان كوڕی س���ەرۆكی پێش���ووی كۆلۆمبی���ا هیچ جۆرە مەترس���ییەكی

س���زادانیان لەس���ەر نییە. ئەوە لەحالێكدایە كە ه���ەر هەموویان بەش���ێك لە س���ەروەتی خۆیان كە یا بە رێگای گوماناوی وەدەس���تیان هێنابوو یا تەنانەت دزیبوویان لە بەهەش���تە داراییەكاندا خزاندبوو، وەكو لە دوورگە كێوییەكانی بەریتانیا كە ژمارەی كۆمپانی���ا تۆماركراوەكان 20 جار لە ژمارەی دانیش���تووان زیاترە. ی���ان دوورگەكانی كایمان ك���ە بەقەدەر ئەمەریكا »هێج فۆند« یان فۆن���دی بیمە یی لێیە كە بریتیی���ە لەو فۆندانەی دەرەتان���ی خۆپاراس���تن لەبەرامب���ەر ب���ەرزی و نزمییەكانی بازاڕی لێیە. ئەوەش���مان لەبیر بێت كە لە نێو چەقی ئەوروپادا سویس���را و نەمس���ا و لوكس���ومبورگ حاڵەتی بەهەشتی داراییان هەیە، ئەوەش بەه���ۆی ئەوەی كە ئەوروپا تێكەڵێكە لە سیاسەتی سەختگیریی بودجەیی زۆر بێڕەحمانە لەالیەك و لەالیەكی دیكەش پیشەسازیی هەاڵتن و

خۆدزینەوەی سەرمایەكان لە دانی باج.هەموو كەس لەدەس���ت ئەو بارودۆخە ناڕازی نیی���ە. ب���ۆ نموونە بێرن���ارد ئارنۆ ك���ە خاوەنی كۆمپانیای فرەنەتەوەی بواری لوكس و دەهەمین س���ەروەتی هەموو جیهانە، تەنان���ەت رۆژێكیان خۆشحاڵیی خۆیش���ی لەوە دەربڕی كە حكومەتە دیموكراتەكان دەسەاڵتیان لەو بوارەدا لەدەستداوە :«كۆمپانیاكان، بەتایبەت ئەوانەی نێودەوڵەتین، هە ت���ا دێ ئامراز و رێكاری بەرباڵوتر لە جارانیان بەدەس���تەوەیە و لە ئەوروپا جێگە و پێگەیەكی وایان وەدەس���ت هێن���اوە كە دەتوانن نەخش���ی

ركا بەری���ی نێوان دەوڵەتان بنوێ���ن. كاریگەری و دەسەاڵتی راس���تەقینەی پیاوانی سیاسی لەسەر ژیان���ی ئابووریی واڵت ت���ا دێ كەمتر دەبێتەوە.

ئەمەش مایەی خۆشحاڵیە«)23(.لە بەرامبەردا گوشاری سەر دەوڵەتەكان رووی لە زیادبوونە. ئەو گوش���ارەش ه���اوكات لەالیەن دەوڵەتان���ی قەرزدەر و بانك���ی ناوەندیی ئەوروپا و س���ندوقی نێودەوڵەتی و گەشتی ئاژانسەكانی هەڵس���ەنگاندن و بازاڕە كانی بۆرسەوە دەخرێتە س���ەریان. بەڕێ���ز ژان پیێ���ر ژوویێ س���ەرۆكی ئێس���تای بانكی دەوڵەتیی وەبەرهێنان دوو ساڵ پێش ئێس���تا دانی بەوەدا نا كە لە ئیتالیا بازاڕە داراییەكان »فشاریان خس���تووەتە سەر گەمەی دیموكراسی. ئەمە سێهەمین حكومەتە كە بەهۆی قەرزی لەڕاددەبەدەر و بەدەسپێش���خەریی ئەوان هەڵدەوەشێتەوە. هەڵكشانی لەرادەبەدەری رێژەی س���وودی قەرزی ئیتالیا لە وەرەقەی هەڵبژاردنی بازاڕەكان���دا ب���وو. )...( دواج���ار وای لێدێ كە هاوواڵتیان لە دژی ئەم دیكتاتۆرییە بەكردەوەیەی

بازاڕەكانی بۆرسە شۆڕش بكەن«. بەاڵم دیكتاتۆریی بەكردەوە دەتوانێ حیس���اب لەسەر میدیا گەورەكان بكات بۆ ئەوەی ئەو باس و بابەتانە بورووژێنن و زەقیان بكەنەوە كە دەبنە هۆی وەدرەنگ خس���تن و بەالڕێدابردنی شۆڕشی بێزاری و ناڕەزایەت���ی دەربڕینی خەڵك، ئەمەش لە رێگای بەشەخس���یكردن و بە ناسیاسیكردنی س���كانداڵە هەرە گەورەكان. تیشك خستنەسەر هۆكارە س���ەرەكییەكانی دۆخەك���ە و لەقاودانی ئەو میكانیزمان���ەی لە رێگەیانەوە س���ەروەت و دەس���ەاڵت كەوتوون���ە دەس���ت كەمینەیەك كە هاوكات هەم بازاڕەكان و هەم دەوڵەتان كۆنتڕۆڵ دەكات، پێویس���تی بە پەروەردەیەكی بەردەوامی جەماوەری هەیە. بەش���ێك ل���ەو كارە ئەوەیە كە وەبیر هاوواڵتییان بخرێتەوە كە كاتێك حكومەتێك لێدەگەڕێ نایەكس���انییە كۆمەاڵیەتییەكان قووڵتر ببنەوە و پووچبوونەوەی دیموكراس���یی سیاسی قبووڵ دەكات و سەروەریی نەتەوەیی دەخاتەژێر ركێف���ی دەرەوە، ئ���ەوە ئەو حكومەت���ە رەوایی

لەدەست دەدا.رۆژان���ە خۆپیش���اندان دەك���رێ، ج���ا چ لە ش���ەقامەكان، چ ل���ە كۆمپانی���اكان و چ لەنێ���و سندوقەكانی دەنگداندا. هەر هەمووشی بۆ ئەوەیە كە گەل رەتكردنەوەی حكومەتە ناش���ەرعییەكان رابگەیەنێ. كەچی سەرەڕای بەرباڵویی قەیرانەكە، ئەو خۆپیش���اندانانە لە گەڕان بەدوای رێگاچارەی ئەلتەرناتیڤدا تووش���ی راڕای���ی و دوودڵی دەبن، ئەمەش چ بەهۆی ئەوەی كە دڵنیا نین رێگاچارە هەبێ���ت، چ لە ترس���ی ئ���ەوەی ك���ە رێگاچارە پێش���نیازكراوەكان خەرجیی���ان زیات���ر بێ���ت. هەربۆیەشە بێزارییەكە گەیشتووەتە سەر ئێسقان. وەختی ئەوە هاتووە خێرا ئەو بێزارییە بە مەنزڵی

گونجاوی خۆی بگەیەنرێ.

وەرگێڕانی : ئاسۆ عەبدوڵاڵ

سەرچاوە و پەراوێزەكان

)1( فرانس���یس فوكۆیاما، »سەرەتای مێژوو، لە دەسپێكی سیاسەتەوە تا ئەمڕۆ«، چاپی سەنت سیمۆن، پاریس، 2012.

)2( »الڤی« ، پاریس، 15 ی دێسێمبەری 2011.)3( بڕوانە كریستۆفەر نیوفیلد، » قەرزی خوێندن، بۆمبێكی سەعاتی«، لومۆند ددیپلۆماتیك، سێپتەمبەری

.2012

)4( تیم ماك » خوێندكارانی بێ داهات یەك تریلیۆن دۆالریان بە قەرز وەرگرتووە«، 19 ی ئۆكتۆبەری www.politico.com ،2011

)5( رۆبی���رت فرانك و فیلیپ ك���ووك، »كۆمەڵگەی براوە هەمووی دەبات«، ف���ری پرێس، نیویۆرك، .1995

)6( »خستنەڕووی نایەكسانی »والمارت و دەوڵەمەندیی خانەوادە ئەمەریكییەكان«، ئەنستتیوتی سیاسەتی www.epi.org ،2012 ئابووری، 17 ی جوالی

)7( گیی���ۆم دوالكروا، »ئیتالیای مۆنتی، تاقیگ���ەی هەنگاوەكانی ئاتالی«، گۆڤاری لێزێكۆ، پاریس، 7-6ی ئاپریلی 2012.

)8( بڕوانە »بەرەی دژە خەڵك«، لومۆند دیپلۆماتیك، جانیوەریی 2013.)9( »یانەی ملیاردێرەكانی هیند«، فاینانشیەل تایمز، لەندەن، 17 ی نۆڤێمبەری 2012.

)10( »نایەكس���انیی داهات باجی خۆی لە گەشەس���ەندن وەردەگرێ«، نیویۆرك تایمز، 16ی ئۆكتۆبەری .2012

)11( »چاككردنەوەی پەیژەكە«، ئیكۆنۆمیست، لەندەن، 9 ی فێبریوەری 2013.)12( فرانسیس فوكۆیاما، »سەرەتای مێژوو«.

)13( ساموێل هەنتینگتن، »قەیرانی دیموكراسی«، چاپی زانكۆی نیویۆرك، نیویۆرك، 1975.)14( لووك فێری، لوفیگارۆ، پاریس، 7 ی مارسی 2013.

)15( ئان-سیلڤیان شاسانی و كامییا هال، »نیكۆال ساركۆزی، لە ئێلیزێوە بۆ عەدالەتی تایبەتی«، فاینەنشیەل تایمز، لەندەن، 28 ی مارسی 2013.

)16( دەیڤید كەالهان و ج. میجین چا، »زیانەكانی بااڵدەستیی بازرگانەكان لەسەر سیاسەت بۆ جموجۆڵ www.demos.org ،و چاالكیی ئابووری لە ئەمەریكا«، دێمۆس

)17( »سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بەرلین قانوونی خۆیان بەسەر قوبرسدا دەسەپێنن«، لومۆند، 26 ی مارسی 2013.

)18( ئاڕ ئێم سی، 10ی ئاپریلی 2013.)19( ماتیۆ دالتۆن، »دەزگاكانی ئەوروپا السەنگی لەبەرامبەر ئارەزووی دەنگدە راندا دروست دەكەن«، وۆل

ستریت جورنال، 28 ی فێبریوەری 2013.)RTL، 8 )20ی ئاپریلی 2013.

)21( »خەمۆكیی گەورەی تەكنۆكراتەكانی بروكسێل«، لیبێراسیۆن، پاریس، 7 ی فێبریوەری 2013.)22( بڕوانە ژۆزێف ستیگلیتز، »ئەسیوپیا وەك بەڵگە«، لومۆند دیپلۆماتیك، ئاپریلی 2012.

)23( بێرنارد ئارنۆ، »هۆگری بە داهێنان««، وتووێژ لەگەڵ ئیف مێسارۆڤیچ، چاپی پلۆن، پاریس، 2000.

كاتێك حكومەتێك لێدەگەڕێ نایەكسانییە

كۆمەاڵیەتییەكان قووڵتر ببنەوە و پووچبوونەوەی

دیموكراسی سیاسی قبووڵ دەكات و سەروەریی نەتەوەیی دەخاتە ژێر

ركێفی دەرەوە، ئەوە ئەو حكومەتە رەوایی لەدەست

دەدات

دیموكراسی گەورەترە لە بەشدارییەكی ناچارییانە لە دەنگداندا كە هیچ لە مەسەلەكە

ناگۆڕێ، دیموكراسی بریتییە لە پەروەردەی خەڵك، لە كو لتوورێكی سیاسی، لە مافی لێپرسینەوە لە

كاربەدەستان، لەسەركارالبردنی ئەو بەرپرسانەی خیانەتیان لە متمانەی خەڵك كردووە

ئەنجامی هەڵبژاردنەكان هەرچییەك بێت هیچ لە سیاسەتە ئابوورییەكان ناگۆڕێت )ئێفێكت : لومۆند دیپلۆماتیكی كوردی(

6 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

»ش���تێك بەن���اوی بێلژی���ك وجوودی نییە. م���ن دەزانم، چونكە لەوێ دەژیم« )1(. ئەم���ە وتەی ئارنۆی گۆرانیبێژە كە لەدایكبووی ئۆستێندە. ئەم وتەیە تەنیا ئەو 500 رۆژە پڕ لە وتووێژی سیاسی و مشتومڕەی 2010 و 2011 ناگرێتەوە كە تێی���دا ئەو واڵتە ب���ێ حكومەت بوو)2(. بەڵكو پەیوەندی بەو پارادۆكسەوە هەیە كە ب���ە ب���اوەڕی هێندێك ك���ەس لەنێو دڵی ئەو واڵت���ەدا خۆی حەش���ارداوە : لە س���ەرجەم 10 ملی���ۆن و 500 هەزار كەس���ی دانیش���تووی ئەو واڵتە، 60% فالم���ن و هۆڵەندی زمانن. ئەگەر پش���ت بە راپرس���ییەكان ببەستین، تەنیا 37% ی ئەوان���ە پێش هەموو ش���تێك خۆیان بە بێلژیك���ی دەزانن، لەحاڵێكدا %55ی فەڕەنس���ی زمانەكان لە پێشدا خۆیان بە

بێلژیكی دەزانن، ئینجا بە ڤالۆنی )3(.ئاكامی هەڵبژاردنەكانی 13ی حوزەیران )جون(ی 2010 راست ئەمەی سەلماند. پارت���ی سۆسیالیس���ت ب���ووە یەكەمین حیزبی باشوور، واتە ناوچەی ڤالۆنی. لە باكوور، واتە لە فالندر، زیاتر لە %40ی دەنگدەران دەنگیان ب���ەو پارتانە دا كە داوای س���ەربەخۆیی هەرێمەك���ە دەكەن. ئەو پارتان���ەش بریتین ل���ە هاوپەیمانی نیۆفالمەن���دی ئێ���ن ڤ���ا، كە لەپێش���دا رێكخراوێكی ناسیۆنالیس���تی بێ الیەنگر بوو س���اڵی 2007 تەنیا ی���ەك نوێنەری ل���ە پەرلەماندا هەب���وو، هەروەها ڤالمس بێالنگ كە پارتێكی ناسیۆنالیستی راستی توندڕەوە و 30 س���اڵە رەگوڕیشەی خۆی لەنێو جەماوەر داكوتاوە، بەاڵم ئە مجارەیان

دەنگی زۆر كەمتری بەدەستهێنا.

لەم���اوەی دوور و درێژی وتووێژەكاندا، بە دەسپێش���خەریی كۆمەڵێك هونەرمەند كە زۆربەیان فالمەن بوون، بزووتنەوەیەك س���ەریهەڵدا كە بە توندی دژی لەتبوونی واڵتە. ئەندامانی ئەو بزووتنەوەیە پێیانوا یە كە هی���چ الیەنێك بۆی نییە لەبری ئەوان و بەناوی ئەوانەوە دروش���م ی���ا بڕیاری لەتكردنی بێلژیك ب���دات. داخوازینامەی ئ���ەم بزووتنەوەیە كە هەزاران هونەرمەند و رووناكبی���ر ئیمزایان ك���ردووە دەڵێ: »ناسیۆنالیس���تەكان كولتوورێكی داخراو باڵودەكەن���ەوە كە خۆی ل���ە تاكە یەك رەهەنددا چڕ دەكاتەوە: زمان، جا گرنگ نیی���ە پیاو بین ی���ان ژن، گەنج بین یان پیر، كرێكار بین یان بەڕێوەبەری گشتیی كۆمپانیا«. لەو دەقەدا پێداگری لەس���ەر ئەوە كراوە كە ئەم لەتبوونە دەبێتە هۆی

ئ���ەوەی »ركابەرییەكی ش���ووم لەنێوان هەرێم���ەكان و تاكەكاندا دروس���ت بێت. زەرەر و زیانەكانیشی تەنیا بۆ هاوواڵتیانی

ئاساییە«.كەمتر وا هەبووە ك���ە بزووتنەوەیەكی لەمج���ۆرە داوای »بیمەیەكی كۆمەاڵیەتی پتەو لەسەر ئاستی گشتیی واڵت« بكات. ئارنۆ و زۆر هونەرمەندی دیكەی بێلژیكی بڕیاریان داوە كە بژاری ناسیۆنالیستەكان رەتبكەنەوە. پرس���یار ئەوەی���ە كە ئایا لە كۆمەڵگەی فالمەنییەكان هونەرمەندە ل���ە دەنگدەرانی فالمەنی ی���ان النیكەم فالمەن���ی دابڕاون و ئەو دووانە لە یەكدی

بێگانە بوون؟1980دا، س���ااڵنی س���ەرەتای ل���ە رووناكبیرانی بێلژیكی كە زۆرتر فەڕەنسی زم���ان بوون پێیان لەس���ەر )بێلژیتوود(

دادەگرت خۆی���ان بێلژیكایەت���ی وات���ە و كەس���ایەتی بێلژیكی���ی خۆی���ان زۆر دەخس���تەڕوو. لەوكات���ەوە ئەم وش���ەیە چووەتە نێو فەرهەنگی الرووس )2011( پێناس���ەی )2012(ەوە. رۆبێ���رت و وش���ەنامەی رۆبێرت بۆ ئەم چەمكە بەم جۆرەیە:«ناوی مێینە، وشەناسی. 1981، ژاك برێل، پەیوەندیدار بە بێلژیك. لەسەر وەزن���ی )نێگریت���وود- رەش پێس���تی(. كولتوورییەكانی تایبەتمەندییە سەرجەم بێلژیك. هەستی بەستراوەیی و پەیوەندی بە بێلژیك وەك پێكهاتەیەكی كولتووریی

تایبەت و جیاواز«. زۆر روون نیی���ە ك���ە ئ���ەم چەمك���ە كەنگ���ێ پەیدابووە. ل���ە روانگەی خودی كەس���ایەتییە ئ���ەم بێلژیكییەكان���ەوە، تایبەتیی���ە كە زۆرتر كەس���ایەتییەكە لە

6 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

بێلژیكلە روانگەی هونەرمەندەكانییەوە

* سێرژ گۆڤێرت

ئەوروپای هەرێمەكان یان ئەوروپای نەتەوەكان؟ بێلژیك كە پایتەختەكەی، برۆكس���ل، خانەخوێی كۆمیسیۆنەكانی پەرلەمانی ئەوروپایە، رەنگە رێگەی لەبەریەكهەڵوەش���ان هەڵبژێرێ؛ وا دیارە بەتەمایە كەس���ایەتی هەرێمی بەس���ەر كەس���ایەتی نەتەوەیی )هەموو گەالنی واڵت بەسەریەكەوە( بس���ەپێنێ. ئەوەش شتێكە كە زۆر لە هونەرمەندانی ئەو

واڵتە رەتیدەكەنەوە. با بزانین چ شتێك لە گرەوی هەڵبژاردن لەنێوان ئەم دوو ئاقارەدایە؟

diplomatiqueئایاری 72013MONDE diplomatique

LE

كوردی

بۆشایی و نەبوونی كەسایەتییەكی دیكەدا پێكهاتووە )واتە نە ڤالۆنییە و نە فالمەن(، گوایە یەكێك لە نیش���انەكانی بریتییە لە گاڵتەك���ردن بە خۆ و دژواریی دۆزینەوەی كەس���ایەتییەكی كولتووریی���ە. كتێبێكی بەكۆمەڵ كە ساڵی 1980 بە سەرپەرشتی ژاك سۆژێری فەیلەسوف بەناوی »بێلژیك س���ەرەڕای هەموو شتێك« چاپ كرا، ئەم چەمكەی بە خەڵك ئاش���نا ك���رد و زۆر زمانی فەڕەنس���ی بێلژیكیی نووس���ەری وەك پیێر مێرتێنس و بونوا پیتەرس لەو

كتێبەدا لەسەریان نووسی.ب���ەاڵم كاتێك هەمان س���ۆژێر س���اڵی 1998 كتێبی »بێلژیك، هەمیشە گەورە و جوان«ی چاپ كرد كە تێیدا زیاتر لە 100 هونەرمەن���دی فالمەن و فەڕەنس���ی زمان وەك پیێر ئالێشینسكی نیگاركێش و بونوا پوولڤ���ۆردی ئەكتەر و ژان پیێر ڤێرهێگن و ئەمێلی نۆتۆمبی نووس���ەر باسی واڵتی خۆیان دەكە ن، تۆن و ناوەڕۆكی قسەكان تەواو جیاوازە :«ئیدی بێلژیكایەتی بەدی ناك���رێ. )...( ئای���ا لەب���ەر ئەوەیە كە

سەردەمەكە گۆڕاوە؟ بێگومان بەڵێ«.هەردوو كۆمەڵگە پێكهێنەرەكەی بێلژیك ناچ���ار بوون ل���ە بەرامب���ەر گۆڕانكارییە سیاسی و ئابوورییەكانی واڵت لە 40 ساڵی رابردوودا جێگە و پێگەی خۆیان پێناسە

بكەنەوە و خۆیانی لەگەڵ بگونجێنن.دام���ەزراوە ریفۆرم���ی زنجیرەی���ەك

سیاس���ییەكان ك���ە لە س���ااڵنی 1970 و 1971دا دەستیانپێكرد و لە ئەنجامی پێنج جار پێداچوونەوە بە دەستووردا، بێلژیك لە ساڵی 1994دا بووە دەوڵەتێكی فێدراڵی كە تێی���دا حكومەتی ناوەندی بەش���ێكی زۆری دەسەاڵتەكانی خۆی حەواڵەی یەكە فێدراڵە كان كرد: س���ێ ناوچەی فالندر و ڤالۆنی و برۆكسل و سێ كۆمەڵەی زمانیی فالمەن و فەڕەنس���ی و ئەڵمانی. كۆمەڵە زمانییەكان بەش���ێك لە دەس���ەاڵتیان لە ب���واری خوێندن و فەرهەن���گ و رادیۆ و تەلەفزیۆن و وەرزش و زۆر الیەنی كەرتی تەندروستی و كۆمەاڵیەتیدایە. ناوچەكانیش بەرپرس���یاری سیاسەتی ئابووری و كار و نیشتەجێبوون و ژینگەن. زیاتر لە نیوەی بودجەی دەوڵەت ئەمڕۆ لەالیەن ناوچەكان

و كۆمەڵەكانەوە بەڕێوەدەچێ.ب���ەاڵم لەم���ەش زیاتر، هەری���ەك لەو پێكهاتانە گۆڕانی زۆری بەسەردا هاتووە. بەم چەش���نە فالندر كە بە درێژایی دەیان س���اڵ ناوچەیەك���ی بە زۆرین���ە كاتۆلیك ب���ووە و لەوێ خوێندن���ی ئایینی لەالیەن دارایی دەكرێ دەوڵەت���ەوە پش���تگیریی و قوتابخان���ە كاتۆلیكەكانی���ش زیاتر لە قوتابخانە حكومیی���ەكان قوتابی بۆ الی خۆیان رادەكێش���ن، ئەم���ڕۆ ئەم ناوچەیە زۆر ب���ە قووڵی خۆی المەركەزی كردووە. پارتی كاتۆلیك و دواتریش پارتی سۆسیال مەسیحی هەتا سااڵنی 1960 هەمیشە لە هەڵبژاردنەكان���دا س���ەردەكەوتن. پارتی دیموكرات مەس���یحیی فالمەن كە میراتگر و جێگرەوەیەكی دووری پارتی كاتۆلیكە، ئەمڕۆ ل���ە هەڵبژاردنەكاندا دەنگێكی زۆر ك���ەم بەدەس���تدێنێ. پراكتیك���ی ئاینی روو ل���ە كەمبوونەوەی���ە و دابونەریتەكان كرانەوەیان سەرسووڕهێنەر بەشێوەیەكی

بەخۆیانەوە بینیوە.

لەمێژە كۆمەڵگ���ەی فالمەن قەناعەتی ب���ەوە هێن���اوە ك���ە جێگ���ە و پێگ���ەی كەمینەیەكی كولتووریی هەیە. راستە كە لە كاتی سەربەخۆیی واڵتدا ساڵی 1830 زمان���ی فەرمی���ی مەملەكەت فەڕ ەنس���ی ب���وو. زمانی هۆڵەن���دی ئەگەرچی زمانی ئاخاوتنی زۆرینەی دانیشتووان بوو، تەنیا وردە وردە رێگ���ەی بەكاربردن���ی پێدرا. تەنان���ەت لە زانكۆ تا س���اڵی 1930 ئەم زمان���ە رێگەپێ���دراو نەبوو. نووس���ەرانی فالمەنیی وەك ئێمیل ڤێرهارێن و مۆریس ماتێرلین���ك )4( زمانی فەڕەنس���ییان بۆ نووس���ین هەڵبژارد و تێكەڵی كولتووری فەڕەنس���ی بوون. تەنانەت لە هۆڵەندا كە وەك لە فالندر بە هوڵەندی قس���ە دەكرێ و دەنووسرێ، نووسەرانی فالمەنی كەس نەیدەناس���ین جیا لە چەن���د نموونەیەكی وەك هوگ���ۆ كالوس نووس���ەری رۆمانی كەموێنەی خەمی خەڵكی بێلژیك )چاپی

ژولیارد، 1985( نەبێ.بزووتن���ەوەی ناسیۆنالیس���تی فالمەنی ش���تێك هەم���وو پێ���ش و ب���ەردەوام بزووتنەوەیەك���ی داكۆك���ی ل���ە زمان���ی هۆڵەن���دی ب���ووە. ب���ەاڵم دوات���ر ئ���ەم ناس���یۆنالیزمە رەهەندێكی ئابووریی روو لە گەش���ەی بە خۆیەوە گ���رت. لە دوای ش���ەڕی دووەم���ی جیهانیی���ە وە، فالندر گرنگ ئابووریی پێشڤەچوونێكی شایەتی

بووە بەپێچەوان���ەی ڤالۆنی كە دواكەوت. بزووتنەوەی جوداخوازی فالمەنی ئەمڕۆ بە هاوتاكانی خۆی لە كەتەلۆنیای ئیس���پانیا و باكووری ئیتالیا دەچێت، چونكە لەسەر ئەو باوەڕە داڕێژراوە كە فالندر باشووری واڵت دەژێن���ێ و ئەگەر لێ���ی جیابێتەوە زۆر زیات���ر پێش���دەكەوێ و دەوڵەمەندتر

دەبێت.فالندر ك���ە جاران ملكەچی بژاردەیەكی دەسەاڵتی سیاسی فەڕەنسی زمانەكان بوو، ئەمڕۆ ئیت���ر بە رەنگ و روویەكی دیكەوە هاتووەتەوە مەیدان و متمانەی بەخۆیە و شەرم لە هیچ ش���تێك ناكات. بەتایبەتی لە برۆكس���ل كە پایتەختی دوو زمانەكەی واڵتە و لەوێ فەڕەنس���ی زمانەكان زیاتر لە س���ەدەیەكە زۆرینەن و لەپەیوەندییە ئیدارییەكاندا زۆرتر فەڕەنس���ی بەكاردێ، دانیشتووانی ئەو شارە چ بەهۆی جێگە و پێگەی نێونەتەوەیی برۆكسل و چ بەهۆی هاتنی بەلێش���اوی بێگان���ەكان كە ئەمڕۆ زیاتر ل���ە نیوەی خەڵكەك���ەی پێكدێنن، ت���ەواو تێكەڵی یەكدی بوون. س���ەرە ڕای رواڵەتی هێشتا بە زۆرینە فەڕەنسی زمانی برۆكسل و هەروەها س���ەرەڕای دابەزینی بەردەوامی ژمارەی دانیشتووانی فالمەنیی ئەو شارە، برۆكسل چیتر ئەو قەاڵ قایمەی فەڕەنس���ی زمانەكان نییە كە كاتی خۆی

فالمەنییەكان رەخنەیان لێدەگرت.

