in memory of Georgios Gounaris
LATE ROMAN, BYZANTINE, POSTBYZANTINE PERIOD
LEPETYMNOS Studies in Archaeology and Art
in memory of Georgios Gounaris
LATE ROMAN, BYZANTINE, POSTBYZANTINE PERIOD
Edited by Ath. Semoglou, I.P.Arvanitidou, Em.G. Gounari
Κ.& Μ. ANT. STAMOULIS PUBLICATIONS DOMUS BYZANTINUS
ΛΕΠΕΤΥΜΝΟΣ Mελτες Αρχαιολογας και Τχνης στη μνμη του Γεωργου Γοναρη
ΥΣΤΕΡΗ ΡΩΜΑΚΗ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ,
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Επιμλεια: Αθ. Σμογλου - Ι. Π. Αρβανιτδου – Εμμ. Γ. Γοναρη
Τιμητικ επιτροπ: Οργανωτικ επιτροπ: Π. Βοκοτπουλος Α. Σμογλου Γ. Βελνης Μ. Πασδου G. Koch Ι. Π. Αρβανιτδου Α. Μντζος Α. Γκιγκη Κ. Τσουρς Σ. Κωνσταντινδου
λα τα δικαιματα μετφρασης, αναπαραγωγς και προσαρμογς κατοχυρωμνα για λες τις χρες του κσμου.
Copyright © by ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ Κ. & Μ. ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΔΟΜΟΣ & Αθ. Σμογλου – Ι. Π. Αρβανιτδου – Εμμ. Γ. Γοναρη 2018
ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ Κ. & Μ. ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ Π.Π. ΓΕΡΜΑΝΟΥ – ΙΩ. ΜΙΧΑΗΛ 2
546 22 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Τηλ. 2310-264.748 2310-900.777 69.46.461.460
email : anstamoulis@hotmail.com
Peter Pilhoffer, Γεργιος Γοναρης in Philippi. Rückblick auf die Forschung eines halben Jahrhunderts ......................................................... 13
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
........................................................................................................................... 23
Ioanna P. Arvanitidou, Public baths in the Early Byzantine Thessaloniki ........ 25
Αye Aydn, St Paul’s church in Tarsus ............................................................ 41
Νικλαος Γκιολς, Η βυζαντιν ναοδομα της μεταβατικς περιδου, 7ος - μσα 9ου αινα ........................................................................................... 53
Guntram Koch, The church of Saint Mary in Labova/Albania ......................... 61
Eυτρπη Μαρκ, ργα και ημρες του Μ. Κωνσταντνου στη Θεσσαλονκη... 77
Κστας Τσουρς, δρευση στρατιωτικν εγκαταστσεων στη βυζαντιν περιφρεια (9ος - 15ος αι.) ............................................................................ 91
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
........................................................................................................................... 109
Πασχλης Ανδροδης – Ιωννης Τσιουρς, Μια «γνωστη» κτητορικ επιγραφ (1528) και οι τοιχογραφες του Αγ. Αχιλλου Παλαιπυργου Τρικλων ................................................................................................... 111
Σοφα Δουκατ - Δεμερτζ, Η τοιχογραφα του Βαπτιστηρου της Βασιλικς Α των Φιλππων ....................................................................... 135
Κarin Kirchainer, Eine unbekannte kretische Ikone des heiligen Georg in britischem Privatbesitz ............................................................................... 153
Χρυσνθη Μαυροπολου - Τσιομη – †Μαρα Καζαμα - Τσρνου, Ζητματα και προβληματισμο απ την εικονογρφηση του Αγου Γεωργου στη μνημειακ ζωγραφικ της Θεσσαλονκης ........................... 167
Νκος Παζαρς, Παλαιολγεια εικνα Παναγις Οδηγτριας απ τον Ιερ Να των Αγων Κωνσταντνου και Ελνης στην Πλατεα Ιπποδρομου Θεσσαλονκης ............................................................................................. 191
Μελνα Π. Πασδου, Αμφιπρσωπη φορητ εικνα στην Παναγα Αχειρο- ποητο Θεσσαλονκης: Παναγι Ρευματοκρατρισσα – Σταρωση .......... 209
Ευαγγελα Παπαθεοφνους - Τσουρ, νθρονη βρεφοκρατοσα Θεοτκος με δορυφοροντες αρχαγγλους σε βυζαντινος ναος της Δωδεκανσου. Εικονογραφικ προσγγιση ............................................... 225
Μαγδαλην Παρχαρδου, Τα κειμλια του Ιερο Ναο του Αγου Γεωργου στην Ξυλπολη. Τα πριμα ργα (17ος -18ος αι.) ....................................... 239
Αναστασα Σακελλαριδη, «Νικολου χερ…τ πκλην Ρτζης…κ Πελοπννησον»: ο εικονογραφικς δικοσμος του ναο του Αγου Νικολου στην Πτρα Λσβου (1721) ....................................................... 255