هەرچ���ی ڤالۆنییەكانیش���ن، داخران���ی كانگاكانی خەڵووز و هەرەسی پیشەسازی كان���زاكان لە ناڕەحەتییەك���ی ئابووری و كۆمەاڵیەت���ی قووڵی رۆك���ردوون. حیزبی NVA كە پشتی بە بااڵدەستیی دیمۆگرافی و ئابووری���ی فالندر قایمە، دەتوانێ پێش ب���ە ئەندامبوونی بێلژیك ل���ە رێكخراوی زمان فەڕەنس���ی واڵتانی نێونەتەوەی���ی بگرێ و بڵێت :« ل���ە كردەوەدا، بێلژیك زۆر لەمێژە چیدی واڵتێكی فەڕەنسی زمان

نەماوە«)5(.ئەگ���ەر وردت���ر بدوێین، زم���ان تا دێ كە متر ئامرازێكی بااڵدەستی و هەاڵواردنە. فەڕەنس���ی كە زمانی ركەبەری سیاس���ی فالمەنەكانە، چیتر تابوو نییە. هەربۆیەشە هونەرمەن���دان بەتایبەتی ئەوانەی باكوور ئەمج���ار میرات���ی بێلژیك���ی وەك خۆی قبووڵ دەكەن بێ ئەوەی حاشا لە میراتی فالمەنیی خۆیان بكەن. زۆر كۆڕی ش���انۆ و مۆسیقای فالمەنی ناوێكی فەڕەنسییان بۆخۆیان هەڵبژاردووە و شانۆی دوو زمانە پێشكەش دەكەن. النووا نووسەر و دانەری س���ییانەی دەس���ەاڵت كە لەم دواییانەدا ل���ە فێس���تیڤاڵی ئەڤینی���ۆن لەالیەن گی كاسیەوە پێش���اندرا، رۆڵی سپراكلووسی نواندووە كە مانای زمانی دایكم، جیاوازی بە فەڕەنس���ی و هۆڵەندییە. ئێس���تا زۆر جار زمان���ی هۆڵەندیی س���تاندارد بەكار

نابردرێ ك���ە ج���اران وەك ئامرازێك بۆ كەمكردنەوە لە قورسایی زمانی فەڕەنسی بەكاردەه���ات و لەجیاتیان ش���ێوەزارێك بەكاردەبرێ، بۆ نموونە لە فیلمی میكائیل رۆس���كام رۆندسكۆپدا بە ناوی )بوولهێد( كە بەش���داری ئۆسكارەكانی 2012ی كرد و ئەكت���ەری فالمان ماتیاس ش���ۆنارتس رۆڵ���ی تێ���دا دەنوێنێ، دیالۆگ���ەكان بە فالمەن���ی رۆژئاوای���ی نووس���راون و ب���ە هۆڵەندی ژێرنووسیان بۆ دانراوە، تەنانەت ب���ۆ بینەران���ی فالمەنی-ی���ش. فاب���ر بۆ فێستیڤاڵی ئەڤینیۆن و دێلڤۆی بۆ لووڤر بانگهێش���تكراون و شۆنارتس لەگەڵ ژاك ئۆدیار پرۆژەی فیلمێكی بەدەس���تەوەیە. ئەم���ڕۆ كولت���ووری فالمەن���ی هەناردەی دەرەوە دەكرێ، تەنانەت بۆ فەڕەنس���ا و

هێندێك جار بە زمانی فەڕەنس���ی، ئەگەر فالمەنییەك بە فەڕەنس���ی قس���ە بكات و خۆی دەربخات، ئەم���ە چیتر بە خیانەت لە قەڵەم نادرێ. پالتێل دەچێتە مەدرید هەتا ئۆپێرا و بالێی خۆی لەوێ پێشكەش

بكات.ئەگەرچی زمان و كولتوور هەمیشە یەكتر ناگرنەوە، بەاڵم پرس���ی زمان بێگومان لە كەیسی بێلژیكدا قورساییەكی زۆری لەسەر كەس���ایەتی بێلژیكی هەبووە و دەرەتانی ئ���ەوەی بە ناسیۆنالیس���تە فالمەنییەكان داوە كە حاش���ا لە كەسێتییەكی لەوجۆرە بكەن. ئەم���ڕۆ لەحاڵێكدا ك���ە لە مانگی )تشرینی یەكەم( ئۆكتۆبەری 2012، ئێن ڤا س���ەركەوتنی گەورەی لە هەڵبژاردنی )بەتایبەتی وەدەستهێنا شارەوانییەكاندا ل���ە ئانڤێ���رس(، و لەحاڵێك���دا كە هەتا دێ ئەگ���ەری دامەزران���ی كۆنفێدرالی���زم زیاتر دەب���ێ، هونەرمەن���دەكان تەواو لە روانگەیەكی دیكەوە بۆ مەسەلەكە دەچن. رۆژنامەی فالمەنیی دومۆرگێن لە دەقێكدا كە مانگی كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2011 باڵو بووەتەوە، سەرۆكی پارتی ئێن ڤ���ا رایگەیاند :«من نامەوێ تەنیا بەهۆی زمانی دای���ك خۆم لە هەموو دەرفەتەكان بێب���ەش بك���ەم. زمانێك ك���ە بێگومان خۆشمدەوێ، بەاڵم نامەوێ وەك هێندێك ك���ەس و الیەن بكەم ك���ە دەیانەوێ لەو زمانەدا بمبەستنەوە«. قسە لەوە روونتر

نابێ.

*بەڕێوەب���ەری ناوەن���دی توێژین���ەوە و زانیاریی كۆمەاڵیەتی و سیاسی، كریسپ،

برۆكسل.

وەرگێڕانی: ئاسۆ عەبدوڵاڵ

diplomatiqueئایاری 72013MONDE diplomatique

LE

كوردی

بزووتنەوەی جوداخوازی فالمەنی

ئەمڕۆ بە هاوتاكانی خۆی لە كەتەلۆنیای ئیسپانیا و باكووری ئیتالیا دەچێت، چونكە لەسەر ئەو باوەڕە

داڕێژراوە كە فالندر باشووری واڵت دەژێنێ و ئەگەر لێی جیابێتەوە

زۆر زیاتر پێشدەكەوێ و دەوڵەمەندتر دەبێت

هەردوو كۆمەڵگە پێكهێنەرەكەی بێلژیك ناچار بوون لە بەرامبەر گۆڕانكارییە سیاسی و ئابوورییەكانی واڵت لە

40 ساڵی رابردوودا جێگە و پێگەی خۆیان پێناسە

بكەنەوە و خۆیانی لەگەڵ بگونجێنن

سەرچاوە و پەڕاوێزەكان:

)1( لیبراسیۆن، پاریس، 12ی جونی 2010.)2( س���ەرئەنجام هاوپەیمانییەك لەنێوان شەش پارتی نەریتیی بێلژیك )بەبێ ئێن ڤا( دروست بوو بۆ پێكهێنانی حكومەتێك كە لە دێسێمبەری 2011ەوە

بەڕێز ئێلیۆ دی رووپۆ سەرۆكایەتی دەكات.)3( راپرسیی ناوەندی ئیپسۆس، 2010.

)4( بڕوان���ە فران���ك ڤێن���ای، »ماتەرلین���ك و مەملەكەتەكانی«، لومۆند دیپلۆماتیك، جانیوەری

.2012)5( رۆژنام���ەی »الڤووا دونۆرد« )دەنگی باكوور(،

لیل، 10ی ئۆكتۆبەری 2012. Leonid Afremov كاری هونەرمەند

8 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

س���ەلمان ئەلع���ۆدە، یەكێك ل���ە گەورەترین كەس���ایەتییە سیاسی و ئاینییەكانی عەرەبستانی سعودیە، لەس���ەر تۆڕی تویتەر ملیۆنێك و 500 هەزار كەس كە زۆربەیان خەڵكی س���عودیەن و بە تایبەتی گەنجان، سەرنج و بیروبۆچوونەكانی ئەو پیاوە دەخوێننەوە و ب���ە هەندیان وەردەگرن. لە سااڵنی هەش���تاكاندا یەكێك بووە لە هەڵسوڕاوە چاالكەكانی بزاڤی سەحوەی سعودی و لە سااڵنی نۆهەدەكانیشدا )1( یەكێك بوو لەو كەسایەتیانەی كە بە ئاشكرا لە دژی رێژیمی سعودیە وەستانەوە و هەڵوێس���تیان وەرگرت، هەر بۆیەش گرتیان و خستیانە زیندانەوە. بەاڵم دوای ئەوەی رازی بوو كە چیتر رەخنەی توند ئاراستەی رێژیم نەكات و نەرمی بنوێنێ���ت، ئازادیان كرد و مافیان دایێ تا بە ئازادی كاری خۆی بكات )2(. ئەلعۆدە بەوەش ناوی دەركرد كە نامەیەكی ئاراس���تەی ئوس���امە بنالدن، سەركردەی پێش���ووی رێكخراوی قاعیدە كرد و تێیدا رەخنەی توندی لەو ستراتیژییە گرت كە پەیڕەوی دەكرد )3(. هەر لەگەڵ دەستپێكردنی شۆڕش���ەكانی جیهانی عەرەبی، ب���ە پێچەوانەی میدیاكان���ی س���عودیەوە، ئەو هاوس���ۆزیی خۆی پێش���ان دا بۆ هەموو ئەوانەی كە لە دژی رێژیمە دیكتاتۆرەكانی میسر و تونس خەباتیان دەكرد و

راپەڕیبوون.زۆر نابێت ش���ێخ عۆدە نامەیەكی ئاراس���تەی هەری���ەك ل���ە عەبدولمونعی���م ئەبولفت���وح ك���ە كەس���ایەتییەكە لە ئیخوانی میسری جیابووەتەوە و، حەمدین سەباحی، كەس���ایەتی ناسری كە لە هەڵبژاردنەكانی س���ەرۆكایەتیدا بە پلەی سێیەم هات، كردووە )4(. لەس���ەر هەڵوێس���تەكانی لەو نامەی���ەدا، بەرنامەكەی لە كەناڵ���ی تەلەڤزیۆنی MBC راگیرا و بڕیاریشیان دا سەفەری دەرەوەی

واڵتی لێ قەدەغە بكەن. لە 15ی ئادار )مارس(ی 2013، ش���ێخ عۆدە هێڵی س���ووری بەزاند و نامەیەكی باڵوكردەوە بە ناونیشانی »نامەیەكی كراوە بۆ گەلی سعودیە« كە لە سەر ماڵپەڕەكەی بە هەردوو زمانی عەرەبی و ئینگلیزی باڵوكراوەتەوە )5(. لەسەر ئەم كارەی دوور نیی���ە دادگای���ی بكرێت، ب���ەاڵم ئەو گرنگی

پێنادات و گوێ بەم شتانە نادات.ل���ەو نامەی���ەدا ب���اس ل���ە پرس���ی زیندانیە سیاس���ییەكانی س���عودیە دەكات ك���ە ژمارەیان رەنگە بگات���ە 30 هەزار كەس���ێك و هەندێكیان ئەوە بۆ پتر لە 10 ساڵ دەچێت چاوەڕێ دەكەن دادگای���ی بكرێ���ن و حوكم بدرێن، ب���ەاڵم كەس ئاوڕی���ان لێناداتەوە. زۆربەی ئ���ەو زیندانیانە لە 2003 ب���ەدواوە دەس���تگیركراون لە چوارچێوەی ئ���ەو جەنگەی كە س���عودیە و هاوپەیمانەكانی لە دژی تێرۆریزم رایانگەیاندووە )بە تایبەتیش دوای هێرش���ە تێرۆریستیەكانی ناو س���عودیە(، ئەوانی دیكەش هاوواڵتیە ش���یعە مەزهەبەكانی سعودیەن كە خۆپیشاندانیان كردووە و دژی رێژیمی سعودیە هەڵوێستیان دەربڕیوە. دوا كەسیش كە دەستگیر بكرێن دوو چاالكوان���ی مافەكانی مرۆڤ بوون بە ناوەكانی عەبدوڵ���اڵ بن حامد بن عەلی ئال حامد و محەمم���ەد بن فەهد بن موفلی���ح ئەلقەحتانی، ئەوەی یەكەم بە پێنج س���اڵ و ئەوەی دووەمیش بە 10 ساڵ حوكمدران، بێ ئەوەی مافیان هەبێت پارێ���زەر بگرن ك���ە ئەمەش پێچەوانەی یاس���ای س���عودیەیە )6(. ئەم مەس���ەلەیەی زیندانیانی سیاسی تا ئێس���تا بووەتە هۆی روودانی چەندین »خۆپیش���اندانی خێ���را« )7( و چی���ن و توێژە

جیاجیاكانی كۆمەڵگەی جوواڵندووە.لە نامەكەی شێخ عۆدەدا هاتووە: »سعودیەش هەمان كێشە و گیروگرفت و مەینەتیەكانی واڵتانی دیكەی عەرەبی هەیە و هیچ ترووسكاییەكی گۆڕان و ریفۆرمیش لە ئارادا نییە. ئەگەر وا بڕوات و ئەم بارودۆخە بەردەوام بێ���ت ئەوە دوور نییە رۆژێك بێت بتەقێتەوە. ئێمە گۆڕانێكمان دەوێت رێكخراو بێت. 80 س���اڵە واڵت هەر بە یەك شێواز بەڕێوە

دەبرێت، بەاڵم ناكرێت ئایندە درێژكراوەی رابردوو بێت«. شێخی سعودی درێژەی دەداتێ و دەڵێت: »هەموو گۆڕانێك دەبێت ئەوانەی لە دەسەاڵتدان قوربانی ب���ۆ بدەن و لێپرسینەوەش���یان لەگەڵدا بكرێت. راستە ئەمە ئاسان نییە و جێی مەترسیە، بەاڵم باشترە لەوەی هیچ نەكرێت كە دواجار سەر

بۆ توندوتیژی دەكێشێت«.

بەاڵم ئەلعۆدە دان بەوەشدا دەنێت كە گرفتەكە ئەوەیە لەنێو خودی بنەماڵەی حاكمدا هیچ كەسێكی وا دەستناكەوێت هێزی هەبێت و بتوانێت ریفۆرمی ریشەیی ئەنجام بدات. »میرێكی سەر بە بنەماڵە ئەگەر بیەوێت ریف���ۆرم بكات، ئەوە زیان بەخۆی دەگەیەنێت و لەناو ملمالنێكانی ناو بنەماڵە لەسەر

دەسەاڵت پایەی خۆی لەق دەكات«.بەاڵم لە نێوەندەكانی دەسەاڵتدا قسەیەك هەیە زوو زوو دەیك���ەن كە گوایە ئ���ەو بارودۆخەی لە جیهانی عەرەبیدا لە دوای شۆڕش���ەكان هاتووەتە كایەوە، واتە جەنگی س���ووریا و ناسەقامگیری لە میس���ر و تونس، دواجار قەناعەت بە سعودیەكان دێنێ���ت و ناچاریان دەكات بڵێن: ئەم بارودۆخەی ئێس���تای واڵتەكەمان باش���ترە لە پاشاگەردانی و نائارامی. كەچی ش���ێخ ع���ۆدە پێیوانییە كە ئەم بۆچوونە راس���ت بێت و دەڵێ���ت :«ئەو خەڵكەی ئێرە بۆی���ە داوای گۆڕان دەك���ەن چونكە دەزانن واڵتەكەمان گیروگرفتی تێدایە. ئەوانەی هەژاریشن، بە قسەی خودی دەسەاڵتدارانی سعودیە ژمارەیان لە نێوان دوو تا چوار ملیۆن كەس دەبێت، حیساب

بۆ رووداوەكانی واڵتانی دیكە ناكەن، بەڵكو ئەوان داوای گۆڕان دەكەن«.

بۆ یەكەمینج���ار بینیمان خۆپیش���اندانەكانی س���عودیە لە هەرێمی رۆژهەاڵتی واڵت كە زۆربەی دانیش���تووانەكەی ش���یعە مەزهەب���ن، دەرچوون و ش���وێنی دیكەش���ی گرتەوە. كەمینەی ش���یعە لە س���عودیە كە س���تەمی لێكراوە و دەیان ساڵە هۆش���یاری سیاس���ی پەیدا كردووە، هەر لەگەڵ دەستپێكی شۆڕش���ەكانی عەرەب و بە تایبەتیش دوای دەس���تتێوەردانە سەربازییەكەی سعودیە لە بەحرەین، بە گوڕ و تینێكی زۆرەوە دەس���تی بە خۆپیش���اندان كرد. لە ئەنجام���دا، چەندین كەس ل���ە خۆپیش���اندەران كوژران یان برین���دار بوون. لەو خۆپیش���اندانانەدا وێن���ەی میرەكانی بنەماڵە سووتێندران. سەركوتكردن گرژییەكانی زیاتر كرد. بەاڵم شیعەی س���عودیە هەم لە رووی سیاسیەوە و هەمیش لە رووی كۆمەاڵیەتیەوە فرە چەش���نن. بەش���ێكیان لە ش���ارە گەورەكانی رۆژئاوای واڵتدا دەژی���ن بە تایبەتی لە ری���از و جددە. هەرچەندە ه���ەژاری لەناو ش���یعەكاندا زۆر بەرب���اڵوە، بەاڵم

چەندین كەسایەتییان توانیویانە سەركەوتوو بن و خۆیان دەوڵەمەند بكەن، ئەویش زیاتر لە سایەی دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ مەجلیسی شوورا،

واتە پارلەمانە هەڵنەبژێردراوەكەی سعودیە.ش���ێخێكی توندڕۆی شیعە هەیە لە سعودیە بە ناوی نمر باقر نمر، هانی خەڵكی داوە خۆپیشاندان بكەن، تەنانەت باس���ی لە جیابوونەوەی هەرێمی رۆژهەاڵتی س���عودیەش كردووە ئەگەر مافەكانی ش���یعە دابین نەكرێن و رێزیان لێنەگیرێت. ئەوە ب���وو لە ئاكامدا، لە تەمموز )جواڵی(ی 2012 دا، دەس���تگیریان كرد و دوای ئەش���كەنجەیەكی زۆر داواكاری گش���تی داوای كرد لە س���ێدارەی بدەن )8(. لە ناو شیعەی س���عودیەدا، كەسایەتیەكی دیكە هەیە نەرمڕۆیە بە ناوی حەسەن ئەلسەففار. س���ەففار دوای شۆڕش���ی ئیس���المیی ئێ���ران و خۆپیشاندانەكانی شیعە لە رۆژهەاڵتی سعودیە لە س���اڵی 1979، ناچار ب���وو واڵت جێبێڵێت و روو بكاتە هەندەران. لە ساڵی 1993، لەگەڵ بنەماڵەی حاكمی سعودیە دانوستاندنی كرد بۆ ئەوەی رێی پێبدەن بگەڕێتەوە واڵت. ئەگەرچی هەر بەردەوامە

لە رەخنەگرتن لە دەس���ەاڵت، ب���ەاڵم ئەمجارەیان داوای لە خەڵك نەكرد خۆپیشاندان بكەن. لەگەڵ ئەوەشدا، ئێستا لە ریاز لە ژێر چاودێریدا دەژیت و چاوەڕێ دەكات لە ئایندە چاوی بە وەزیری ناوخۆ

محەممەد بن نایف بكەوێت.تێناگەین مەس���ەلەكە چۆنە. ل���ە 19ی ئادار )مارس(ی 2013، وەزی���ری ناوخۆ رایگەیاند كە 13 شیعەی سعودی و ئێرانییەك و لوبنانییەك بە تۆمەتی ئەندامبوون لە تۆڕێكی سیخوڕیی بۆ ئێران دەس���تگیركراون. دوای دوو رۆژ، 37 كەس���ایەتی ئاینیی شیعەی سعودیە بە شێخ ئەلسەففاریشەوە بەیاننامەیەك باڵودەكەنەوە و تۆمەتەكانی وەزیری ناوخۆ رەت دەكەنەوە )9(. شەش رۆژ دواتر، 135 كەسایەتی ش���یعەی س���عودیە بەیاننامەیەك بە

هەمان مەبەست باڵودەكەنەوە )10(.ئەم رووداوانە دوو رەهەندیان هەیە. لە الیەكەوە، شیعەی سعودیە بوونەتە بارمتەی سیاسەتی دژە ئێرانی���ی حكومەتی س���عودیە. كەچی حكومەتی س���عودیە داوایان لێدەكات دژی سیاس���ەتەكەی نەوەس���تنەوە. رۆش���نبیرێكی الو پێیگوت���م كە كۆنسولی ئەمەریكی لە ش���اری زەممام سەردانی كەسایەتییە ش���یعیەكانی واڵتی كردووە و داوای لێك���ردوون خۆیان بێبەری بكەن لەو كەس���انەی دەس���تگیركراون، چونكە كێش���ەكە رەهەندێكی

ناوچەیی هەیە.ئەوان���ەی زۆرب���ەی دیك���ەوە، لەالیەك���ی دەستگیركراون لە هەرێمی رۆژهەاڵتی واڵت ناژین. بۆیە هەندێ كەس و الیەنی ش���یعە وای بۆ دەچن كە ئەم رەشبگیرییە زیاتر ئامرازێكە بۆ بەرگرتن لە »دزەكردن«ی شیعە بۆ ناوچەكانی دیكەی واڵت و هەروەها بۆ زیادكردنی بەدگومانیی س���وننە لە

شیعەی ئەو واڵتە.رێژیم���ی س���عودیە دەزان���ێ چ���ۆن كەڵك لە جیاوازییەكانی ش���یعە وەربگرێت. ئەوە بوو دوای خۆپیشاندانەكان بۆ دۆزی زیندانییە سیاسییەكانی ش���یعە، هەندێكی���ان ئازادك���ران ب���ە مەرجێك بەیاننامەی���ەك باڵوبكەن���ەوە و ئیدان���ەی تۆڕی

سیخوڕیی ئێران بكەن.ئەم تاكتیكەی »پەرت بكە و زاڵ بە« چەندی دیك���ە دەخایەنێ���ت و كاری پێدەكرێت؟ دەكرێت بڵێم كە ش���تێك هەیە رەنگە گەشبینمان بكات، ئەویش ئەو مەجلیس���ەیە كە بانگهێشتی كردبووم تا باس���ێك لەسەر پرس���ی فەڵەستین پێشكەش بكەم. ئەو مەجلیس���ە ك���ە دەكەوێتە دەوروبەری ریازی پایتەخت، 30 ئەندامی الو لەخۆدەگرێت كە

ئیسالمی و چەپ و سوننە و شیعەیان تێدایە.

وەرگێڕان: كانەبی محەممەد عەواڵ

8 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

عەرەبستانی سعودیە لە گەرمەی شۆڕشەكانی جیهانی عەرەبیدا

ئاالن گرێش

»ئەو خەڵكەی ئێرە بۆیە داوای گۆڕان دەكەن

چونكە دەزانن واڵتەكەمان گیروگرفتی تێدایە. ئەوانەی هەژاریشن، بە قسەی خودی

دەسەاڵتدارانی سعودیە ژمارەیان لە نێوان دوو تا

چوار ملیۆن كەس دەبێت«

سەرچاوە و پەڕاوێزەكان:

)1( بڕوانە ئاالن گرێش، »حوكمی بنەماڵە دیكتاتۆر و تاریكخوازەكەی عەرەبستانی سعودیە بەرەو لێژی دەچێت«، لومۆند دیپلۆماتیك، ئاب )ئۆگوست(ی

.1995)2( بڕوانە ئاالن گرێش، »عەرەبستانی سعودی لە نێوان ویستی گۆڕانخوازان و فشاری كۆنەپارێزاندا«،

شوبات )فێبریوەری(ی 1996.)3( سەیری ئێرە بكە، ئاالن گرێش، » نامەیەك بۆ ئوس���امە بنالدن«، بلۆگی نوڤێل دۆریان، 23ی

ئەیلول )سێپتێمبەر(ی 2007، http://blog.mondediplo.net/200723--09-Lettre-a-Oussama-Ben-Laden)4( بڕوانە ماڵپەڕی شێخ ئەلعۆدە، » شێخ ئەلعۆدە پەیامێك ئاراستەی ئەبولفتوح و سەباحی دەكات

و دەستخۆشییان لێدەكات لەسەر هەڵوێستەكەیان بەرامبەر بە سادات«، هەروەها بڕوانە دەقی

پەیامەكە لە ماڵپەڕی ئەلئەهرام، هەردوو لینكەكە: http://islamtoday.net/salman/artshow-78-183653.htm ؛ http://www.ahram.org.eg/

NewsQ/203004.aspx)5( بڕوان���ە دەقە ئینگلیزیەكەی نامەكەی ش���ێخ ئەلع���ۆدە، »نامەیەكی كراوە بۆ گەلی س���عودیە«، 16ی ئادار )م���ارس(ی 2013، ماڵپەڕی ئیس���الم

تودەی، كە ماڵپەڕی شێخ خۆیەتی، لینكەكە:http://en.islamtoday.net/artshow-4134568-.htm)6( بڕوانە » دامەزرێنەرانی رێكخراوێكی ناحكومی لە س���ەر چاالك���ی و رەخنە دەس���تگیر دەكرێن«، ئەمنێستی ئینتەرناش���نەڵ، 11ی ئادار )مارس(ی

2013، لینكەكە بە زمانی فەڕەنسی:http://www.amnesty.org/en/library/asset/46c8--3b98-en/cec52453/2013/010/MDE23

a24b-0ae2649b9c01/mde230102013fr.html)7( كۆبوونەوەیەك���ی ناڕەزایی خێرا و كورتی چەند سەت كەسێك كە دروشمیان دەگوتەوە و پانكارتیان هەڵگرتبوو و وێنەی ڤیدیۆیی چاالكیەكەیان گرتبوو و ئینجا لەس���ەر س���ایتی یوتیوب باڵویان كردەوە،

لینكی چاالكیەكە: http://www.youtube.com/watch?v=wHalCsi9q3I

)8( بڕوان���ە دەقی هەواڵەكە ب���ە زمانی ئینگلیزی، »داواكاری گش���تیی سعودیە داوای سزای مردن بۆ پیاوێكی ئاینی ش���یعە دەكات«، سایتی یاهوو نیوز )سەرچاوەی هەواڵ: رۆیتەرز(، 27ی ئادار )مارس(

ی 2013، لینكی هەواڵەكە:http://news.yahoo.com/saudi-prosecutor-demands-death-penalty-shiite-cleric-112428804.html

)9( بڕوانە دەق���ی بەیاننامەكە بە زمانی ئینگلیزی و ن���اوی ئەوانەی ئیمزایان كردووە، » س���ەركردە ش���یعەكانی س���عودیە تۆمەتەكانی وەزارەتی ناوخۆ رەتدەكەن���ەوە«، 21ی ئ���ادار )م���ارس(ی 2013،

لینكەكە:http://www.saudishia.com/?act=artc&id=370

)10( بڕوان���ە دەق���ی بەیاننام���ەی دووەم بە زمانی ئینگلیزی، » 135 كەس���ایەتیی شیعە تۆمەتەكانی وەزارەتی ناوخۆ رەتدەكەنەوە«، 27ی ئادار )مارس(

ی 2013، لینكەكە:http://www.saudishia.com/?act=artc&id=374

بەگووتەی خودی دەسەاڵتدارانی سعودیە ژمارە هەژاران لەو واڵتە دوو تا چوار ملیۆن كەسن

diplomatiqueئایاری 92013MONDE diplomatique

LE

كوردی

ل����ە 14ی كانوون����ی یەكەم )دێس����ێمبەر(ی 2012، لە قوتابخانەیەكی س����ەرەتایی لە شاری نیوتۆن، پیاوێك بە چەكەوە 26 كەس دەكوژێت ك����ە 20یان من����داڵ بوون. ئەم����ەش حەوتەمین كۆمەڵكوژی بوو كە لە س����ەرەتای ئەمس����اڵەوە لە والیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا روویدابێت. باراك ئۆباما، پێش پێكهێنانی كۆمیسیۆنێك بۆ كۆنترۆڵكردنی چەك، بەم شێوەیە گوزارشت لە رووداوەك����ە دەكات: »ئ����ەم تراژیدیایانە دەبێت بوەس����تن". كەمێك دوای ئەم بڕیارە، كۆگاكانی چەكفرۆش����تن گەورەترین ژمارەیان لە فرۆشتنی چەكدا لە ش����اری تینیس تۆم����ار كرد. لە پێنچ ویالیەتی واڵتەكەدا، كۆمپانیای زەبەالحی والمارت كۆگاكان����ی بەتاڵ بوون و نزیك����ەی 100 هەزار كەس����یش بوونە ئەندامی كۆمەڵەی نیشتیمانی ریف����ل )NRA(، كە زەبەالحتری����ن لۆبی چەك و تەقەمەنیی����ە )خاوەنی چ����وار ملیۆن و 300 هەزار ئەندامە، یەكێك لە ئەندامەكانی ئەكتەری

بەناوبانگ شارلتۆن هێستۆن-ە(.لە 16ی كانوونی دووەم )جانیوەری( 2013، بەڕێز ئۆبام����ا ئەو پێوەرانەی ئاش����كرا كرد كە لەالیەن كۆمیس����یۆنەوە گیراونەت����ە بەر )وەك قەدەغەكردن����ی چەك، چەكی ق����ورس و هتد.(. بەاڵم، ئاكسیۆنی كۆمپانیا گەورەكان لە بۆرسەی نیویۆرك دەفڕن: ئاكسیۆنی ستورم و روجێر و كۆ %6.5 زیاد دەكات، هەروەها س����میت و ویسۆن %5.6 زیاد دەكات. پێش هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی ئەمەریكا، سەرۆك و بەڕێوەبەری ستورم روجێ����ر و كۆ، دەیگوت: »گەر داوایان لێبكەین، پێموایە نیوەی پیاوانی پیشەسازییەكانی چەك و تەقەمەنی دەڵێن خوازیاری هەڵبژاردنەوەی بەڕێز ئۆباما نین. بەاڵم، لە راس����تیدا بە نهێنی دەچن دووبارە دەنگ بۆ ئەو دەدەنەوە)1(". س����ەرۆكی دیمۆكرات����ەكان، ناوبانگی ب����ەوە دەركردووە كە خوازی����اری جڵەوكردنی چەك����ە، ئەو خۆی وەك "هاوپەیمانێكی بێالیەن"ی ئەو كەس����انە نیشان دەدات كە پشتگیری لە بەكارهێنانی چەكی باروتدار دەكەن. بەهەرحاڵ، لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی چەك دەستبەس����ەرداگرتنی ترس����ی ئەمەریكا لەالیەن دەوڵەتەوە جۆش بە فرۆش����تنی دەدات. هەڕەش����ەی دانانی كۆنترۆڵی زیاتر لەسەر چەك س����وودێكی بێئەندازە بە كۆگاكانی چەكفرۆشتن

دەگەیەنێت.ئەم پارادۆكس����ە لە بەش����ێكیدا رەنگدانەوەی تێكس����تی دووەم زیرەكان����ەی بەكارهێنان����ی هەمواركراوی دەس����تووری ئەمەریكایە )1787(. هەڵبەتە، لەو س����اتەوەختەی شەپۆلی ماتەمینی لەدوای كوشتارگەكەی ئەم دواییە واڵتی داپۆشی، الیەنگران����ی پاراس����تنی چەك ئەم رس����تەیەیان ب����ە چ����ڕی دووب����ارە دەك����ردەوە: باووباپیرانی دامەزرێن����ەری ئەمەری����كا ویس����تیان وابوو كە هەموو هاوواڵتیی����ەك مافی هەڵگرتنی چەكێكی هەبێت، هی����چ كابینەیەك����ی حكومەتیش مافی

سنوورداركردنی ئەم ئازداییە بنەڕەتییەی نییە.بەاڵم بۆچی باووباپیرانی نەتەوە ئەم بڕگەیەیان هاویشتە ناو دەستوورەوە؟ ئایا خەمیان لە مافی راوك����ردن بۆ نەوەكانی داهات����وو دەخوارد؟ یان گومانیان لە دەوڵەت هەب����وو لەوەی كە بتوانێ

ئاسایشی هاوواڵتیان مسۆگەر بكات؟ دووەم هەمواركردنەوەی دەس����توور زۆرجار لەالیەن میدی����ا بیانییەكانەوە گاڵتەی پێدەكرێت و ب����ە ش����تێكی سەیروس����ەمەرە و دواكەوتووی كۆمەڵگەی ئەمەریكای لەقەڵەم دەدەن. هەندێ جار ب����ە جووتیارێكی گون����دی دەچوێنن كە بە تفەنگەكەیەوە نووس����اوە، هەن����دێ جاریش بە س����ەرۆكی خێزانێكی پڕگومان����ی دەچوێنن كە دەیەوێت بەخۆی پارێزگاری لە خێزانەكەی بكات. مافی بەدەس����تهێنانی چەك بەرجەس����تەكەری تاكگەرایی دانیش����تووانی ئەمەریكا نیشاندەدات. لەم گۆشەنیگایەوە، پێشكەشكار مارك-ئۆلیڤیێ فۆجێل لە رادیۆی RTL دەڵێت: »دەزانین چەك شتێكی كولتووریە لە ئەمەریكا". رۆژنامەنووس كلۆد ئاسكۆلۆڤیچ-یش كە لەگەڵ ناوبراو ئامادە بوو، هەمان بۆچوونی هەیە و دەڵێت: "ش����تێكە لە واڵتەك����ە جیاناكرێتەوە چونكە ئەمریكییەكان ئێس����تاش خۆیان بەو وەرزێرانە دێتە بەرچاو كە لەگەڵ ئینگلیزەكان لە جەنگدان. تەنیا رۆشنبیرانی

بەرەی رۆژهەاڵت لەم كڵێشەیە دوورن«.

مەخابن! مافی بەدەستهێنانی چەك كە لە دەقی دووەمی هەمواركراوی دەستووردا تۆماركراوە، لە س����ەتەی هەژدەدا لەالیەن »رۆشنبیرانی بەرەی رۆژهەاڵت«ی واڵتەكەوە بیری لێكرابووەوە. بۆیە ئ����ەوكات نە كولتووری بوو نە تاكگەرایی، بەڵكو سیاسی بوو، بەشێكی نەبڕاوەی نەریتێكیش بوو كە ئەمڕۆ بە تەواوی لەبیركراوە. لە ئەمەریكا لە ماوەی چەندین س����ەتەدا، چەك وەك سیمبۆلی ئازادی تەماش����ا دەكرا: ئەو شمش����ێرە بوو كە خزمەت����كار لە س����ەردەمی هێن����ری یەكەمدا لە ئینگلت����ەرە )1100-1135( وەریدەگرت كاتێك ئاغاكەی ئازادی دەكرد، ئەو تفەنگە بوو كە كۆیلە فەڕەنسییەكان دەس����تیان نەدەگەیشتێ چونكە بەپێ����ی م����ادەی 15ی ئس����وڵی رەش )1685( لێیان قەدەغەكرابوو كە هیچ چەكێكی هێرشبەر هەڵگرن، نە داری گەورەی دەس����ت، بە ئاستەم ش����وڵەدارێ یان هەر هیچ". گ����ەر باووباپیرانی دامەزرێن����ەر رێگەیان بە ه����ەر هاوواڵتیەك دەدا چەكی هەبێت، بۆ ئەوە نەبوو لە دژی ئینگلیزەكان پێی بجەنگن، بەڵكو بۆ دەستەبەركردنی یاسایەك ب����وو كە بە الی ئەوانەوە بنەڕەتی بوو: یاس����ای بەرەنگاربوونەوەی زوڵم و س����تەمكاری، یان بە كورتی بەرەنگاربوونەوەی دەوڵەتێك كە هەوڵی سنووربەزاندنی ئەو دەسەاڵتانە دەدات دەستوور

بۆی دەستنیشان كردووە. ئ����ەم مافە ب����ۆ یاخیب����وون، هەتا گ����ەر بە زەبروزەنگی����ش بێت، لەنێو ئەوروپای س����ەتەی حەڤدە لەالیەن پێشڕەوانی رۆشنگەرییەوە تیۆریزە كرابوو. لەم روانگەیەوە، جۆن لۆك-ی فەیلەسوف لە كتێبی »سەرەتایەك بۆ حكومەتی سیڤیل« دەڵێ����ت: "گەل بەبێ هەڵگەڕانەوە و بۆڵەبۆڵ لە

هەندێ هەڵ����ەی كوش����ندەی حكومەتەكانیان و ژمارەیەك یاسای نادادپەروەر خۆشدەبن. بەاڵم، ئەگەر زێدەڕۆیی، پێش����ێلكاری و س����اختەكاری درێژەی كێش����ا و بووە دیاردەی����ەك كە توانای ش����اردنەوەی لە گەل نەبێت، ئ����ەوا ئەم میللەتە هۆش����یار دەبێتەوە بەرامبەر بەو س����ەنگەی كە دەیچەوسێنێتەوە، ئەو شتەش هەست پێدەكات كە چاوەڕێی دەكات: بۆیە ئیتر پێویس����ت ناكات

تووشی سەرسوڕمان بین ئەگەر راپەڕن". ئ����ەم ج����ۆرە بیرۆكان����ە بەن����او س����ەتە و س����نوورەكاندا گوزەریان كرد. لە س����ەروبەندی شۆڕشی فەڕەنسادا، ماكس����یمیلیان رۆبێسپیێر جاڕی ئەوە دەدات كە "كۆی ئاس����نگەران بێنە سەر شوێنە گشتییەكان و چەك دروستبكەن لە پێناو چەكداركردنی گەل)2(". دوای س����ەتەیەك لەم����ە، كاتێ����ك حكومەت����ە ئۆتۆریتارەك����ەی ئەدۆڵف تیە بڕیاری دەستبەس����ەرداگرتنی ئەو 227 تۆپ����ە دەدات ك����ە لە بێلڤی����ل و مۆمارت دانراب����وون و موڵك����ی گەل����ی پاری����س بوون، پاریسیەكان یاخیبوون و كۆمیونیتەی پاریسیان دروس����تكرد. ناربۆن كە ئەوكات یەكێك بوو لە شۆڕشگێڕەكان دەڵێت: "چەك! هەر هاوواڵتیەك مافی ئەوەی هەیە هەیبێت وەك تاكە سزایەكی ج����ددی و كاریگەری مافەكانی". هەمان بیرۆكە لەالیەن كۆمارخوازەكانی ئیس����پانیاوە لە 1936 گیرایەب����ەر. ئەمان داوای چەكی����ان لە واڵتانی بیان����ی دەكرد ب����ۆ جەنگ ل����ە دژی فرانكیزم، هەروەها لەالیەن خەباتگێڕانی فەڕەنس����اش لە ماوەی ش����ەڕی دووەم����ی جیهانی كە لە هەوڵی چەكداركردنی خەڵكی پاریس����دا ب����وون، هاوتا

لەالیەن شۆڕشگێڕانی كوباشەوە)3(.

هەردوو نەریتی چەك وەك رەمزی سەربەخۆیی و ماف����ی بەرەنگاربوونەوە ك����ە لەالیەن بەرەی پێشكەوتنخوازەكانەوە فەرامۆشكراوە بەو پێیەی الیەنگری دەوڵەتن، لەالیەن كۆنەپارێزەكانەوە لە والیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا گیراوەتە بەر. لەمەودوا ئەمان بە تەنیا باسی گرنگی و بایەخی دەقی دووەم هەمواركراوی دەستوور دەكەن. بۆ Fox( ئەم مەبەستە سەرنووسەری فۆكس نیوزNews( ئاندریۆ ناپۆلیتانۆ دەنووس����ێت: "ئەم دەقە نەینووسیوە بۆ پاراستی مافەكانتان تەقە لە ئاسكێك بكەن، بەڵكو بۆ پاراستنی مافەكانتان تەقە ل����ە زاڵمێك بكەن كە دەیەوێت دەس����ت بەسەر حكومەتەكەتاندا بگرێت". لەچوارچێوەی ئەم هەڵمەتەی بۆ مافی بە دەس����تهێنانی چەك دەكرێت، الیەنگرانی چەك سڵ ناكەنەوە لەوەی تەنانەت باس����ی مارتن لۆت����ەر كینگ بكەن كە

داكۆكیك����ەری هەڵگەڕان����ەوەی مەدەنیانەی بێ توندوتیژی بوو. هەر ل����ەم رووەوە، بەڕێز الری وارد، الیەنگری كارای دەقی دووەمی هەمواركراو Gun( و رێكخ����ەری "رۆژی بەرزڕاگرتنی چەكAppreciation Day("، كە یەكەم بەش����ی لە 19ی كانوونی دووەم )جانیوەری( بەڕێوەچوو، لە كەناڵی CNN بەم شێوەیە دەدوێت: "پێموایە ئ����ەم رۆژە بەرزڕاگرتنی میراتی دكتۆر كینگ-ە، گەر ئەو لە ژیاندا بمایە، لەگەڵ من هاوڕا دەبوو كە كۆیالیەتی هەرگیز ئەوەندەی نەدەخایەند لە مێژووماندا ئەگەر هەر لە بەرایی دورس����تبوونی ئ����ەم واڵت����ەوە، ئەفریقییە-ئەمریكییەكان مافی هەڵگرتنی چەكیان هەبووایە. )4(" بەڕێز الپیێر، جێگری س����ەرۆكی نەگ����ۆڕی NRA، بێ قەید و شەرت باسی جینۆسایدی جوولەكەكانی ئەوروپا دەكات : "ل����ە ئەڵمانیا، ئ����ەوە كۆنترۆڵكردنی چەك بوو كە زەمینەی س����ەركەوتنی ش����ۆوای

خۆشكرد)5(".

الیەنگ���ری ئەوان���ەی روانگەی���ەوە، ل���ەم رێكخستنەوەی بازرگانی چەك دەكەن، دەرئەنجام الیەنگری كۆیالیەتی و نازیەت دەكەن و خۆیان دەستوور لەبەرئەوەی پاش���ان، لەبیركردووە. رێ���گا بە هەر كەس���ێك دەدات خ���اوەن چەك بێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی زاڵم، هەركەس���ێك پێشنیازی لەچوارچێوەدانی ئەم مافە بكات لە خودی خۆیدا زاڵمێكی راستەقینەیە. بە كورتی، گەل دەبێت خۆی چەكدار بكات بۆ بەرگریكردن

لە مافی بەدەستهێنانی چەك.چەندین ش���تی دیكە هەب���وون كە دەبووایە لە پارێزگارییان لەبەرامبەری���دا ئەمریكییەكان میرات���ی باووباپیرانی دامەزرێن���ەر بكردایە. لە )س���ێپتەمبەر( ئەیلول 11ی تەقینەوەكان���ی رێگ���ەی حكومەتەكەی���ان 2001ەوە، ی ب���ە س���یخوڕیكردنی هاوواڵتیان���ی بێت���اوان، زیندانیكردنی بێ دادگایی كەسانێكی تۆمەتبار بە تیرۆر، لە سێدارەدانی دوور لە دادگاییكردن و جاڕی شەڕی بێ گەڕانەوە بۆ رای كۆنگرێس دا. بۆ ئەم مەبەستەش، بڕگەكانی چوار، پێنچ، شەش و هەشتی دەس���تووری پێشێل كرد)6(. ئەمان���ە هەمووی كران بەبێ ئەوەی كەس���ێك لەو س���ێ ملیۆنەی ئێس���تا بەرگری لە چەك و سەوداكردنی لە واڵتدا دەكەن، دەنگی لێوە بێت

و داوای رێزگرتن لە دەستوور بكات.

وەرگێڕانی: هەردی مێد

diplomatiqueئایاری 92013MONDE diplomatique

LE

كوردی

چەكهەڵگرتن لە ئەمەریكابەنوا برێڤیی

سەرچاوە و پەڕاوێزەكان:

1. جۆشوا گرین، »بۆچی پیشەسازكارانی چەك بە نهێنی ئۆبامایان خۆشدەوێت<<، بلۆمبێرگ بزنسویك، نیویۆرك، 1ی ئەیلول )سێپتەمبەر(ی 2011.

2. گوتاری ماكسیمیلیان رۆبسپیێر لە بەردەم كۆمەڵەی هاوڕێیانی ئازادی و یەكسانی، خولی 8ی ئایار )مەی( 1793. بەرهەمەكانی ماكسیمیلیان دو رۆبسپیێر، كۆمەڵگای لێكۆڵینەوەی رۆبسپیێری، قوتابخانەی پراكتیك

بۆ خوێندنی بااڵ، بەشی 9، پاریس، 1957.3. ئەرنیستۆ چێ گیڤارا، »گەلی چەكدار«، پارتیزانەكان، پاریس، تشرینی دووەم-كانوونی یەكەم )نۆڤێمبەر-

www.monde-diplomatique.fr :دێسێمبەر( 1961. بڕوانە ماڵپەڕی لومۆند دیپلۆماتیك4. بڕوانە: ش���ارل م. بلۆ، ><زمانی شۆڕش���گێڕ«، زە نیویۆرك تایم���ز، 11ی كانوونی دووەم )جانیوەری(

.20135. وەین الپیێر، »چەكەكان، تاوان و ئازادی«، واشنتن، چاپخانەی رێگنەری، بەڵگەنامە، 1994.

6. كۆنۆر فریدەرزدۆرف، »س���ەیرترین ئەسبەقیەتی كۆنەپارێزەكان: ئامادەكردنی رێگەچارەیەك بۆ دەقی دووەمی هەمواركراو.« زە ئەتالنتیك، واشنتن، بەڵگەنامە، 2ی كانوونی دووەم )جانیوەری( 2013.

باووباپیرانی دامەزرێنەری ئەمەریكا

ویستیان وابوو كە هەموو هاوواڵتییەك

مافی هەڵگرتنی چەكێكی هەبێت، هیچ كابینەیەكی

حكومەتیش مافی سنوورداركردنی ئەم

ئازداییە بنەڕەتیەی نییە

dangerouscreation.comلە والیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەر هاوواڵتییەك بەپێی یاسا بۆی هەیە چەكێكی هەبێت لە ماڵپەڕی

10 10ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

پێشەكی و پرسیار و مێتۆد:

خوێندەواری لە كوردس���تاندا، پێشینەیەكی ئاینیان���ەی هەی���ە و لە خانەق���ا و حوجرەی مزگەوتەكان���ەوە دەس���تپێدەكات. حوجرە ئەو یەكەم شوێنەیەكە دەتوانین تیایدا فۆرمێك لە خۆشەویستی نێوان مامۆستا و فەقێ، یان مەال و سوختە بدۆزینەوە. ئەمەش لەكاتێكدا سیستەمی حوج���رە وەك ه���ەر دامەزراوەیەكی فێركاریی دیكە، بەدەر نەبووە لە سزا و لێپرسینەوە، بەاڵم هەرگیز س���زا و لێپرسینەوە، وەك پراكتیكێكی رۆژان���ە، نەبووەت���ە هۆكاری س���ڕینەوەی ئەو رەهەن���دە جەوهەرییەی ل���ە پەیوەندی نێوان مامۆس���تا و فەقێدا هەبووە و لەس���ەر بنەمای خۆشەویستییەكی بێوێنە دروستبووە كە تیایدا فەقێی دەكردە عاشق و مەال بە مەعشوق، ئەو بە خوازیار و ئەویان بە بەخشندە و رێنماییكەر. لە دەروونی هەر كەسێكدا لە حوجرەدا خوێندبێتی، زنجیرەیەك لەم یادگاری و بیرەوەریانە هەن، كە

راستیی ئەم بۆچوونە دەسەلمێنن )1(.ئایا ئێس���تا ئەم پەیوەندییە هەمان بنەما و رەهەندی جەوهەرییانەی خۆی پاراستووە، یان ش���وێنی خۆی چۆڵكردووە بۆ پەیوەندییەكی

بەرژەوەندگەرایانە و توندوتیژاوی؟!نازانم، بەاڵم پرس���یاری س���ەرەكی من لەم وتارەدا ئەوەیە، ئایا فۆرمی دووەمی سیستەمی خوێن���دەواری لە كوردس���تاندا كە فۆرمێكە لە چوارچێوەی دام���ەزراوەی قوتابخان���ەدا، ئەم پەیوەندییە عاشق و مەعشوقانەیەی پاراست،

یان بەتەواوی لەبیری كرد؟ )2(لێرە ب���ە دواوە،هاوكات بە گ���ەڕان بەدوای وەاڵمی ئەم پرسیارەدا، دەمەوێ باس لە گرنگیی ئەم پەیوەندیی���ە جەوهەری و عاش���قانەیەی نێوان مامۆستا و قوتابی و قوتابخانە و مرۆڤ بك���ەم وەك رێگای���ەك ب���ۆ بچووككردنەوەی توندوتیژی قوتابخانەیی و وەك ش���ێوازێك بۆ رووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی لە ئاستە رەمزی

و كردەییەكەیدا.

مێتۆد:

مێتۆدی من بۆ بیركردنەوە لەوەها بابەتێك، بریتی���ە لە مێتۆدێك���ی پەروەردەیی كە تیایدا منداڵ وەك مرۆڤێك���ی تەواو و كامڵ، لە رووی هەستەكی و عەقڵییەوە دەناسرێت. ئەم مێتۆدە وەك لە )پیاژێ( )3( وە فێربووین، دەروازەیەكی داناییناسیانەمان لەسەر سایكۆلۆژیای منداڵ بۆ دەكاتەوە. بێجگە لە رەهەندە رەخنەگرانەكەی، ئەم مێت���ۆدە لەبەرامبەر دی���دگا كۆنەكاندا بۆ تەماش���اكردنی من���داڵ وەك بوونەوەری )كەم عەقڵ و بێ عەقڵ(، هاوكاتە بە مرۆڤناسییەكی فەلس���ەفی كە تیایدا مرۆڤ وەك بوونەوەرێكی بە جەوهەر باش، تەماش���ای دەكرێت. مرۆڤێك كە توانایەكی بەرزی هەیە لە خۆئامادەكردن بۆ رووبەڕووبوون���ەوەی توندوتیژی و خراپییەكان، چونكە مرۆڤ بە جەوهەر بۆ ئەوە دروستبووە كە بە ئامانجی خۆی بگات و توندوتیژیش دژی سروش���تی مرۆییانەیە. ئەریس���تۆتالیس وەك دامەزرێنەری ئەمجۆرە مرۆڤناسییە فەلسەفییە لەو بڕوایەدا بووە كە: پێشمەرجی هاوواڵتییەكی ب���اش ئەوەی���ە مرۆڤێك���ی باش بێ���ت. بەاڵم

پێشمەرجی ئەوەی مرۆڤ باش بێت، بریتییە لەو )پەروەردە و رەفتارە باشانەی دەتوانن بیكەنە

هاوشارییەكی نییەتباش( )4(.بەپێ���ی ئەم تێڕوانینە بۆ مرۆڤ، ش���وێن و دامەزراوەكان و كۆمەڵگە بەگش���تی كاریگەری تەواویان هەیە لە ئاراس���تەكردنی مرۆڤدا بەرەو مەبەست و ئامانجی بوونی خۆی و دامەزراندنی ژیانێ���ك هاوتەریب بێت بە سروش���تە باش و جەوهەرییەك���ەی خۆی. من ل���ەم وتارەدا ئەم تێڕوانین���ە بەكاردەهێن���م و قوتابخان���ە وەك شوێنێك كە تیایدا پەیوەندیی دەسەاڵتمەندانە و توندوتیژانە بەرهەمدێن و دەپووكێنەوە، دەكەمە كایەی توێژینەوە و بەتایبەتیش قس���ە لەسەر پەیوەندی )ئەڤین/ رقئامێزی( نێوان مامۆستا

و قوتابی دەكەم.

توندوتیژیی قوتابخانەیی:

ل���ە قوتابخانەی���ی توندوتیژی���ی زاراوەی بواری ه���زری پەروەردەی���ی و توێژینەوەكانی توندوتیژیدا، زاراوەیەكی كارپێكراوی ناس���راوە و زیاد لە پێناس���ەیەكی بۆ دەكرێ و لە كەنار زاراوەكانی توندوتیژی���ی خێزانی، توندوتیژیی سیاس���ی و توندوتیژیی كردەیی و سیمبۆلی و

..هتد بەكاردەهێنرێت )5(.گرنگترین خەسڵەتی ئەمجۆرەی توندوتیژی ئەوەیە كە بەرهەمهێنەرەكەی قوتابخانە و ئەو فۆرم���ی پەیوەندییەیە كە ل���ەو دامەزراوەیەدا لەنێ���وان )ش���وێن و مرۆڤ(، نێ���وان )مرۆڤ و مرۆڤ���ەكان( و لە نێ���وان )مرۆڤ و رێنماییە پەروەردەییەكان(دا لە هاتوچۆدایە. من بەكورتی باسی هەركامێكیان دەكەم و تێگەیشتنی خۆم نەك لەسەر بنەمای تیۆرییەكی تایبەت، بەڵكو لەس���ەر بنەما و بیركردنەوە و ئەزموونكردن و چاودێریكردنی قوتابخانە لە هەرێمی كوردستاندا، هەروەها لەسەر ئەم بنەمایەشەوە كە من بۆخۆم باوك���م و منداڵ���م هەیە دەچێت���ە قوتابخانە و پەیوەندیی رۆژانەم لەگەڵ قوتابخانەكان هەیە،

دادەڕێژم.

پەیوەندی شوێن و مرۆڤ:

ش���وێن لە بواری پ���ەروەردەدا گرنگییەكی تایبەتی هەی���ە، چونكە فێرگە و قوتابخانەكان نەك هەر تەنیا جێگرەوەیەكی باشتری شوێنە كۆمەاڵیەتییەكانن بۆ مندااڵن، بەڵكو شوێنێكی دەستكردیش���نو واچ���اوەڕوان دەكرێت تیایاندا رەچاوی وەدیهێنان���ی ئەو بارودۆخە دەروونییە بۆ مندااڵن كرابێ كە تیایدا بە باش���ترین شێوە دەتوانن فێر ببن و گەشە بكەن )6(. بەمجۆرەش، پێویستە لە تەالرسازیی فێرگەكاندا بەر لە هەر شتێك بیر لە دروستكردنی ژینگەیەك بۆ مندااڵن بكرێتەوە و لەو روانگەیەوە كەشێك دروستبكرێ كە تەواو جی���اواز بێت لە ژینگەی كۆمەاڵیەتی و خێزان���ی. ئەم���ەش لەبەرئ���ەوەی ش���وێن پەیوەندییەكی راس���تەوخۆی بە دروستكردنی شوناس���ەوە هەیە و فێرگەش یەكەمین شوێنی گرینگە كە تاكەكەس تیایدا هاوكات بە ناسینی خ���ۆی، دەكەوێتە دروس���تكردنی شوناس���ی تایبەت بەخۆیشی. هەرچەندە قوتابخانە وەك ش���وێنێك بۆ فێربوون بەدەر نییە لە س���زا و

كۆنت���رۆڵ، بەاڵم بە ب���ەراورد لەگەڵ ماڵ، یان فەزای خێزان و گوش���اری دابونەریت و نۆرمە خێزانی و كۆمەاڵیەتیەكان بۆ سەر تاكەكەس، ئەوە قوتابخانە فەزایەكی ئازادانەترە بۆ گەشەی سۆژە و هەستكردن بە خودی خۆی لە دەرەوەی كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتی )7(. بەمجۆرەش دەتوانرێ لە بنەماكانی تەالرس���ازیی فێرگەكانەوە بیر لە ئامادەكاری ب���ۆ بەرەنگابوونەوەی توندوتیژیی قوتابخانەی���ی بكرێت���ەوە و مانایەكی تایبەت بدرێتە شوێن كە هاوسەنگ بێت لەگەڵ )باشە(

ی جەوهەرییانەی مرۆڤ )8(.بەپێی ئەم تێگەیشتنەی من، شوێن كە لێرەدا مەبەس���تمان قوتابخانەیە، جگە لەوبەشەی كە منداڵ لە رێگادایە بەرەو قوتابخانە: )ش���ەقام، كۆاڵن، شوێنی پەڕینەوە(، ئەوە چەمكی شوێن لە قوتابخانەدا ئەم شتانە دەگرێتەوە: )دەرگای چوونە ژوورەوە، حەوش���ە و یاری���گا، دیوار و راڕەوەكان، فرۆش���گا و كافتریا، ژووری ئیدارە و تەنان���ەت تەوالێت و دەستش���ۆرییەكانیش(. هەر یەك لەم ش���وێنانە بۆی���ان هەیە لە یەك كاتدا ترسڕەوێن و بۆی هەیە هەڵگری جۆرەها ش���ێوەی توندوتیژی بن و ترس بەرهەمبهێنن. هەریەكە لەم بەش���انەی شوێن كە پێكهێنەری قوتابخان���ەن، بۆیان هەیە خۆی���ان پراكتیزەی

فۆرمێكی توندوتیژی بكەن، یان بكرێنە شوێنی توندوتیژی. بۆ نموونە: دیواری چۆڵ و بێ نیگار و رەنگ، جگە ل���ە بەرزییەكەیان، بیری منداڵ بەالی تەنیایی و چۆڵەوانیدا رادەكێشن و ئەمەش

بەرهەمهێنەری ترسی دەروونییە )9(.شێواز و هەڵكەوتەی جوگرافیی تەوالێت لە قوتابخانەدا بۆ من���دااڵن گرنگیی خۆی هەیە و تەوالێت و دەستشۆری، یان شوێنی تەندروستی بەگشتی، لەگەڵ ئەو لۆگۆ و هێما و رێنماییانەی لەو شوێنانەدا بەكارهاتوون، ئەو بێدەنگی و بۆن و رەنگ و رووناكیەی لەوێدا بااڵدەستن، هەموویان كاریگەری گرنگیان هەیە لە بەستنەوەی منداڵ بە قوتابخانە و خوێندنەوە لەالیەك و لە بەرهەمهێنان و رەواندنەوەی شێوەكانی توندوتیژیدا لەالیەكی دیكەوە. ئەمەش ب���ە ئەندازەیەك كە جاری وا هەیە گرنگیی تەوالێت���ەكان و رازاندنەوەیان بە هەموو ئەو ئامرازانەی ئاسوودەیی و خەمڕەوێنی دروستدەكەن و ترس لە دەروونی منداڵدا دەكوژن، لە گرنگیی ن���او پۆل و راڕەوەكان كەمتر نییەو لە بەرهەمهێنانەوە و كەمكردنەوەی توندوتیژی

قوتابخانەییدا پێگەی تایبەتیان هەیە.تەوالێتی تاریك، پیس و بۆگەن، كەم، یان خز و لووس، یاخود الچەپەك و بەرتەسك و بەرز، منداڵ تێكەڵ بە ئەزموونێكی ناخۆش دەكەن و ئەمەش وا دەكات لەو تەمەنە كەمەدا دووچاری

ئەزموونێك���ی نەویس���تراوی كولتووریی ببێت، كە لە پەلەپەلییان بۆی هەیە میز و پیس���ایی بەخۆیدا ب���كات، فریانەكەوێت جلەكانی لەبەر بكاتەوە و ل���ە ئەنجامدا ببێتە مایەی پێكەنین لەالیەن هاوڕێكانییەوە. ئەمانە گشتیان فۆرمی پەیوەندییان كە قوتابخانەیین توندوتیژییەكی بە شوێن و ئەزموونە سەرەتاییەكانی منداڵەوە

هەیە.