Αθανσιος Σμογλου, Κλασικ στοιχεα στην εντοχια ζωγραφικ του καθολικο του οσου Νικνορα στη Ζβορδα Γρεβενν και στο ργο του Φργκου Κατελλνου .......................................................................... 277
Αγγελικ Στρατ, Να στοιχεα απ τη ζωγραφικ του Ονοφριου στο να των Αγων Αποστλων Ελεοσης στην Καστορι ..................................... 289
Αναστασα Τορτα, Η παρσταση «Εις δου Κθοδος» σε εικνα του εργαστηρου του Φργγου Κατελνου ...................................................... 305
Μαρζα Τσιπαλη, Ο ζωγραφικς δικοσμος του βυζαντινο ναο του Αγου Δημητρου Αιανς ........................................................................... 321
Αγαθονκη Δ. Τσιλιπκου, Νετερα περ του «εργαστηρου της Αγις» μσα και απ τη συλλογ εικνων του Μουσεου Βυζαντινο Πολιτισμο (ΜΒΠ) ..................................................................................... 335
Χριστδουλος Χατζηχριστοδολου, Μεταβυζαντιν φορητ εικνα του Αγου Διονυσου του εν Ολμπω στη Λρνακα της Κπρου .................... 355
Ιωννης Π. Χουλιαρς, Να στοιχεα σχετικ με την παρουσα ζωγρφου της σχολς των Θηβν στην περιοχ του Ζαγορου Ιωανννων κατ τον 16ο αινα .................................................................................................... 361
ΓΛΥΠΤΙΚΗ
........................................................................................................................... 381
Γιννης Θεοχρης, Μτωπο Αγας Τρπεζας (;) απ την Αγα Σοφα Θεσσαλονκης ............................................................................................. 383
ννα Μισαηλδου, Ανογματα ειδικς μορφολογας: Η σνθεση των "αχλαδσχημων" φεγγιτν στους ναος της Χου ..................................... 395
Ιωακεμ Παπγγελος, Περ της προελεσεως του παλαιοχριστιανικο ανγλυφου τξου της Βλτας Κασσνδρας ............................................... 417
Βαρβρα Ν. Παπαδοπολου, Ανγλυφες εικνες απ το Δεσποττο της Ηπερου ....................................................................................................... 435
Κωνσταντνος Θ. Ρπτης, Μαρμρινοι κιλλβαντες με ανγλυφο δικοσμο στα εγκρσια τξα του νρθηκα της Αχειροποιτου στη Θεσσαλονκη ... 453
ΠΟΙΚΙΛΑ
........................................................................................................................... 467
Γεργιος Βελνης, Addenda et corrigenda σε δο ενεπγραφους βωμος αυτοκρατορικν χρνων απ τη Μικρ Ασα ............................................ 469
Σταρος Γουλολης, Οι πρτοι Μρτυρες και το αρχαο θατρο της Λρισας ...................................................................................................... 487
Σταρος Ζαχαριδης, Με αφορμ τη γκρζα κεραμικ των Φιλππων ............. 499
Νκος Ζκος, Αδημοσευτο Μολυβδβουλλο Ανδρονκου Κοντοστεφνου .... 521
Σωτρης Ν. Καδς, Το Τετραευγγελο αρ. 52 της Μ. Δοχειαρου Αγου ρους .......................................................................................................... 533
Apostolos G. Mantas, Discrapancies in copying and searching for a lost model: on three miniatures of the Gospel Drui II ................................... 547
Αριστοτλης Μντζος, Επιγραφ των Φιλππων απ το αρχεο του Στ. Πελεκανδη ................................................................................................. 563
Νικλαος Μ. Μπονβας, Επισκευς απ χαλκογραφημνες πλκες παραγωγς χρτινων εικνων της Μονς Ξηροποτμου θω (β μισ 19ου αινα) .................................................................................................. 567
Εlisabeth Paneli, Von der römischen Ikonographie zum Christentum. Die Entwicklung der Ikonographie der römischen Zwischengoldgläser vom 3. bis zum 5. Jahrhundert n.Chr. ................................................................. 581
Εythymios Rizos, Extramural Regiones and Thracian Proasteia of Constantinople ............................................................................................ 595
Συντελεστς ....................................................................................................... 609
Georgios Gounaris. Biography ....................................................................... 7
Peter Pilhoffer, Georgios Gounaris in Philippi. Review of fifty years of research ....................................................................................................... 13