پەیوەندی مرۆڤ و مرۆڤ:

دوای دابینكردنی شوێنی شیاو و ترسڕەوێن بۆ منداڵ وەك الیەنی هەرەگرنگی پەیوەندیی مرۆڤ بە مرۆڤەوە لە قوتابخانەدا، الیەنی هەرەگرنگتر لەو پەیوەندییەدا كە بۆی هەیە توندوتیژی و ترس لە دەروونی منداڵدا كەم بكاتەوە، یان بەسەریدا زاڵ بێت، یاخود لە خراپترین حاڵەتدا بەرهەمی بهێنێتەوە، بریتین لە مامۆستاكان، كە لە درێژەی وتارەكەدا زیاتر لەبارەیەوە قسە دەكەم. لەگەڵ ئەوەشدا كەسانی دیكەش، وەك پاككەرەوەكان )فەڕاش(، پاسەوانەكان، چاودێرەكان، بەڕێوەبەر و جێگرەكانی و فرۆشیارەكانی حانووت و كافتریا و تەنانەت پش���كنەر )مفتش( و میوانەكانیش كە بەش���ێوەیەكی كاتی هاتوچ���ۆی قوتابخانە

دەكەن، لە بەرهەمهێنانەوە و بەگژداچوونەوەی توندوتیژیی قوتابخانەیی كاریگەری بەرچاویان

هەیە. پەیوەندی مرۆڤ و م���رۆڤ لە قوتابخانەدا، گرنگیی تایبەت بە خۆی هەیە، چونكە الیەنی یەكەم، كە منداڵە قوتابیەكانن، لەسەر ئاستی دەروونی و پراكتیكی چاوەڕوانییەكی زۆر لەسەر بینینی مامۆستاكان و شێواز و هەڵسوكەوتیان لەگەڵ خۆیان، كەڵەكە دەكەن و رۆژانە بەدوای ئەو خۆراكەدا دەگەڕێن كە چاوەڕوانییەكانیان تێر دەكات. بەپێی ئەم وێناكردنە پێشینەیەی منداڵە قوتابیەكان، مامۆس���تا دەكەوێتە سەنتەرەوە و پێگەیەكی نموونەیی و فریشتەئاسا وەردەگرێت و ئەمەش دەس���ەاڵتێكی مەعن���ەوی زۆری بۆ دروستدەكات، بە ئەندازەیەك كە قسەی مامۆستا و هەڵسوكەوتەكانی بەزوویی دەبنە پێشنموونەی

قوتابی لە دەرەوەی قوتابخانەش.لێرەوە، رۆڵ���ی ناتوندوتیژانەی مامۆس���تا، ئارامی، دیسیپلینەكانی، فەرمانەكانی، شێوازی گفتوگۆ و چەس���پاندنی بەڵگەكانی و تەنانەت جلوبەرگی، بۆنی، رۆیش���تنی، شێوازی نیگای، قسەی، پێكەنینی، رامانی و هتد، بۆ قوتابییە منداڵ���ەكان دەبن���ە مۆدێل���ی بااڵ و ش���یاوی الساییكردنەوە. ئەمەش ئەوە ئاشكرا دەكات كە پەیوەندی مامۆس���تا بە قوتابییەوە، نەك هەر

دەستنیشانی پەیوەندی قوتابی بە وانەكانییەوە، بەڵكو بە قوتابخانە و هاوڕێ و كەسانی دیكەش

لەناوەوە و دەرەوەی دامەزراوەكەوە، دەكات.مامۆس���تا دەتوانێ بە كەمترین ئاستی وزە، كەمترین كات و باشترین دەستكەوتەوە پەیوەندی خۆی لەگەڵ قوتابییەكان دابمەزرێنی، ئەویش بە خۆبەدوورگرتن ل���ە رەگەزە پێكهێنەرەكانی توندوتیژیی س���یمبۆلی و پراكتیكی جۆرەكانی توندوتیژی���ی فیزیك���ی و مەعن���ەوی: )وەكو تووڕەیی، هاواركردن، گوێنەگرتن، مۆڕەكردن، داربەدەستەوە گرتن، بە مێز و كورسیداكێشان و هتد(. لە ئەنجامی ئەمەشەوە لە قوتابییەكان یەك تیمی یەكگرتوو دروستبكات و ئاراستەیان بكات بۆ جێبەجێكردنی ئەو ئەركە گش���تی و تایبەتییانەی ل���ە ناوەوە و دەرەوەی قوتابخانە دەكەوێتە سەرش���انیان. بەبێ دۆزینەوەی ئەم خاڵە بەهێزە لە كەس���ایەتی مامۆس���تادا، ئەو ناكاتە بابەتی خۆشویستن و قوتابییە منداڵەكان ب���ە دەیان و بگرە س���ەدان جۆری تەكنیك كە ل���ە )دەروونگروپەوە( فێری دەب���ن، دەتوانن نافەرمانی بكەن و گوش���ار بخەنە سەر كەشی

ناوپۆل. ئ���ەم تەكنیك���ە دەروونگروپیان���ە نەك لە قوتابخان���ەی بنەڕەتیدا، بەڵكو لە زانكۆش���دا بەردەوام���ی وەردەگ���رن و بەش���ێوەی جیاواز خۆیان دەردەب���ڕن، وەك: )كۆكەكۆك، قڵخ و هووڕ، جەڕەس���ی مۆبایل، كورس���ی راكێشان، كاغەزگۆڕین���ەوە، هەوڵ���دان بۆ قس���ەكردن و هتد(، كە هەموویان نیش���انەكانی توندوتیژیی قوتابخانەییان پێوەدیارە و ئاش���كرای دەكەن كە ل���ە قۆناغی بنەڕەتی���دا پەیوەندی قوتابی و مامۆس���تا نەچووەت���ە ئاس���تێكی متمانە و

خۆشەویستییەوە.لەبەر ئەوە پرۆسەی پەروەردە و فێركردن لە ئامادەكردنی كەسایەتی مامۆستای سەركەوتوو، یان دیموكراتیكەوە دەستپێدەكات و هەر ئەویش دەتوانێ ب���ە رێژەیەكی زۆر لە س���ەركەوتن و ئامانجی خ���ۆی نزیكی بخاتەوە. كەس���ایەتی دیموكراتیكیانەی مامۆستا جگە لەو كاریگەرییە دەروونی و ش���ێوازییانەی كە دەیانكاتە س���ەر كەسایەتی قوتابی، جگە لە گرتنەبەری رێگای ژیران���ە و ناتوندوتیژانە ل���ە بەڕێكردنی كار و پێكەوەبوونە رۆژانەییەكانی���دا، ئەوە لە چەند ئەركێك���دا بەرجەس���تە دەبێت كە پێویس���تە

مامۆستا بیانگرێتە بەر، لەوانەش:- دووركەوتنەوە لە شێوازەكانی توندوتیژی و

بااڵدەستی لە وتنەوەی وانەكاندا،- هاندانی قوتابیی���ەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەو

چاالكییانەی كە ئەركی سەرشانیانە.- هاندانی كاری پێكەوەیی و گروپی.

- بەشداریی مامۆستا لە هەموو قۆناغەكانی چاالكییە پەروەردەیی و زانستییەكاندا،

- گوێگرتن، گفتوگۆك���ردن و روونكردنەوەی ئ���ەو بیرۆكان���ەی لەالی���ەن قوتابییەكان���ەوە

دەردەبڕدرێن.- هاندانی قوتابییەكان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو كێشانەی دێنە سەر رێیان و پشتگیریكردنیان لە دۆزینەوەی رێگاچارەی ژیرانە و زانستییانە و خۆبەدوورگرتن لە پشتگوێخستن و چارەسەری

ئامادەكراوی پێشوەخت )10(.

خۆشەویستی و قوتابخانە:مامۆستا وەك مەعشوق

قوتابی وەك عاشق!*رێبوار سیوەیلی

توندوتیژی لەو ساتەوەختەوە دەڕەوێتەوە كە وێناكردنە كولتووریە كۆمەاڵیەتییە خێزانییەكە بۆ

قوتابخانە نێگەتیڤ بێت و قوتابخانە یەكسان كرابێت بە شوێنی سزادان، وەك ئەوەی كە بە دكتۆرەكان

منداڵ دەترسێنرێت

) 2 � 1 (

diplomatiqueئایاری 112013MONDE diplomatique

LE

كوردی

مرۆڤ و رێنماییە پەروەردەییەكان:

بەبێ ئ���ەو ئاس���تە خۆشەویس���تییەی كە جەوهەری پەیوەندی قوتابی و مامۆستا دیاری دەكات و پەیوەندییەكە لە فۆرمەكانی توندوتیژی دوور دەخات���ەوە، رێنماییە پەروەردەییەكان نە لەكات���ی خۆیاندا و ن���ە وەك خۆیان جێبەجێ ناكرێن. توندوتیژیی پراكتیكیانە و رەمزییانەی نێوان مامۆستا و قوتابی دەبێتە رێگر لەبەردەم رێنماییە پەروەدەیی و لەوێش���ەوە پێگەیشتنە ئاكارییەكانی قوتابیدا. بۆیە رێگای سەركەوتنی رێنمایی���ە پەروەردەی���ی و زانس���تییەكان، نە تەیاركردن���ی تەكنەلۆژیانەیە، نە دیس���پلین و س���زایە، نە نمرە و نەهاتنە )غیابات(، بەڵكو پەیوەندی مرۆییانە و ناتوندوتیژانەی مامۆستا و قوتابییە، كە بۆخۆی هەم پەروەردەكەرانەیە و

هەم پێگەیەنەرانەیە )11(.هیچ شتێك یان شێوازێك نابێتە جێگرەوەی پەیوەندییە مرۆییەكان و بە تایبەتیش پەیوەندییە

ئەڤیندارانەكەی نێوان قوتابی و مامۆستا. بۆیە س���ەركەوتنی پەروەردەی���ی و جێبەجێكردنی رێنماییەكان، نەخش���ەكان، ئاراستەكردنەكان و دیسیپلینەكان، بە كەناڵی مامۆستا وێناكراوەكان و قارەمانانی ناو هزری قوتابیاندا تێپەڕ دەبێت. ئەم���ەش بەو جۆرەی كە رێژەی س���ەركەوتنی پەروەردەییان���ە و زانس���تییانە و فێركارییانەی هەر دامەزراوەیەكی وەك قوتابخانە، بە ئاستی مامۆستا و فێركارەكانییەوە بەندە كاتێك ئەمانە زۆرتری���ن لێكچوون لە نێوان )خۆیان( لە ژیانی كردەیی رۆژانە و )وێن���ای خۆیان( لە خەیاڵی قوتابییە منداڵەكاندا بەرجەس���تە دەكەن. هەتا ئەم وێنەیەی ناو مێش���ك و فەنتازیای قوتابی نزیك بێت لە كەس���ایەتی مامۆستاوە، رێژەی ئەو توندوتیژییەی كە پەیوەندییەكانی دامەزراوە

دەیسەپێنن، كەمدەبێتەوە.مامۆس���تا جگە لە كاریگەریی���ە فێركاری و پەروەردەییەك���ەی، دەش���توانێ لە بەهێزكردن و هەڵوەش���اندنەوەی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتی و

هەستەوەرییەكانی قوتابیاندا كاریگەریی هەبێت. بەشێوەیەكی گشتی، ئەو مامۆستایانەی كەمتر توندوتی���ژی بەكاردەهێن���ن، ی���ان خۆیانی لێ بەدووردەگرن، گروپێكی هۆمۆجین و گونجاوی قوتابیان پێكدەهێنن، كە بەردەوام بەرژەوەندی گشتی و هاوكاریی بەرگریكردن لە یەكتر دەخەنە پێش هەموو ش���تێكی دیك���ەوە و فەزای پۆل دەبێتە كەشێكی وزەبەخش. بەپێچەوانەشەوە، ئەو مامۆستایانەی لە ئاستی ئەم پەیوەندییەدا نی���ن و توندوتیژیی دەخەن���ە پێش پەیوەندی تەندروس���تەوە، قوتابییەكان پەرتەوازە دەكات و گروپ���ی بچووكت���ر پێكدەهێنن ل���ە دژ و بۆ پش���تگیری مامۆس���تاكەیان. بەاڵم ئ���ەم كارە بۆخۆی فەزای پۆل دەكاتە كەش���ێكی ترسێنەر

و وزەبەفیڕۆدان.

* پڕۆفیس���ۆری هاریكار، بەش���ی فەلسەفە، زانكۆی سەالحەددین كۆلێژی ئەدەبیات، زانكۆی

سەالحەدین

diplomatiqueئایاری 112013MONDE diplomatique

LE

كوردی

*ژان کلۆد سێرژان

)لە ماڵپەڕی www.quipper.com وەرگیراوە(

پەراوێزەكان:

)1( لە كتێبی )ڕشتەی مرواریی( مامۆستا عەالئەدین سەجادی، كتێبی )ژیانی فەقێیایەتی( و مەال عەلیاوەیی و چەندین س���ەرچاوەی دیك���ەدا نموونەمان بۆ ئەم

بۆچوونە چنگ دەكەوێت. )2( بەپێی سەرچاوەكان سەرەتای ئەم گۆڕانكارییە ل���ە خوێندن���ی تەقلی���دی )خانەقا و حوج���رەكان(�ەوە ب���ۆ خوێندنی قوتابخانەیی، لە س���اڵی 1893 بە كردنەوەی قوتابخانەی )روشدیەی ئەهلی و روشدیەی عەس���كەری( لە شاری سلێمانی و لەالیەن )سەعید

پاشای خەندان(�ەوە دەستپێدەكات. بڕوانە:- غازی حەس���ەن: خوێندەواری: رێگەیەكی سەخت و درێ���ژ لە كوردس���تاندا. هەولێ���ر: دەزگای چاپ و باڵوكردنەوەی ئاراس، چاپی یەكەم: 2008، ل: 8-7(.

)3( بۆ باشتر تێگەیشتن لە بنەما تیۆرییەكانی ئەم روانگە میتۆدیە، بڕوانە:

- جان بیاجی: التوجهات الجدیدە للتربیە. ت: محمد الحبیب بلكوش. سلسلە المعالم، دار توبقال للنشر،

المغرب، 1988- ژان پیاژەباربیل انهلدر: روانشانس���ی كودك. ت:

دكت���ر زینت توفیق، تهران: نش���ر نی، چ: هش���تم، .2004

)4( ارسگو: سیاست، ت: د. حمید عنایت، تهران: ش���ركت انتش���ارات علمی و فرهنگی، چ: ششم، :

1287أ، 1288ب، ص: 199، 2007. )5( بییر بوردی���و: العنف الرمزی: بحپ فی أصول عل���م ااڵجتماع التربوی. ت: نڤی���ر جاهل، بیروت:

المركز الپقافی العربی. 1994 )6( مەجید كاكەوەیسی: باسێك لەبنەمای پەروەردە و فێركردن و كۆمەڵگەی پێشكەوتوو. هەولێر: دەزگای توێژینەوە و باڵوكردنەوەی موكریانی، بەشی دووەم،

ل: 31-35، چاپی یەكەم، 2008. )7( لەبارەی شوێن و سۆژەی تاكەكەسی و پەیوەندیی

بە ئازادی و لێبووردەییەوە، بڕوانە:- رێبوار سیوەیلی: )قەیرانی هوشیاریی لێبووردەیی(، لە: ڕێبوار س. هیواحاجی، نەوزاد جەمال: لێبووردەیی و فەلسەفە. پڕۆژەی فەلس���ەفە، زنجیرە:2، دەزگای توێژین���ەوە و باڵوكردن���ەوەی موكریانی، چ: یەكەم:

2009، ل: 116 و بەرەودوا. )8( لەبارەی شوێن و مانا و بەرجەستەكردنی مانا لە

تەالرسازیدا، بڕوانە:

- كریس���تیان نوربرگ- شولتز: گزینهای از معماری: معنا و مكان. ت: ویدا نوروز برازجانی، تهران: نشر

جان جهان، 2003. )9( ل���ە ب���ارەی ژیانی منداڵ لە س���ەردەمی چوونە قوتابخانە و ئەو گۆڕان���كاری و كاریگەرییە دەروونی و رەفتاریان���ەی لەو فێرگەدا پێیان���دا تێپەڕ دەبێت،

بڕوانە:- الیسون جیمز، كریس جنكس، الن پروت: جامعه شناسی دوران كودكی: نڤریە پردازی دربارەی دوران كودكی. ت: علیرچا كرمانی، علیرچا ابراهیم أبادی.

نشر پالپ، چ: أول، 2004، ص: 116-102 )10( عبداللە محمد الشیخ: )الدیمقراگیە و المعلم( ل���ە : الدیمقراگیە و التربیە فی الوگن العربی. مركز دراس���ات الوحدەالعربیە& جامع���ە كویت. بیروت،

2001، ص: 297-296 )11( بۆ هۆشیارییەكی باشتر سەبارەت بە ئامادەیی فۆرمەكانی توندوتیژی لە فێرگەكان و سیس���تەمی پەروەردەیی هەرێمی كوردستاندا، خوێندنەوەی ئەم

كتێبە گفتوگۆییەی خوارەوە بە پێویست دەزانم:- فایەق سەعید: قوتابخانەكان روویان لە قیبلە نییە.

هەولێر: دەزگای ئاراس، چاپی یەكەم، 2008.

رۆژی 23ی کانوونی دووەم )جانیوەری(، نایجڵ فەراژ بە دڵێکی زۆر خۆش���ەوە وتی : "ورووژاندن���ی مەس���ەلەی چوونە دەرەوە لە یەکێت���ی ئەوروپی جێی رێزە!" فەراژ کە س���ەرۆکی پارتیی س���ەربەخۆیی شانشینی یەکگرت���ووە و زوو زوو خۆی وەک قوربانیی "نوخبە"ی ئەوروپیخوازەکان���ی ئ���ارەزووە بەریتان���ی نیش���ان دەدات، زۆر دڵی خۆش ب���وو ب���ەو گوتارەی ک���ە دەیڤ���د کامیرۆن بەیانییەکەی هەمان رۆژ پێشکەشی کردبوو. س���ەرۆک وەزیری کۆنەپارێز لە گوتارەکەیدا دەیویس���ت پایەی واڵتەکەی لە نێو یەکێتی ئەوروپیدا "روون بکاتەوە" و ئەوەشی باس کرد کە ئیدی مەس���ەلەی بڕینی پەیوەندی لەگەڵ بروکس���ێل ش���تێکی ئاس���اییە. بە بۆچوونی فەراژ ئەم هەڵوێس���تەی کامیرۆن وەرچەرخانێک���ی گ���ەورەی سیاس���ییە لە

بەریتانیا.

جگە لە ناوەڕۆکی گوتارەکەی رۆژی 23ی کانوون���ی دووەم )جانیوەری(، هەڵبژاردنی ئەو کاتە و ئەو ش���وێنەی ک���ە گوتارەکەی لێ پێش���کەش کرد، جێی سەرنجە چونکە کامیرۆن کە پێشتر بەڕێوەبەری کۆمپانیای کارلتۆن کۆمونیکەیش���ن بوو، لە خۆڕا قسە ناکات، دیارە باش بیری لێ کردۆتەوە. ئەو ک���ە هەردەم دەیڵێت و دەیڵێتەوە کە گوایە یەکێت���ی ئەوروپی تەنها یەک ش���تی هەیە کە دڵی ئەوی راکێش���ا بێت ئەویش ئەوەیە ک���ە وەک پردەبازێک وایە بۆ بەجیهانیکردن و بەلیبرالیکردن���ی ئاڵوگ���ۆڕەکان )لە نێو بازاڕێکی پێنج س���ەت ملیۆن بەکاربەریدا(، ش���وێنێکی هەڵب���ژاردووە ب���ۆ کردنی ئەم قس���انەی کە شوێنێکی س���یمبۆلیە ئەویش ئۆفیسی لەندەنی کەناڵی هەواڵی ئابووریی لە ئەم���ەش )بلومبێ���رگ(ە، ئەمەریک���ی کاتێکدا کە چل ساڵ بە سەر بەئەندامبوونی شانشینی یەکگرتوو لە کۆمونیتێی ئابووری

ئەوروپیدا تێدەپەڕێت.بەجیهانیک���ردن و بەلیبرالیک���ردن وەک ئایدیۆلۆژیا زۆر لە ئارەزوو و سیاسەتەکانی بروکس���ێل دوور نین. بەاڵم ئ���ەوەی بۆتە جێی مەترس���ی و نیگەرانی بۆ لەندەن پالن و پڕۆژەکانی بروکس���ێلن بۆ رێکخستنەوەی کەرتی دارای���ی و یەکگرتنی کەرتی بانکی. تایم���ز، جۆن فاینەنش���یەڵ وتارنووس���ی گاپەر، بەمجۆرە باس لە مەسەلەکە دەکات :" دوای پەنج���ا س���اڵ لە گەش���ەکردن کە گەیاندیانە ریزی س���ەرەوەی بازاڕی دارایی جیهانی"، لەندەن رەنگە دیسان بکەوێتەوە پێش���بڕكێ لەگەڵ هەندێ پایتەختی دیکەی ئەوروپی )1(. س���ەرەڕای ئەمەش، بە قسەی مووچەخۆران���ی ماف���ی کۆنەپارێ���زەکان، ئەوروپی هێشتا کاریگەرییەکی زۆری هەیە بە سەر چۆنییەتیی هەڵسووڕانی کۆمپانیاکانی بەریتانی���ا، چونکە ئەو مووچەخۆرانە داوای بەخشین و شت دەکەن بە تایبەتی لە بواری

سەعاتی کاری هەفتانەدا.کامیرۆن بە ئام���اژەدان بە بۆچوونەکانی ژەن���ەڕال دیگۆل لە س���اڵی 1963 کە چۆن پاساوی دەهێنایەوە بۆ دژایەتیکردنی هاتنی

بەریتانیا بۆ ناو کۆمونیتێی ئابووری ئەوروپی )2(، بەم شێوەیە دوا :" خەسڵەتی نەتەوەیی ئێمە ئەوەیە کە ئێمە واڵتێکین سەربەخۆین لە سەر دوورگەیەک، زۆر راشکاوانە و بێ پێچ و پەنا بۆچوونەکانی خۆی دەڵێت و زۆریش نەتەوەییەکەی. س���ەروەرێتییە بە پابەندە ]...[ ب���ە رای ئێم���ە، یەکێت���ی ئەوروپی بریتی نیی���ە لە ئامانجێک لە خودی خۆیدا، بەڵکو ئامرازێکە بۆ گەیش���تن بە ئامانجێک: خۆشگوزەرانی، سەقامگیری و چەسپاندنی

ئازادی و دیموکراسی."

شاردنەوەی شکستی پالنەکانی سەختگیری )تقشف(

لە دوای داکۆکیکردن لە نواندنی نەرمیی زیاتر و پتەوترکردنی سەرپێبوون )تبعیە(، پرەنسێپێک هاتە کایەوە ) ئەو پرەنسیپەی ک���ە لە کۆبوون���ەوەی لووتک���ەی ئەوروپی لە ش���اری ئەدینبەرە ل���ە کانوونی یەکەم/ دیسێمبەری 1992 پێناسەی بۆ کرا( کە دان دەنێت ب���ەوەی کە دەوڵەتانی ئەندام بۆیان هەیە س���ەربەخۆ بڕیار ب���دەن لەو بوارانەی کە ل���ە دەس���ەاڵتی تاکالیەن���ەی یەکێتی ئەوروپیدا نین، بۆ گەیشتن بەو ئامانجانەی کە بە سوودبەخش دادەنرێن بۆ دەوڵەتەکان خۆیان. دەیڤد کامیرۆن کە خۆی بە قسەکەر دادەنێت بە نێوی زۆرینەی بەریتانییەکان کە "نیگەرانن" لە پەڕاوێزخستنی واڵتەکەیان بە هۆی کاریگەرییەکانی سیاسەتی فراوانبوونی ناوچەی یۆرۆوە، ئەو ئەنجامگیرییەی کرد کە گوایە هەس���تی ئینتیمابوونی بەریتانییەکان کزبووە. بۆیە شتێکی "رەوایە" ئەگەر رایان وەربگیرێ���ت، نزیکەی دوای چل س���اڵ لە

رێفراندۆمەکەی ساڵی 1975 )3(.

س���ەرباری ئەوەی چەندین راپرسی کراوە کە زیات���ر ئ���ەو میدیایان���ە کردوویانن کە زۆر دژایەتی���ی یەکێت���ی ئەوروپ���ی دەکەن )ئەنجام���ەکان نیش���انی دەدەن کە پتر لە 70%ی بەریتانیی���ەکان لەگەڵ رێفراندۆمن(، بەاڵم چەندین مەسەلەی دیکە هەن کە زیاتر جێی "نیگەرانی"ی خەڵکن، نەک مەسەلەی ب���ە بیانووی ئ���ەوەی، رێفران���دۆم. دوای چارەسەرکردنی کورتهێنانی بودجە، چەندین سیاسەتی سەختگیری زۆر توندی سەپاند، وەزیری دارایی، جۆرج ئۆسبۆرن، ناچار بوو دان بەوەدا بنێ���ت کە گرفتەکانی دوورگەی بەریتانی هەروا دێن زیاتر دەبن: قەرزەکانی واڵت لە 60 %ی تێکڕای بەرهەمی ناوخۆی س���اڵی 2011ەوە بەرز بووەوە بۆ 71% لە ساڵی 2012. نەک تەنها کورتهێنانی بودجە ل���ە زیادبووندای���ە، بەڵکو گەش���ەکردنیش بە وەس���تاوی ماوەتەوە )لە س���اڵی 2012 تەنها بە رێژەی 0.1+ % بووە(. لە ش���وبات )فێبریوەری(ی راب���ردوودا، لەندەن پایەی )ئەی ئەی ئەی(ی لە دەس���ت دا. کامیرۆن رەنگە نەزانێت کە س���کاندالە یەک لە دوای یەکەکان کە متمانەی نوخبە سیاس���ییەکان کەم دەکەنەوە )4( زیاتر مێشکی هاوواڵتیانیان

دوورگەی بەریتانی و کیشوەری ئەوروپا

دەیڤید کامیرۆن دژی ریفۆرمی بانکی

ئەروپییە

12 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

هەڵوێس���تەکانی ن���ەک ک���ردووە س���ەرقاڵ لەن���دەن بەرامبەر بە هەڕەش���ەکانی یەکێتی ئەوروپی، بۆی���ە ئەوەندە لە خۆی دڵنیایە کە مەسەلەی یەکێتی ئەوروپی دەبێتە جەوهەری هەڵمەتەکانی هەڵبژاردنی ساڵی 2015 و بەم قسانەی شکس���تەکانی لە بواری ئابووریدا لە بیر خەڵک دەباتەوە. بەاڵم ئایا ئەم تاکتیکەی

کامیرۆن سەردەکەوێت؟

ناوەندەکانی بزنێس نیگەرانن

بەاڵم س���ەرۆک وەزی���ری بەریتانیا خۆی لە هاوت���ا ئەوروپییەکان���ی بەدوورنەگرتووە، بە پێچەوانەوە، لەگەڵ هەندێکیان هاوپەیمانێتیشی بەستووە بۆ نموونە لەگەڵ ئەڵمانیای ئەنجێال مێرکێل. ه���ەر دوای کۆبوون���ەوەی لووتکەی ئەوروپی لە شوبات )فێبریوەری(ی رابردوودا، رۆژنامەی لوفیگارۆی فەڕەنس���ی لە الپەڕەی یەکەمیدا بابەتێکی بەم ناونیشانە باڵو کردەوە :" کامی���رۆن و مێرکێ���ل یەکێت���ی ئەوروپی دەخەن���ە حاڵەت���ی س���ەختگیرییەوە" )9ی ش���وبات/ فێبری���وەری، 2013(. بەاڵم یەک دوو رۆژ پێش لووتکەک���ە، وەزیری دەرەوەی بەریتانیا ویلیەم هەیگ، لە بەردەم کۆمیسیۆنی کاروباری دەرەوەی پەرلەمانی واڵتەکەی، وتی کە گوتارەکەی سەرۆک وەزیر، لە باتی ئەوەی شانشینی یەکگرتوو لە ناو یەکێتی ئەوروپیدا پەڕاوێز بخات، سەنگ و کاریگەرییەکەی زیاتر و بەهێزتر دەکات. هەیگ ئاماژەی بە وتارێکی رۆژنامەی )دی ڤێل���ت(ی ئەڵمانی دا، چاپی رۆژی 24ی کانوونی دووەم )جانیوەری(، واتە رۆژێک دوای گوتارەکەی کامیرۆن، ئەو وتارەی بانگ���ەوازی کرد بۆ پێکهێنانی تەوەری بەرلین

– لەندەن.

لە بروکسێلیش، ئەنجێال مێرکێل کە لە خەمی ئەوەدای���ە پلە و پایەک���ەی وەک پارێزەرێکی چاکی پالنی دەستپێوەگرتنی بودجەی یەکێتی ئەوروپی بەهێزتر ب���کات بۆ خۆ ئامادە کردن بۆ هەڵبژاردنەکان���ی پەرلەمانی واڵتەکەی کە داندراوە لە ئەیلول )س���ێپتێمبەر(ی ئایندەدا ساز بکرێن، هەس���تا هاوپەیمانێتیەکی لەگەڵ کامیرۆندا بەست کە هاندەرەکەی بارودۆخەکەی ئێس���تایە نەک شتێکی تر بۆیە نابێت بە هەڵە لێی تێبگەین. ئەگەرچ���ی راوێژکاری ئەڵمانی ئامادەی���ە هەندێ تەنازول ب���ۆ بەریتانییەکان بکات، بەاڵم وەزیری دەرەوەی حکومەتەکەی، گییدۆ ڤێستێرڤێلە، وەک مێركێل نەرم نییە و بەڵک���و تا ئەو راددەیەش چوو کاتێك وتی کە بە هیچ ش���ێوەیەک لەگەڵ ئەوەدانییە ئەوروپا

بە حەزی ئەم و ئەو کاربکات.

باڵە هەرە راس���تڕۆکەی پارتیی پارێزگارانی بەریتانیا بەوە ناسراوە کە بە ئاشکرا دژایەتیی یەکێتی ئەوروپی دەکات. نە یاساکەی تەمموز )ج���واڵی(ی 2011 ک���ە باس لە س���ازکردنی راپرس���یەکی میلل���ی دەکات ل���ە حاڵەتێکدا ئەگ���ەر پەیماننامەیەکی ئەوروپیی تازە داوای گواستنەوەی دەس���ەاڵتی زیاتری دەوڵەت بۆ یەکێتی ئەوروپی بکات، وە نە ئەو راگەیاندنەی کە ساڵێک دوای یاساکەی 2011 هات و باس لەوە دەکات چاوێک بە ئینتیمابوون بە یەکێتی ئەوروپی���دا بخش���ێندرێتەوە، ئەمانە هیچیان نەیانتوانی هەڵوێس���تە توندەکانی ئەو باڵەی حیزب نەرم بکەنەوە. بەاڵم پڕۆژەی ریفراندۆم ه���ەر هیچ نەبێت جارێ کڕی ک���ردووە. بەاڵم ئەم پڕۆژەیە ویلیەم هەیگ-ی خستە دۆخێکی ناخۆش���ەوە، چونکە هەیگ لە 24ی تشرینی یەک���ەم )ئۆکتۆبەر(ی 2011 ل���ە پەرلەمانی واڵتەکەی���دا گوتبووی :" ش���تێکی دیکە هەیە جێی گومانە ئەویش مەس���ەلەی ریفراندۆمە لە س���ەر دەرچوون یان دەرنەچ���وون لە یەکێتی ئەوروپ���ی، ئ���ەو یەکێتیەی کە س���ەرچاوەی نی���وەی وەبەرهێنان���ە بیانییەکان���ە لە واڵتی ئێمەدا، ئەو یەکێتیەی کە نیوەی هەناردەکانی ئێمەی بۆ دەچێت، بۆیە ئەمە بڕیارێکی زیرەک نابێ���ت." زۆربەی بەڕێوەبەرانی کۆمپانیاکان و کۆمپانیا کۆنفێدراس���یۆنی هەروەها سەرۆکی پیشەس���ازییەکانی بەریتانی���ا، رۆوجەر کار، ئەم قس���ەیەی هەی���گ دەکەن���ەوە و بایەخە ئابوورییەکەی یەکێتی ئەوروپی بۆ واڵتەکەیان باس دەکەن. هەروەها رۆوجەر کار نیگەرانیی خۆی بۆ رۆژنامەی ئۆبزێرڤەر )13ی کانوونی

دووەم/ جانی���وەری، 2013( دەردەبڕێ���ت و دەڵێت :" بەجێهێش���تنی یەکێت���ی ئەوروپی کاریگەرییەکی خراپی دەبێت لە س���ەر کەرتی کار و پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان]ی بەریتانیا[

الواز دەکات و س���امانی نیشتمانیش دەخاتە مەترسیەوە."

ئەم ستراتیژیەی کامیرۆن، دوور نییە وای لێ بکات لە ئایندە هاوپەیمانێتیەکی تازە لەگەڵ لیبرال – دیموکراتەکاندا ببەستێت. لیبرال – دیموکراتەکان پێیان وایە کە پێش���نیازەکەی کامیرۆن بۆ ریفراندۆم تەنها تاکتیکێکی کاتییە لە ش���ێوەی ئەو تاکتیکەی لە س���اڵی 1974 هارۆڵد ویڵسۆن گرتیە بەر بۆ ئاشتکردنەوەی باڵەکانی ناو حیزبەکەی کە لە سەر مەسەلەی

یەکێتی ئەوروپی ناکۆکیان کەوتبووە نێوان.بەاڵم هیچ گومانی تێدا نییە کە ئامانجەکەی کامیرۆن���ی کۆنەپارێ���ز ش���تێکی دیکەی���ە، ئەوی���ش ئەوەیە کە بەڕە ل���ە ژێر پێی پارتیە س���ەربەخۆیی پارتی س���ەروەرێتیخوازەکەی شانش���ینی یەکگرت���وو دەربێنێ���ت و گوتارە سیاس���ییەکەی الواز ب���کات. ل���ەم رووەوە، سەرکەوتنی کامیرۆن حەتمیە. چونکە کامیرۆن پێشتر توانیبووی مارتا ئاندریاسۆن کە ئەندامی پەرلەمانی ئەوروپییە لە حیزبەکەی فەراژ دوور

بخاتەوە و بیهێنێتە ناو حیزبەکەی خۆی.

هەرچی سەبارەت بە پارتیی کرێکارانیشە، لە دۆخێک���ی نالەباردایە. لە 31ی تش���رینی کوتل���ە ،2012 )ئۆکتۆب���ەر(ی یەک���ەم

پەرلەمانییەکەی پارتیی کرێکاران کە ئێدوارد میلیبان���د س���ەرۆکایەتی دەکات، داوای ل���ە ئەندامەکان���ی کرد دەنگیان بخەنە پاڵ دەنگی پەنجا پەرلەمانتاری کۆنەپارێز کە دەیانویست

حکومەتەکەی���ان ناچار بکەن ت���ا لە میانەی کۆبوون���ەوەی ئەنجومەن���ی ئەوروپی لە رۆژی 22ی تش���رینی دووەم )نۆڤێمبەر( داوا بکات بودجەی یەکێتی ئەوروپی کەم بکرێتەوە. ئەم پڕۆژەیەی هەموارکردن، ئەگەرچی کاری نەکردە سەر ئازادیی کارکردنی حکومەتی لەندەن، کە لە پەرلەمان بە زۆرینەی دەنگ پەس���ەند کرا، ب���ە 307 بەڵێ و 294 نەخێر، ئەمە نیش���انی دا کە پەرلەمانت���ارە کۆنەپارێزە "یاخییەکان" ل���ە توانایاندایە خۆیان خڕبکەنەوە و دەنگیان بڕوات بە تایبەتی لە س���ەر مەسەلەی یەکێتی ئەوروپ���ی. رێبەرانی پارتی���ی کرێکارانیش لە بەر ئەوەی بە هەلپەرس���ت و دووڕوو تۆمەتبار دەک���ران، نەیانتوانی قس���ەیەکی ئەوتۆ بکەن خەڵک باوەڕیان پێ بکەن، بە تایبەتی کاتێک رۆژێ���ک دوای گوتارەکەی رۆژی 23ی کانونی دووەم )جانیوەری( ئیدانەی س���ەرچڵییەکانی کامیرۆنیان کرد. هەروەها لە هەمان کاتیش���دا گوتیان کە ب���ە گوێرەی بارودۆخ مافیان هەیە پەن���ا بۆ رای جەماوەر ببەن، ئەمە لە کاتێکدا ئەگەر لە س���اڵی 2015 بردیانەوە و هاتنەوە سەر دەسەاڵت. لە 11ی شوبات )فێبریوەری(، ل���ە پەرلەمان���ی بەریتانی���ا، پەرلەمانت���ارە ئامادەبووەکان���ی پارتیی کرێ���کاران، خۆیان کڕکردبوو لە کاتێکدا دوای سەرکەوتنەکەی لە

بروکس���ێل هاوتا کۆنەپارێزەکانیان بە شان و باڵی سەرکردەکەیاندا هەڵ دەدا.

ئەگەرچ���ی کامی���رۆن س���ەرکەوتنەکەی س���نووردار بوو، بەاڵم لە رووی س���یمبۆلیەوە

بایەخی خۆی هەبوو. کامیرۆن هیچ تەنازولێکی نەکرد کەچی لە ساڵی 2005 تۆنی بلێر رازی ب���وو بەوەی ئ���ەو "داش���کاندن"ەی مارگرێت تاتچەر لە س���اڵی 1984 بە دەستی هێنا بوو، دەس���تکاری بکرێت )5(. ئەم داشکاندنە ]واتە بەشە بودجەی بەریتانیا بۆ یەکێتی ئەوروپی [ بۆ حەوت ساڵی ئایندە هەر بە بڕی چوار ملیار

یۆرۆی س���ااڵنە دەمێنێتەوە. لەگەڵ ئەمەشدا، شانش���ینی یەکگرتوو هێش���تا بە بەشدارێکی دیاری بودجەی ئەوروپ���ی دادەندرێت کە پتر لە هەش���ت ملیار یۆرۆیە. بەاڵم کامیرۆن خۆی هەڵدەکێشێ بەوەی کە توانیویەتی بەشداربێت لە کەمکردنەوەی ئاس���تی ژیانی فەرمانبەرانی ئەوروپ���ی بە بڕی یەک ملی���ار یۆرۆ، ئەمەش بووە جێ���ی بایەخی میدی���ا کۆنەپارێزەکانی

بەریتانیا.

بوارێکی ئەوتۆ فرتوفێڵ نییە

ئەگەرچی س���ەرۆک وەزیرانی بەریتانیا، لە الی الیەنگرانی، دەتوانێت داوا بکات تا رۆلێکی گەورەتر بگێڕێت لە هەڵگێڕانەوەی ئاراس���تەی زیادبوونی بودجەی ئەوروپی، مانای ئەوە نییە کە ئەو ئامانجانەی دیکەی کە بۆ خۆی دیاری کردبوون، بە پلەی یەکەم بەرگرتن بە پڕۆژەی یەکگرتنی بانکی، بە ئاس���انی دێنە دی. ئەو رۆل���ە یەکالییکەرەوەیەی کە داوا کراوە بانکی ناوەندیی ئەوروپی لە چوارچێوەی ئەو پالنەی کە لە ساڵی 2012 ئەنجومەنی کاروبارە ئابووری و داراییەکان پەس���ەندی کرد بوو، بیگێڕێت، ئەمە حەتمەن کاریگەرییەکی دەبێت لە س���ەر چۆنیەتیی هەڵس���ووڕانی سیس���تەمی دارایی بەریتانی. لە دانوستانەکانی کۆتاییدا، دەنگی ئەو دەوڵەتەی کە بە یەکجارەکی بە دەس���تی خۆی خۆی خستە پەڕاوێزی دراوی یەکگرتوو و چێژیش ل���ەم دۆخەیدا وەردەگرێت حەتمەن سەنگی کەمتر دەبێت لە چاو ئەو سەنگەی لە

نێو ریزی کۆنەپارێزەکاندا هەیەتی.بەاڵم یەکێک ل���ەو گرفتانەی کە حکومەتە کۆنەپارێزەکەی بەریتانیا دەبێت چارەس���ەری ب���کات، لێ���رەوە نیی���ە. ئەم���ە جۆرێکە لە پێکناکۆک���ی. ب���ۆ نمونە چ���ۆن بەهێزکردنی ناوچەی یۆرۆ – کە حەتمەن دەبێت لە رێگای رێکخس���تنەوەی بودجە و بانک���ەوە بێت، کە س���ەرۆک وەزیر بە یەکێک لە ئاواتەکانی خۆی دادەنێ���ت – لەگەڵ داوای نواندنی نەرمییەکی زیاتر لە جێبەجێکردنی میکانیزمەکان، لەوانە هەڵس���ووڕانی ب���ازاڕی یەکگرتووش، ئاش���ت دەکرێتەوە؟ هەر وەک ش���یکەرەوەی ناوداری سیاسەتی ئەوروپیی بەریتانیا، ئەندرو گیدێس، باسی کردووە کە بەهێزکردنی ناوچەی یۆرۆ لە ئاکام���دا دەبێتە ه���ۆی یەکگرتنێکی ئابووریی زیاتر ل���ە نێو خ���ودی ناوچەک���ەدا، چونکە شانش���ینی یەکگرت���وو لە بەر ئ���ەوەی پلەی چاودێری دراوەت���ێ " تەنه���ا کاریگەرییەکی س���نوورداری دەبێت ئەویش ب���ە قازانجی ئەو

ریفۆرمە لیبرالیانەی کە داوایان دەکات )6(".

*پڕۆفێسۆری ش���ەڕەف لە زانکۆی سۆربۆن نوڤێل )پاریس���ی س���ێ(. بەیەکەوە لەگەڵ داڤید فێ سەرپەرشتیی دانانی ئەم کتێبەیان کردووە، »ئ���اکار، سیاس���ەت، گەندەڵی لە باڵوکراوەکانی لە یەکگرتوودا«، شانش���ینی زانک���ۆی پڕۆڤانس، ئێکس ئ���ان پڕۆڤانس،

.2013

وەرگێڕان: کانەبی موحەممەد عەواڵ

12 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

لە مالپەڕی thinbluelineuk.blogspot.com وەرگیراوە

سەرچاوە و پەڕاوێزەکان:

)1( جۆن گاپەر، " ئەوروپا لە لەندەن دەخوات"، فاینەنش���یەڵ تایمز، 20ی ش���وبات )فێبریوەری(ی .2013

)2( ل���ە میانەی کۆنفڕانس���ێکی رۆژنامەوانیدا لە رۆژی 14ی کانوون���ی دووەم )جانیوەری(ی 1963دا، جەن���ەڕال دیگۆل لە دژی پااڵوتنی بەریتانیا بۆ ئەندامێتیی کۆمونیتەی ئابووریی ئەوروپی وەس���تایەوە بە بیانووی ئەوەی کە "سروش���ت و س���تروکتور و بارودۆخی بەریتانیا زۆر جیاوازن لەوانەی کیشوەری

ئەوروپا". )3( ریفراندۆمەکە بەس���تراوەتەوە بە س���ەرکەوتنی پارتیی پارێزگاران لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانی

ساڵی 2015.)4( بڕوان���ە، ژان کل���ۆد س���ێرژان، " ئەو راپۆرتەی پش���تی میدیاکانی بەریتانیای ش���کاند "، لومۆند

دیپلۆماتیک، کانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2013.)5( ل���ە میان���ەی لووتکەی فۆنتێنبلوی س���اڵی 1984، مارگارێت تاتچەر توانیبووی داش���کاندنێک بە دەست بێنێت بە بڕی %60ی بەشی واڵتەکەی لە دابین کردنی بودجەی ئەوروپی بۆ پڕکردنەوەی ئەو

بۆشاییەی لە نێوان بەشی بەریتانیا لە بودجەکە و بڕی ئەو پارەیەی درابووەوە بە بەریتانیا. )6( ئاندرو گیدێس، بەریتانیا و یەکێتی ئەوروپی، باڵوخانەی پاڵگرەیڤ مەکمیالن، بەیسیکس���تۆک،

.2013

دەیڤید کامیرۆن دژی ریفۆرمی بانکی ئەروپییە

diplomatiqueئایاری 132013MONDE diplomatique

LE

كوردیdiplomatiqueئایاری 132013

MONDE diplomatiqueLE

كوردی

بەهۆی كێشەی بودجەوە، هاوكاریی نێوان رێكخراوی نەت���ەوە یەكگرتووەكان و كەرتی تایب���ەت بەبێ هیچ ش���ەفافیەتێك خەریكی پەرەسەندنە. هەر پاش ساڵی 1995، بەڕێز بوترۆس بوترۆس غالی كە ئەوكات سكرتێری گش���تی بوو، لە كۆڕبەندی ئابووریی جیهانی لە داڤۆس رایگەیاند كە دەیەوێ »كۆمپانیا فرەنەتەوەكان زیاتر لە پرۆس���ەی بڕیاردانی

نێونەتەوەییدا بەشداری بكەن«.جێگرەوەك���ەی، بەڕێ���ز كۆف���ی ئەننان، هەمان رێچك���ەی گرتە بەر كاتێك لە مانگی تەمموز )جواڵی( 2000دا پەیمانی جیهانیی نەتەوە یەكگرتووەكانی راگەیاند كە لەالیەن مامۆس���تایەكی زانكۆی هارڤاردە وە بەناوی جان رووگی پێش���نیاز كراب���وو)1(. پرۆژەكە كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەتی بە »هاوبەش و كارا ل���ە بواری گەشەس���ەندن« لە قەڵەم داب���وو، بەمەرجێ���ك ئامادە ب���ن كۆمەڵێك پرە نس���یپی پەیوەندیدار بە مافەكانی مرۆڤ لەبەرچاو بگرن)2(. راپۆرتی كۆمیس���یاریای بااڵی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافی مرۆڤ لەس���اڵی 2000دا لەژێرن���اوی »بیزنێس و مافی مرۆڤ: راپۆرتێكی بەردەوام« تەنانەت نووسیبووی كە بازرگانی و مافەكانی مرۆڤ

دەتوانن یەكتر بەهێز بكەن.ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە پەیوەندییەكی لەم ج���ۆرە لەگەڵ دنی���ای كۆمپانیاكان لە میس���اقی نەت���ەوە یەكگرتووەكان���دا باس نەكراوە و هیچ ئاماژەیەكیش لە راگەیاندراوی جیهانیی مافی مرۆڤ���دا وەبەرچاو ناكەوێ. پەیماننامەی جیهانی كە ئەمڕۆ زیاتر لە حەوت ه���ەزار كۆمپانی���ای 130 واڵت لەخۆدەگرێ هی���چ چوارچێوەیەك���ی یاس���ایی روونی بۆ دانەنراوە. دیارە پەیماننامەكە میكانیزمێكی سزادانی تێدایە كە هەر لە ساڵی 2008 ەوە بووە هۆی رەش���كردنەوەی ن���اوی زیاتر لە 600 كۆمپانیا كە لەب���واری جێبەجێكردنی پەیماننامەك���ە)3( هیچ پرینس���یپەكەی 10نەچووبوونە پێش. بەاڵم كێش���ەكە لەوەدایە كە هیچ میكانیزمێكی قورس و قایم نییە كە رێزگرتنی كۆمپانیاكان لە دەروەستییەكانیان كۆنترۆڵ بكات و هاوبەش���كارەكانیش تەنها لەسەریانە كە راپۆرتێكی سااڵنە لەو بوارەدا

باڵوبكەنەوە. ئەوان لەس���ەر مۆڵەتی لیژنەی جێبەجێ���كاری پەیماننامەی جیهانی لۆگۆی گلۆبال كۆمپاك���ت بەكاردەهێنن كە بواریان بۆ دەڕەخس���ێنێ تا برەو بە »ش���ەرعیەتی كۆمەاڵیەتی كۆمپانی���اكان و بازاڕەكانیان«

بدات)4(.

تێكەڵكردنێك���ی ل���ەم چەش���نەی رۆڵ و ش���ێوازەكان دەبێت���ە ه���ۆی خاوكردنەوەی

پەسندكردنی یاسا و رێساكانی پەیوەندیدار بە بەرپرسیارێتی كۆمەاڵیەتی كۆمپانیاكانەوە. ئەم ئامانجە هەر لە س���اڵەكانی 1970 ەوە لەگەڵ س���كانداڵە بەتایبەتی ورووژێنرابوو، پەیوەندیدارەكان بە ئاشكرابوونی تێوەگالنی كۆمپانیای نێونەتەوەیی تەلەفۆن و تەلگرافی ئەمریكایی )ئا.تی. تی( لە كودێتای چیلی لە ساڵی 1973. هەر لەم پێناوەدا، رێكخراوی جیهانی���ی كار توانیب���ووی س���اڵی 1977 »راگەیاندراوی س���ێ قۆڵی پرینس���یپەكانی پەیوەندیدار بە كۆمپانی���ا فرەنەتەوەكان و سیاس���ەتی كۆمەاڵیەتی« پەسند بكات كە

دیارە هیچ بەهایەكی فەرزكراوی نەبوو.وا دی���ارە ل���ەم كات���ەدا خەم���ی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو شتانە نەبن. لە دەرەوەی پەیماننامەی جیهانی، زۆر ش���ێوەی دیكەی هاوكاری لەنێ���وان دامەزراوەكانی رێكخراوی نەت���ەوە یەكگرت���ووەكان و كۆمپانیاكان���دا یونێس���كۆ رێكخراوی پەرەیان س���ەندووە. فەڕەنس���یی زەبەالحی كۆمپانی���ای لەگەڵ بواری جوانكاری بە ن���اوی لۆریال هاوكاری

دەكات بۆ ئەوەی ژنانی زانستپەروەر خەاڵت بكات. هەروەها لەگە ڵ »دەیملەر ئەی جی« ل���ە چوارچێوەی پرۆگرام���ی مۆندیالۆگۆ بۆ پەرەپێدان���ی دیالۆگی نێ���وان كو لتوورەكان كاردەكات. یونێس���كۆ لەگەڵ سامس���ۆنگ-ی���ش پ���رۆژەی پارێ���زگاری ل���ە س���امانی كولتووریی ماددیی دەستپێكردووە و لەگەڵ مایكرۆس���ۆفت-یش خەریك���ی بەرنامەیەكی تایبەت���ە ب���ە گەشەس���ەندنی ئاب���ووری و

كۆمەاڵیەتی���ی جیهانی. هەروەها یونێس���كۆ لەگەڵ »پرۆكتەر ئاند گامبل« رێككەوتووە كە ل���ە بەرامبەر دابینكردنی پێداویس���تیی ژنان���ەی كچانی ئەفریقا بۆ ئ���ەوەی بتوانن تەواوی س���اڵ بچنە قوتابخانە، رێگەی پێبدا

كە لۆگۆكەی بخاتە سەر بەرهەمەكانی...لە س���ایەی ئەم گرێبەستانەوە، یونێسكۆ توانیویەتی پارەی پێویس���ت بۆ وەدیهێنانی زۆر لە پرۆگرامەكانی خۆی بەدەس���تبێنێ، ئەمە لە سەردەمێكدا كە واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمەری���كا و بەریتانی���ا لە پ���اش بەئەندام وەرگیرانی فەلەس���تین لە ساڵی 2011 لەو رێكخراوە تووڕەن و هاوكاریی دارایی ناكەن. ل���ە چوارچێوەی یەكێك ل���ەو پرۆگرامانەی یونێس���كۆدا كۆمپانی���ای نۆكی���ا تەلەفونی مۆبای���ل بۆ ئەو خەڵكانە ل���ە ئەفریقا دابین دەكات ك���ە ب���ەم دواییە فێ���ری خوێندن و نووس���ین ك���راون. یونێس���كۆ هەروەها بۆ رووبەڕووبوون���ەوە لەگە ڵ كێش���ەی نەبوونی كتێب و رۆژنام���ە و كەلوپەلی خوێندنەوە، لە رێگای كورتەپەیامی مۆبایلەوە تەمرین بۆ

ئ���ەو قوتابییانە دەنێرێ ك���ە دەبێ هەر بە كورتە پەیامی���ش وەاڵم بدەنەوە. هەرچەند سوود و كاریگەریی ئەو پرۆگرامە هێشتا دیار نییە، بەاڵم النیكەم یونێسكۆ ئەو دەرفەتەی ب���ۆ نۆكیا پێكهێناوە ك���ە مۆدێلە كۆنەكانی

مۆبایل لە كۆڵ خۆی بكاتەوە.دیكەش���ی رێكخراوەكانی رەوت���ە ئ���ەم گرتووەتەوە. خاتوو گ���رۆ هارلێم برونتالند هەر لە س���ەرەتای دەستكردنی بە كارەكەی وەك بەرپرسی یەكەمی رێكخراوی جیهانیی تەندروستی )1998(، الیەنگری لە هاوكاری و نزیكبوونەوە لە تاقیگە كانی كەرتی تایبەت كرد. لەكاتی قەیرانی ڤایرۆسی )H1N1( لە 2009-2010 دا، ئەم رێكخراوە رێنماییەكانی گرووپی پس���پۆڕان بۆ راوێژكاریی ستراتیژی ك���ردە سەرمەش���ق. ئەم���ە ل���ە كاتێك���دا بوو ك���ە زۆرب���ەی ئەندامانی ئ���ەو گرووپە پەیوەندی���ی دارای���ی زۆر نزیكی���ان لەگەڵ لەالیەكی هەبوو. دەرمانسازیدا پیشەسازیی دیك���ەوە، نوێنەرانی هێندێ���ك تاقیگە وەك »چاو دێر« ل���ە كۆبوونەوەكانی ئەو گرووپە راوێژكارییەدا بەش���داری دەكەن. دەگوترێ ك���ە ئاگاداركردنەوەی باڵوبوون���ەوەی پەتا تەندروستییەوە رێكخراوی جیهانیی لەالیەن بووەتە هۆی ئەوەی كە كۆمپانیا گەورەكانی ئەم كەرت���ە لە نێوان 7.5 تا 10 ملیار دۆالر

قازان���ج بك���ەن)5(. جگ���ە لە پێڕاگەیش���تن ب���ە قەیران���ی هەاڵمەتی ئ���ەی، رێكخراوی جیهانیی تەندروس���تی هەر ئێس���تا لە زۆر بواردا هاوكاریی پتەوی لەگەڵ پیشەس���ازی لەبواری بەتایبەت���ی هەیە، دەرمانس���ازیدا خەب���ات لەدژی ئای���دز)6(. هەموو ئەمانەش دەبنە هۆی دروس���تبوونی كێشەی ناكۆكیی

بەرژەوەندییەكان.

ئەو هاوكارییەی نێوان نەتەوە یەكگرتووەكان و كەرتی تایبەت زۆر جار دەبنە هۆی ئەوەی كە كار و چاالكیی رێكخراوەكە بە كەس���انی سەر بەو كۆمپانیا تایبەتییانە بسپێردرێن و راوێ���ژ و ئامۆژگاریش لە پس���پۆڕانی تێكەڵ بەو كەرتە وەربگیرێن. پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە ئای���ا هەموو ئ���ەو هاوكارییانەی نەتەوە یەكگرت���ووەكان لەگەڵ كەرتی تایبەت نابنە ه���ۆی ئەوەی رێكخراوەكە بۆخۆش���ی ببێتە

بەشێك لە كەرتی تایبەت«)7(؟

*دكت���ۆر لە مێژووی هاوچەرخ، نووس���ەری كتێبی »مێژووی یونێسكۆ: 30 ساڵی یەكەم پاری���س، هارمات���ان، ،»)1974-1945(

.2010

وەرگێڕانی : ئاسۆ عەبدوڵاڵ

سەرچاوە و پەراوێزەكان

)1( بڕوانە كریس���تیان كۆبێ، »پەیوەندیی مەترسیدار لەگەڵ دونیای بیزنێس«، لومۆند دیپلۆماتیك، سێپتێمبەری 2005.

)2( بڕوان���ە تۆم���اس ج. وەیس و رامێش تاك���ور، »حوكمڕانیی جیهانی و نەت���ەوە یەكگرتووەكان: سەفەری بێكۆتایی«، باڵكراوەكانی زانكۆی ئیندیانا، چاپی بلوومینگتۆن، 2010 )ئینگلیزی(.

)3( »گەشەسەندنی پایەدار: 630 كۆمپانیای رەتكراوە لەالیەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە«، 2ی جواڵی http://greentechexpert.blogspot.fr ،2008

unglobalcompact.org )4(5(( كلۆئێ مۆرێل، »رێكخراوی جیهانیی تەندروستی و بەڕێوەبردنی قەیران و كارەساتە جیهانییەكان«،

گۆڤاری »شانتیە پۆلیتیك«، ژمارە 8، جونی 2008.)6( بڕوان���ە ئۆریان گیلبۆ، »بەش���داریی بەرەب���ەرەی كۆمپانیاكان لە بەڕێوەبردن���ی جیهانیی كەرتی تەندروس���تیدا، كەیس���ی خەبات لەدژی ئایدز و نەخۆش���ییە لەبیركراوەكان«، تێزی دكتۆرای زانستی

سیاسی، ئەنستیتوی زانستی سیاسیی پاریس، 2012.)7( بڕوان���ە ئان-سێس���یل رۆبێرت، »كێ دەی���ە وێ نەتەوە یەكگرت���ووەكان بخنكێن���ێ؟«، لومۆند

دیپلۆماتیك، فێبریواری 2012.

لە دەرەوەی پەیماننامەی جیهانی، زۆر شێوەی دیكەی هاوكاری لەنێوان دامەزراوەكانی رێكخراوی

نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمپانیاكاندا پەرەیان سەندووە. رێكخراوی یونێسكۆ لەگەڵ كۆمپانیای

زەبەالحی فەڕەنسی بواری جوانكاری بە ناوی لۆریال هاوكاری دەكات بۆ ئەوەی ژنانی زانستپەروەر خەاڵت

بكات

ئایا هاوكاری نەتەوە یەكگرتووەكان لەگەڵ كەرتی تایبەت رێكخراوەكە بۆخۆشی ناكاتە بەشێك لە كەرتی تایبەت؟ )فۆتۆ: رۆیتەرز(

نەتەوە یەكگرتووەكان شەیدای كەرتی تایبەت بووە

*كلۆئێ مۆرێل

14 14ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

ستێفان تێڤونێ*

ناودەركردنی گۆرانیبێژی كۆری، س���ای، لەس���ەر ئاس���تی جیهان – دوو ملیار جار لەسەر یوتیوب س���ەیری كلیپی »گانگنام ستایل« كراوە – سەرنجمان بۆ زیندووێتی كولتووری پۆپی كۆریای باشوور دەبات. جگە لە هونەری گۆرانیی ئەو واڵتە، زنجیرە تەلەڤیزیۆنییەكانیش���ی بەش���دارییەكی زۆریان كردووە لە ناوداركردنی كولتوورەكەی لەسەر ئاستی جیهان. ئەو »دراما«یانە كە مێژووەكەی���ان دەگەڕێتەوە بۆ 20 س���اڵێك لەمەوب���ەر، توانیویانە جەماوەرێكی زۆر لە تەواوی ئاس���یا و هەروەها لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ئەوروپای رۆژهەاڵتیشدا پەیدا بكەن. ئەم درامایانە ناوی ئەستێرەكانی گۆرانی و هەروەها نەریتەكانی ئەو واڵتەشیان

لەگەڵ خۆدا بردووەتە دەرەوەی واڵت.

كۆریای باشووربەجیهانیكردنی كولتوور لە رێگای زنجیرە تەلەڤیزیۆنییەكانەوە

هاوتەریب لەگەڵ مۆسیقا و دراماكان، كەرتی

گەشتیاریش سەركەوتنی بەرچاوی بە دەستهێنا، چونكە

ئەو شوێنانەی كە وێنەی ڤیدیۆیی دراماكانیان لێگیراوە،

بینەرەكانی واڵتانی ئاسیایان رادەكێشا و حەزیان دەكرد

بە چاوی خۆیان ئەو شوێنانە ببینن

الی جەماوەری فەڕەنسی، گۆرانیبێژی كۆریای باشوور، سای، تەنیا بەشە دیارەكەی شاخە سەهۆڵیەكەیە. لەگەڵ هەناردەكردنی بەرهەمە كولتوورییەكانی بۆ دەرەوەی واڵت بە ب���ڕی 3.8 ملیار دۆالر لەس���اڵی 2011 دا )1(، كۆریای باش���وور لە ماوەی 15 س���اڵدا بوو بە هێزێكی كولتووری لە جیهاندا و شان لە ش���انی ژاپۆن دەدات. بەرهەمەكانی كولتووری میللی ئێستا نەك تەنیا لە ئاسیا بەڵكو لە شوێنی دیكەی جیهانیش���دا، تا دەگاتە ئەوروپاش، بەكاردەبرێن. تەنانەت لە ئەوروپاش گەنجێكی زۆر بەجۆش���ەوە گوێ لە مۆسیقای پۆپی كۆریای باشوور دەگرن و هەروەها سەیری زنجیرە تەلەڤیزیۆنییەكانی دەكەن كە پێیان دەگوترێت دراما ی���ان تی ڤی دراما )2(. لە كاتێكدا ل���ە حوزەیران )جون(ی 2011دا، ل���ە زێنی���ت )هۆڵێكی یەكج���ار گەورەیە لە شێوەی یاریگا – و(ی پاریس پێشوازی لە پێنج لە گرووپە مۆسیقیە هەرە دیارەكانی كۆریای باشووری كرا، كەچی لە شوبات )فێبریوەری(ی 2012، ئەم جارەیان نۆرەی هۆڵە فرەوەرزشیەكەی پالێ دو پاریس– بێرسی بوو تا بە رەنگە

جیاجیاكانی »شەپۆلی كۆری« )هالیو( بڕازێندرێتەوە.

چەمكی هالیو لەسەرەتای سااڵنی دوو هەزارەكان لەالیەن میدیای چینییەوە برەوی پێدرا و بە جەماوەر ناس���ێندرا.