ARCHITECTURE ............................................................................................................................ 23
Αyse Aydin, Die Pauluskirche in Tarsus ...................................................... 41
Nikolaos Gkioles, Byzantine church building during the age of transition (7th - 9th century) ..................................................................... 53
Guntram Koch, Ο νας της Κομησης στο Λμποβο της Αλβανας ........ 61
Euterpi Marki, Works and days of Constantine the Great in Thessaloniki ................................................................................................ 77
Kostas Tsouris, Water supply of military establishments in the byzantine provinces (9th - 15th century) ................................................ 91
PAINTING ............................................................................................................................ 109
Paschalis Androudis – Ioannis Tsiouris, Sur une inscription «inconnue» de dédicace (1528) et les fresques de l’église de Saint- Achille à Palaiopyrgos, Trikala ................................................................ 111
Sofia Doukata - Demertzi, The fresco of the baptistery of Basilica A in Philippi ........................................................................................................ 135
Κarin Kirchainer, Μα γνωστη κρητικ εικνα του Αγου Γεωργου σε Βρετανικ ιδιωτικ συλλογ .............................................................. 153
Chrisanthi Mavropoulou - Tsioumi – †Maria Kazamia - Tsernou, Issues on the iconography of St George in the monumental painting in Thessaloniki ........................................................................................... 167
Nikos Pazaras, Palaiologan icon with Virgin Hodegetria from Sts Constantine and Helen church at Hippodrome square in Thessaloniki ............................................................................................... 191
Melina P. Paisidou, Billateral icon in the church of the Virgin Acheiropoietos in Thessaloniki: Panagia Revmatokratorissa - Crucifixion ................................................................................................. 209
Evaggelia Papatheofanous - Tsouri, Le type iconographique de la Vierge Trônant, tenant l’enfant de face sur les genoux, entourée des archanges Michel et Gabriel, aux églises byzantines du Dodécanèse ................................................................................................. 225
Magdalini Parcharidou, The heirlooms of the church of St George in Xylopoli. The early works (17th - 18th century) ................................... 239
Anastasia Sakellariadi, "By the hand of Nikolaos…called Ritzes…from the Peloponnese": the iconographic decoration of the church of Saint Nicholas in Petra, Lesvos (1721) ................................. 255
Athanasios Semoglou, Élements classiques dans les peintures murals du catholicon de Hosios Nikanor à Zavorda et dans l’œuvre de Frangos Catellanos .................................................................................... 277
Aggeliki Strati, Nuove ricerche della Chiesa dei Santi Apostoli di Eleousa a Kastoria ..................................................................................... 289
Anastasia Tourta, The scene of the "Descent into Hades" in an icon from the workshop of Frangos Katelanos ............................................... 305
Mariza Tsiapali, The wall paintings of the byzantine church of Ayios Dimitrios in Aiani ..................................................................................... 321
Agathoniki D. Tsilipakou, Latest about the "workshop of Agia" based also on the icon collection of the museum of Byzantine Culture ........ 335
Christodoulos Chatzichristodoulou, Post-byzantine portable icon of St Dionysos at the Mount Olympus in Larnaka, Cyprus .......................... 355
Ioannis P. Chouliaras, New evidence concerning the presence of a painter of the “School of Thebes” in the Zagori region (Ioannina) in the 16th century .................................................................................... 361