هەردوو زنجیرەكەی كۆریای باش���وور لە س���اڵی 1993 لە تەلەڤیزیۆنی چینی پێشاندران، ئەمەش لە كاتێكی گونجاودا بوو، چونكە س���اڵی پێش���تر ه���ەردوو واڵت پەیوەندییە دیپلۆماتیەكانیان دەستپێكردبووەوە. بەاڵم لەساڵی 1997 بەدواوە بایەخدان بە دراما تەلەڤیزیۆنییەكانی كۆریای باشوور ن���ەك تەنیا لە چین، بەڵكو ل���ە هۆنگ كۆنگ و تایوانیش س���ەریهەڵدا، ئەویش لەگەڵ سەركەوتنی زنجیرە خێزانییە 55 ئەڵقەییەكەی وەتز لەڤ ئۆڵ ئەباوت؟ )خۆشەویستی )MBC، 1991 - 1992( )بە ت���ەواوی چی دەگەیەن���ێ؟و هەروەها زنجیرەی س���تار ئین مای هارت )ئەس���تێرەی ناو دڵ���م( )MBC، 1997(، كە زنجیرەیەكی 20 ئەڵقەیی گەنجانە بوو. لە هەمان كاتدا، مۆسیقای پۆپی كۆری )كەی پۆپ( لە رادیۆ و تەلەڤیزیۆنەكان برەوی پەیدا كرد. ئەمەش لەگەڵ گرووپە مۆسیقیەكانی گەنجان دەستیپێكرد، وەكو )ئایدۆڵز( )3( و )HOT(، هەروەها گۆرانیبێژانی وەكو ئاهن جای ووك كە رۆڵی كەسایەتییە سەرەكییەكەی زنجیرەی ستار ئین مای هارتی بینیوە. كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی موس���یقا و دراما پێكەوە گەشە دەكەن و دەچنە نێو ئەو

بازاڕەوە كە تازە خەریك بوو دروستدەبوو.ئ���ەم مۆدەیە لە سەرتاس���ەری باش���ووری رۆژهەاڵتی

ئاسیادا باڵوبووەوە. لە ساڵی 1998، فیلمەكانی كۆریای باش���وور %56ی هاوردەكردنی بەرنامە تەلەڤیزیۆنییەكانی ڤیێتنامیان پێكدەهێنا )4(. لە ساڵی 2001 یش، میلۆدرامایەك )درامایەك كە موسیقای لەگەڵدا بێت – و( بە ناونیشانی ئۆتۆن )KBS، 2000( )ئین مای هارت )پایزێك لە دڵمداجەماوەرێك���ی زۆری پەیدا كرد. ئەم میلۆدرامایە چیڕۆكی خۆشەویستیەكی مەحاڵی نێوان كوڕ و كچێك دەگێڕێتەوە كە بە هۆی هەڵەیەك لە كاتی لە دایكبوونیاندا، بۆ ماوەی چەندین س���اڵ وەكو

خوشك و برا گەورە كرابوون.

ب���ەاڵم »ش���ەپۆلی كۆری« لەس���اڵی 2003 برەوی پەیداكرد و بەنێوبانگ بوو، ئەویش كاتێك گەیشتە ژاپۆن و لەوێ دەستكرا بە پەخشكردنی وینتەر س���ۆناتا )سۆناتای زستان، یان چیڕۆكی خۆشەویس���تیی زس���تان(، كە ئەویش باس لە چیرۆكێك���ی خۆشەویس���تیی مەح���اڵ دەكات. ئ���ەم زنجیرەیە كە یەكەمجار لەس���ەر كەناڵێكی س���ەتاالیتیی تۆڕی )NHK( پەخش���كرا، دوای ئەوەی سەركەوتنێكی باشی بە دەستهێنا، ئینجا لە ساڵی 2004 لەسەر كەناڵە هەواییەكەی هەمان تۆڕ پەخش كرایەوە. سەركەوتنی ئەم زنجیرەیە

كە بووە هۆی ناس���اندنی ئاكتەرە سەرەكیەكەی ب���ە زۆری قازانجێك���ی ئەس���تێرەیەك، وەك دەستهێنا بە تایبەتی بە هۆی فرۆشتنی بەرهەمە

الوەكیەكانی. ل���ەدوای كۆتاییهاتن���ی داگیركردنی كۆریای باشوور لەالیەن ژاپۆنەوە )1910 - 1945(، كۆریا رازی نەدەبوو كولتووری میللیی ژاپۆنی داگیركەر بچێتە واڵتەكەی. بەاڵم بە پێچەوانەوە، ئەم قەدەغە كردنە، لە رێگای كارەكانی باڵوكردنەوەی نهێنی و هەروەها دزیی كولتوورییەوە، وای كرد عەقڵیەتی هەردوو واڵت لە یەكتر نزیك ببنەوە و كاریگەریی

ژاپۆن بەس���ەر بەرهەمهێنانی كولتووریی كۆریادا بەهێزت���ر ببێت. ئەم سیاس���ەتی قەدەغەكردنە بەردەوام بوو تا ساڵی 1998. لێكنزیكبوونەوەی هەردووال لە ساڵی 2002 گەیشتە لووتكە ئەویش لە سایەی رێكخستنی جامی جیهانیی تۆپی پێ

كە پێكەوە میواندارییان كرد.پێش هاتنی »دراماكان«، موسیقای كۆریای باشوور پێشتر جێی خۆی لە نێو لیستی گۆرانییە بەناوبانگەكان لە ژاپۆن )هیت پارەید( كردبووەوە ئەمیش زیاتر لەسایەی كچە گۆرانیبێژی گەنجی كۆری )ب���ۆوا(. دوای ئەمە چەندین گۆرانیبێژ و

كاری هونەرمەند شين يون بوك

diplomatiqueئایاری 152013MONDE diplomatique

LE

كوردیdiplomatiqueئایاری 152013

MONDE diplomatiqueLE

كوردی

كۆریای باشووربەجیهانیكردنی كولتوور لە رێگای زنجیرە تەلەڤیزیۆنییەكانەوە

گرووپی موس���یقی كۆریای باش���وور دڵی كچ و كوڕان���ی ژاپۆنیان بە الی خۆیاندا راكێش���ا، لەوانە شینهوا، دۆنگ دانگ شین كی، هەروەها گۆرانیبێژان رەین )»بی«( و سێڤن. هەرچی بواری سینەماش���ە، لە ساڵی 1999 لە ژاپۆن سەركەوتنێكی بەرچاوی بەدەستهێنا لە سایەی فیلمی )ش���یری( كە یەك���ەم فیلمی كۆریای باشوور بوو لەسەر ئاستی واڵتدا دابەش بكرێت و لە س���ینەماكاندا پێشان بدرێت )میلیۆنێك و دوو س���ەت هەزار تیكتی بۆ فرۆشرا(، ئینجا فیلمی جەی ئێس ئەی )ناوچەی ئاسایش���ی

سەرچاوە و پەڕاوێزەكان:

)1( وەزارەتی كولتوور و وەرزش و گەشتیاریی كۆریای باشوور.)2( زۆربەی ئەو درامایانەی لەم وتارە ناویان هاتووە، لە دەرەوەی كۆریای باشوور بە ناونیشانە ئینگلیزیەكەیان ناس���راون و لەالیەن كەناڵی پەخشەوە بە رەسمی و بەو ناوە ناسێندراون. بەاڵم ناونیش���انە ئینگلیزیەكان لەناو كۆریای باشووریش���دا ناس���راون، بۆ نموونە لەڤ س���تۆری ئین

هارڤارد، درییم های...)3( كۆمەڵە ئەس���تێرەیەكی گەنجی دونیای گۆرانی بوون لە ژاپۆن كە فۆرمات كران و ئینجا فڕێ���دران و كوژانەوە. لەم بارەیەوە، بڕوانە ئیوابوچی كۆیچی، » ئەودیوی >ژاپۆنە چاكەكە<،

بەجیهانیكردنی كولتووری...«، گۆڤاری كریتیك ئەنتەرناسیۆنال، ژمارە 38، پاریس، 2008.)4( بڕوانە بەش���داریەكەی شیم بودۆ، » گەشەكردنی پیشەس���ازیە كولتووریەكانی كۆریا و ش���ەپۆلی كۆری«، لە ناو كتێبەكەی، هوات چوا بێنگ و ئیوابوچی كۆیچی )بە سەرپەرشتی(، كولتووری پۆپی ئاس���یای رۆژهەاڵت: شیكردنەوەی ش���ەپۆلی كۆری، چاپخانەی زانكۆی هۆنگ

كۆنگ، 2008. )5( بڕوانە ستێفان تێڤونێ، » دزینی بەرهەم لە كۆریای باشووردا: الدانە توندەكەی زلهێزێكی كولتووریی تازە«، لە ناو كتێبەكەی تریستان ماتالر )بە سەرپەرشتی(، دزینی بەرهەمە دەنگی و رەنگیەكان. رێچكە نهێنییەكانی بەجیهانیكردنی كولتووری، باڵوخانەی ئینستیتوی نیشتمانیی

دەنگ و رەنگ – دو بۆیك، پاریس، 2011.)6( بڕوانە هۆنگ مێرس���یێ س���ێئۆك كیۆنگ، » ناسینی زنجیرە تەلەڤیزیۆنییەكانی ئاسیای رۆژه���ەاڵت لە فەڕەنس���ا: درام���ا و دژە كولتووری ژنان لە س���ەردەمی دیجیتاڵ���دا«، گۆڤاری ئەنترۆپۆلۆژی ئێ سۆسیێتێ، بەرگی 36، ژمارە -1 2، زانكۆی الڤال، كێبێك، كەنەدا، 2012.

هاوبەش( لە ساڵی 2001. لەساڵی 2003 بەدواوە، كەرتی پیشەسازیی بەرنامە تەلەڤیزیۆنییەكانی كۆریای باشوور قازانجی زۆری كرد. پتر لە 90%ی ئەو بەرنامە تەلەڤیزیۆنیانەی هەناردەی دەرەوە دەك���ران، دراماكان بوون. لە س���اڵی 2005 ، بڕی داهاتی هەناردەكان س���ێ ق���ات زیاتر بوو لە بڕی خەرجیی هاوردەكان. لە سەرووی ئەو واڵتانەی بەرهەمەكانی كۆریایان دەكڕی، ئەمانە بوون: ژاپۆن

)60%(، تایوان )11%(، چین )%10(.هاوتەریب لەگەڵ مۆس���یقا و درام���اكان، كەرتی گەشتیاریش س���ەركەوتنی بەرچاوی بە دەستهێنا، چونكە ئەو شوێنانەی كە وێنەی ڤیدیۆیی دراماكانیان لێگیراوە، بینەرەكانی واڵتانی ئاسیایان رادەكێشا و حەزیان دەكرد بە چاوی خۆیان ئەو شوێنانە ببینن كە لە دراما كۆرییەكاندا بینیویانە. لەس���اڵی 2003، ژمارەی گەشتیارانی تایوانی بە رێژەی %50 زیادی كرد، گەش���تیارانی ژاپۆنیش بە رێژەی %40، ئەم زیادبوونە بەتایبەتی دوای پەخش���كردنی زنجیرەی

سۆناتای زستان )وینتەر سۆناتا( هات.لە راستیدا، تەواوی واڵتەكە ناوی دەركرد و ناسرا. ئەو كۆمپانیایانەی كۆریای باش���وور كە لە دەرەوەی واڵت كاریان دەكرد، دەس���تیان كرد بە قۆستنەوەی ئ���ەم دەرفەتە و كەڵكیان لە س���ەركەوتنی زنجیرە تەلەڤیزیۆنییەكان���ی واڵتەكەیان وەرگرت، بۆ نموونە كۆمپانیای سامسونگ، ئاهن جای ووكی هەڵبژارد بۆ ئەوەی بەرهەمەكانی لە ڤیێتنام پێش���كەش بكات و رێكالمیان بۆ بكات. بەم جۆرە، كۆریای باشوور بووە »ئاراستە«، ئەم سەرسامبوونە بە كۆریای باشوور پەلی هاویش���ت بۆ لقەكانی دیكەی كولتووری میللی وەكو خواردەمەنی، مۆدە، خۆشگوزەرانی و... هتد. فێربوونی زمانی كۆریش برەوی پەیدا كرد، بەمجۆرە، ئامرازەكانی وانە گوتنەوە و فێربوون قازانجێكی زۆریان فەراهەم كرد. حكومەتی كۆری هانی دروس���تكردنی س���ەنتەری كولتووری دەدا ئەو راددەیەی وای لێهات خەڵكێكی زۆر بڵێن كۆریای باشوور بووەتە زلهێزێكی

نەرم )سۆفت پاوەر(.

لە پشت ئەم سەركەوتنەوە چەندین فاكتەر هەن: گەشە ئابوورییە سەرسوڕهێنەرەكەی كۆریای باشوور و واڵتانی دیكەی ئاسیا، كرانەوەی بازاڕەكانی چین و ئازادیدان بە كەرتی دەنگ و رەنگی كۆریای باشوور و ڤیێتنام و چین، دروستكردن و پەرەپێدانی ژمارەیەكی زۆری كەناڵە تەلەڤیزیۆنییە سەتەالیتی و كێبڵیەكان، سیاسەتی دەستتێوەردانی حكومەتی كۆریای باشوور كە لە سەردەمی قەیرانەكەی سااڵنی )-1997 1998(دا تەركیزی كردە س���ەر تەكنەلۆژیاكانی زانیاری و پیشەسازیەكانی كولتوور، دەستپێشخەرییەكانی تاك و چاالكی���ە بازرگانییەكان )دەمپینگ واتە پڕكردن، دوبالژ و ژێرنووسكردن بە زمانی واڵتەكان( و هەروەها رۆڵی س���ایتەكانی سترییم لەسەر ئینتەرنێت )5( بە تایبەتی لە نێو رەوەندی كۆری و ئاس���یاییەكان بە گش���تی. زاڵبوونی كولتووری میللی ژاپۆنی بەسەر بازاڕەكان���ی ئاس���یادا )ب���ە پلەی یەك���ەم زنجیرە تەلەڤیزیۆنییەكان( جەماوەرێكی ئامادەی دروستكرد بۆ پێش���وازیكردن لە دراما كۆریی���ەكان كە بوونە

جێگرەوەی بەرهەمە ژاپۆنییەكان.م���ەودای پەخش���ی دراماكان لە س���ااڵنی 2002 و 2003 ب���ە دواوە هەتا دەه���ات فراوانتر دەبوو تا گەیش���تە واڵتانی دیكەی وەك���و فیلیپین، مالیزیا، ئیندۆنیسیا، مۆنگۆلیا و واڵتانی ئاسیای ناوەڕاست: واتە ئوزبەكستان، كازاخستان، قیرغیزستان. ئینجا نۆرەی واڵتان���ی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت و باكووری ئەفریق���ا هات: میس���ر )2004(، توركیا )2005(، ئێران )2007( و پاشان عێراق. بەاڵم دەبێت ئەوەش بڵێین كە زیاتر زنجیرە تەلەڤیزیۆنییە مێژووییەكانی KBS، وەكو ئەمیرالی نەمر یی سون سین )كەناڵی2004(، ئیمپراتۆری دەریا )هەمان كەناڵ و هەمان س���اڵ( بوون ك���ە واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت و باكووری ئەفریقا و هەروەها دواتر واڵتانی ئەوروپای

رۆژهەاڵتیشیان گرتەوە.زنجیرەیەكی تەلەڤیزیۆن���ی كە بۆ یەكەمین جار بگات���ە بازاڕەكانی ئەوروپا، زنجی���رەی )گەوهەری كۆش���ك( بوو )-2003 2004( كە باس لە چیرۆكی كچێك���ی بێ دایك و ب���اوك دەكات چۆن یەكەمجار وەكو ش���اگردێكی چێشتلێنان دەچێتە نێو كۆشكی

ش���اهانەی بنەماڵەی جۆس���یۆن و دوات���ر دەبێتە پزیشكی تایبەتی مەلیك. پێشتر لە ساڵی 2008 لە توركیا و هەنگاریا پەخشكرا، ئینجا رۆمانیا لەسەر كەناڵی گشتی لەساڵی 2009، دواتریش لە بولگاریا

لەساڵی 2011.

فەڕەنسیەكان لەسەر ئینتەرنێت سەیری دراماكانی كۆریای باشوور دەكەن

كۆریای باشوور لە كۆتایی سااڵنی نۆهەدەكانەوە و لە رێگای سینەماوە لە ئەوروپای رۆژئاوا و ئەمەریكای باكوور ناس���را و ناوی دەركرد. ل���ەو واڵتانەدا زیاتر بایەخ بە بەرهەمەكانی هونەری س���ینەمایی كۆریای باش���وور دەدرێت نەك ب���ە بەرهەمە تەلەڤیزیۆنییە بازرگانییەكان���ی ئ���ەو واڵت���ە. هەرچی دراوس���ێ ئاسیاییەكانی كۆریای باشوورن، ئەوان حەزیان زیاتر

لە فیلمە جەماوەرییەكانی كۆریایە.لە فەڕەنس���ا، دەمێكە لەسەر ئینتەرنێت سەیری دراماكانی كۆریای باشوور دەكرێت. سەرەتا هاوواڵتیە بە رەچەڵەك ئاس���یاییەكانی فەڕەنس���ا لە 2006 و 2007 ب���ە دواوە روویان ل���ەو درامایانەی كۆریای باش���وور كرد و لەسەر سایتەكانی سترییم بە زمانی فەڕەنس���ی س���ەیریان دەكردن. جەماوەرێكی زۆری فەڕەنس���یش لە رێگای كولتووری میللی ژاپۆنییەوە ئەم دراما كۆریانەیان دۆزییەوە )6( و دەیان سایتیان بۆ تەرخانكردن. تەنیا چوار زنجیرەی كۆریای باشوور لە فرۆشگە گەورەكانی سەر ئینتەرنێت دەستدەكەون، ئ���ەو چوار زنجیرەیەش ئەمانەن: دامۆ، بۆیز ئۆوڤەر ف���الوەرز )ئەو كوڕانەی لە گ���وڵ جوانترن(، درییم های )خەونی مەزن(، زە فێرست شۆپ ئۆف كۆفی پرین���س )یەكەمین میری قاوەخان���ە(. بەاڵم جگە لەم چ���وار زنجیرەیە، دەیان زنجیرەی دیكەش هەن كە ئارەزوومەندان لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت دەیدەنە یەكتری، بەاڵم تەنیا س���ایتی دراما پاشن دۆت كۆم بە شێوەیەكی یاسایی رێ دەدات زنجیرەكان داونلۆد

بكرێن.دراما باشترین بەرهەمی كولتوورییە بۆ زیادكردنی سەرچاوەكانی داهات، جگە لەمەش خووپێوەگرتنیان ك���ە ماوەیەكی كورت دەخایەنێت ل���ە چاو زنجیرە ئەمەریكیەكان كە چەندین »وەرز«یان هەیە، ئەمە وا دەكات بەردەوام جەماوەریان بۆ دروستبێت و هەروەها ئەو كۆمپانیا پیشەسازییە كولتووریانەی كە بەشدارن ل���ە بەرهەمهێنانیاندا زوو زوو ت���ازە ببنەوە و پەرە بەخۆیان بدەن. زۆرب���ەی ئەو زنجیرانەی هەناردەی دەرەوە دەكرێن تەنی���ا 16 تا 20 ئەڵقەیەك دەبن، ك���ە هەفتەی دووجار و بۆ م���اوەی نزیكەی مانگ و نیوێك پەخش دەكرێن. ئەم درامایانە پێیاندەگوترێت

»نیمچە زنجیرە« هەرچەندە لە راستیدا واش نین.نیمچە زنجیرە كۆرییەكان لە راستیدا، نوسخەیەكی مۆدێرن و دەنگ و رەنگی رۆمانە س���ۆزدارییەكانن: پلۆتە )حبكە( جەوهەریەكەیان بریتیە لە چیرۆكێكی خۆشەویستی، بەاڵم لە ش���ارێكی زۆر هاوچەرخدا. ئ���ەم زنجیرانە زۆر جیاوازن لە زنجیرەكانی ئۆپێرای س���ابون )س���ۆوپ ئۆپێرا: جۆرێكە لە شانۆگەری ی���ان زنجیرەی رادیۆیی ی���ان تەلەڤیزیۆنی كە باس ل���ە گیروگرفتەكانی ژیانی ناو خێزان دەكات- و( كە كۆتاییان نایەت، چونكە دراما كۆرییەكان كە ئێوارە زوو پەخش دەكرێن، وا دروس���تكراون كە زوو تەواو ببن و هەر 20 ئەڵقەیەك دەبن. راستە هەندێ پلۆت هەن كە پلۆتی سەرەكیی دراماكان نین و وا دەكەن هەندێ كەس���ایەتی الوەكی دەربكەون و زۆر جاران ئەو كەسایەتیانە زۆر هەست بزوێنەریشن، بەاڵم ئەم

پلۆتانە بە ژمارە كەمن. زنجی���رەكان لە رۆژانی كۆتایی هەفتە یانیش بە رۆژ پێش ئەوەی ئەڵقەیەكی نوێ پێشكەش بكرێت، س���ەرلەنوێ پەخش دەكرێنەوە. نەریت وایە كە بە خێرای���ی و لە ماوەی هەفتەیەكدا ئەو درامایانەی لە هەموویان زیاتر س���ەیر كراون، بكەونە سەر زاران و لەس���ەر ئینتەرنێت زۆرترین قسەیان لەسەر بكرێ و رۆژنامە میللیەكانیش زۆری لەسەر بنووسن. تەنانەت ئ���ەو خەڵك���ە زۆرەی كە ناچار بوونە لە شاش���ەی تەلەڤیزیۆن دوور بكەونەوە، جا بە هەر هۆیەك بێت، بچنە سەر شاشەی كۆمپیوتەرەكانیان یان تەلەفۆنە مۆبایلەكانیان )سەیر كردنی تەلەڤیزیۆن لە رێگای تەلەفۆن���ی مۆبایل���ەوە لە كۆریا زۆر ب���اوە( یانیش

تابلێتە كۆمپیوتەرەكانیان، دیس���ان هەر بەردەوام بوونە لە سەیركردنی ئەڵقەكان یان هەوڵیانداوە بزانن

مەسەلەكە بە كوێ گەیشتووە.

ئ���ەوە پەخش���ی رۆژان���ەی درام���اكان نییە كە بینەر رادەكێش���ێت، هەر وەك چۆن سابونە ئۆپێرا ئەمەریكیەكان وا دەك���ەن، بەڵكو ئەوە لێكنزیكیی نێوان دونیای بینەر و دونیای كەس���ایەتیەكانی ناو زنجیرەكانە رایدەكێش���ێت و وا دەكات خووی پێوە بگرێت. كەس���ایەتی یان ئاكتەرەكان���ی ناو زنجیرە دراماكان لە هەمان سەردەم و هەڵكەوتەی جوگرافیی

بینەردا دەژین )زیاتر لە 80%ی دانیشتووانی كۆریای باشوور لەشار دەژین( و ئەمەش ئاسانكاری دەكات بۆ فرۆش���تن یان برەودان بە بەرهەم و كەلوپەلەكان جا ئەمانە بریتی بن لە شوێنە هاوچەرخەكان، دەزگا ئەلیكترۆنییەكان )بە پلەی یەكەم تەلەفۆنی مۆبایل( یانیش دەزگا ئەلیكترۆنی و كارەباییەكانی ناوماڵ و جلوبەرگ و پێداویس���تییەكانی مۆدە و ماكیاژ و تا دەگاتە كورس���ی و قەنەفە و مێز و ش���تی دیكەی ناوماڵ، چونكە پاڵەوانەكانی ناو دراماكان لە دونیای كەرەس���تەكانی بەكاربردندا دەژی���ن و دراماكانیان دەكەنە »رێنیشاندەری ئارەزووەكان«، هەمان رۆڵی سێكس و شار )سێكس ئەند زە سیتی( دەگێڕن كە

زنجیرەیەكی تەلەڤیزیۆنیی ئەمەریكی بەناوبانگە.بەم واتایە بێ���ت، دراما كۆرییەكان )كەی دراما( درێژەپێدەری ئەوەن كە لە ئاسیا پێیدەڵێن ترێندی درام���ا )درامای س���ەردەم(، كە جۆرێك���ی درامایە لە س���ااڵنی هەش���تاكان لە ژاپۆن داهێنراوە و زیاتر ب���ۆ توێژی الوان بووە كە كڕیاری باش���ن. لەوجۆرە درامایانەدا، هەندێ كەسایەتیمان دەبینی كە خاوەن

پیشەی مۆدێرن و س���ەرنجڕاكێش بوون )دیزاینەر، گۆرانیبێژ، بیناس���از...( و ئەم پیشانە توانستێكی باشی شتكڕینیان دەدانێ و لە هەمان كاتیشدا كاتی

ئەوەیان بۆ دەمایەوە تا رابوێرن.ب���ەاڵم لەناو دراماكاندا هی���چ پچڕانێك روونادات ب���ۆ رێكالمكردن، تەنی���ا ژێنێریك وات���ە پارچەی دەس���تپێكی زنجیرەكان كە تیش���ك دەخاتە سەر ئاكت���ەرەكان و هەروەه���ا ژێنێریكی كۆتاییش ناوی ئەو كۆمپانیایانە پێش���ان دەدات ك���ە دراماكانیان بەرهەمهێناوە و خس���توویانەتە بەر دیدی بینەران لە تەلەڤیزیۆن. ئەگەرچی لە رووی یاساییەوە ناوی ماركە بازرگانییەكان نابێت لەسەر شاشە دەركەون، بەاڵم هەوڵەكانی ش���اردنەوەیان یان لێڵكردنیان، لە حاڵەتێكدا ئەگ���ەر هەوڵی وا لە ئارادا بن، زۆر باش

نین و سەركەوتوو نین.زنجیرە مێژووییەكان، ئەگەرچی زۆر ئیستیهالكی نین، بەاڵم ئەوانی���ش جەماوەری خۆیان هەیە. ئەم زنجیرانەش، لە كۆتایی سااڵنی نۆهەدەكان بە دواوە، گۆڕانیان بەس���ەردا هاتووە، واتە وەك جاران وشك نی���ن، بۆ ئەوەی جەم���اوەری گەنج���ان و هەروەها ژنانیش بۆ خۆیان راكێش���ن، ب���ۆ نموونە دەبینین ماوەكەی���ان كورتترە، ئەو موس���یقایەی لەگەڵیان لێدەدرێت موسیقای جوان و خۆشن و هەندێ جاریش موسیقای هاوچەرخن، گفتوگۆكان زۆر ئاست بەرز و ئاڵۆز نین و زۆر هی سەردەمی كۆن نین و رەهەندی رۆمانتیكیان پتر تێدایە، جار جاریش شتی كۆمیدی تێدەك���ەن. لە هەمووی گرنگت���ر ئەوەیە كە ژنانین رۆڵی پاڵ���ەوان دەگێڕن و وەك پی���اوان نمونەیین. زۆر جاران ئەم زنجیرە مێژووییانە تیش���ك دەخەنە سەر هونەر و زانستە كۆنەكان و بایەخیان پێدەدەن )پزیشكی، خواردن و چێشتلێنان، نیگاركێشی...(، ئەمە لە كاتێكدا ئەگەر باسی كەسایەتیە مێژووییە ل���ە یاد كراوەكان نەكەن، ب���ەم جۆرە ئەم زنجیرانە وەكو فیلمی دۆكیوفیكشن )دۆكیومێنتەری خەیاڵی(

یان لێدێت.هێنانەوە بەر باسی نەریتە كۆنە نیشتمانییەكان وایان لە زنجیرە مێژووییەكان كردووە ببنە باڵیۆزی كولتوورێكی دیاریكراوی كۆریا، هەرچی نیمچە زنجیرە هاوچەرخەكانیش���ن رووە دینامی���ك و مۆدێرنەكەی ئ���ەو واڵتە دەردەخەن و بە دونیای دەناس���ێنن. لە خەمی قووڵ���ەوە بگرە تا سەرش���ێتیە نەرمەكەی هەن���دێ لە كۆمیدیا رۆمانتی���ەكان، ئەم هەموو ژانر و ئاوازان���ە جەماوەرێكی یەكجار فرەڕەنگی بینەران

دروستدەكەن.

*خوێندكاری دكتۆرا لە بواری زانستەكانی زانیاری و گەیاندن لە زانكۆی سۆربۆن نوڤێل )زانكۆی پاریسی

سێ(.

وەرگێڕان: كانەبی محەممەد عەواڵ

كاری هونەرمەند شين يون بوك

زاڵبوونی كولتووری میللی ژاپۆنی بەسەر

بازاڕەكانی ئاسیادا )بە پلەی یەكەم زنجیرە

تەلەڤیزیۆنییەكان( جەماوەرێكی ئامادەی

دروستكرد بۆ پێشوازیكردن لە دراما كۆرییەكان كە

بوونە جێگرەوەی بەرهەمە ژاپۆنییەكان

16 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

س���اموێل النگۆرن كلێمەن ئەلیاس مارك توین، ئەم مێژوونووسە تەنیا دوای تێپەڕبوونی س���ەدەیەك بەس���ەر مردنی، ئینجا مۆڵەتی بە چاپكردن���ی ژیاننامەك���ەی داوە. وەكو دەیگوت :«لە گۆڕس���تانەوە قسەتان لەگەڵ دەكەم، جا ئەوكات ئازادانە هەموو شتێكتان پێدەڵێم«. پرۆژەی ئەم ژیاننامەیە كارێكی س���ەخت بووە :«ژیاننامە تەنیا جلوبەرگ و ژیاننامەكە ئینس���انەكانە. خودی قۆپچەی هەرگیز نانووس���رێت«. مارك توین نزیكەی 35 ساڵ لەگەڵ نووس���ینی ئەم ژیاننامەیە لە ملمالنێدا بووە. لە مانگی كانوونی دووەم )جانی���وەری(ی س���اڵی 1906، مێت���ۆدی ئیش���كردنەكەی دۆزیوەتەوە و دەستنیشانی

ك���ردووە. بەب���ێ گوێدان���ە كرۆنۆلۆژی���ای بە گێڕانەوەی���ەی ئ���ەم بەس���ەرهاتەكان، جۆرێك نووس���یوە كە هاتن و چوونێكە لە نێوان راب���ردوو و ئێس���تادا. تەكنیكی ئەم كارەش، ب���ە گێڕانەوەیەكی زارەكی دەچێ. لە راستیدا ئەو دەیگێڕایەوە و تایپچنێكیش بۆی دەنووسییەوە. كەواتە بە گێڕانەوەیەكی زارەك���ی دەچێت و بە ش���ێوەیەكی ئازاد و رەها ئەنجام���ی داوە. پرۆژەكە لە كانوونی یەكەم )دیس���ەمبەر(ی ساڵی 1909 دەگاتە كۆتایی. تێكڕای نووسینەكە بەرهەمێكی زل و زەبەالحە و پرۆژەیەكی بەرباڵو و فراوانە، ب���ە جۆرە ئازادییەكیش نووس���راوەتەوە كە بوار بۆ خوێنەر خۆش���دەكات تا بە كەیفی

خۆی الپەڕەكان هەڵداتەوە. ئەم ژیاننامەیە لە س���ێ بەرگ پیكهاتووە، سێیەكی بەرگی یەكەم پێكهاتووە ل���ە چل هەوڵی بەرایی و كران���ەوەی پڕچێژ، وەكو پێش���ەكییەك كە لەنێوان سااڵنی 1870و 1905 نووسراوەتەوە،

ئەمانە دەقی دانسقە و نایابن.لەكات���ی خوێندن���ەوەی ئ���ەم بەرهەمە، لەوە تێدەگەین كە هیچ ش���تێك وەك ژیانی كلێمەن ئەمەریكایی نییە. ناوبراو لە س���اڵی ١٨٣٥ لەدایكبووە، لە شارە دێیەكی ناوچەی میسووری و لە ساڵی 1910 لە شاری رێدینگ لە ناوچ���ەی كۆنێكتیك���وس كۆچی دوایی دەكات. ل���ە كالیفۆرنیا لە س���اڵی 1848دا، سەرهەڵدان و دۆزینەوەی زێڕی بەچاوی خۆی

بینیوە. هەروەها جەنگی سەربەخۆیی نێوان س���ااڵنی 1861 و 1865یشی بینیوە. وێڕای قۆناغی كۆیالیەتی، راكێش���انی یەكەم هێڵی ئاسنین و هەروەها لەو سەردەمەش ژیاوە كە كوشتاری ئاشكرا بە دەستی واڵتەكەی خۆی ئەنجامدراون، نموونەی كوش���تاری فیلیپین . ئ���ەو س���ەفەری بە هەموو س���ووچەكانی دونی���ادا كردووە، تێكەڵ���ی هەموو نێوەندە كۆمەاڵیەتیی���ەكان بووە، س���ەدان الپەڕەی لەمەڕ ژیانی كوێرەوەری رەشكردووەتەوە و چەندینیش���ی لەس���ەر ژیانی خۆش و پڕ لە رابواردن و بەختەوەری نووسیوە. هەروەها بە پیشەی پشكێنەر دەستبەكاربووە، كاری پاپۆڕەوانی لە رووباری میسیسیپی كردووە،

لە زانكۆكان كۆنفرانسی سازكردووە. لە بوار و مەیدان���ی زۆر جیاواز ئیش���ی كردووە. بۆ نموونە خەریكی پیشەس���ازیی كتێب بووە و چەندین پیش���ەی دیكەی پراكتیزە كردووە، هەر لە تایپچنەوە تا دەگاتە رۆژنامەوان، لە

نووسەرەوە هەتا سەرنووسەر.مارك توی���ن بەس���ەرهاتی جۆراوجۆر و ناسینی كەسایەتییەكی زۆر و كوێرەوەرییەكی زۆریشی چەشتووە، ئەمانە پێكهاتەی ژیانی ئەم نووس���ەرەن. لەكاتی خوێندنەوەی ئەم ژیاننامەی���ە، لەوە تێدەگەین كە بەش���ێكی زۆری ژیانی لەالی خوێنەر ئاشكرایە، چونكە هەر هەمان بەس���ەرهاتن كە دواتر بوونەتە كەرەس���تەی رۆم���ان و چیرۆكەكان���ی. لەم رووەوە بە یەكێك لە درۆزنە راستەقینەكان دەژمێردرێ���ت. بەڕای دایك���ی، مارك توین %70ی بەس���ەرهاتی نێ���و رۆمانەكانی بە راس���تی نووسیوەتەوە و %30 یشی درۆ و هەڵبەستراون. بەاڵم ئەم ژیاننامەیە لە دید

و گۆشەنیگایەكی دیكەوە نووسراوە.كاتێ���ك الپەڕەكان���ی ئ���ەم ژیاننامەی���ە هەڵدەدەینەوە، هەس���ت ب���ەوە دەكەین كە بۆ بێسنووری خۆشەویس���تییەكی نووسەر ژیان هەبووە. س���ەرباری ئەوەی ژمارەیەكی زۆر ل���ە كەس���وكارە ه���ەرە نزیكەكانی لە كاتی ژیانی ئەودا م���ردوون، بەاڵم ئەو هەر بەرامبەر بە ژیان گەشبین بووە. بۆ نموونە مەرگی هاوسەرەكەی، هەر سێ منداڵەكەی، هەندێك لە هاوڕێیانی، ئەمانە لە سەردەمی ژیانی ئ���ەودا روویان���داوە. تەنانەت تا ئەو راددەیەی كە مەرگی ئەمەریكاش���ی بەچاوی خۆی بینیوە، ئەو ئەمەریكایەی كە لە تافی الوێتی ئیمان و باوەڕێكی زۆر بە تینی پێی هەبووە و رەگ و ریش���اڵی ئەم بیروباوەڕە رۆچووب���ووە ناخیی���ەوە. باوەڕهێن���ان بە جیهانێك���ی ن���وێ، هەس���تكردن كە خاكی ئەمەریكا خاكێك���ی بێگەردی جەنگاوەرانە، بەاڵم گش���ت ئەم بەهایان���ەی ونكرد، ئیتر ئەم بەهایانە بۆ هەتاهەتایە دەبنە بەش���ێك لە كەس���ایەتی مارك توین و لە رێگای ئەو قارەمانان���ەی كە ل���ە رۆمانەكانی رەنگیان داوەتەوە و بەرجەس���تەی ك���ردوون، وەكو تۆم س���ایەر و هوكلبێری فای���ن. بەهاكانی وەك���و ئازادی و ئازایەتی و ش���ەرەفمەندی و چاكەك���ردن و هت���د. بە نیس���بەت مارك توینەوە، ئیدی س���ەرهەڵدانی سەرمایەداری ئ���ەم بەهایانە بۆ هەتا هەتا ل���ە ناودەبات و گش���ت ئەو كەس���انەی ك���ە نوێنەرایەتی س���ەرمایەداریی دەك���ەن دەداتە ب���ەر تانە و توان���ج: جەی گۆڵد بە یەك���ەم گەندەڵی »ئەخالق���ی بازرگان���ی« نێ���وزەد دەكات، جۆن د. رۆكفێلەر و تەفس���یرە قێزەونەكانی ئینجیل، سیاسەتمەداران كە بە شێوەیەكی سەمەرە تێكهەڵكێشی بیزنێس بوون، رۆژنامە گەندەڵەكان... لەم رووەوە، مارك توین بە شێوەیەكی سەرنجڕاكیش نووسەرێكی ئازاد و سەربەخۆیە، دەنگ بە هیچ پارتێك نادات، تەنیا دەنگ بەو پاڵێوراوە دەدات كە هەست دەكات لەهەموویان باش���ترە، چونكە تا ئەو كاتەش هەستی بەوە كردووە كە ئینسانێكی خوداوەندان���ە بوون���ی هەیە، مەبەس���ت لە چاك���ەكارە. و دادپ���ەروەر ئینس���انێكی ئەگەرچ���ی مارك توین پاڵپش���تی خۆی بۆ شۆڕشی 1905 ی رووسی راگەیاندووە، بەاڵم لە هەمان كاتیشدا هەموو فیكرێكی كۆگەراو دەس���تەجەمعی رەتكردووەتەوە. نووس���ەر خۆی بە مۆرالیست و تاكگەرا دەبینی. واتە

ئەمەریكییەكی تەواو تایبەتمەند.

وەرگێڕانی: ئەحمەدی مەال

16 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

ئەدەبیاتسمێڵ و هەیبەت

ماری- نۆئێل ریو

لە ماڵپەڕی Favim.com وەگیراوە

diplomatiqueئایاری 172013MONDE diplomatique

LE

كوردی

ت���ۆم واتس���ن ك���ە لەس���اڵی 2001 بە بەریتانیا نوێنەرانی ئەنجومەن���ی ئەندامی ئەندام���ی وەك ل���ەوێ و هەڵبژێ���ردرا كۆمیس���یۆنی كولتوور و میدیا دەستنیشان كرا، ئەزموونی لەگەڵ میدیاكانی س���ەر بە رۆبێرت مەردۆخ هەیە. بۆیە لەو سكانداڵەی كە ساڵی 2011 ئیمپراتۆرییە میدیاییەكەی مەردۆخی هەژاند)1(، تۆم واتس���ن س���ەری س���وڕ نەما، چونكە كۆمپانیاكەی مەردۆخ ب���ەردەوام هەراس���انی دەك���رد و وازی لێ نەدەهێنا. تەنانەت مەردۆخ خستبوویە ژێر چاودێرییەوەش چونكە واتسن پۆستی گرنگی هەبوو لەناو حكومەت، بە تایبەتی پۆستی

پەیوەس���ت بە میدیاكانەوە. واتسن لەگەڵ ئیندیپێندێنت، رۆژنام���ەی رۆژنامەوانێكی بنج و بنەوانی دەزگایەكی كەشف كرد)2( كە دەستی خستبووە ناو ژیانی تایبەتی هەزاران كەس، بە تایبەتی كەسانی ناودار، ئەویش ب���ە هاككردنی ئەكاونت���ە ئەلیكترۆنیەكان بەریتانی پۆلیس���ی كۆمپیوتەرەكانیان. و )س���كۆتالند یارد( هی���چ لێپێچینەوەیەكی ئەوت���ۆی ل���ە كارە نایاس���اییەكانی نیوز ئینتەرناش���نەڵ – ئەو كۆمپانیایەی كە لە بەریتانیا بەرپرس���ە لە گش���ت میدیاكانی

سەر بە كۆمپانیا زەبەالحەكەی مەردۆخ – نەكردووە، چونكە ئەم كۆمپانیایە دەرگای بۆ كۆن���ە كارمەند و بەرپرس���انی پۆلیس وااڵك���ردووە. جگە لەم كارەی، بەرپرس���ی كۆمپانیاكە، واتە م���ەردۆخ، ئەگەر نەڵێین دەس���تی تێكەڵ كردووە، ئ���ەوە دەتوانین بڵێین نزیكایەتی هەبووە لەگەڵ س���ەرۆك وەزی���رە یەك لە دوای یەكەكانی بەریتانیا، بە تایبەتی لەگەڵ دەیڤد كامیرۆن، سەرۆك

وەزیری كۆنەپارێزی ئێستای بەریتانیا.

بە ئاماژە پێدانی تایبەت بە رووداوەكانی ئەم فیلمە، برایان لێڤیس���ن لە تش���رینی

دووەم )نۆڤێمبەر(ی رابردوودا، دوا راپۆرتی كۆمیسیۆنی بەدواداچوونی پێشكەش كرد، ئەو كۆمیسیۆنەی كە لەسەر بڕیاری دەیڤد كامیرۆن ل���ە تەمموز )جواڵی(ی رابردوودا پێكهێنرا بوو بۆ هەڵسەنگاندنی »كولتوور و ك���ردەوە و ئێتی���ك«ی میدی���اكان ل���ە

بەریتانیا)3(.

دوای هەوڵ و كۆششێكی بێوچان و رژد و نووسینی راپۆرتێكی بە بڕشت دەربارەی میدیا ل���ە بەریتانیا)4(، لێڤیس���ن چەندین

پێشنیازی جیاجیا دەخاتە روو: دەزگاكەی ئێستای چاودێریكردنی میدیا لە بەریتانیا، واتە كۆمیسیۆنی سكااڵی میدیاكان )پرێس كۆمپلەینتس كۆمیشن(، هیچ نییە جگە لە دەزگایەك بۆ ناوبژیكردن لە نێوان قوربانیان و بەرپرس���انی میدیای���ی. هەروەه���ا ئەو دەزگایە ب���ە تەواوەتی ملكەچی حكومەتە، چونكە ل���ەوەوە بودجەی بۆ دابین دەكرێ و هەر ئەوی���ش كارمەندی بۆ دابینكردووە. بۆیە راپۆرتەكە پێش���نیاز دەكات دەزگاكە هەڵبوەش���ێندرێتەوە و دەزگایەك���ی دیكە لە جێگەی دروس���ت بكرێت كە سەربەخۆ بێت و بتوانێت دەستپێش���خەری بكات بۆ لێكۆڵین���ەوە و بەدواداچ���وون، هەروەه���ا خاوەن���ی چەندین دەس���ەاڵت بێت یەكێك لەوان���ە داوا بكات كە ئ���ەو الیەنەی هەڵە دەكات، دەبێت پۆزش باڵوبكاتەوە و سزای داراییش بدرێت كە بڕەكەی تا یەك ملیۆن

جونەیهی ئیستەلینی بڕوات.

راپۆرتەك���ەی راس���پاردەكانی بەپێ���ی لێڤیس���ن، دەب���ێ دانان���ی ئەندامانی ئەم دەزگایە بە تایبەتی دانانی س���ەرۆكەكەی، ئیش���ی كۆمیس���یۆنێك بێت ك���ە زۆربەی ئەندامەكانی لەو كەس���ایەتییانە بن رۆڵی سیاس���ی چاالكی���ان نەبێ���ت یانیش هیچ پەیوەندییەكیان بە بواری رۆژنامەگەرییەوە نەبێت. بەاڵم لێڤیس���ن دان بەوەدا دەنێت كە دەزگاكە ب���اج لە میدیاكان وەردەگرێت ب���ۆ دابینكردنی بودجە بۆ خ���ۆی، رەنگە ئەمە ببێتە هۆی ئ���ەوەی كە بكەوێتە نێو زۆنگاوی واس���تە و دانانی كەس���انێك بە كەیفی خۆیان یان بە گوێرەی بەرژەوەندیی خۆیان. بەاڵم ئەوەش دەڵێت كە پرینسیپە ئەخالقییەكانی ئ���ەم دەزگا تازەیە دەبێت

لەالیەن یاس���ایەكی تایبەتەوە بڕاستێندرێن و هەر ئەم یاس���ایەش س���تاتوی دەزگاكە دادەنێ���ت و ل���ە هەمان كاتیش ش���ێوازی ناوبژیكردن دەستنیشان دەكات بۆ ئەوەی پەلە بكرێت لە یەكالییكردنەوەی سكااڵكان دواب���ەدوای باڵوكردنەوەی ئ���ەو وتارانەی كە یاس���ای س���زادان دەیانگرێتەوە ) بۆ

كەمكردنەوەی تێچوونەكانیشیان(.

بازدان بەس���ەر حكومەتدا، واتای ئەوە دەگەیەنێ كە هەوڵ بدرێت بۆ هەڵسوڕاندنی كاروب���اری رۆژنامەگ���ەری، پەرلەمان بێتە ناو مەس���ەلەكەوە: لیبرال دیموكراتەكان و چەندین كەسایەتی دیاری پارتی كرێكاران لەگ���ەڵ ئ���ەم راس���پاردەیە ب���وون، بەاڵم حكومەت ل���ە دژی بوو. ئەوە بوو لە 18ی ئادار )مارس(، هەرسێ حیزبە سەرەكییەكە لەسەر چارەس���ەرێكی یاسایی بۆ كێشەكە رێككەوتن: میس���اقێكی مەلەكی دەربكرێت ك���ە س���تاتو و پێكهات���ەی كۆمیتەیەكی پەسەندكردن پێناس���ە بكات، كۆمیتەیەك كە ئیشەكەی سەرپەرشتیكردنی كارەكانی ئ���ەو دەزگایەی چاودێری���ی میدیاكان بێت

كە كەسانی پس���پۆڕ دەبێت دروستیبكەن. ئ���ەوەی ش���ێوازی كاركردنەك���ە لەب���ەر بۆیە هان���ی كۆمپانیا ئارەزوومەندانەی���ە، میدیایی���ەكان دەدرێ���ت تا تێیدا بەش���دار ب���ن. هەروەها ئەوانەی بەش���داری ناكەن، هەڕەش���ەیان لێدەكرێت كە ئەگەر لەس���ەر ناوزڕان���دن درانە دادگا، ئ���ەوە بە بڕێكی زۆر غەرام���ە دەكرێ���ن. ئ���ەم هەنگاوەی دوایی، واتە هەڕەش���ەی غەرام���ە هەر لە ئێس���تاوە بە كارێكی نادادوەرانە دادەنرێت و پێچەوان���ەی م���اددەی 10ی پەیمان���ی ئەوروپیی���ە بۆ مافەكانی مرۆڤ كە باس لە ئازادیی رادەربڕین دەكات. كەچی لەوالوە، میدیا نیشتمانی و هەرێمییەكانی بەریتانیا هەڕەشەی بۆیكۆتكردنی پڕۆسەكەیان كرد و داوایان كرد خۆیان دەزگایەك دابمەزرێنن. ئەگەرچ���ی ل���ە 19ی ئ���ادار )م���ارس(، ئەنجومەنی نوێنەران سازش���ێكی پەسەند كرد، بەاڵم هێشتا زۆری ماوە كە گفتوگۆ و دانوستاندن لەسەر مەسەلەكە تەواو بێت.

وەرگێڕان: كانەبی محەممەد عەواڵ

diplomatiqueئایاری 172013MONDE diplomatique

LE

كوردی

سەرچاوە و پەراوێزەكان

)1( بڕوانە ئەم وتارە: »بۆچی ئیمپراتۆری مەردۆخ س���ەرەكیترین رۆژنامەی خۆی داخست كە هەرای زۆری نابووەوە؟«، لومۆند دیپلۆماتیك، تشرینی یەكەم )ئۆكتۆبەر(ی 2011.

)2( بڕوان���ە كتێبەك���ەی تۆم واتس���ن و مارتن هیكم���ان، »تاوانەكەی مەردۆخ: میدی���ای هەواڵ و گەندەڵكردنی بەریتانیا، دەزگای چاپ و باڵوكردنەوەی ئاڵێن لەین، لەندەن، 2012.

)٣( »لێكۆڵینەوەی���ەك لە كولتوور و ك���ردەوە و ئەخالقیاتی رۆژنامەگەری«، 29ی تش���رینی دووەم )نۆڤێمبەر(ی 2012،

www.official-documents.gov.uk

)4( بڕوان���ە:« ئەو راپۆرتەی ئازاری میدیاكان���ی بەریتانیای دا«، لومۆند دیپلۆماتیك، كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2013.

میدیای بەریتانیا و كۆمیسیۆنی چاودێری

ژان كلۆد سێرژان

بازدان بەسەر حكومەتدا، واتای ئەوە دەگەیەنێ كە هەوڵ بدرێت بۆ هەڵسوڕاندنی كاروباری

رۆژنامەگەری، پەرلەمان بێتە ناو مەسەلەكەوە: لیبرال دیموكراتەكان و چەندین كەسایەتی دیاری پارتی

كرێكاران لەگەڵ ئەم راسپاردەیە بوون، بەاڵم حكومەت لە دژی بوو

Banksy كاری هونرمەند

18 1818ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

كۆمەڵ���ە چیرۆك���ی« تەنی���ا خەمی دووەمی���ن مێخەكەكانم���ە« گوڵ���ە س���ەعیدی، كۆمەڵ���ە چیرۆكی چنوور كچە چیرۆكنووس���ی گەنجی رۆژهەاڵتی كوردس���تانە و كتێبەكە حەڤدە كورتە

چیرۆكی لەخۆگرتووە. تێمای س���ەرەكی ئ���ەم چیرۆكانە، ژی���ان و حەكایەتی ژنان���ە، حەكایەتی ژنانێك���ی پەراوێزخ���راوی وا كە رەنگە ل���ە ژیانی ئاس���اییدا ئەگ���ەر بە وردی چاو نەگێڕین یان س���ەر نەكێشینە ناو ژێرخان���ی ماڵەكانیانەوە، یاخود ئەگەر ب���ە چاوێك���ی ورد و هزرێك���ی قووڵی هونەرییەوە نەنۆڕین، ناتوانین بیانبینین

و لە بارودۆخی ژیانیان تێبگەین.ژنانی چیرۆكەكانی چنوور س���ەعیدی دوو بەش���ن : بەشی یەكەم ئەو ژنانەن كە لە قەرەباڵخیی ش���اری گەورە و لە كۆمەڵگەیەكی داخراو و پیاو ساالردا و بە ڕۆحیەتێك���ی ژنانە و جیاوازەوە كار دەكەن و لە هەمان كاتدا لەو بارودۆخە ناڕازین. وەك ئ���ەوەی لە چیرۆكەكانی »بەشێكی سەوز لە ژیانی بێوەژنێك<< و ><ئەو بە گاڵت���ە و پووچ چ چ<< و ><رەنگێكی تازە<< دا س���ەرنجی دەدەین. بەش���ی دووەم ئەو ژنانەن كە ژن و كەیبان���ووی ماڵن، بەاڵم ئەوانیش ب���ە ش���ێوازی خۆی���ان ناڕەزایەتی لەو رەوشە داخراوە دەردەبڕن، وەك ئەوەی لە چیرۆكەكانی ><ئیتر ئەو ژنە شاراوە گۆران���ی ناڵ���ێ<< و ><تەنیا خەمی گۆڵە مێخەكەكانمە<< و ><ئیتر ئەو ژنە شاراوە...<< و ><ژنێك دەزۆكەی پچڕان���د« دا رێكەوتیان دەكەین. ژنانی ئ���ەو چیرۆكانە نەك ه���ەر ناڕازین لەو ج���ۆرە ژیان���ە، بەڵكو ب���ە جۆرێك لە ج���ۆرەكان رێگ���ەی دەربازبوونیش لەو

بارودۆخە دەدۆزنەوە. هەوڵی چنوور سەعیدی بۆ خوڵقاندنی كەس���ایەتی لەم چیرۆكانەدا، هەوڵێكی دیار و بەرجەس���تەیە، ئەم هەوڵدانەی لە دیالۆگەكاندا دەیبینین، لەو زوبانەدا

سەرنجی دەدەین كە ژنەكان بە گوێرەی كەسایەتی و پێگەی كۆمەاڵیەتییان پێی دەپەیڤن. واتە جۆری كەسایەتی ژنەكان و پلە و پایەی كۆمەاڵیەتییان لە زوبان و شێوازی قسەكردن و گوزارشتكردنیاندا دەناس���رێتەوە، هەر وەك ئ���ەوەی بۆ نموون���ە لە چیرۆك���ی ><نهێنی گوڵە

ناتەواوەكانی رەعنا<< دا دەیبینین.خەمی ژنەكانی ئەم كۆمەڵە چیرۆكە، خەمێك���ی سەرنجڕاكێش���ە. لە زۆربەی ژیانی ئەو ژنانەدا سێبەری ژنێكی دیكە هەیە، دەش���ێ لە یەكەمین بەركەوتن و لە روانینێكی ساكاردا خەمەكانیان سادە بنوێنن، بەاڵم كاتێك رۆدەچینە ناو دڵی ئەو ژنە پەراوێزخراوانەوە، هەس���ت بە هاودەردی و سۆزێكی قووڵ لە تەكیاندا دەكەین، جۆرێكی دی لە ژنان دەناسین كە لە دەوروبەرماندا زۆرن، بەاڵم پێشتر بە وردی نەمانبینیون، یاخود سەرنجمان

نەداون. نووس���ەر لەم ئەزموونەی���دا زۆرتر بە غەمی ناوەڕۆكەوە ب���ووە تا فۆرم، لەم كتێب���ەدا، تەنیا لە چەن���د چیرۆكێكدا نەبێ، بە ش���ێوەیەكی بەرچاو بەر ئەو ناكەوین، وەك فۆرمس���ازییانە گەم���ە ل���ە چیرۆكەكان���ی ><لە فەرامۆش���ی ئەلبومێكی و ><چیرۆكی ترساین<< چاوەڕوان<< دا. دی���ارە چیرۆكنووس لەم ب���وارەدا لە هەنگاوەكانی بەراییدایە و خەریكە یەك���ەم هەنگاوەكانی بەرەو

ئەو جۆرە ئەزموونە هەڵدێنێ.><تەنیا خەمی گوڵە مێخەكەكانمە<< تەجرەبەیەكی س���اوا، بەاڵم شایستەی خوێندنەوە و لەسەر وەستانە لە دونیای ئەزموونی چیرۆكنووسیی ژنانی ئێمەدا. )جێگ���ەی خۆیەتی ه���اوكات هەر لەم رووەوە، ئاماژە بە هەوڵەكانی س���ەحەر رەس���ایی بدرێ كە بەر لە چنوور و بە تایبەتیی���ش ل���ە چیرۆكەكانی ئەم دوو توانایەكی وەك پێش���وویدا، س���اڵەی مژدەبەخش خۆی دەناسێنێ و خوێنەر سەرنجڕاكێش���ی فەزایەك���ی لەنێ���و

گێڕانەوەدا رادەگرێ(. بابەتی چیرۆكەكانی چنوور سەعیدی، بە هەموو پێ���چ و پەناكانی، بە هەموو سادە و س���اكارییەكیانەوە، بابەتگەلی ئەمڕۆیین ب���ەاڵم رەنگە بۆ زۆربەمان نا ئاشنا بن و بەهۆی ئەوەی كە دەستدانن لە بڤە و حەرامەكانی دابونەریت، كەمتر توانراوە بە بوێرییەوە پەنجەیان بخرێتە سەر و باس بكرێن، بۆ نموونە چیرۆكی ><گڵۆپە تێگەیشتووەكەی پەریا<<، كەچی دەزانین ئەمە ئەركی س���ەرەكی چیرۆكنووس���ە بە ش���ێوازێكی هونەری باسی ئەو الیەنە شاراوانەی ژیان بكات كە بەهۆی قەدەغ���ە و حەرامەكانەوە، مەحكوومە بەوەی پەردەی بە س���ەردا بدرێ و بشاردرێتەوە. گرینگتریش لەوە، ئ���ەو چیرۆكانە دەس���پێكی ئەزموونی كچێك���ە ك���ە ه���ەوڵ دەدات ئ���ەو ژنە پەڕاوێزیان���ە، ئەو ژن���ە كەمینەگەلە لە ش���ار و جاددە و ماڵەكان���دا بدۆزێتەوە و بە ش���ێوازێكی ئەمڕۆی���ی و تازە لە بكات بەرجەس���تە گێڕانەوەدا هونەری و بیاندوێن���ێ، ب���ە هۆی ئ���ەوەش كە چنوور خۆی لە كۆمەڵگەیەكی داخراوی كۆمەاڵیەت���ی و ب���ە تایبەت سیاس���یدا كۆس���پ ئ���ەو دەدات ه���ەوڵ دەژی، و كەلێنان���ە ك���ە دژ بە گەش���ەكردنی كەس���ایەتی راس���تەقینەی ژنانە، دوور لە دروش���مدان و ئیدیعاكردن و سینگ دەرپەڕاندن، بناس���ێت و شییانبكاتەوە و چۆنیەت���ی رووبەڕووبوون���ەوەی ژنان

لەگەڵ ئەو كۆسپانەدا پیشان بدات.مێخەكەكانمە گوڵ���ە خەم���ی تەنیا حەكایەت���ی ژنانێكە ل���ە ژینگەیەكی بە خۆی���ان و خەونەكانیان نام���ۆدا، تاقە ش���تێك كە لەو ژینگەیەدا بۆ ئەو ژنانە مابێت���ەوە و تەنان���ەت ب���ە ژیانەوەی بەستبنەوە، توانای پەیڤین و گێڕانەوە و حەكایەتاندنە. هەر ئەو توانایەشە كە لێناگەڕێ ت���ەواو نائومێد بن و خەونی

ژیان و ئایندەیان تێدا لەبار بچێ.

رەواقدالوەر قەرەداغی *

*شاعیر و نووسەر

رەنگ���ە لەبەر ه���ۆكاری س���ەرهەڵدانی تەنگژەی ئاب���ووری بووبێت، تێز و فیكری كارڵ ماركس جارێكی دیكە دێتەوە س���ەر خوانی باسكردن و س���ەرنجدان و پرسیار وروژاندن لە نێوكۆمەڵێك بەرهەمی تایبەت بە ماركس كە لەم دواییەدا باڵوبوونەتەوە و ئامانجی���ان جیای���ە، بەاڵم خەس���ڵەتی

هاوبەشیان هەیە.

لە نێو ئەم بەرهەمانەدا، ئاراس���تەیەكی بن���ەڕەت و ریش���ەیی ب���ەدی دەكرێت كە یارمەتی خوێنەر دەدات بۆ ئەوەی شرۆڤەی بەرهەمەكانی مارك���س بكات. یەكێك لەم بەرهەمانە جوگرافیاناسی ئینگلیزی، داڤید هارڤی، لە ژێر ناونیشانی »بۆ خوێندنەوەی سەرمایە« نووس���یویەتی، ئەمە بەرهەمی چەندی���ن س���اڵی وانەگوتنەوە ب���ووە)1(. كاتێكیش كتێبی یەكەم بەسەر دەكەینەوە، سەرنجی ئەوە دەدەین كە تا چ راددەیەك هارڤی مۆدێلێكی راستەقینەمان سەبارەت ب���ە خوێندن���ەوەی كتێبی »س���ەرمایە« پێدەبەخش���ێ و یارمەتیشمان دەدات چۆن لە كتێبەكەی ماركس بگەین كە سەرلەنوێ

میتۆدی دیالیكتیك دێنێتەوە بەرهەم، بەمەبەس���تی ئەوەی لە پرۆس���ەكانی »بزووتنەوە و گۆڕانكاری و وەرچەرخان« تێبگەین. ئەم نووسەرە چەندین بەشمان بۆ ش���یتەڵ دەكات، لە سەر چەند بەشێكیش دەگیرس���ێتەوە و تێزەكان���ی مارك���س بە دیاردە كۆمەاڵیەت���ی و ئابوورییەكانی ئەم س���ەردەمەوە گرێ دەدات و بە شێوەیەكی روونیش شیتەڵیان دەكات. چونكە، بەڕای ئ���ەو »لیبراڵە دژە شۆڕش���ەكان، بۆ 30 س���اڵێك دەچێت، بەشدارییەكی زۆریان لە دروس���تكردنی ئ���ەو هەلومەرجانە كردووە كە ماركس لە بەریتانیای س���ااڵنی 1850و 1860 بەش���ێوەیەكی بلیمەتان���ە باس���ی

لێوەكردوون«.