SCULPTURE
............................................................................................................................ 381
Giannis Theocharis, An altar front (?) from Hagia Sophia in Thessaloniki ................................................................................................ 383
Anna Misailidou, Openings of special morphology: the composition of the "pear-shaped" windows at the churches of Chios ........................... 395
Ioakeim Papaggelos, On the origin of the Early Christian relief arch of Valta in Cassandra ..................................................................................... 417
Varvara N. Papadopoulou, Relief icons from the Despotate of Epirus .... 435
Constantinos Th. Raptis, Marble consoles with relief decoration at the traverse arches of the Acheiropoietos basilica in Thessalonike .......... 453
VARIA
............................................................................................................................ 467
Georgios Velenis, Addenda et corrigenda on two inscribed altars of the Imperial Age from Asia Minor ......................................................... 469
Stavros Gouloulis, The first Saint Martyrs and the ancient theater of Larissa ......................................................................................................... 487
Stavros Zachariadis, Regarding the gray ware from Philippi .................... 499
Nikos Zikos, An unpublished lead seal of Andronikos Kontostephanos . 521
Sotiris N. Kadas, The Gospel Book Dochiariu 52 in Mount Athos ........... 533
Apostolos G. Mantas, Ασυμφωνες στην αντιγραφ και αναζτηση ενς χαμνου προτπου: σχλια σε τρεις μικρογραφες του Ευαγγελου Drui II ................................................................................. 547
Aristotelis Mentzos, Αn inscription from Philippi from the archive of Stylianos Pelekanidis ................................................................................. 563
Nikolaos M. Mponovas, Repairs of copper plates for the production of paper icons belonging to the Monastery of Xeropotamou in Athos (second half of the 19th century) ............................................................. 567
Ελισβετ Πανλη, Απ τη ρωμακ εικονογραφα στον Χριστιανισμ. Η εξλιξη της εικονογραφας των ρωμακν διχρυσων αγγεων απ τον 3ο ως τον 5ο αι. μ.Χ. – Επιγραφς, Παρατηρσεις ............. 581
Ευθμιος Ρζος, Οι εκτς των τειχν ρεγενες και τα θρακικ προστεια της Κωνσταντινοπολης ........................................................ 595
Contributors ...................................................................................................... 609
Πασχλης Ανδροδης – Ιωννης Τσιουρς
ΜΙΑ «ΑΓΝΩΣΤΗ» ΚΤΗΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ (1528) ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΧΙΛΛΙΟΥ ΠΑΛΑΙΟΠΥΡΓΟΥ ΤΡΙΚΑΛΩΝ
Σε να χαμηλ βραχδες ψωμα, στις βορειοδυτικς παρυφς του χωριο Παλαιπυρ- γος Τρικλων (τως Ζαβλντια) υπρχει να μικρ οικοδομικ συγκρτημα φρουρι- ακς μορφς της βυζαντινς περιδου (εικ. 1)1. Τα οικοδομικ αυτ κατλοιπα συνδ- ονται με τη βυζαντιν μον του Αγου Γεωργου των Ζαβλαντων, η οποα εναι γνωστ μσα απ βυζαντιν και σερβικ χρυσβουλλα του 14ου αινα2.
Η κτοψη του συγκροτματος χει σχμα σχεδν πεντπλευρο, με μγιστες εσω- τερικς διαστσεις 28 x 28 μ. περπου. Τις κατασκευς (πργο στα δυτικ, ναν πυλ- να και να ναδριο στο ανατολικ τμμα), περιβλλει να ισχυρ τεχος, προσδδοντας στο οικοδομικ σνολο την εικνα ενς μικρο μοναστηριο.
Ο μικρς νας στο εσωτερικ του περιβλου σμερα τιμται στη μνμη του αγου Αχιλλου (εικ. 1). Πρκειται για να δκογχο δρομικ ξυλστεγο κτσμα διαστσεων 4 x 4 μ., η ανατολικ πλευρ του οποου χει κατασκευαστε εξολοκλρου στο πχος της ανατολικς τοιχοποιας του περιβλου. Νετερες επεμβσεις και επικαλψεις με μπε- τν αλλοωσαν ανεπανρθωτα την ψη και το εσωτερικ του ναδρου3.
Η αρχιτεκτονικ και η επιγραφ μελετθηκε απ τον Πασχλη Ανδροδη, εν ο τοιχογραφικς δικοσμος απ τον Ιωννη Τσιουρ.
Ευχαριστες οφελονται στον κριο Γεργιο Βελνη, Ομτιμο Καθηγητ του Αριστοτελεου Πανεπιστημου Θεσσαλονκης, για τη βοθει του στην προσγγιση των σωζμενων επιγραφν.
1. Ανδροδης 1991, 295-332. Π. Ανδροδης, Οι ναο του Αγου Γεωργου και Αγ. Αχιλλου στο χωρι Παλαιπυργος (Ζαβλντια) Τρικλων, Τρικαλιν 14 (1994) 167-175. 2. Βλ. Ν. Α. Βης, Σερβικ και βυζαντιακ γρμματα Μετερου, Βυζαντς 2 (1910-1911) αρ. 16-20. L. Heuzey, Excursion dans la Thessalie turque en 1858, Paris 1927, 97-100. Al. Soloviev και V. Mošin, Grke povelje Srpskich Vladara, Beograd 1936, αρ. 21, 31, 34. F. Hild, J. Koder, Κ. Σπανς και Δ. Αγραφιτης (μτφρ. απ τα γερμανικ Γ. Παρασκευς), Η Βυζαντιν Θεσσαλα. Οικισμο-τοπωνμια-μοναστρια-ναο (Αφιρωμα στη Βυζαντιν Θεσσαλα), Θεσσαλικ Ημερολγιο 12 (1987) 52-53. F. Dölger, Regesten der Κaiserurkunden des Öströmischen Reiches 565-1453, München-Berlin 1924-1965, αρ. 2826. 3. Πληροφορες για την πρτερη κατστασ του δδει μια παλαι αδημοσευτη φωτογραφα του 1972, του Καθηγητ Nκου Νικοννου, ττε Εφρου Βυζαντινν Αρχαιοττων Θεσσαλας.
-111-
Πασχλης Ανδροδης – Ιωννης Τσιουρς
Το φρουριακς μορφς οικοδομικ συγκρτημα, με βση τα αρχαιολογικ δεδο- μνα και τις μαρτυρες των πηγν, χει δη χρονολογηθε στο διστημα 1366- 1393/944 και συνδεται τσο με τη μον του αγου Γεωργου Ζαβλαντων σο και με το διο το χωρι5.
Παρ την απουσα επιγραφικς μαρτυρας στο να, σημαντικ για την ιστορα του και τον τοιχογραφημνο δικοσμ του στθηκε η δημοσευση μιας κτητορικς επι- γραφς που βρισκταν λλοτε στο εσωτερικ του. Η καταγραφ της γινε την 27η Σεπτεμβρου του 1838 απ τον Θεσσαλ ιστοριοδφη Αλξανδρο Οικονομδη Πζαρο και αναδημοσιετηκε απ τον Σωκρτη Κουγα6. Αποτελε δε τη μνη γραπτ μαρ- τυρα για την ανοικοδμηση και τοιχογρφηση του ναο.
πως αναφρει ο Πζαρος, η θση της7 βρισκταν επνω απ τη θρα εισδου στο
να (… π τς θρας το ναδρου παλαιο Μοναστηρου το γου Μεγαλομρτυρος Γεωργου κειμνου πρ τ χωρον Ζαυλντεια … )8. Ο πρ-
τος στχος της επιγραφς εναι σε βυζαντιν δωδεκασλλαβο, εν λο το υπλοιπο κεμενο εναι σε δεκαπεντασλλαβο, πολιτικ στχο:
Οτος νας, νπερ βροτο ρτε κπαλαι νηγρθηκε παρ πατρων θεων Φθαρες δ χρν τ πολλ, πλιν οκοδομθη Τ τεχη μνον κοσμα κτοτε μχρι δερο
5 ες στερν τις μοναχς Γερσιμος ζηλσας κ τν εισοδημτων του νπερ ζωοτρφει κπον κα μχθον δειξε χριν τς ζωγραφας. Εχεσθε τονυν, δελφο, τος ξ ρχς πατρσι
4. Ανδροδης 1991, 321. 5 . Σε Οθωμανικ απογραφ του 1454/55, μεταξ λλων κτσεων των μοναχν των Μετερων, καταγρφονται, στην περιοχ των Ζαβλαντων («Zavlinda»), δο τσιφλκια (iftlik), καθς και νας αμπελνας με 40 εργτες (N. Beldiceanu και P.S. Našturel, La Thessalie entre 1454/55 et 1506, Byzantion 53 [1983] 145). Αξιοσημεωτο εναι τι απ τα 2.500 σπρα νομσματα (akçe) που εχαν ετσια σοδα οι κτσεις των μοναχν των Μετερων, τα 500 προρχονταν απ τον αμπελνα και γρω στα 500 και παραπνω απ τα δο τσιφλκια των Ζαβλαντων. Μνεα για τα Ζαβλντια εντοπζεται και σε οθωμανικ γγραφα των ετν 1556 και 1569 (Ι. Αλεξανδρπουλος, Τα μοναστρια των Μετερων στους δο πρτους αινες της Τουρκοκρατας, Τρικαλιν 4 [1984] 83-84, 87, σημ. 9). Τα συγκεκριμνα μαρτυρον τι η Μον Μεταμορφσεως των Μετερων κατεχε γαες στον τπο εκενο. 6. Κουγας 1949, 98-115 και ιδιατερα 113. 7. Ο χρνος καταστροφς της κτητορικς επιγραφς του ναο εναι γνωστος. 8. Κουγας 1949, 113.