ئ���ەو دەی���ەوێ ج���ێ بەس���ەرجەم ئەو بی���روڕا باوانە لەق بكات كە لە نێوان ئێمە و ماركس���دا دروس���تبوونە. ئەمەش وای كردووە س���ەرلەنوێ ئەو بێ میسداقییەتە بخرێت���ەوە ژێر پرس���یار ك���ە دوا بەدوای ئاوابوونی »بلۆكی رۆژهەاڵت« پەیدا بوو. هێنری پێنا-روی���ز )2( كتێبی »بە الیەنی كەم ماركس« باڵودەكاتەوە. نووس���ەر بە ش���ێوەیەكی زۆر كاریگەر ئیش���كالیەتێك دەخات���ە روو هەروەه���ا داوەتمان دەكات ب���ۆ ئەوەی لە چەن���د فیكرێكی جەوهەری وردبینەوە ك���ە مەرجەعیەتیان لە ماركس س���ەندووەتەوە. یەكێك لەو فیكرانەی كە

بێوچان لەم رووەوە دەخرێتە روو بریتییە لە »دیموكراس���یی میانڕەو« كە لە الیەن ئەلێكسی تۆكڤیل-ەوە خراوەتە روو دواتر رێمۆن ئارۆن و یاوەرەكانی ئەم مۆدێلەیان خستە پاڵ بەرەی دژە ماركسەوە. كەچی، لێكۆڵینەوەك���ەی نێس���تۆر الپدوڤیال، لە ژێر ناونیش���انی »تۆكڤیل یان ماركس«، بەبێ هی���چ هەوڵێك بۆ ئاش���تكردنەوەی ئەم دوو فیكرە، بەاڵم بە شێوەیەكی رەها سەرجەم خاڵە هاوبەشەكانمان بۆ دەخاتە ژێر تیش���ك و رووناكییەوە )3(. لە دیدێكی دیكەش���ەوە، ئیزابێ���ل گارۆ، لێكۆڵینەوە لە س���ەرجەم ئەو دژایەتیان���ە دەكات كە لەالی كۆرنێلیوس كاس���تۆریادیس لەنێوان »حەتمیەتگەرایی ماركس���ییەت« و هێزی داهێنەران���ەی »خەیاڵگەرایی دامەزراو«دا هەیە. ئەم هێزی داهێنانە ئەوەمان نیشان دەدات كە ماركس پێچەوانەی ئەوەی بۆیان باسكردووین، ستایشی ئەم هێزەی كردووە

و تەنانەت دانیشی پێداناوە كە هەیە)4(.

خاڵ���ی بنەڕەتی كە پێدەچ���ێ ئاماژە بۆ ئەو دێباتە رۆش���نبیرییانە بكات كە بە شێوەیەكی وردتر، بە پێچەوانەی ئەو رەوت و رێبازان���ە ئیش دەكات خۆیان بە بابەتی و زانس���تیانە لە قەڵەم دەدەن و جەختیان لەس���ەر ئەم الیەن���ەی فیكری ماركس���ی كردووەت���ەوە، نموون���ەی كارل ك���ۆرش، ئەنتۆنیۆ گرامشی، رۆزا لوكسمبورگ، ژان پۆل س���ارتەر)5(. پیێر داردۆ و كریستیان الڤال، لە الی خۆیانەوە، لە كتێبێكدا كە بە شێوەیەك لە شێوەكان ئاشنایەتی خۆیان بۆ ماركس و هیگل بەیان دەكەن، ئەوەش دووپ���ات دەكەنەوە ك���ە ئەوانیش جەخت لەسەر بوونی هێڵێكی فیكری »ستراتیژی« دەكەنەوە كە بەها دەبەخشێتە زۆرانبازی و خەبات���ی سیاس���ی و وەك���و رەگەزێكی دینامیك س���ەیر دەكرێت)6(. بەاڵم ئەمانە بە درێژای���ی راڤەك���ردن و لێوردبوونەوە، س���ەرنجمان بۆ ئەوەش رادەكێشن كە ئەم خەباتە سیاسییە هاوتەریب لەگەڵ چەمكێك ئی���ش دەكات، ئەوی���ش »پۆزەتیڤیزم و سروشتگەراییە« كە تەماشای مێژوو وەكو پرۆسەیەكی حەتمی و رووت دەكات تێیدا تاكەكان رۆڵێكی زۆر كەمیان بەردەكەوێت. هەروەه���ا ل���ە بگرەوبەردەكانی نێوان ئەم دوو لۆژیك���ە دەكۆڵنەوە »ك���ە قابیل بە كورتكردن���ەوە نیی���ە« . ئەم���ەش واتە گوم���ان و دووفاقییەكان هەر وەكو خۆیان

ماونەتەوە.ب���ەاڵم دێباتێك���ی ریش���ەیی دیكە لە ئارادایە ك���ە ئەویش ل���ە دەوری چەمكدا

ماركس و سەدەی بیست و یەكناوی كتێب: تەنیا خەمی گوڵە مێخەكەكانمە

نووسەر: چنوور سەعیدینەخشەسازی ناوەڕۆك: ئەسرا مەردۆخی

تابلۆی بەرگ: ماشەڵاڵ محەممەدی ) تابلۆی چاوەڕوانی (

چاپی یەكەم، چاپخانەی رۆشنبیری – هەولێر ٢٠١٢ /

»لە وێنەیەكدا، منداڵەكە نەك هەر چرچەكانی كردووەتەوە قاقاش پێ ئەكەنێ، دوو ددانی سپی، وەك دوو دانە برینج خۆ ئەنوێنن، دەوروبەری مناڵەكە پڕە لە خواردەمەنی، باڵنج، پەرداخ، سەرە دەبە، قەڵەم، گۆرەوی، پێاڵو،

پاسووری هەڵڕژاو ......ژنە، كراس���ە پرتەقاڵییەكەی لەبەرە و قژی وەك كچۆڵە لەمال و ئەوالی س���ەریەوە بەس���تووە، پیاوەكە هەموو كتێب و رۆژنامەكانی لەس���ەر تاقەكە داناوە، ژنە چەپڵە لێ ئەدا، ئەڵێی گۆرانییەكی مندااڵنە ئەخوێنێ، كچۆڵەكە چاوەكانی بە خۆش���ییەوە نووقاندووە و ئیتر ئاگای لەو ژنە نیە كە لە س���ووچێكی وێنەكەدا بە ش���ادی و بزەیەكی

نامۆوە شتێك ئەچنێ«.

لە كتێبی »تەنیا خەمی گوڵە مێخەكەكانمە«

*ئەنتۆنی بورلۆ

diplomatiqueئایاری 192013MONDE diplomatique

LE

كوردی

گیرس���اوەتەوە، یەكێك لەو چەمكانە كە ب���ۆ ماوەیەكی دوورودرێ���ژ كەوتبووە بەر رەخنەوە، ئەویش چەمكی »نامۆبوونە«. ئەم چەمكە لەو بەرهەمانەدا دەردەكەوێت كە مارك���س بە الوی نووس���یبوونی )بە تایبەت لەو دەستنووس���انەدا كە لە ساڵی 1844 نووس���راون(. لوس���یەن سێڤ لە كتێبی« نامۆب���وون و ئازادبوون« دژ بە هەموو ئەو تەفسیرە باوانە دەوەستێت كە لە كتێبی »س���ەرمایە« بەرچاو دەكەون و بە ش���ێوەیەكی رەها رەخنە ئاراستەی سیاسەتی ئابووری دەكەن و دەرەنجام بە شێوەیەكی رەها لە بەرهەمەكانی ماركسی الودا دەیبینی���ن: »هەژاریی روونكردنەوە سەبارەت بە حەتمیەتگەرایی ئابووری«)7(. چونكە بە نیس���بەت س���ێڤەوە، بەرنامەی رەهەندەكانی هەموو دەبێ ماركس���ییەت لەبەرچ���او بگیرێت، ب���ە واتایەكی دی بە هەمەالیەن���ی بخوێندرێت���ەوە: نەك تەنیا ل���ە دیدی ئازاری تاكەكەس���ەوە رەخنەی لێبگیرێ���ت، ئ���ەو ئ���ازار و مەینەتییانەی كە سیستەمی س���ەرمایەداریی بااڵدەست بەرهەمی دەهێنێت، بەڵكو دەبێ پەیوەندییە

كۆمەاڵیەتی و ئابوورییەكان پێكەوە گرێ بدرێ���ن و پێكەوە هەڵبس���ەنگێندرێن كە ب���وار ب���ۆ س���ەرهەڵدانی تاكگەرایی نوێ خۆش دەكات )بڕوانە »ئینسانی تەواو«

ماركس(.كە كۆمونیستییە« ئەم »گۆشەنیگایە یەكێك���ی وەك س���ێڤ روونیدەكاتەوە و بە ش���ێوەیەكی ورد و تەنانەت وش���كیش پێشكەش���مانی دەكات، كەچی ئیس���حاق جۆس���وا و ریشار س���ۆبێل، هەر یەك لە الی خۆیەوە هەوڵی ئەوەی داوە سنووری ئەم راڤەكردنە دەستنیش���ان بكات، وێڕای دەستنیش���انكردنی سەرجەم ئەو خااڵنەی كە لە پرۆگرامی »سۆسیالیس���ت«جودای دەكاتەوە. یەكەم هێنانەوە یاد لەم رووەوە ئەوەیە كە پرۆژەی ماركسییەت نەك تەنیا گۆڕان���كاری لەمەڕ رژێم���ی موڵكدارییەوە نیی���ە، بەڵكو گۆڕانگاری ریش���ەیی لەمەڕ دەرەنجامە كۆمەاڵیەتی و سیاسییەكانیەتی. ئەم���ە » ب���ە هەڵبژاردەیەك���ەی م���ەزن س���ەبارەت بە ئاب���ووری و كۆمەاڵیەتی لە الیەن خ���ودی كرێكارانەوە دەژمێردرێت« كە ف���ەزای تایبەت تەس���ك دەكاتەوە و

بە پێچەوانەش���ەوە، گەش���ە ب���ە فەزای گشتی دەدرێت)8(. دووەمیشان لە دەوری بەچەقكردن���ی كار دەگیرس���ێتەوە: واتە تەنیا لە س���نووری دابەشكردنی سەرمایە خۆیمان بۆ ئاشكرا ناكات، بەڵكو ئایدیالی ماركسی خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە تاك لە نێو ب���واری كاردا بخوێنێتەوە، تاك لە گێژاوی نامۆب���وون رزگار بكات بۆ ئەوەی لە كاتی كاركردندا هەست بە بەختەوەری بكات، مەبەس���ت لە كارێكی سەربەخۆ و

داهێنەرانەیە)9(.رەنگ���ە لە كات���ی خوێندن���ەوەی ئەم بەرهەمانە هەست بە كەموكوڕییەك بكەین، ئەویش ئەوەیە كە ئەم بەرهەمانە زیاد لە پێویس���ت خۆیان ب���ە راڤەكردنی دەقەوە خەری���ك كردووە و كەم تا زۆر باكگراوندە زانس���تیە كۆمەاڵیەتییەكانیان خستووەتە پش���تگوێ و هەروەها نەخراونەتە بواری تاقیكردنەوەی واقیع���ی حاڵەوە. بەوەش مەحكوم بكرێن كە بە هەمان ئەو رچانەدا تێپەڕی���ون ك���ە ب���ە هەمووان ئاش���نان. س���ەرەڕای ئەمەش، ئەم رچە و رێگایانە شایانی ئەوەن كە جارێكی دی و سەرلەنوێ

رەوتی بەسەردا بكرێت.

وەرگێڕانی: ئەحمەدی مەال

1919diplomatiqueMONDE diplomatique

LE

كوردی

بەڕێوەبەر Serge Halimi

جێگری بەڕێوەبەرAlain Gresh

بەڕێوەبەری كارگێڕیBruno Lombard

سەرنووسەرMartine Bulard

جێگری سەرنووسەرPierre Rimbert

دەستەی نووسەرانLaurent Bonnelli, Mona Chollet, Alain

Gresh, Renaud Lamert, Evelyne Pieiller,Philippe Rivierre, Philippe Rekacewicz

(cartographie), Anne-Cecile Robert

بەڕێوەبەری هونەریAlice Brazilay, Maria Ierardi

دیكۆمانتسیۆنOlivier Pironet

سكرتاریەتAnne Callait-Chavanel, Sophie Durand-NGO, Joseline Fleury, Monique Salomé

Tel: 00 33 )0( 153 94 96 01Fax: 00 33 )0( 153 94 96 26

ئەدرێس1- 3, rue Stephen- Pichon,

F- 75013,Paris

diplomatiqueMONDE

diplomatiqueLE

كوردی

diplomatiqueMONDE

diplomatiqueLE

فەرەنسا

كوردستان

لەالیەن كۆمپانیای رووداو باڵودەكرێتەوە

خاوەنی ئیمتیازئاكۆ محەممەد

سەرنووسەر نەزەند بەگیخانی

بەڕێوەبری نووسین سەالم سەعدی

بەڕێوەبەری هونەریحوسێن هیممەتی

ستافی وەرگێڕەكاندکتۆر ئاسۆ عەبدوڵاڵ حەسەن زاده، دکتۆر ئەحمەدی مەال، کانەبی محەممەد عەواڵ،

هەردی مێد، د. شوان جافر

دیزاین هونەر مەرجان

محەممەد هاجەری

Tel: 00964 )0(750 488 5696info@monde- dediplomatique- kurde.comwww.monde- dediplomatique- kurde.com

ئەدرێسكۆمپانیای رووداو، شەقامی جەوهەر باپیر،

هەولێر – هەرێمی كوردستان – عێراق

ماركس و سەدەی بیست و یەكئایاری 2013

*ئەنتۆنی بورلۆ

پەراوێزەكان:

)1( داڤید هارڤی، بڕوانە »سەرمایە«، شار دەسووتێ، مۆنرۆی-سو-بوا، 2012.)2( هێنری پێنا-رویز، »بە الیەنی كەم ماركس«، پلۆن، پاریس، 2012. نووسەری ناوبراو بەرهەمێكی دیكە باڵودەكاتەوە لە ژێر ناونیشانی »هەڵبژاردەیەك لەو دیمانانەی كە لەگەڵ ماركس ئەنجامدراون«، لە شێوەی

دیالۆگ نووسراونەتەوە، پلۆن، پاریس، 2012.)3( نێس����تۆر كاپدیڤیال، »تۆكڤیل یا ماركس. دیموكراسی، سەرمایەداری و شۆڕش«، دەزگای چاپەمەنی

زانكۆكانی فەڕەنسا، پاریس، 2012.)4( ئیزابێل گارۆ، »ماركس و داهێنەری مێژوویی، س����یلێپس«، پاریس، 2012.هەروەها بڕوانە س����ەرنج و تێبینییەكانی میشێل لۆوی سەبارەت بەم بابەتە لە دوو تۆی لومۆند دیپلۆماتیك، مانگی نیسان )ئەپریل(،

.2012)5( بڕوانە كارل كۆرش، »ماركس����یزم و فەلس����ەفە«، ئالیا، پاریس، 2012. ئەنتۆنیۆ گرامشی، »جەنگی بزووتنەوە و جەنگی هەڵوێست«، ال فابریك، پاریس، 2011 ؛ رۆزا لوكسومبورگ، سەرجەم بەرهەمەكانی، لە ژێر چاپدایە، دەزگای ئاگۆن، مارس����یلیا. ئێمانۆێل بارۆت »س����ارتر و ماركسیزم«، دەزگای دیسپیوت،

پاریس، 2011.)6( پیێر باردۆ و كریستیان الڤال، »ماركس، ناوی یەكەم : كارل«، دەزگای گالیمار، پاریس، 2012.

)7( لوسیەن سێڤ، »نامۆبوون و ئازادبوون«، دەزگای الدیسپیوت، 2012.)8( ئیسحاق جۆشوا، »شۆڕش لە رووانگەی كارل ماركسەوە«، دەزگای پاژ دوو، لۆزان، 2012.

)9( ریشار سۆبێل، »سەرمایەداری، كار وئازادبوون لە الی كارل ماركس«، دەزگای چاپەمەنی زانكۆكانی سێپتەنتریۆن، ڤیلنۆڤ دی ئاسك، 2012.

20 ئایاری 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

diplomatiqueMONDE diplomatique

LE

كوردی

ئەحمەدی مەال *

راپەڕینی كورد لە كۆتایی سەدەی بیستەم خ���ۆ ئامادەكردنێك���ە بۆ ئ���ەوەی تەواوی سەدەی بیست و یەكەم ببێتە سەدەی ئەو. ئ���ادگار و خەس���ڵەت و تایبەتمەندییەكانی نەتەوەی���ەك وردە وردە ش���یكل وەردەگرن و هەرگیز لەس���ەر خاكی ك���وردان هێندەی ئێس���تا بگرەوبەردەی بە خۆیەوە نەبینیوە. بە جەس���تەی ئ���ەو س���یمورغە دەچێت كە زۆرجار لە نێو ئەدەبیاتی ئەم 50 س���اڵەی دوایی وەك���و س���یمبولی نەوژەنبوونەوە و هەڵس���انەوە و راب���وون ئام���اژەی بۆ دەكرا و ئەم���ڕۆ پێدەچێ س���یمبۆلەكە رۆچووبێتە

واقیعی بەرجەستەكراوی كوردانەوە.لە یەكێك ل���ە كەناڵەكان���ی تەلەڤیزیۆن بەرنامەی���ەك ل���ە ژێ���ر ناونیش���انی »من جیاوازم« بۆ ماوەیەك لەس���ەر ئەم ئادگارە زۆر تایبەتە ئیشی كرد، بەاڵم تەنیا رووبەری هونەر و مۆسیقا و هەندێجاریش پاڵەوانبازی و س���یحربازی هێنای���ە نێ���و نمایش���ەكانی و ل���ە رێ���گای ئ���ەم بەرنامەی���ەوە كردەوە سەرس���وڕهێنەر و پەدیدەئامێزەكانی هێنایە سەر شانۆ و پێشكەشی بینەرانی خۆی كرد. ئەم بەرنامەیە ئاوڕدانەوەیەكی ش���ەرمنانەیە بۆ ئەوەی پێمانبڵ���ێ كە لە نێو كۆمەڵگەی

كوردیدا تاكی جیاوازمان هەیە.و چڕبوون���ەوە جی���اوازم« »م���ن كورتكردن���ەوەی یەكێك���ە لە ئام���اژە هەرە تەندروستەكانی س���ەرهەڵدانی چەمكی تاك ل���ە دەرهاویش���تەكانی چەمك���ی دەوڵەتی نەتەوەیی. لە ئەدەبیاتی زۆربەی گەالنیشدا، س���ەرهەڵدانی تاك و ق���ەوارەی نەتەوەیی هاوتەریب وەس���تاون. ب���ەاڵم ئایا بەرنامەی ناوبراو چەمكی »من جیاوازم« دەگەیەنێتە دوا س���نوورەكانی خۆی؟ بێگومان دەبێ بە

نەخێر وەاڵم بدەینەوە.جیاوازیی ت���اك بەرامبەر ب���ە كۆگەرایی تاكگ���ەرا چەمك���ی دەوەس���تێت، خێ���ڵ بەرامب���ەر بە زەریای كۆگەراییەك كە هەموو هەوڵێ���ك دەخرێتەگەڕ، بە تایبەت لە رژێمە ش���مولییەكان ب���ۆ ئ���ەوەی جیاوازییەكانی تاك بچەپێندرێت، تاكێك���ی جیاواز و بكەر داپڵۆس���ێنرێت و هەمووش���ی ل���ە خزمەتی »جەماوەر«، بەاڵم جەماوەرێكی وەهمی كە لە خودی واقیعدا بێ شیكل و بێ روخسارە. واتە جۆرە ئەنسترومەنتالیزەكردنی تاكە لە پێن���او ئایدیایەك كە تەنیا لە نێو لۆچەكانی

زیهندا جێی دەبێتەوە.ناونیشانی »من جیاوازم« لە بەها هەرە لەبەرچاوەكان���ی خۆی دەگ���ەڕێ، ئاماژە بۆ تاكێك دەكات بەرامب���ەر بە خودی خۆی و ئەوانی دیكە لێپرس���راو بێ���ت، وریا بێت بۆ ئ���ەوەی لەنێو حەش���امەتگەرایی ون نەبێت و سیما و روخس���اری نەسڕێتەوە. هەر ئەم تاكەیە كە ئەریستۆ لە كتێبی »سیاسەت«دا ئاماژەی بۆ كردووە و دەڵێت: »ناكرێت شار لەسەر بنەمای ئینسانە لەیەكچووەكان بنیات بنرێت«. بێگومان شار بۆ زەمانی ئەریستۆ، بەرامبەر بە دەوڵەت دەوستێت بۆ سەردەمی ئەمڕۆمان. س���ەرجەم رێكخراو و دامەزراوە هاوچەرخیش دیموكراس���ییەكانی سیاسییە لەس���ەر بنەمای ئەم پرەنس���یپە بنیاتنراون و بە پێچەوانەش���ەوە، رژێمە شموولییەكان ل���ە ئینكاركردن���ی چەمكی تاك���دا خۆیان

رێكخستووە.م���ن وەكو تاكێ���ك جیاوازم ل���ە تاكێكی دیك���ە، ل���ە ئ���ادگاری فیزیۆنۆمیی���ەوە بۆ رەفتار و هەڵس���وكەوتەكانم، لە بۆچوون و بیركردنەوەكان���م، لە چۆنیەت���ی راپەڕاندنی ژیانمدا واتای ئەم »تاكبوونەم« دەس���تگیر

دەبێت، تەنانەت دەش���ێ خاوەن بۆچوونی جیاوازیش ب���م بەرامبەر بە س���ەرجەم ئەو گرێبەس���تانەی كە لە رێگای یاساوە »من« بە كۆمەڵەوە دەبەس���تێتەوە. بۆیە جیاوازی دەبێ���ت ببێتە ماف و دەوڵ���ەت پارێزگاری لەم ماف���ە بكات، ئەویش ل���ە رێگای دانان و داڕش���تنی یاس���اگەلێك ك���ە جەخت لەم جیاوازیی���ە بكەن. چونكە لە دەرهاویش���تە وجوودییەكانیش���دا، دوو تاك هەرگیز سەت دەر س���ەت وەكو یەك نابن. جیاوازی خۆی ل���ە خۆی���دا فاكتەرێكە بۆ پێش���وەچوون و وەرچەرخان و گۆڕانكاری. بەڵكو جاڕەكانی مافی مرۆڤ جەخت لەسەر ئەم جیاوازییانە دەكەن وەكو لە مافەكانی مرۆڤ و هاوواڵتی، 1789دا هات���ووە ی���ان لە ج���اڕی ئازادیی گوزارش���تكردنی ساڵی 1881دا. هەروەها لە كۆمەڵگ���ە دیموكراتەكانیش ئەم جیاوازییانە بە توخمێكی دەوڵەمەندكار س���ەیر دەكرێن و تەنانەت خۆیان وەكو سامانی كولتووریش

دەیناسێنن.بۆیە مەرجەعییەتی ت���اك لە كۆمەڵگەی ئێم���ە دەبێ بگەڕێتەوە بۆ ئەو یاس���ایانەی كە پێداگری لەس���ەر ئەم مافە دەكات. ئەم ئازادییە، ئازادییەكی پیرۆزە و نابێ لە رێگای مینبەرە ئاینییەكانەوە جێلەقبكرێت، چونكە ئازادی بیروڕا و ئازادی ئاین و ئازادی ویژدان دەچنە نێو سەرجەم ئەو ئازادییانەی كە تاك بە شێوەیەكی تەندروست پەروەردە دەكات، دەیكاتە خاوەنی خۆی و ئەم خاوەندارییەش

پیرۆزە.مەرجەعە ئاینییەكان كار لەس���ەر تاك بە شێوەیەك دەكەن كە گرێدراوی »ئوممەیە«، وات���ە ئاوڕدانەوەیەك���ە بۆ س���اتەوەختێكی مێژووی���ی و لەوێ���وە مانا و پێناس���ەكانی تاك دەستنیش���ان دەكەن. بەاڵم مەرجەعە وەزعیی���ەكان ئ���ەم پەیوەندیی���ە ل���ە نێو س���اتەوەختە بزێوەكاندا دەبینن. یەكەمیان راب���ردوو دەكاتە ئیح���ا، ئەویتریان رووی لە

ئایندەی���ە. بۆیە دەبێت كاروبارە ئاینییەكان لە س���نووری مزگەوتەكان���دا چاالكییەكانی خۆیان دەس���تەبەر بكەن، تەنیا ئەو تاكانە بگرێتەوە كە دەچنە نێو ئەو س���نوورەوە و دەرەوە نەبێت���ە موڵكی ئ���ەو. بە واتایەكی دی، ب���وار نەدرێ���ت بۆ ئەوەی دەس���ەاڵتە دەوڵەتییەكان و دەس���ەاڵتە رۆحییەكان بە جۆرێ���ك تێكەڵ بكرێن، لەو نێوەدا بە زیانی ت���اك كۆتایی بێت. بە تایب���ەت لە هەرێمی كوردس���تان ك���ە ل���ە خۆئامادەكردندایە بۆ ئەوەی تێكەڵ���ی رایەڵەكانی جیهان ببێت و ئەم بە جیهانیبوونە تەنیا كاتێك مس���ۆگەر دەبێت ئەگ���ەر بێت و هەم���وو ئازادییەكان فەراهەم بووبن و ئاین و دەوڵەت دوو چەمكی جیاواز بن، دەس���ەاڵتەكانی هەر یەكەیان بە روونی دیاریكرابێت و بوونی یەكێكیان ئەوی

دیكەیان نۆترالیزە نەكات.دەوڵەت ببێتە ئەو چەترەی كە پارێزگاری ل���ە هەم���وو گ���رووپ و ئاین���زا و بۆچوونە

جی���اوازەكان ب���كات و ئیدی ت���اك لە نێو كۆمەڵگە بە بوێرییەوە بڵێت »من جیاوازم«. نەبێتە لێكتێكچڕژانی پێناسەكان. لە الیەك دەوڵەت ئەو مافە مسۆگەر بكات و لە الیەكی

دیكە مینبەر لێی زەوت بكاتەوە.لەم سۆنگەیەوە دەبێ ئیش لەسەر چەمكی »من جیاوازم« بكرێت، واتە، ئەم جیاوازیی بوون���ە ببێتە فەرهەن���گ و كولتوور، ئەوی دیكەی جی���اواز هەموو بوونێك���ی پارێزراو بێت و هەموو مافەكانی خۆی وەكو تاكێكی

چاالك و تەندروست مومارەسە بكات.مێژووی فیكری رۆژئ���اوا قۆناغ بە قۆناغ لە پ���اش س���ەرهەڵدانی »ت���اك« لە پاڵ دەوڵەت���ی چەمكەكان���ی چەكەرەكردن���ی نەتەوەیی، لە سەردەمی راپەڕینەوە بێوچان س���ەرهەڵدانی پێناس���ەكردووەتەوە. خۆی ئاینزای پرۆتیس���تانت ل���ە پێناو ئەوەدا بوو كە تاك لە ژێر جەبەرووتی ئاینی كاتۆلیك، ئاینی فەرمی، ئاین���ی ئیمپراتۆرییەت قوتار بكات و مافی خوێندنەوە و تەفس���یركردنی ئینجیل ب���ە تاك���ەكان رەوا ببینێ، چونكە تا ئەو دەمەش ئ���ەم خوێندنەوەیە تەنیا لە ژێر دەسەاڵتی كڵیسای پاپادا ئەنجامدەدرا، واتە فەرزكردنی خوێندنەوە و تەفس���یرێكی جەختكردن دوات���ر، س���ەدەیەك كۆگەلی. لەس���ەر مافە بنەڕەتییەكان���ی تاك لەالیەن دیكارتەوە ب���ە تەواویی رەگهاژوو دەكرێت و بنەمای »كۆژیتۆ ئێرگو سوم« دادەهێنێت، كە بیركردنەوە و ب���وون وەكو دوو ئەڵقەی لێكدراو س���ەیر دەكات. هەر بیركردنەوە وا دەكات كە تاك هەست بە بوونی خۆی بكات، كاتێ���ك ئاین لە جیاتی ئ���ەو بیر دەكاتەوە و حكومەت دەبێت���ە باوكی ئەو، ئیدی تاك ئیفلیج دەبێ���ت و ماف���ی بیركردنەوەی لێ

دەسێندرێتەوە. ئیش���كالیەتییە بیركردنەوەی���ە ه���ەر ئاینیی���ەكان لە گۆپكەوە بۆ ش���كۆفەكردن وەردەچەرخێنێ، تا دەگاتە ئاس���تی گومان و پرس���گەلێك ك���ە وج���وود دەهێنێتە ژێر پرس���یارەوە. س���ەدەیەك دواتر، لە قۆناغی رۆش���نگەری، واتە لە سەدەی هەژدەهەمدا، ل���ەو دەمەی ك���ە ئیدی عەقڵ س���ەرەوەری هەموو دەسەاڵتەكان دەكات، ژان ژاك روسۆ لە بەرهەمی »ئێمی���ل« باس لە ئۆتۆنۆمی تاك دەكات و دەگاتە ئەو بڕوایەی كە بڵێت

»من یاسای خودی خۆمم«.هەر بۆ بیرهێنان���ەوە: ئێمە وەكو نەتەوە دەیان ساڵە جەخت لەسەر تایبەتمەندییەكانی خۆمان دەكەین، وەكو زمان و خەس���ڵەت و كولتوور و بنەما زیهنییەكان. تەنانەت پێش نیو سەدەش كورد چەمكی ئۆتۆنۆمی هێنایە س���ەر گۆڕەپانی فیكری سیاسی و ئێستاش كاتی ئەوە هاتووە ك���ە تاكی كورد جەخت لەس���ەرجەم ئەو »ئۆتۆنۆمییانە« بكات كە بەرەو هۆش���یاری و لێپرسراوێتی بانگەشەی دەكات. بۆ ئەوەی ئاینیش لە بۆتە داخراوەكەی خۆی رزگاری بێت، بۆ ئەوەی رۆحانییەت لە سەرجەم سەفس���ەتەكانی چاخەكانی ناوەند پاكبكرێتەوە، ئ���ەم پاقژكردنەوەیە تەنیا لە رێ���گای تاكێكی ئازاد مەیس���ەر دەبێت، لە حاڵەتێك���دا مافی گومانكردنیش���ی پێ رەوا ببینرێت، ئاین و سیاس���ەت دەتوانن پێكەوە بژی���ن. ئاین بەڵێ، ب���ەاڵم رۆحانییەت بەبێ

تاكێكی رەها سەرهەڵدانی مومكین نییە!

من جیاوازم!

* مامۆستای زمان و ئەدەبیاتی فەرەنسی، لە زانكۆی كاستییا المانچا - ئیسپانیا

Kaisu Rissanen راپەڕینی كورد( كاری هونەرمەند(

""