- 112 -
Μια «γνωστη» κτητορικ επιγραφ (1528) και οι τοιχογραφες του Αγου Αχιλλου Παλαιπυργου Τρικλων
κα τος μεταγενστερον μα τ Γερασμ 10 κα μνμης λγον δι’ ατος λγετε ενως
να ξιωθεητε μο μ τος δικαους κα ερητε τν μρτυρα Γεργιον τν Μγαν ν μλλοντι κα ν τ νν πντοτε βοηθοντα πτκις γρ χιλιοστ τριακοστ βδμ
15 γρφη τν κτβριον κα δξα τ Χριστ μου ρχιερες ν ποιμν κρις Βησσαρων νπερ, Χριστ μου φλαξον βλβης παντς κα ζλης τρωτον, σκανδλιστον ες χρνων περιδους μν, μν κα γνοιτο, Χριστ, Θε τν λων9
Σμφωνα, λοιπν, με την επιγραφ, ο παλαιτερος νας που υπρχε σε εκενη τη θση ανακαινστηκε «εκ βθρων» και αγιογραφθηκε στα 1528. Ο δετερος κττορας του ναο και χορηγς της τοιχογρφησης, υπρξε ο μοναχς Γερσιμος, για τον οποο δεν υπρχουν επιπλον πληροφορες. Η ιστρηση πραγματοποιθηκε την περοδο που μητροπολτης Λαρσης ταν ο Βησσαρων Β (1527-1540), ο μετπειτα ανακηρυχθες
γιος10. Με την φρση « … νπερ, Χριστ μου φλαξον βλβης παντς κα ζλης τρωτον, σκανδλιστον ες χρνων περιδους …», γνεται μμεση ανα-
φορ στις περιπτειες που υπστη ο Βησσαρων, ιδιατερα ταν κατεχε τη θση του
εξρχου Σταγν (1521-1527), « … δι τινος χαιρεκκου κα νιρου Δομετου καλουμνου … »11 . Επσης, την δια περοδο (1528/9) υφσταται η διαμχη του
Μητροπολτη Λαρσης με τον Επσκοπο Ελασσνος Γρηγριο, σχετικ με τη δικαιοδοσα στον Τρναβο. Αποτλεσμα δε αυτς της διαμχης εναι το ταξδι του Βησσαρωνα στην Κωνσταντινοπολη (1528) και στη Βλαχα (1529)12. Tλος, η χρση
της λξης «ζωοτρφει» για τον μοναχ Γερσιμο, παραπμπει, στο ιδιρρυθμο της
μοναστικς ζως του κττορος και στη δυναττητ του να αυτοσυντηρεται και να χει προσωπικ σοδα.
9. Κουγα 1949, 113. 10. Για τον Βησσαρωνα Α βλ. Ν. Γιαννπουλος, Ο πολιοχος γιος Βησσαρων, αρχιεπσκοπος Λα- ρσσης, Επετηρς Φιλολογικο Συλλγου Παρνασσς 7 (1903) 222-224. Σοφιανς 1992, 177-282. 11. Σοφιανς 1992, 181, σημ. 17. 12. γιος Βησσαρων, Αρχιεπσκοπος Λαρσης και Τρκκης και Κττωρ της Ιερς Μονς Δουσκου. Βος - Ακολουθαι, Τρκαλα 2014, 43 κ.ε.
- 113 -
Πασχλης Ανδροδης – Ιωννης Τσιουρς
Η παρξη της επιγραφς δημιουργε, ωστσο, ορισμνα ερωτματα κυρως ανα- φορικ με το να στον οποο αυτ βρισκταν. Ο Πζαρος αναφρει τι ο νας ταν ο γιος Γεργιος, τον περιγρφει ως «ναδριο» και τι βρσκεται «υπρ του χωρου». Η γεωγραφικ θση και το μγεθος ταιριζουν με το να που σμερα τιμται στον γιο Αχλλιο και ο οποος βρσκεται εντς του τειχισμνου βυζαντινο συγκροτματος (εικ. 1). Ωστσο, στην περιοχ υπρχει νας του Αγου Γεωργου13 που βρσκεται στις παρεις του υψματος Κοκκος, αλλ προς την πλευρ του χωριο Αρδνι14. Εναι
δηλαδ σχετικ απομακρυσμνος απ το χωρι και οπωσδποτε δεν βρσκεται «πρ
τ χωρον Ζαυλντεια». Επιπλον, ο βυζαντινς αυτς νας, που φρει εκτεταμνες με-
ταγενστερες αρχιτεκτονικς επεμβσεις και δεν διατηρε στο εσωτερικ του τοιχο- γραφικ δικοσμο, χει εσωτερικς διαστσεις 9,75 x 9,68 μ., γεγονς που τον απομα- κρνει απ το να θεωρηθε ως «ναδριο».
Το σνολο των παραπνω στοιχεων (χωροταξικ και κτιριολογικ) μας οδηγον στην ισχυρ πιθαντητα ο Πζαρος να αναφερταν στον γιο Αχλλιο και να αν- γραψε «γιος Γεργιος» ετε απ λθος ετε, το πιθαντερον, επειδ ττε στον γιο αυτν τιμνταν ο νας. λλωστε, σες φορς στο ργο του ο Πζαρος αναφρεται σε πολ μικρν διαστσεων να τον περιγρφει ως «ναδριο», εν σε μεγαλτερου μεγ- θους ως «να»15.
Στον γιο Αχλλιο ο τοιχογραφικς δικοσμος διατηρεται μνο στον ανατολικ τοχο (εικ. 2), εν δεν υπρχουν ενδεξεις για το τι περιελμβανε το εικονογραφικ πργραμμα στον υπλοιπο χρο. Η παρξη της επιγραφς επιβεβαινει, ωστσο, την παρξη της ζωγραφικς στο σνολο του ναο. Στο τεταρτοσφαριο της κγχης εικο- νζεται η Παναγα στον τπο της Βλαχερντισσας, εν στην επμενη ζνη οι ιερρχες Γρηγριος ο Θεολγος, Βασλειος, Ιωννης ο Χρυσστομος και Αθανσιος Αλεξαν- δρεας στκονται εκατρωθεν της σκηνς του Μελισμο κρατντας ειλητ. Στο μτωπο της κγχης ιστορονται ο Ευαγγελισμς και η Ανληψη του Χριστο. Στην κγχη της Πρθεσης αποδδεται ο γιος Στφανος. Τλος, στον υπλοιπο χρο της πρσοψης, σε δο ζνες, εικονογραφονται ολσωμοι συλλειτουργοντες καθς και ιερρχες σε μετλλια.
Εκτς απ τα καθιερωμνα θματα Ευχαριστιακο περιεχομνου, που εικονζονται στην καθιερωμνη τους θση, η τοποθτηση του αγου Στεφνου στην κγχη του ανα- τολικο τοχου δεν διαφοροποιεται απ τη συνθη εικονογραφικ παρδοση16, πως
13. Για το να βλ. σχετικ Ανδροδης 1994, 149-161. 14. Βλ. το τοπογραφικ σχδιο της περιοχς (Ανδροδης 1994, εικ. 1). 15. Ενδεικτικ βλ. Κουγας 1949, 113. 16. Α. Μαντς, Το εικονογραφικ πργραμμα του Ιερο Βματος των μεσοβυζαντινν ναν της Ελλδας (843 - 1204), Αθνα 2001, 164 κ.ε. S. Salaville - G. Novack, Le rôle du diacre dans la liturgie Orientale:
- 114 -
Μια «γνωστη» κτητορικ επιγραφ (1528) και οι τοιχογραφες του Αγου Αχιλλου Παλαιπυργου Τρικλων
και η απδοση χορεας ολσωμων Συλλειτουργοντων Ιεραρχν στο μτωπο, εκατ- ρωθεν της κγχης. Τλος, η απεικνιση του Ευαγγελισμο και την Αναλψεως, στο αντερο τμμα, ακολουθε μα μλλον παγιωμνη πρακτικ σε μονχωρους, κυρως, ναος της παλαιολγειας αλλ και της πριμης μεταβυζαντινς περιδου τσο στη Θεσσαλα17 σο και στη Μακεδονα18. Η μη δισπαση της σκηνς του Ευαγγελισμο δεν εναι συχν και απαντ σε περιορισμνο αριθμ προγενστερων ργων19. Ωστσο, η συγκεκριμνη επιλογ μπορε εδ να θεωρηθε ως προσαρμογ στην ιδιμορφη αρχιτεκτονικ διαμρφωση του ανατολικο τοχου. Τλος, η απεικνιση των δο Προ- φητν στο μτωπο του ανατολικο τοχου του Ιερο παραπμπει, επσης, στον Μακε- δονικ, κυρως, χρο20.
Συμπερασματικ, λοιπν, η διρθρωση του εικονογραφικο προγρμματος του ανατολικο τοχου του Ιερο λκει την καταγωγ απ την αντστοιχη παρδοση συ- νθως μονχωρων ναν της στερης, κυρως, παλαιολγειας περιδου τσο στη Θεσ- σαλα σο και στον ευρτερο χρο της Μακεδονας.
Ως προς τις σκηνς, στο τεταρτοσφαριο της κγχης του Ιερο η Παναγα [«Μ(ΗΤΗ)Ρ Θ(Ε)ΟΥ»] (εικ. 3) εικονζεται μετωπικ ως τους μηρος και χοντας υψωμνα τα χρια σε στση δησης. Ο Χριστς αποδδεται επσης μετωπικς, ευλο- γντας με τα ανοικτ του χρια.
Etude d’Histoire et de Liturgie, Paris 1962. Δ. Πλλας, Μελετματα Λειτουργικ - Αρχαιολογικ, ΕΕΒΣ 24 (1954) 158 κ.ε. 17. Για παρδειγμα, στο παλαι καθολικ της μονς του Μεγλου Μετρου (Georgitsoyanni 1992, pl.11, 33-34) και στο να της Μεταμορφσεως του Σωτρος στη Δολχη Ελασσνας (1515) (Tsiouris 2016, 860 – 861. Για την αρχιτεκτονικ βλ. Α. Passali, The Church of the Metamorphosis at Dolichi in Thessaly, JÖB 47 [1997] 245 κ.ε.). 18. Πρβλ. παρμοια και παραπλσια δομ στο να των Αγων Κωνσταντνου και Ελνης στην Αχρδα (G. Suboti, L’eglise des saints Constantine et Helene à Ohrid, Beograd 1971, σχ. 1), στο Dolgaec, στο Velestovo και στο Lescoec (Subotic 1980, σχ. 32, 41 και 78 αντστοιχα). Βλ., επσης, παρμοια διρθρωση στο καθολικ της μονς της Αγας Παρασκευς Μονοδενδρου (1414) (Ε. Τσιγαρδας, Καστορι. Κντρο ζωγραφικς της εποχς των Παλαιολγων (1360 – 1450), Θεσσαλονκη 2016, 491, εικ. 412, σχ. 44). Για το να βλ. Μ. Aχειμστου - Ποταμινου, Η κτιτορικ παρσταση της Μονς της Αγας Παρασκευς στο Μονοδνδρι της Ηπερου (1414), ΔΧΑΕ, περ.Δ, ΚΔ (2003) 231-241. 19. Ενδεικτικ, στον σιο Ευθμιο Θεσσαλονκης (Τσιγαρδας 2008, 94, εικ. 52), στη μον Marko (G. Millet - T. Velmans, La Peinture du Moyen Age en Yougoslavie [Serbie, Mecedoine et Montenegro], Fascicule IV, Paris 1969, pl. 82.155) και στο παρεκκλσιο του Αγου Βλασου στη μον της Μεγστης Λαρας (Ε. Τσιγαρδας, Οι τοιχογραφιες του Αγιου Βλασιου τη&sigmaf